________________
(૨૩) શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્વામી
૩૫
આત્મદ્રવ્ય પણ સ્વસત્તાપણે ત્રિકાળ ચૈતન્યરૂપે જ રહે છે. તે કોઈકાળે પર એવા જડ દ્રવ્યને જોતાં છતાં પણ જડરૂપે પરિણમે નહીં. કેમકે આત્માનો જ્ઞાન ગુણ સદા રહે છે એ પ્રમાણભૂત છે. અને તે જ્ઞાન જ્ઞેયપ્રમાણ છે અને જ્ઞેય લોકાલોક પ્રમાણ છે. તેથી તે લોકાલોકના સર્વ પદાર્થને જાણવા છતાં પણ કદી જડરૂપે પરિણમતું નથી. ।।૨।।
જ્ઞેય અનેકે હો જ્ઞાન અનેકતા, જલભાજન રવિ જેમ; સુ દ્રવ્ય એકત્વપણે ગુણ એકતા, નિજપદ રમતા હો ખેમ. સુ′૦૩
સંક્ષેપાર્થ :— જ્ઞેય કહેતાં જાણવા યોગ્ય પદાર્થો, જે જ્ઞાનનો વિષય બની શકે. એવા જગતમાં અનેક છે. જ્ઞેય પદાર્થ અનેક હોવાથી જ્ઞાનની પર્યાય પણ અનેક છે. જેમ સૂર્ય એક હોવા છતાં જોનારને જુદા જુદા જળભાજનમાં સૂર્યના અનેક પ્રતિબિંધ જણાય છે.
તેમ આત્મદ્રવ્યનું એકત્વપણું એટલે એકલાપણું છે. તે દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે. અને તેના જ્ઞાનાદિ અનેક ગુણોનું આશ્રયસ્થાન અથવા ઘર તે દ્રવ્ય જ છે. તે જ્ઞાનાદિ ગુણો તે દ્રવ્યની સાથે એકતા પામીને રહેલા છે. છતાં પણ તે જ્ઞાન જ્યારે શેયાકારે પરિણમે ત્યારે તેના પર્યાય પૃથક્ પૃથક્ જણાય છે. પણ સર્વગુણ પોતપોતાનું ક્ષેત્ર જે દ્રવ્ય છે તેમાં જ રમતા થકા ખેમ એટલે ક્ષેમકુશળ રહે છે, અર્થાત્ કોઈપણ દ્રવ્યનો ગુણ બીજા દ્રવ્યના ગુણરૂપે પરિણમતો નથી. II3II
પરક્ષેત્રે ગત જ્ઞેયને જાણવે, પરક્ષેત્રે થયું જ્ઞાન, સુ અસ્તિપણું નિજ ક્ષેત્રે તુમે કહ્યું, નિર્મલતા ગુણ માન. સુજ સંક્ષેપાર્થ :— પરક્ષેત્રે એટલે પરક્ષેત્રોમાં રહેલા જીવ અજીવાદિ પદાર્થોને જાણવાથી આત્માનું જ્ઞાન પોતાના સ્વઅવગાહનારૂપ ક્ષેત્રને મૂકી પર દ્રવ્યોના ક્ષેત્રમાં ચાલ્યું ગયું એમ જણાય.
