________________
(૧૫) શ્રી ધર્મનાથ સ્વામી
૧૮૯ સ્વભાવ હોય છે. જેમ આત્મદ્રવ્યમાં જ્ઞાનગુણ જાણવાનું, દર્શનગુણ જોવાનું અને ચારિત્રગુણ રમણતાનું કાર્ય કરે છે. આ પ્રમાણે કાર્યના ભેદથી દ્રવ્યમાં ભેદસ્વભાવ પણ છે. (૫) અભિલાયતા :- જેના ભાવો શ્રુત ગમ્ય હોય અર્થાત્ જે વચનથી અભિલાય વ્યક્ત કરી શકાય કે શ્રુતજ્ઞાનથી જાણી શકાય, એવા ભાવોમાં અભિલાય સ્વભાવ છે. આત્મદ્રવ્યમાં એવા અનંતા ભાવો છે કે જે વચનથી કહી શકાય છે. (૬) ભવ્યતા :- સર્વ દ્રવ્યોમાં પર્યાયની પરાવર્તન એટલે પર્યાયનું પલટવાપણું છે. તે તેનો ભવ્ય સ્વભાવ કહેવાય છે. ૩ ક્ષેત્ર ગુણ ભાવ અવિભાગ અનેકતા, નાશ ઉત્પાદ અનિત્ય પરનાસ્તિતા; ક્ષેત્ર વ્યાપ્યત્વ અભેદ અવક્તવ્યતા; વસ્તુ તે રૂપથી નિયત અભવ્યતા. ૪
સંક્ષેપાર્થ :- વળી દ્રવ્યના સામાન્ય સ્વભાવના પ્રતિપક્ષી લક્ષણોનું સ્વરૂપ જણાવે છે :- ક્ષેત્ર, ગુણ, અને ભાવ (પર્યાય)ના અવિભાગ વડે દ્રવ્યમાં અનેકતા છે. નાશ એટલે વ્યય અને ઉત્પાદ એટલે ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ દ્રવ્યમાં અનિત્ય સ્વભાવ પણ છે. તથા પર એટલે બીજા જે દ્રવ્ય તેના ધર્મ અન્ય દ્રવ્યમાં નથી, તેથી પરની અપેક્ષાએ દ્રવ્યમાં નાસ્તિતા એટલે નાસ્તિ સ્વભાવ પણ છે. સર્વ ગુણ, પર્યાય, મૂળ દ્રવ્યના ક્ષેત્રને વ્યાપીને રહેલા હોવાથી અભેદ છે. તથા જે ભાવો વાણી દ્વારા કહી ન શકાય તે અપેક્ષાએ દ્રવ્યમાં અવક્તવ્ય સ્વભાવ છે. વસ્તુ એટલે દ્રવ્યમાં પર્યાયોનું પરાવર્તન છતાં વસ્તુ તેની તે રૂપે જ રહે છે. એવા વસ્તુના નિયત એટલે નિશ્ચિતપણાને લઈને વસ્તુમાં અભવ્ય સ્વભાવ પણ છે. I/૪ ધર્મ પ્રાગુભાવતા સકલ ગુણ શુદ્ધતા, ભોગ્યતા કÁતા રમણ પરિણામતા; શુદ્ધ સ્વપ્રદેશતા તત્ત્વ ચૈતન્યતા, વ્યાય-વ્યાપક તથા ગ્રાહ્ય ગ્રાહક ગતા. ૫
સંક્ષેપાર્થ :- હવે દ્રવ્યનો વિશેષ સ્વભાવ કહે છે કે–વિશેષ સ્વભાવ દરેક દ્રવ્યમાં ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. જીવ દ્રવ્યના કેટલાક વિશેષ સ્વભાવોનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે :
જીવ દ્રવ્યના જ્ઞાનાદિક ગુણધર્મનું પ્રગટ થવું તે પ્રાગભાવતા તથા જ્ઞાનદર્શનચારિત્રાદિ સકલ સ્વગુણોનું શુદ્ધ થવું તે શુદ્ધતા, તે ગુણોનું ભોગવવું તે ભોક્તા ધર્મ, જાણવા દેખવારૂપ કાર્યનું કરવું તે કર્તુત્વ ગુણ, તથા સ્વગુણપર્યાયમાં રમણ કરવું તે આત્માનો રમણતા સ્વભાવ છે. સ્વપ્રદેશોની પૂર્ણ શુદ્ધતા થવી તે પરિણામતા, એ તેનો વિશેષ સ્વભાવ છે. તથા તત્ત્વ એટલે
૧૯૦
