________________
(૨૪) શ્રી મહાવીર સ્વામી
૩૭ - સંક્ષેપાર્થ:- શ્રી વીર જિનેશ્વર પરમાત્માનો સદા જય જયકાર હો, કે જે જગત જીવોના જીવનરૂપ છે, અર્થાત્ સર્વ સુખના આધારભૂત છે. અને જિન ભૂપ એટલે સર્વ સમ્યષ્ટિ જિન, દેશવિરતિ જિન, સર્વવિરતિ જિન વગેરેમાં જે રાજા સમાન છે અર્થાત્ જિનેશ્વર છે. તથા આત્મ અનુભવરૂપી મિત્રવડે પોતાના આત્માનું હિત કરી જેણે જગતના જીવોને પણ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિનો યથાર્થ માર્ગ દર્શાવ્યો છે. એવા મહાવીર પ્રભુ ત્રિકાળ જયવંત વર્તો.
જેહ અગોચર માનસ વચનને, તેહ અતીન્દ્રિય રૂ૫; અનુભવ મિત્તે રે વ્યક્તિ શક્તિશું, ભાખ્યું તાસ સ્વરૂપ. વીર૦૨ હવે તે આત્મસ્વરૂપ કેવું છે તેનું વર્ણન આગળની ગાથાઓમાં કરે છે.
સંક્ષેપાર્થઃ- જે આત્મસ્વરૂપ માનસ એટલે મનથી અને વચનથી પણ અગોચર છે. તેમજ અરૂપી દ્રવ્ય હોવાથી અતીન્દ્રિય છે. અનુભવરૂપી મિત્રવડે, તે આત્મસ્વરૂપની વ્યક્તિ એટલે પ્રગટતા કરીને, તે શુદ્ધસ્વરૂપનું વર્ણન જેટલું કરી શકાય તેટલું ભવ્યોના હિત માટે પ્રભુએ કર્યું. એ પ્રભુની અનંત દયા છે.
નયનિક્ષેપે રે જેહ ન જાણિયે, નવિ જિહાં પ્રસરે પ્રમાણ; શુદ્ધ સ્વરૂપે રે તે બ્રહ્મ દાખવે, કેવળ અનુભવ ભાણ. વી૨૦૩
સંક્ષેપાર્થ:- નયનિક્ષેપવડે તે આત્મસ્વરૂપ જાણી શકાય નહીં. તેમજ પ્રમાણવડે પણ તે શુદ્ધસ્વરૂપને જણાવી શકાય નહીં.
મુખ્ય સાત નય છે. તે નૈગમનય, સંગ્રહનય, વ્યવહારનય, ઋજુસૂત્રનય, શબ્દનય, સમભિરૂઢ નય અને એવંભૂત નય. તેથી અથવા નિક્ષેપ ચાર છે-નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ. તેથી પણ તે આત્મસ્વરૂપ જાણી શકાય નહીં. અથવા પ્રમાણ કે જે વસ્તુના પૂર્ણ સ્વરૂપને બતાવે તે પણ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જણાવી શકે નહીં. પણ જેને કેવળ આત્મઅનુભવરૂપ ભાણ એટલે સૂર્ય પ્રગટ થયો છે, તે જ તે બ્રહ્મ એટલે શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જણાવી શકે.
અલખ અગોચર અનુપમ અર્થનો, કોણ કહી જાણે રે ભેદ; સહજ વિશુદ્ધ રે અનુભવવયણ જે, શાસ્ત્ર તે સઘળો રે ખેદ, વીર૦૪
સંક્ષેપાર્થ:- અલખ એટલે જે લક્ષમાં આવી શકે નહીં. અને અગોચર એટલે દ્રષ્ટિગોચર થઈ શકે નહીં. એવા અનુપમ અર્થનો અર્થાત્ જેની ઉપમા જગતના કોઈપણ અર્થ એટલે પદાર્થ સાથે કરી શકાય નહીં, એવું જે આત્મસ્વરૂપ તેનો ભેદ કહેતા રહસ્યને કોણ કહી શકે?
૩૨૮
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ પણ સહજ સ્વભાવની વિશુદ્ધિ જેને થઈ છે તે મહાત્મા જ પોતાના અનુભવયુક્ત વચનો વડે આત્મસ્વરૂપનો મર્મ જણાવી શકે. જેમકે ‘શાસ્ત્રમાં માર્ગ કહ્યો છે પણ મર્મ તો સટુરુષના અંતર્ધાત્મામાં રહ્યો છે', એમ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જણાવે છે તેથી ગુરુગમ વગર તે સઘળા શાસ્ત્ર ખેદરૂપ અથવા શસ્ત્રરૂપ થઈ પડે છે.
દિશિ દેખાડી રે શાસ્ત્ર સવિ રહે, ન લહે અગોચર વાત; કારજ સાધક બાધક રહિત છે, અનુભવ મિત્ત વિખ્યાત. વીર૦૫
સંક્ષેપાર્થ :- શાસ્ત્રો માત્ર અંગુલી નિર્દેશની જેમ મોક્ષમાર્ગની દિશા બતાવનાર છે, પણ આત્મઅનુભવની અગોચર વાત જણાવી શકતા નથી. જ્યારે નિર્વિઘ્નપણે આત્મકાર્ય સાધવામાં તો અનુભવ મિત્ત એટલે મિત્ર જ જગતમાં વિખ્યાત કહેતાં પ્રસિદ્ધ છે.
અહો ચતુરાઈ રે અનુભવ મિત્તની, અહો તસ પ્રીતપ્રતીત; અંતરજામી સ્વામી સમીપ તે, રાખી મિત્રશું રીત. વીર૦૬
સંક્ષેપાર્થ :- અહો! અનુભવ મિત્રની ચતુરાઈ! અહો! તે પ્રત્યેની પ્રીતિ, અહો ! તે પ્રત્યેની શ્રદ્ધા. પણ તે અનુભવ, અંતરજામી એવા શ્રી વીરજિનેશ્વર પરમાત્મા સમીપે મિત્રની સમાન રહેલ છે, અર્થાત્ વીર પરમાત્મા તે આત્મ અનુભવરસમાં સદૈવ રમણતા કરી રહ્યાં છે.
અનુભવ સંગે રે રંગે પ્રભુ મલ્યા, સફળ ફયા સવિ કાજ; નિજ પદ સંપદ જે તે અનુભવે રે, આનંદઘન મહારાજ. વીર૦૭
સંક્ષેપાર્થ :- શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે આત્મઅનુભવ સમયે પ્રભુના શુદ્ધ સ્વરૂપનો મને મેળાપ થયો, અને મારા સર્વ કાર્ય સિદ્ધ થયા.
જે પ્રાણી પોતાના આત્મસ્વભાવરૂપ સંપત્તિનો ભોક્તા બને છે, તે જ પ્રાણી પોતાના આનંદઘનસ્વરૂપ એવા પરમાત્મપદને પામે છે.
(૨૪) શ્રી મહાવીર સ્વામી, શ્રી દેવચંદ્રજીકૃત વર્તમાન ચોવીશી સ્તવન
(કડખાની દેશી)
