________________
(૨૦) શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી
૨૬૭ વાસનાના દુષ્ટ પ્રધ્વંસક એટલે તેલની વાસનાનો નાશ કરનારા તે નથી પણ સુગંધ વધારનારા છે; માટે પુષ્ટ નિમિત્ત છે. તેમ અરિહંત પ્રભુ પણ મોક્ષરૂપ કાર્યના પુષ્ટ નિમિત્ત છે. કારણ કે તે પ્રભુમાં સાધ્ય કરવા યોગ્ય એવું પરમાત્મ પદ છે. માટે તેનું વિધિપૂર્વક સેવન થાય તો જરૂર મોક્ષરૂપ કાર્ય સાધ્ય થાય. //૩
દંડ દંડ નિમિત્ત અપુષ્ટ ઘડા તણો રે, નવિ ઘટતા તસુમાંહી; સાધક સાધક પ્રધ્વંસકતા અછે રે, તિણે નહિ નિયત પ્રવાહ. ઓ૦૪
સંક્ષેપાર્થ – હવે અપુષ્ટ નિમિત્તનું સ્વરૂપ કહે છે–જેમ દંડ છે તે ઘડો બનાવવાનું અપુષ્ટ નિમિત્તકારણ છે. કેમકે પુષ્પમાં જેમ સુગંધ છે તેમ દંડમાં કંઈ ઘડાપણું નથી. કર્તા જે પ્રમાણે દંડને પ્રવર્તાવે તેમ પ્રવર્તે છે. કાર્યનો સાધક એવો કર્તા-દંડને ઘડો બનાવવામાં પણ ઉપયોગમાં લઈ શકે છે અને તે ઘડાનો પ્રધ્વસ એટલે સારી રીતે નાશ કરવો હોય તો પણ કરી શકે છે. તેથી દંડનો નિયત એટલે નિશ્ચિત કોઈ એક પ્રવાહ નથી કે જેથી ઘડો થાય જ. પણ શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું સેવન તો નિશ્ચિતપણે સિદ્ધતાનું કારણ છે; પણ જે એમને મોક્ષાર્થે જ સેવે તે નિયમા સિદ્ધિ પામે છે. //૪
ષકારક ષકારક તે કારણ કાર્યનાં રે, જે કારણ સ્વાધીન; તે કર્તા તે કર્તા સહુ કારક તે વસુ રે, કર્મ તે કારણ પીન. ઓપ
સંક્ષેપાર્થ:- હવે છ કારકનું સ્વરૂપ કહે છે. ષકારક એટલે છ કારક. તે કર્તા, કર્મ (કાય), કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને અધિકરણ છે. તે પ્રત્યેક કાર્ય કરવામાં કારણરૂપ છે. અર્થાત્ કર્તા જ્યાં ક્રિયા કરે ત્યાં સહેજે આ છે કારક હોય છે. અહીં આત્મારૂપ કર્તા, સિદ્ધતારૂપ કાર્ય કરવા ક્રિયા કરે ત્યારે આ છા કારક હોય છે. જે કારણ કે કારક કાર્ય કરવામાં સ્વાધીન હોય અને જેને બીજા બધા કારક વસુ એટલે વશ હોય, આધીન હોય, તેને કર્તાકારક કહીએ. જે કારણ અથવા કારકવડે કર્મ એટલે કાર્ય, પીન એટલે પુષ્ટ થાય અર્થાત્ કરેલું કાર્ય સિદ્ધ થાય તેને બીજાં કર્મકારક કહે છે. પા.
કાર્ય કાર્ય સંકલ્પ કારક દશા રે, છતી સત્તા સદ્ભાવ; અથવા અથવા તુલ્ય ધર્મને જોય રે, સાધ્યારોપણ દાવ. ઓ૦૬.
