________________
સૂત્રઃ
૧૪
જીવના અસાધારણ ભાવો
જીવના ઔપશમિક અને ક્ષાયિક ભાવ અને મિશ્ર તથા ઔદયિક અને પારિણામિક એ પાંચ ભાવો નિજ ભાવ છે. અર્થાત જીવ સિવાય બીજા કોઈમાં હોતા નથી.
૧. ઔપમિક : આત્માના પુરૂષાર્થથી અશુદ્ધતાનું પ્રગટ ન થવું અર્થાત દબાઈ જવું તે; આત્માના આ ભાવને ઉપશમ ભાવ અથવા ઔપશમિક ભાવ કહે છે. આત્માના પુરૂષાર્થનું નિમિત્ત પામીને જડ કર્મનું પ્રગટરૂપ ફળ જડ કર્મમાં ન આવવું તે કર્મનો ઉપશમ છે. આ,જીવનો એક સમય પૂરતો પર્યાય છે, તે સમય સમય કરીને અંતર્મુર્હત રહે છે પણ એક સમયે એક જ અવસ્થા હોય છે. ૨. ાયિક ભાવ ઃ આત્માના પુરૂષાર્થથી કોઈ ગુણની શુદ્ધ અવસ્થા પ્રગટે તે ક્ષાયિક
ભાવ છે. આત્માના પુરૂષાર્થનું નિમિત્ત પામીને કર્મ આવરણનો નાશ થવો તે કર્મનો ક્ષય છે. આ પણ જીવની એક સમય પૂરતી અવસ્થા છે. સમય સમય કરીને તે સાદી અનંત રહે છે. તો પણ એક સમયે એક અવસ્થા હોય છે. કેવળજ્ઞાન અવસ્થા ક્ષાયિક ભાવ છે.
૩. ક્ક્ષાયોપશમિક ભાવ અથવા મિશ્ર : આત્માના પુરૂષાર્થનું નિમિત્ત પામીને કર્મનો સ્વયં અંશે ક્ષય અને સ્વયં અંશે ઉપશમ તે કર્મનો ક્ષયોપશમ છે અને ક્ષાયોપશમિક ભાવ તે આત્માનો પર્યાય છે. આ પણ આત્માની એક સમય પૂરતી અવસ્થા છે, તેની લાયકાત પ્રમાણેના ઉત્કૃષ્ટ કાળ સુધી પણ તે રહે છે પરંતુ સમયે સમયે બદલીને રહે છે. મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃપર્યવ જ્ઞાન એ અવસ્થાઓ ક્ષાયોપશમિક ભાવ છે.
૪. ઔદિયક ભાવ ઃ કર્મોદયના નિમિત્તે આત્મામાં જે વિકાર ભાવ આત્મા કરે છે તે ઔદિયેક ભાવ છે. એક સમય પૂરતી અવસ્થા છે. કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયા પહેલાં જ્ઞાનના ઉઘાડનો જેટલો અભાવ છે તે ઔદિયક ભાવ છે.
૫. પારિણામિક ભાવ ‘પારિણામિક ’ એટલે સહજ સ્વભાવ. ઉત્પાદ-વ્યય વગરનો ધ્રુવ એકરૂપ કાયમ રહેનાર ભાવ તે આ છે. નિત્ય વર્તમાનરૂપ નિરપેક્ષપણું છે. આવી દ્રવ્યની પૂર્ણતા છે. જેનો નિરંતર સદ્ભાવ રહે તેને પારિણામિક ભાવ કહે છે.
