________________
(૧૭) શ્રી કુંથુનાથ સ્વામી
૨૧૯ બલાત્કારે હડસેલું તો તે વ્યાલતણી એટલે સર્પની પેઠે વાંકુ ચાલે છે, અર્થાત્ બીજા વિષયોમાં જોડાઈ જાય છે પણ વશ થતું નથી. //૪
જો ઠગ કહું તો ઠગતું ન દેખું, શાહુકાર પણ નાંહી; સર્વમાંહી ને સહુથી અલગું, એ અચરિજ મનમાંહી હો.કુ૫
સંક્ષેપાર્થ :- જો મનને ઠગ કહું તો ઠગાઈ કરતું દેખાતો નથી. અને શાહુકાર હોય એમ પણ લાગતું નથી. કેમકે પ્રત્યક્ષપણે તો આત્માને ઠગનારી ઇન્દ્રિયો દેખાય છે, તેથી મનને ઠગ કેવી રીતે કર્યું. અને શાહુકાર પણ કહેવાય નહીં. કેમકે પાંચે ઇન્દ્રિયોને અંદરથી પ્રેરણા આપનાર તો મન જ છે. મનની પ્રેરણાથી ઇન્દ્રિયો આત્માને ઠગે છે માટે મનને શાહુકાર પણ કેવી રીતે કહેવાય?
આમ સર્વમાંહી એટલે મને અંદરથી તો સર્વ ઇન્દ્રિયો સાથે ભળેલું છે. અને સહુથી અલગું એટલે બહારથી તો જાણે સર્વ ઇન્દ્રિયોના વિષયો જ આત્માને ઠગે છે, મન તો માત્ર તેને જાણનાર છે એમ જણાય. આમ સર્વમાંહી અને સર્વથી અલગું એવો મનનો ચપળ સ્વભાવ જાણી આશ્ચર્ય થાય છે. પા.
જે જે કહ્યું તે કાન ન ધારે, આપ મતે રહે કાલો;
સુરનર પંડિતજન સમજાવે, સમજે ન માહરો સાલો હો.કુંક
સંક્ષેપાર્થ :- આ મનને સમજાવવા માટે જે જે વચનો કહું છું તેને આ મન કાન દઈને સાંભળવા પણ તૈયાર નથી. સાંભળે જ નહીં તો બોધ લાગે ક્યાંથી? વળી આપ મતે એટલે સ્વચ્છંદે પોતાની ઇચ્છા મુજબ વર્તીને કાલો એટલે ગાંડાની જેમ ઉન્મત્ત રહે છે.
સુર એટલે દેવો, મનુષ્યો કે પંડિતો પણ પોતાના મનને સમજાવે છે. છતાં પણ મારો સાલો એટલે કુમતિરૂપી સ્ત્રીનો ભાઈ આ તો સમજતો જ નથી. /કા
મેં જાણ્યું એ લિંગ નપુંસક, સકલ મરદને ટેલે;
બીજી વાતે સમર્થ છે નર, એહને કોઈ ન ઝેલે હો.કુ૭
સંક્ષેપાર્થ :- શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે મેં તો આ મનને નપુંસક જાતિનું જાણ્યું હતું. પણ આ તો સર્વ મરદોને ઠેલે છે અર્થાતુ પીછેહટ કરાવી દે છે..
બીજી વાતે મનુષ્યો નપુંસક કરતા ઘણા શક્તિમાન જોવામાં આવે છે પણ આ મનને તો કોઈ ઝાલી શકતું નથી. મરદ કહેવાતા મનુષ્યોમાં પણ મનને જીતી લેનારા તો કોઈ વીરલા જ છે. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે “હે
૨૨૦
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ આત્મન ! તારે યુદ્ધ જ કરવું હોય તો મન સાથે યુદ્ધ કર! બહારના સાથે યુદ્ધ કરવાનું પ્રયોજન છે શું? IIળા
મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું, એહ વાત નહિ ખોટી; એમ કહે સાધ્યું તે નવિ માનું, એ કહી વાત છે મોટી હો.કું૦૮
સંક્ષેપાર્થ - જેણે પોતાનું મન સાધ્યું તેણે તપ, જપ, સંયમ વગેરે સર્વ સાધી લીધું. એ વાત ખોટી નથી.
પણ કોઈ કહે મેં તો મનને સાધી લીધું છે ત્યારે શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે એ વાત હું માની શકતો નથી. કારણ કે મનને વશ કરવું એ ઘણી મોટી વાત છે. જ્ઞાન, ધ્યાનના માર્ગમાં ભગીરથ પુરુષાર્થ હોય તો જ એ મન વશ થાય એમ છે. દા.
મનડું દુરારાધ્ય તેં વશ આપ્યું, આગમથી મતિ આણું; આનંદઘન પ્રભુ માહરું આણો, તો સાચું કરી જાણું હો.કુ૦૯
સંક્ષેપાર્થ – હે પ્રભુ! દુઃખે કરીને સાધી શકાય એવું આ દુરારાધ્ય મન છે છતાં આપે તેને વશ કર્યું છે, એમ આગમશાસ્ત્રથી જાણ્યું છે.
પણ શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ કહે છે કે હે પ્રભુ! જો આપ મારું મન વશમાં આણો, તો તે વાતને હું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સાચી માની શકું. માટે કૃપા કરી મારું મન વશમાં આણી મને કૃતાર્થ કરો એવી આપ પ્રભુ પ્રત્યે મારી વિનંતિ છે.
| મન સ્થિર કરવાનો ઉપાય શ્રી મોહનલાલજી મહારાજે શ્રીમદ્જીને પૂછ્યો તેનો જવાબ :
“શ્રી મોહનલાલજી મુનિએ પૂછયું : “મન સ્થિર થતું નથી, તેનો શો ઉપાય ?”
શ્રીમદે ઉત્તરમાં જણાવ્યું: “એક પળ પણ નકામો કાળ કાઢવો નહીં. કોઈ સારું પુસ્તક વૈરાગ્યાદિની વૃદ્ધિ થાય તેવું વાંચવું, વિચારવું; એ કાંઈ ન હોય તો છેવટે માળા ગણવી. પણ જો મનને નવરું મેલશો તો ક્ષણવારમાં સત્યાનાશ વાળી દે તેવું છે. માટે તેને સવિચારરૂપ ખોરાક આપવો. જેમ ઢોરને કિંઈ ને કંઈ ખાવાનું જોઈએ, દાણનો ટોપલો આગળ મૂક્યો હોય તો તે ખાયા કરે છે, તેમ મન ઢોર જેવું છે; બીજા વિકલ્પો બંધ કરવા માટે સવિચારરૂપ ખોરાક આપવાની જરૂર છે. મન કહે તેથી ઊલટું વર્તવું; તેને વશ થઈ તણાઈ જવું નહીં. તેને ગમે તેથી આપણે બીજાં ચાલવું, વર્તવું.” - જીવનકળા (પૃ.૨૨૩)
