________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
प्रख्यात दिगंबर जैन आचार्यांनी ‘बृहत्कथाकोष' या आपल्या सुप्रसिद्ध ग्रंथात 'चाणक्यमुनिकथानकम्' या कथेत स्कन्द आणि मत्स्यपुराणातील वरील उल्लेख ग्राह्य मानून म्हटले आहे की, 'चकार विपुलं राज्यं चाणाक्यो निजबुद्धितः' (बृहत्कथाकोष, चाणक्यमुनिकथानकम्, श्लोक ७१)
हरिषेणाच्या चाणक्यकथेवरील अनेक निरीक्षणे प्रस्तुत ग्रंथात पुढे दिली असल्यामुळे येथे त्यावर टिप्पणी करणे टाळले आहे. पुराणात येणाऱ्या चाणक्य राजर्षीमुळे पुढेही अनेकांच्या मनात असाच संभ्रम निर्माण झालेला दिसतो. पं. महादेवशास्त्री जोशींनीही भारतीय संस्कृतिकोशात, चाणक्याच्या मृत्यूचे वर्णन करताना, पुराणातील हा प्रसंग ग्राह्य मानला आहे. गैरसमजुतीमुळे नवनवीन काल्पनिक कथांची निर्मिती होते, ती अशीच ! ३) विष्णु, वायु आणि मत्स्यपुराणात चाणक्याचा त्रोटक उल्लेख :
चाणक्यावर संशोधन करणाऱ्या प्राय: प्रत्येक अभ्यासकाने पुराणांचा आणि विशेषत: उपरोक्त तीन पुराणांचा उल्लेख केलेला दिसतो. परंतु आपण प्रत्यक्ष शोध घेतला असता, आपल्या पदरी पूर्ण निराशाच येते. 'विष्णुपुराणाने' मगधाच्या इतिहासाचा प्रारंभ शिशुनागवंशाच्या वर्णनाने केला आहे. बरीच वंशावळ सांगून झाल्यावर नंतर त्याने नंदी, महानंदी आणि महापद्मनंदी या राजांचे उल्लेख केले आहेत. त्यांच्या मते महापद्म हा, क्षत्रिय राजाला शूद्रेपासून झालेला पुत्र होता. महापद्म आणि त्याच्या पुत्रांनी १०० वर्षे राज्य केले. आता येथे कौटिल्य ब्राह्मणाचा प्रवेश होतो. असे म्हटले आहे की त्याने नऊ नंदांचा नाश केला आणि चंद्रगुप्त मौर्याला राज्यावर बसविले. त्यानंतर मौर्यवंशातील राजांनी १७३ वर्षे राज्य केले. विशेष गोष्ट अशी की हा सर्व इतिहास भविष्यकाळात नोंदविला आहे आणि ही सर्व वंशावळ 'वायुपुराणात' व 'मत्स्यपुराणातही' तशीच्या
३४
