Book Title: Vishwajyoti Mahavira
Author(s): Amarmuni
Publisher: Veerayatan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001336/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visva jyoti mahAvIra upAdhyAya amaramuni vIrAyatana, rAjagRhI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva-jyoti mahAvIra lekhaka : upAdhyAya amaramuni saMpAdaka: sAdhvI candanA darzanAcArya zrIcanda surAnA .. sarasa' vIrAyatana, rAjagRhI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka * vizvajyoti mahAvIra lekhaka * upAdhyAya kaviratna zrI amaramunijI prakAzaka * vIrAyatana rAjagRha-803116 ji. nAlandA (bihAra) saMskaraNa prathama -dIpAvalI 2026 vikrama (vIra nirvANa divasa) dvitIya-dIpAvalI 2028 vikrama tRtIya - 2058 vikrama (vIra janma divasa) artha sahayogI * sampatarAja seThiyA, maisUra je. ema. koThArI, beMgalora pRthvIrAja siMghavI, AraNI mUlya * paccIsa rUpaye mudraka * koThArI prinTarsa bAlAjI kAmpaleksa beMgalora - 560 053 . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya I bhagavAn mahAvIra parama vItarAga Apta puruSa haiM / unakI kahI huI vANI yathArtha janamaMgala kI vANI hai / usI vANI kA AdhAra lekara hamAre darzana evaM dharma kI ciMtanadhArA pravAhita hai / ataH zramaNa itihAsa meM yadi Aja koI mahApuruSa vizeSa bhAskara hai, tejomaya hai, to vaha bhagavAn mahAvIra haiM / abataka ke prAyaH adhikAMza caritra grantha, jo bhagavAna mahAvIra ke divya jIvana se sambandhita haiM, eka nizcita dizA meM hI eka nizcita mANaka meM hI jaise ki racayitA ne pUrva nirdhArita , rekhAoM ko khar3I karake usake bhItara hI apane vicAroM kA mahala nirmAyA ho, race gaye haiM / kiMtu Aja kA yuga kucha aura mAMgatA hai / isI 'kucha aura zabda meM yuga kI mAMga-yugabodha, yuga evaM jaga - jIvana - saba kucha chipA par3A hai / yaha kucha aura cAhatA hai ki bhagavAna kI divya jIvanarekhA evaM vANI kA Aja ke pravahamAna yuga ke pariprekSya meM punarmUlyAMkana ho, ciMtana-manana ho aura eka aisA sarala sarvasulabha mArga usa bIca se khoja nikAlA jAya ki devatva kI kalpanA hamAre jIvana se dUra kI vastu na hokara, hamAre jIvana ke svastha vikAsa kI pariNati meM lakSita ho / hama bhagavAna zabda ko sunate hI bhIru banakara apanA saba kucha kho na jAe~, balki bhagavAna ke rUpa meM apane jIvana kA hI svastha vikAsa samajheM / hama bhagavAn zabda ko zravaNa kara eka tejomaya garimA se uddIpta hokara, hama bhI kucha haiM, hamArA jIvana - mAnava jIvana bhI kucha mahattva rakhatA hai, isakA dhyAna kareM / isase bhaya nahIM, preraNA prApta kareM, jIvana ko svastha 6 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pathadizA kI ora le calane kA prakAza prApta kareM / zradveya gurudeva rASTrasanta upAdhyAya zrI amaramunijI mahArAja ne prastuta pustaka- vizva-jyoti mahAvIra' meM apane jIvana ke sudIrgha cintana, adhyayana evaM anubhava maMthana ke AdhAra para vartamAna yuga ke pariprekSya meM bhagavAn ke jIvana evaM unakI vANI kA punarmUlyAMkana bar3e hI suspaSTa evaM sarala bhAvadhArA meM prastuta kiyA hai / isameM bhagavAna mahAvIra ke sahaja jIvana kA, vinA kisI AgrahavizeSa se prabhAvita hue, citra prastuta kiyA gayA hai / 'vizva-jyoti mahAvIra' kI yahI sabase bar3I vizeSatA hai ki bhagavAna mahAvIra ko kisI kalpanA loka ke bhagavAna ke rUpa meM na apanAyA jAkara vizva kI jyoti ke rUpa meM aMkita kiyA gayA hai / zraddheya gurudeva zrI ne, isameM, apane anubhava ke ratnoM ko bar3e hI sahaja DhaMga se jana-mAnasa ke samakSa prastuta kiyA hai| bhagavAna mahAvIra ke abataka ke jIvanaviSayaka likhita sAhitya meM prastuta pustaka apanI zailI kI prathama hai / isameM