________________
રસવિદ્યા અને રસથન્થા
[ ૨૦૭
લોઢાની ખરલા, અનેક જાતના બત્તાએ, ચાળણીઓ વગેરે સાધતેના સંગ્રહ કરવા.’૧
રસશાસ્ત્ર રસરત્નસમુચ્ચય પ્રમાણે ખનિજોને પાંચ ભાગમાં વહેંચેલ છે : રસા, ઉપરસા, સાધારણ રસા, રત્ના અને લેહા. તેમાં રસ મુખ્યત્વે પારાના વાચક છે, પણ રસશાસ્ત્રી અભ્રકાદિને પણ રસ કહેવા માંડયાં એટલે પારેા સેન્દ્ર કહેવાયા. હવે રસ આઠ છે : (૧) અભ્રક, (ર) વૈક્રાન્ત, (૩) માક્ષીક, (૪) વિમલ, (૫) શિલાજિત, (૬) સસ્યક, (૭) ચપલ, (૮) રસક. ઉપરસ પણ આઠ છે : (૧) ગન્ધક, (૨) ગૈરિક, (૩) કાસીસ, (૪) તુવરી, (૫) હરતાલ, (૬) મશીલ, (૭) 'જના, (૮) ક ંકુ”. પછી સાધારણુ રસો : (૧) કમ્પિલ, (૨) ગૌરીપાષાણુ, (૩) નવસાર, (૪) કપ, (૫) અગ્નિજાર, (૬) ગિરિસિન્દૂર, (૭) હિંગુલ અને (૮) મૃદ્દારશૃંગ. રત્નેઃ (૧) વૈક્રાન્ત, (૨) સૂર્ય'કાન્ત, (૩) ચન્દ્રકાન્ત, (૪) હીરા, (૫) મેાતી, (૬) રાજાવ, (૭) પુષ્પરાગ, (૮) ગડૅાદ્બાર, (૯) પ્રવાલ, (૧૦) ગામેદ, (૧૧) વૈદૂ, (૧૨) નીલ. રસરત્નસમુચ્ચયકારે ધાતુઓ, જેને એ લેાહ કહે છે, તેની ગણતરી આ પ્રમાણે કરી છે (૧) સુવ†, (૨) રૌપ્ટ, (૩) લોઢું, (૪) નામ, (પ) ખગ, () પિત્તલ, (૭) કાંસ્ય અને (૮) વલેાહર. ૨. ૨. સાકારે પિત્તળ, કાંસ્ય અને વલાહ ત્રણેયને મિશ્રધાતુ કહેલ છે અને કાંસું તથા વલાહમાં કઈ કઈ ધાતુનું મિશ્રણ છે તે પણ કહેલું છે.
ર. ૨. સ. પછી રસયેાગાના મોટા સંગ્રહવાળા ગ્રન્થાની રચનાના પ્રવાહ વધ્યેા છે, છતાં જેમાં રસસકારા, ધાતુ, ઉપધાતુ,
૧. ઉપર ટૂં’કા ઉતારા કર્યા છે, પણ એ આખા અધ્યાયમાં રસશાળામાં જોઈતી વસ્તુ, કામ કરનાર માણસે વગેરેનું જ વર્ણન છે.
૨. ૨. ૨. સ. માં રસેનું વર્ણન અ. ૨ માં, ઉપરસે। અને સાધારણ રસેાનું અ. ૩ માં, રત્નેાનું અ. ૪માં અને ધાતુઓનું અ. ૫ માં છે. ૨, ૨. સ. માં આપેલા રસા વગેરેનાં નામેામાંથી હાલમાં કઈ વસ્તુ ઓળખાય છે તે જાણવા માટે હિ. હિ, કે, ગ્રં. ૧ અથવા ડૉ. વામન ગણેશ દેસાઈનું ! ભારતીય રસશાસ્ત્ર' જુએ.
