________________
10
(૨૩) શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્વામી
૩૦૯ દાસ હતા, ત્યારે રેવાશંકર જગજીવનની પેઢી ભૂલેશ્વરના નાકા ઉપર ચોકી પાસે હતી. તે વખતે સિદ્ધાંતોના કૃપાળુદેવ એવા અર્થ નિરૂપણ કરતા કે જે અપૂર્વ હતા. આઠ રૂચક પ્રદેશ સંબંધી વાત થઈ હતી. કૃપાળુદેવે જણાવ્યું, “આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશ છે. તે અવરાયેલ છે તો પણ આઠ પ્રદેશ ખુલ્લા છે. પણ અમુક જ આઠ પ્રદેશ ખુલ્લા છે તેમ નહીં; અસંખ્યાત પ્રદેશમાં બધો મળી આઠ પ્રદેશ જેટલો ખુલ્લો અવકાશ છે. જેમ ફાનસ પર રંગીન કાચ હોય તેની પાર થઈ આવતા અજવાળાનું માપ અમુક કેંડલ પાવર કે વાંચી શકાય તેવું જણાવીએ છીએ તેમ,” વગેરે ઘણો બોધ કર્યો હતો. રૂા.
અન્વય હેતુ વ્યતિરેકથી, અંતરો તુજ મુજ રૂપરે;
અંતર મેટવા કારણે, આત્મસ્વરૂપ અનુપ રે. પાસ૦૪ સંક્ષેપાર્થ :- અન્વય અને વ્યતિરેકના હેતુથી હે પાર્શ્વનાથ પ્રભુ! આપના અને મારા સ્વરૂપમાં અંતર પડી ગયું છે. તે પડેલા અંતરને મટાડવા માટે કારણ શું છે? તો કે અનુપમ એવા આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ. તે આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય તો વચમાં રહેલ અંતરનો અવશ્ય નાશ થાય.
હવે અન્વય એટલે એકના સદ્ભાવમાં બીજાનું અવશ્ય હોવાપણું તે. જેમ ‘ાત્ર પત્ર ધૂમ: તત્ર તત્ર વધ:' એટલે કે જ્યાં જ્યાં ધૂમાડો હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય. તે અન્વય કહેવાય.
વ્યતિરેક એટલે સાધ્યના અભાવમાં સાધનનો પણ અભાવ. જેમકે ‘પત્ર વનમાવઃ તત્ર ધૂમાવ:' એટલે જ્યાં અગ્નિનો અભાવ છે ત્યાં ધૂમાડાનો પણ અભાવ છે. તે વ્યતિરેક કહેવાય. એકના અભાવમાં બીજાનું ન હોવું તે.
અહીં આ ગાથામાં અન્વય એટલે ‘વત્ર યત્ર સ્વરૂપ: તત્ર તત્ર પરમાત્મભાવ:' અર્થાતું જ્યાં જ્યાં સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ છે ત્યાં ત્યાં પરમાત્મભાવ પ્રગટે છે અને વ્યતિરેક એટલે જ્યાં સ્વરૂપનો અભાવ છે ત્યાં પરમાત્મભાવનો પણ અભાવ છે.
એમ મારો આત્મા અન્વય સ્વરૂપે અર્થાત્ સ્વસ્વરૂપે પરમાત્મસ્વરૂપ હોવા છતાં પણ વ્યતિરેક એટલે આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિના અભાવના કારણે તારા અને મારા વચ્ચે સાત રાજુ પ્રમાણનું અંતર પડી ગયું છે.
હવે તે અંતર મેટવાને માટે, અનુપમ એવું આત્મસ્વરૂપ જ્યારે પ્રગટ છે, ત્યાં તેની સાથે જ રહેલું અન્વયરૂપ એવું પરમાત્મપણું પણ પ્રગટે છે. અને આમ થવાથી બન્ને વચ્ચેનું અંતર પણ મટી જાય છે. જા.