સંક્ષેપાર્થઃ- હવે કર્મકારક તે તો કાર્ય છે, તો તેને કારણ કેમ કહેવાય? તેનો ખુલાસો કરે છે–કર્તા પહેલા કાર્યનો સંકલ્પ કરે છે પછી કાર્ય કરે છે. જેમકે ઘડો બનાવવો છે તો આ માટીમાં ઘડારૂપ કાર્યની યોગ્યતાનો સત્તારૂપે સદ્ભાવ
૨૬૮
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ છે કે નહીં, એમ વિચારી પછી ઘડો બનાવવાનું કાર્ય શરૂ કરે છે. એમ સત્તામાં રહેલું ઘડારૂપ કાર્ય તે જ ઘડો બનાવવાના કારણરૂપ બને છે. માટે તેને બીજાં કર્મકારક કહેવું તે યુક્ત છે. અથવા જેમ ભગવાનના શુદ્ધસ્વરૂપને જોઈ પોતાનો પણ આવો જ તુલ્યધર્મ છે માટે મારે પણ તે પ્રગટાવવો છે એમ સાધ્યરૂપ કાર્યને કારણરૂપે આરોપણ કરવારૂપ દાવ તે જ કાર્યને કારણરૂપ છે. આ રીતે કાર્યને પણ કારણ કહી શકાય છે. કા.
અતિશય અતિશય કારણ કારક કરણતા રે, નિમિત્ત અને ઉપાદાન; સંપ્રદાન સંપ્રદાન કારણ પદ ભવનથી રે, કારણ વ્યય અપાદાન. ઓ૦૭
સંક્ષેપાર્થ :- છ કારકમાં ઉત્કૃષ્ટ કારણ તે ત્રીજું કરણકારક છે. તેના બે ભેદ છે. એક નિમિત્તકારણ અને બીજાં ઉપાદાન કારણ. તેમાં ઉપાદાને કારણ તે આત્માનો સત્તાગત ધર્મ છે. અને નિમિત્તકારણ તે શ્રી અરિહંતાદિક છે. હવે અરિહંતાદિક નિમિત્ત કારણ વડે કાર્યમાં અપૂર્વકારણ પર્યાયનું ભવને એટલે ઉત્પન્ન થવું તે ચોથું સંપ્રદાન કારક છે અને પૂર્વકારણ પર્યાયનો વ્યય થવો તે પાંચમું અપાદાન કારક છે. તે કેવી રીતે થાય છે તે આગળની ગાથામાં સમજાવે છે. શા.
ભવન ભવન વ્યય વિણુ કારજ નવિ હુવે રે, જિમ દ્રષદે ન ઘટત્વ; શુદ્ધાધાર શુદ્ધાધાર સ્વગુણનું દ્રવ્ય છે રે, સત્તાવાર સુતત્ત્વ. ઓ૦૮
સંક્ષેપાર્થ :- કોઈપણ કાર્ય કરતાં નવા પર્યાયની ઉત્પત્તિ તે ભવન અને પૂર્વ પર્યાયનો વ્યય એટલે નાશ થયા વિના કાર્ય નીપજતું નથી. જેમ દ્રષદ એટલે પત્થરમાં ન ઘટત્વ એટલે પત્થરમાં ઘડો થવાની યોગ્યતા નથી. તેથી કુંભાર પત્થરમાંથી ઘડો બનાવવા પ્રયત્ન કરે તો પણ બની શકતો નથી. કારણ કે પત્થરમાં માટીની જેમ ભવન એટલે ઉત્પત્તિ અને વ્યયની ક્રિયા થઈ શકતી નથી માટે.
હવે છઠ્ઠું અધિકરણ અથવા આધારકારક કહે છે કે પોતાના આત્માના જ્ઞાનાદિ અનંત મૂળ ગુણોનો શુદ્ધ આધાર તો પોતાનું આત્મદ્રવ્ય જ છે. અને તે આત્મદ્રવ્યને પોતાની સત્તાનો આધાર છે. અને જે દ્રવ્યને પોતાની સત્તાનો આધાર છે તે જ સુતત્વ એટલે સમ્યક્ તત્ત્વ છે. આટા
આતમ આતમ કર્તા કારજ સિદ્ધતા રે; તસુ સાધન જિનરાજ; પ્રભુ દીઠે પ્રભુ દીઠે કારજરુચિ ઊપજે રે, પ્રગટે આત્મ સમાજ. ઓ૯
