________________
प्रखर बुद्धिमत्ता हे चाणक्याच्या जीवनप्रवृत्तीचे सारसर्वस्व आहे. बुद्धिमत्ता, शहाणपण, तर्कशक्ती, धूर्तता - या आणि अशा अनेक छटा चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वात दिसतात. मुद्राराक्षसाचे वैशिष्ट्य असे की, चाणक्याला स्वत:लाही या बुद्धिमत्तेची पूर्णपणे जाणीव आहे. मुद्राराक्षसाच्या पहिल्या अंकातील त्याचा प्रवेशच मुळी, स्वत:च्या बुद्धीचे मूल्याकंन करणाऱ्या पुढील श्लोकाने होतो
—
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
कौटिल्यः कुटिलमति: स एष न क्रोधाग्नौ प्रसभमदाहि नन्दवंश: ।
1
(मुद्राराक्षस अंक १,
, पृ. ८)
पहिल्या अंकातील २५ व्या श्लोकात चाणक्य स्वतः विषयी म्हणतो की, 'माझ्यापासून माझे सर्व काही हिरावून नेले तरी चालेल. माझी बुद्धिमत्ता मात्र कोणीही हिरावून नेऊ शकत नाही. '
श्लो ७,
जैन ज्ञानमीमांसेत बुद्धीचे चार प्रकार सांगितले जातात. 'औत्पत्तिकी' ही जन्मजात बुद्धिमत्ता आहे. 'वैनयिकी बुद्धी' गुरुसेवेने व औपचारिक शिक्षणाने प्राप्त होते. अभ्यासाने प्राप्त केलेल्या कौशल्यास 'कर्मजा बुद्धी' म्हणतात तर 'परिणामिकी बुद्धी' हा अनेक अनुभवांमधून प्राप्त झालेल्या शहाणपणाचा परिपाक असतो. जैनांनी जपलेल्या चाणक्यकथांमध्ये आवश्यकचूर्णीचे स्थान अग्रगण्य आहे. चूर्णीकाराचे वैशिष्ट्य असे की त्याने चाणक्याचे सर्व चरित्रच, परिणामिकी बुद्धीचे उदाहरण म्हणून प्रस्तुत केले आहे. म्हणजेच त्याच्या मते, त्याच्या आयुष्यातील सर्व प्रसंग, त्याने घेतलेले निर्णय -
-
ह्या सर्वांमधून त्याच्या अनुभवसिद्ध बुद्धीचीच चमक दिसते. हरिभद्राने तर याच्याही
पुढे एक पाऊल टाकून म्हटले आहे की, 'तो औत्पत्तिकी, वैनयिकी व परिणामिकी
४९