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ આતમતા પરમાત્મતા, શુદ્ધ નય ભેદ ન એક રે;
અવર આરોપિત ધર્મ છે, તેહના ભેદ અનેક ૨. પાસ૦૫ સંક્ષેપાર્થ:- આત્મા અને પરમાત્મામાં શુદ્ધ નયથી કહેતા નિશ્ચયનયથી જોતાં તેમાં કાંઈ પણ ભેદ નથી. આ આત્મા છે, બહિરાત્મા છે, અંતર્ધાત્મા છે કે પરમાત્મા છે એવા મૂળ સ્વરૂપમાં કોઈ ભેદ નથી. પણ હું મનુષ્ય છું, હું દેવ છું, હું ધનવાન છું વગેરે કર્મજનિત એવા આરોપણ કરાયેલા ધર્મો છે અને તે રીતે જોતાં, તેના અનેક પર્યાય ભેદ થાય છે.
નિશ્ચયનયથી જોતાં આત્મતા અને પરમાત્મતા બન્ને એક રૂપે જ છે, બીજા એના જે ધર્મો છે તે માત્ર આરોપણ કરેલા છે અર્થાત્ તેના ઉપર લાદેલા ધર્મો છે. એવા તો અનેક પર્યાયો છે. તે પ્રત્યેક પર્યાય તેના પ્રકારો છે.
- નિશ્ચયનયની દ્રષ્ટિથી આગળ જણાવ્યું તેમ, આત્મા એ જ પરમાત્મા છે. એ બન્ને વચ્ચે જરાપણ તફાવત નથી. બાકી કમથી એ દેવ થાય, મનુષ્ય થાય, નારક થાય કે તિર્યંચ થાય, તેમજ એકેન્દ્રિય થાય, દ્વિઇન્દ્રિય થાય, ગરીબ થાય કે તવંગર થાય, તેમજ રોગી થાય કે નીરોગી થાય, સૂક્ષ્મ થાય કે બાદર થાય, કીર્તિમાન થાય કે અપકીર્તિમાન થાય વગેરે અનેક ભેદ પડે છે; પણ એ કર્મે કરેલા આરોપિત ધર્મો છે. આત્મા એની મૂળ દશામાં તો નિઃકર્મા છે, શુદ્ધ દશામાં એ અને પરમાત્મા બન્ને સરખા છે, એમાં જરાપણ તફાવત નથી. //પા.
ધરમી ધરમથી એકતા, તેહ મુજ રૂપ અભેદ રે;
એક સત્તા લખી એકતા, કહે તે મૂઢમતિ ખેદ રે. પાસ૬.
સંક્ષેપાર્થ :- ધરમી એવો આત્મા તે પોતાના સ્વસ્વભાવરૂપ ધર્મથી એકતા પામેલો છે, અર્થાત્ આત્મસ્વભાવી એવા સર્વ આત્માઓ સ્વભાવની અપેક્ષાએ એક જ છે; અને તે શુદ્ધ સ્વરૂપ એ જ મારું મૂળ સ્વરૂપ છે. તે સ્વરૂપ મારાથી અભેદ છે, જદું નથી.
પણ એકાન્તવાદી એવા અદ્વૈતવાદીઓ સર્વ જીવોમાં એક જ આત્માની સત્તા છે, એમ માનીને સર્વનું એકત્વપણું અર્થાત્ સર્વનો આત્મા એક જ છે એમ કહે છે તે મૂઢમતિ છે. તે વાત શ્રી આનંદઘનજી મહારાજને ખેદરૂપ લાગે છે. જો સર્વનો આત્મા એક જ હોય તો એકનો મોક્ષ થાય તો સર્વનો મોક્ષ થઈ જવો જોઈએ; પણ તેમ થતું નથી. માટે એ વાત મિથ્યા હોવાથી અંતરમાં ખેદ ઉત્પન્ન કરે છે. કાા
