________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
तशी अनुवृत्त केली आहे. (विष्णुपुराण अंश ४, अध्याय २४, श्लोक २० ते ३२; वायुपुराण खंड २, प्रकरण ६१, श्लोक १८८ ते १९२; मत्स्यपुराण २७२.२१).
सारांश काय तर वर वर्णन केलेल्या एका वाक्याशिवाय चाणक्याच्या व्यक्तित्वाविषयी आणि कर्तृत्वाविषयीच्या, कोणत्याही आख्यायिका पुराणात आढळून येत नाहीत. ४) कथासरित्सागरातील चाणक्य-वृत्तांत :
पुराणांपेक्षा चाणक्याविषयी बरीच जास्त माहिती आपल्याला कथासरित्सागरातून मिळते. ज्याला अनेक उपकथानकांचे सरितारूपी प्रवाह येऊन मिळालेले आहेत, असा हा कथारूपी सागर असलेला ग्रंथ सोमदेवाने इसवी सनाच्या अकराव्या शतकात संस्कृतमध्ये लिहिलेला आहे. जरी तो ग्रंथ ब्राह्मण परंपरेतील मानला गेला असला तरी तो खऱ्या अर्थाने धर्मनिरपेक्ष आहे. सोमदेवाचा हा ग्रंथ, स्वतंत्र ग्रंथ नसून गुणाढ्याने ‘पैशाची' भाषेत लिहिलेल्या कथासंग्रहाचे हे संस्कृत रूपांतरण आहे. पैशाची ही भाषा प्राकृत भाषांमधील एक प्राचीन भाषा मानली जाते. गुणाढ्य हा सातवाहन राजांशी संबंधित आहे. म्हणून ‘बड्डकहा' (बृहत्कथा) या ग्रंथाचा काळ इसवी सनाचे दुसरे-तिसरे शतक ठरतो. बड्डकहा या ग्रंथातील आख्यायिकांचा उपयोग, वस्तुत: हिंदू, जैन आणि बौद्ध या सर्वांनीच मोठ्या प्रमाणावर करून घेतलेला दिसतो. जैनांचा ‘वसुदेवहिंडी' हा ग्रंथ भारतीय विद्येच्या सर्वच अभ्यासकांनी, अभिजात प्राकृतचा उत्कृष्ट नमुना असल्याचे मान्य केले आहे. या ग्रंथाचा बड्डकहा ग्रंथाशी अतिशय निकटचा संबंध आहे.
चाणक्याच्या संदर्भात पुराणांमध्ये शोध घेतला तर त्यात वंशावळी व राजांना प्राधान्य दिले आहे. चाणक्याचा उल्लेख त्रोटक आहे. त्यामुळे खऱ्या अर्थाने कथासरित्सागर
