________________
૩૦૮
(૨૩) શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્વામી
૩૦૭ જળમાં જેમ સામેનો પદાર્થ પ્રતિબિંબિત થાય છે તેમ આત્મા સ્વદ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળભાવમાં રહીને પણ શેય પદાર્થોને જાણે અને જુએ છે. શેયનો જ્ઞાનમાં અથવા જ્ઞાનનો શેયમાં પ્રવેશ થયા વિના જ આત્માને પ્રત્યેક પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે. તેમજ જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસતા ય પદાર્થોનો નાશ થઈ જાય તો પણ આત્માના જ્ઞાન સ્વભાવનો નાશ થઈ જતો નથી, તે અખંડ જ રહે છે. શા.
શ્રી પારસજિન પારસ રસ સમો, પણ ઇહાં પારસ નાંહિ સુવ પૂરણરસીઓ હો નિજગુણ પરસનો, આનંદઘન મુજમાંહિ. સુગ્ધ૮
સંક્ષેપાર્થ :- શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન પારસમણિરૂપ રસાયન સમાન છે. પણ અહીંયા તો પારસમણિરૂપ પાષાણની વાત નથી. કારણ કે પારસમણિ તો માત્ર લોઢાનું સોનું કરે, પણ તે કાંઈ તેના સ્પર્શ કરનારને પારસમણિ બનાવે નહીં.
જ્યારે પ્રભુ તો જે નિજ આત્મગુણ સ્પર્શવાનો પૂર્ણ રસિક હોય તેને પોતા સમાન પરમાત્મા બનાવી દે છે; અર્થાત્ નિશ્ચયનયે સર્વ આત્મામાં જે આનંદઘનનો રસ ભરેલો છે તેને પ્રગટ કરાવી તે રૂપ બનાવી દે છે. એવા સુજ્ઞાની ધ્રુવપદમાં રમણતા કરનાર શ્રી પાર્શ્વપ્રભુ મારા સ્વામી છે. આટા
(૨) પાસ જિન તાહરા રૂપનું, મુજ પ્રતિભાસ કેમ હોય રે; તુજ મુજ સત્તા એકતા, અચલ વિમલ અકલ જોય રે. પાસ ૧
સંક્ષેપાર્થ:- હે પાર્શ્વનાથ પ્રભુ! તારા સ્વરૂપનો મને પ્રતિભાસ કહેતા સાક્ષાત્ અનુભવ કેવી રીતે થાય ? સત્તા અપેક્ષાએ જોતા તો તારામાં જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રાદિ ગુણો છે, તેવા જ મારામાં પણ મૂળ સ્વરૂપે રહેલા છે. તું અચલ એટલે સ્વરૂપથી ચલાયમાન થતો નથી, તેમ હું પણ સ્વરૂપને કદી છોડતો નથી. તું સદા વિમળ કહેતા નિર્મળ છો તેમ હું પણ નિશ્ચયનય કર્મોથી રહિત એવો નિર્મળ છું. હે પ્રભુ ! તું અકળ અર્થાત્ કોઈ તારા સ્વરૂપને મળી શકે એમ નથી, તેમ મારા સ્વરૂપને પણ કોઈ કળી શકે એમ નથી. એમ સત્તા અપેક્ષાએ જોતાં, તારામાં અને મારામાં સરખાપણું જ છે; તો તારા શુદ્ધ સ્વરૂપનો મને પણ સાક્ષાત્કાર કેવી રીતે થાય તેનો ઉપાય દર્શાવો. ૧૫
ચૈત્યવંદન ચોવીશી ભાગ-૧ મુજ પ્રવચન પક્ષથી, નિશ્ચય ભેદ ન કોય રે,
વ્યવહારે લખી દેખીએ, ભેદ પ્રતિભેદ બહુ લોય રે. પાસ૨
સંક્ષેપાર્થ:- હવે પ્રભુ તેનો જવાબ આપે છે. અમારા સ્યાદ્વાદયુક્ત પ્રવચનથી નિશ્ચયનયે જોતાં તારામાં અને મારા સ્વરૂપમાં કાંઈ તફાવત નથી. પણ વ્યવહારનયની અપેક્ષાથી, મારામાં અને તારામાં અનેક ભેદ પ્રતિભેદરૂપે તફાવત છે.
જૈન દર્શનમાં દ્રવ્યનું સ્વરૂપ બતાવનાર તે દ્રવ્યાનુયોગ છે. તેમાં નિશ્ચય અને વ્યવહાર એવા બે પ્રકારના મુખ્ય દ્રષ્ટિબિંદુઓ છે. એકને દ્રવ્યાર્થિકનય અને બીજાને પર્યાયાર્થિકનય કહેવાય છે. દ્રવ્યાર્થિકન વડે સત્તાગત અપેક્ષાએ એટલે શક્તિરૂપે જોઈએ તો મારામાં અને તારામાં જરાપણ તફાવત નથી. પણ જો પર્યાયાર્થિકનયે વિચારીએ તો ભેદ અને પેટાભેદનો પાર નથી. જેમકે દેવ, મનુષ્ય, નારકી અને તિર્યંચરૂપે એના ભેદ છે, અને દેવમાં પણ ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિક વગેરે તેના પેટા ભેદો છે, તેમ તિર્યંચમાં પણ હાથી, ગાય, બળદ, પોપટ, કાગડો, કબૂતર, સર્પ, શિયાળ વગેરે એના અનેક પેટા ભેદો છે. દ્રષ્ટિબિંદુનો તફાવત એ જૈન દ્રવ્યાનુયોગનો મહત્વનો વિષય છે. તેને સ્યાદ્વાદ અથવા અપેક્ષાવાદ કે અનેકાન્તવાદ કહેવામાં આવે છે. તેથી જુદા જુદા દ્રષ્ટિકોણથી વસ્તુનું સ્વરૂપ વિચારવાથી તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણવામાં આવે છે. રા.
બંધ ન મોક્ષ નહિ નિશ્ચયે, વ્યવહારે ભજ દોય રે;
અખંડિત અબાધિત સોય કેદા, નિત અબાધિત સોય રે. પાસ૩
સંક્ષેપાર્થ :- નિશ્ચયનયથી જોતાં આત્માને બંધ પણ નથી અને મોક્ષ પણ નથી. અને વ્યવહારનયથી જોતાં બંધ પણ છે અને તેથી છૂટવારૂપ મોક્ષ પણ છે. કદા એટલે કથંચિતુ=કોઈ અપેક્ષાએ=નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ,સોય એટલે છે, તે આત્મા અખંડિત છે, અબાધિત છે. જ્યારે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ એટલે પર્યાયનયની અપેક્ષાએ તે આત્મા એક દેહ છોડી બીજા દેહમાં ઊપજે છે, તેથી ખંડિત પણ છે. કર્મોના ફળરૂપ શાતા અશાતાને ભોગવવાથી તે આત્મા બાધિત પણ છે; અને આત્માના આઠ ચકપ્રદેશ હમેશાં નિર્મળ હોવાથી તે આત્મા નિત એટલે નિત્ય અબાધિત પણ છે.
મુંબઈમાં શ્રી લલ્લુજી મુનિ, શ્રી દેવકરણજી મુનિ તથા ડૉ. પ્રાણજીવન