જ્યારે આપે તો હે પ્રભુ ! તે જ્ઞાનનું અસ્તિપણું એટલે હોવાપણું પોતાના સ્વઅવગાહનારૂપ નિજક્ષેત્રમાં કહેલું છે, કારણ કે ગુણ ગુણીથી અભેદ હોય. આત્માનો જ્ઞાનગુણ નિજક્ષેત્ર કહેતા આત્મામાં જ વ્યાપકપણે રહેલો હોય. તેથી જ તેનું અસ્તિપણું આપે કહેલું છે. છતાં આરિસાની જેમ જ્ઞાનગુણની નિર્મળતા હોવાથી તે દૂર રહેલા પદાર્થોને પણ જાણી શકે છે, એમ આપે માનવા કહ્યું તે યથાર્થ છે. દર્પણની જેમ સર્વ દ્રવ્યો આત્માના જ્ઞાનમાં ભાસ્યમાન થાય છે, તેથી કંઈ આત્માના જ્ઞાનક્ષેત્રમાં જ્ઞેય પદાર્થો ભળી જતા નથી અને
309
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ જ્ઞેય પદાર્થમાં આત્માનું જ્ઞાન ભળી જતું નથી. સર્વ દ્રવ્ય પોતપોતાના સ્વભાવમાં જ સ્થિત રહે છે. ૧૪ના
જ્ઞેય વિનાશે હો જ્ઞાન વિનશ્વરુ, કાળ પ્રમાણે રે થાય, સુ સ્વકાળે કરી સ્વસત્તા સદા, તે ૫૨ રીતે ન જાય. સુશ્રુષ્પ સંક્ષેપાર્થ ઃ— જે શેય પદાર્થ, જ્ઞાનમાં જણાતા હતા તેનો કાળ પ્રમાણે
વિનાશ થવાથી તેના આકારે થયેલા આત્માના જ્ઞાન પર્યાયનો પણ વિનાશ થાય છે. અને નવું જ્ઞેય ઉત્પન્ન થતાં ફરી તેના નવા પર્યાયો જ્ઞાનમાં જણાય છે.
પણ સ્વકાળે એટલે પ્રતિ સમયે પોતાના આત્મદ્રવ્યમાં અનાદિ અનંતકાળ સુધી પર્યાયો પ્રવર્તતા છતાં પણ આત્મા પોતાની સ્વસત્તામાં જ સર્વકાળ રહે છે. તે કદી પણ પર રીતે કહેતા પર દ્રવ્યસ્વરૂપે પરિણમે નહીં એવો વસ્તુનો સ્વભાવ છે. આત્મા પોતે જ્ઞાતા છે, જાણવા યોગ્ય પદાર્થો તે જ્ઞેય છે, અને જે વડે તે પદાર્થોનો બોધ થાય તે જ્ઞાન છે. જ્ઞાન એ આત્માનો સ્વભાવ છે અને સ્વભાવનો ત્રણેયકાળમાં અભાવ નથી. પણ જ્ઞેય પદાર્થની જ્ઞાનપર્યાય જે થાય તેનો નાશ થાય છે; અર્થાત્ દ્રવ્ય શાશ્વત છે પણ તેની પર્યાય નાશવંત છે. ।।૫।।
પરભાવે કરી પરતા પામતા, સ્વસત્તા થિર ઠાણ, સુ આત્મ ચતુષ્કમયી પરમાં નહીં, તો કિમ સહુનો રે જાણ, સુપ્રુન્દ્ સંક્ષેપાર્થ :- આત્મા પરભાવોને જાણવાથી પરતાપણું પામવા છતાં પણ તે આત્માની પોતાની સત્તા તો પોતાના ઠેકાણે જ સ્થિર જાણવી.
કેમકે આત્માની જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્યરૂપ ચતુષ્કમયી તે પરદ્રવ્યમાં નથી. હવે પોતાની સત્તા પોતાના ઠેકાણે જ છે, તો તે સર્વ પદાર્થનો જાણનાર કેવી રીતે થયો? આ પ્રશ્નનું સમાધાન આગળની ગાથામાં કરે છે.
11911
અગુરુલઘુ નિજ ગુણને દેખતાં, દ્રવ્ય સકલ દેખંત, સુ સાધારણ ગુણની સાધર્માંતા, દર્પણ જલને દૃષ્ટાંત. સુ૭ સંક્ષેપાર્થ :— દ્રવ્યમાત્રમાં અગુરુલઘુ નામનો એક સાધારણ ગુણ છે. આત્મા જ્યારે કેવળજ્ઞાન પામે છે ત્યારે પોતાના આ અગુરુલઘુ ગુણને જ્ઞાનબળે જુએ છે. અને લોકાલોકમાં રહેલા સર્વ દ્રવ્યોને પણ જુએ છે.
એ અગુરુલઘુ નામનો ગુણ સાધારણ એટલે સર્વ દ્રવ્યોમાં વ્યાપેલ હોવાથી આત્મા સાથે પણ તેની સાધર્માંતા એટલે સમાન ધર્મતા રહેલી છે. તેથી દર્પણ કે