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ આત્મા. તેમાં ચૈતન્યપણું એ પણ તેનો વિશેષ સ્વભાવ છે. તથા આત્મામાં વ્યાપ્ય વ્યાપકભાવ એટલે આત્મા વ્યાપક એટલે વ્યાપવાવાળો અને તેના જ્ઞાનાદિ ગુણોમાં તે વ્યાપેલો હોવાથી વ્યાપ્ય છે. તથા ગ્રાહ્ય ગ્રાહકભાવ એટલે સ્વગુણો ગ્રાહ્ય છે તથા આત્મા તેનો ગ્રાહક હોવાથી આત્મામાં ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકભાવ છે. આ સર્વ વિશેષ સ્વભાવ જાણવા. એ સર્વ હે પ્રભુ! આપને પ્રગટ થયેલા છે. //પા. સંગ પરિહારથી સ્વામી નિજ પદ લહ્યું, શુદ્ધ આત્મિક આનંદપદ સંગ્રહ્યું; જહવિ પરભાવથી હું ભવોદધિ વસ્યો, પરતણો સંગ સંસારતાએ ગ્રસ્યો. ૬
સંક્ષેપાર્થઃ- સર્વ પુદ્ગલાદિકના સંગનો પરિહાર કહેતાં ત્યાગ કરવાથી હે ધર્મનાથ સ્વામી ! આપે તો આપનું નિજ આત્મપદ પ્રાપ્ત કરી લીધું. તે આત્મપદ કેવું છે? તો કે શુદ્ધ આત્માના આનંદથી ભરપૂર છે, તેનો આપે સંગ્રહ કર્યો. અને હું તો જહવિ એટલે હજુ સુધી સ્વભાવ મૂકી પરભાવમાં જ રમતો થકો ચારગતિરૂપ ભવોદધિ એટલે સંસાર સમુદ્રમાં જ પડેલો છું, અને પરપદાર્થનો સંગ કરવાથી સંસારી ભાવોને લીધે કર્મોથી ગ્રસાયેલો છું, અર્થાત્ બંધાયેલો છું. IIકા તહવિ સત્તાગુણે જીવ એ નિર્મલો, અન્ય સંશ્લેષ જિમ સ્ફટિક નવિ શામળો; જે પરોપાધિથી દુષ્ટ પરિણતિ ગ્રહી, ભાવ તાદાત્મમાં મારું તે નહીં. ૭.
સંક્ષેપાર્થ :- તહવિ એટલે તો પણ નિશ્ચયનયથી સત્તાગુણે એટલે મૂળગુણે જોતાં તો મારો આત્મા આજે પણ નિર્મલ છે. અન્ય પદાર્થોનો સંશ્લેષ એટલે સંયોગ થવાથી પણ સ્ફટિકરત્ન સામલો એટલે શ્યામ બનતું નથી. તે પોતાનો નિર્મલ સ્વભાવ છોડતું નથી. તેમ પર એવા કર્મની ઉપાધિ વડે મારા આત્માએ રાગદ્વેષની દુષ્ટ પરિણતિ એટલે વિભાવભાવ ગ્રહણ કરેલા હોવા છતાં તે રાગદ્વેષ સાથે મારા આત્માનો તાદાત્મ એટલે એકમેક થવારૂપ સંબંધ નથી, પણ સંયોગ સંબંધ છે, માટે તે રાગદ્વેષના ભાવોથી મુક્ત થઈ શકાય છે. શા. તિણે પરમાત્મપ્રભુ-ભક્તિરંગી થઈ, શુદ્ધ કારણ રસ તત્ત્વ પરિણતિમયી; આત્મગ્રાહક થયે તજે પરગ્રહણતા, તત્ત્વભોગી થયે ટળે પરભોગ્યતા. ૮
સંક્ષેપાર્થ :- તિણે એટલે તેથી ખરો મોક્ષાર્થી હવે રાગદ્વેષથી મુક્ત થવા અમોહી એવા પરમાત્મપ્રભુની ભક્તિમાં તન્મય થાય છે. શુદ્ધ આત્માને પ્રાપ્ત કરવાના કારણરૂપ ભક્તિરસને લઈને પછી તે પોતાની તત્ત્વ એટલે આત્મપરિણતિમાં મગ્ન બને છે. આમ આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરતો થકો તેનો જ તે ગ્રાહક થવાથી પરપદાર્થના ગ્રહણનો ત્યાગી થાય છે, કેમકે આત્મતત્ત્વનો ભોગી