sirpha purAnI rekhAoM meM nayA raMga hI nahIM, kiMtu rekhAoM kI kalpanA bhI bar3e kalAtmaka va ciMtana pUrNa DhaMga se huI hai / vicAra kSetroM meM prastuta kRti kA bahuta hI samAdara huA hai / janma zatAbdI ke pAvana prasaMga para rASTrasanta kaviratna pUjya gurudeva upAdhyAya zrI amaramunijI mahArAja kI prANavAna lekhanI se nisRta 'vizva jyoti mahAvIra kI tRtIya AvRtti, jisameM gurudeva ne madhya yuga kI dhUmila upekSita paratoM meM dabI par3I bhagavAna kI kAlajayI divyatA ko udghATita kiyA hai, prakAzita kI jA rahI hai| pUjya gurudeva ke isa prayAsa meM vaha zakti parilakSita hotI hai jo Aja kI naI pIr3hI ko bhagavAna mahAvIra ke nikaTa lAne meM samartha hai| prajJAmaharSi pUjya gurudeva ke AzIrvAda se bhagavAna mahAvIra kI 25vIM nirvANa zatAbdI ke upalakSa meM saMsthApita vIrAyatana Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevA, zikSA, sAdhanA kI tripagathA - gaMgA se bihAra (jo bhagavAna mahAvIra ke paMcakalyANaka kI bhUmi hai) ko garimAmaMDita kara rahA 1 janma jayantI ke isa maMgala mahotsava para sone meM sugandha banakara ghulA hai bhagavAna mahAvIra kI janmabhUmi kSatriyakuNDa meM 'tIrthaMkara mahAvIra vidyA mandira' ke nirmANa kArya kA prAraMbha aura isa prasaMga kI pRSThabhUmi meM hai vIrAyatana' jisane aisA karake janmabhUmi kI sArthaka garimA ko sArthaka rUpa diyA hai| pUjya gurudeva ke virAT cintana meM bhagavAna mahAvIra kI ahiMsA ke aneka AyAmoM meM eka hai- 'ajJAna azikSA' ke ghora andhakAra meM jJAna ke dIpa prajvalita karanA ahiMsA hI hai, aura ahiMsA kA yaha AyAma 'tIrthaMkara mahAvIra vidyA mandira' ke nirmANa prayAsa meM jIvanta ho gayA hai| sevA, zikSA, sAdhanA ke uddezya kI pUrti meM nirantara prayatnazIla evaM pragatizIla vIrAyatana ke parisara meM prabhu mahAvIra kI chabbIsavIM janma zatAbdI ke upalakSa meM gata 26 janavarI ko eka vizAla poliyo cikitsAlaya kA udghATana huA / jIvana ke utsa ko jagAnevAlI tathA vyaktitva ke vikAsa kI anupama kAryazAlA hai navalavIrAyatana, pUNeM, svayaM ko jAnane, samajhane evaM parizuddha hone kI prakriyA ko sikhAtA hai navalavIrAyatana pUrNe (mahArASTra ) / 26 janavarI ko kaccha - gujarAta meM Aye pralayaMkAri bhUkampa se pIr3ita mAnavajAti ko ubArane meM satata saMlagna hai 'vIrAyatana kaccha' / samaya kI choTI sI yAtrA meM bahuta kucha pradAna kiyA hai vIrAyatana ne, jo mAnavatA ko sukhada garvAnubhUti pradAna karAne vAlA hai| vIrAyatana rAjagRha, nAlandA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana jaba kauzeya kI niSThAMta kamanIyatA AtmA kI uttiSThita garimA meM avasthita ho jAtI hai, taba rAjaprAsAda ke aizvarya kA uttarAdhikArI ananta dhruva-patha kI pada yAtrA meM sukha pAne lagatA hai, kaivalya kA udbhAvaka jaba usa amRta bUMda ko grahaNa kara mAnava mAtra ke lie kaivarta kI bhUmikA meM utaratA hai to usa devopama laukika vyaktitva kI alaukikatA ke darzana kI kAmanA hara hRdaya kA lakSya bana jAtI hai| yaha janazruti ke AdhAra para socakara gar3hI gaI koI bAta nahIM, nA hI kalpanA ke kore pRSThoM para likhi koI kathA hai, yaha to satya kA abhisarga hai jo vigata, vartamAna aura Agata ke mastaka para sarvadA aMkita malaya abhiSeka hai| eka tejasvI rAjakumAra jisake jIvana ke tIsa varSa rAjamahala ke atula vaibhava aura kaSTa rahita paristhitiyoM kI snigdha chA~va meM vyatIta hue, phira bhI vaha satyonmukha huA aura Arambha huI satya kI yAtrA, satya kI sAdhanA, satya kA prayoga aura taba mArga meM sAtha calate-calate eka dina satya ne use rokakara kahA - "tuma mere bhItara sthApita ho| maiM tuma meM apanA artha dekhatA hU~, tumhArI vANI meM maiM svayaM ko samiddha dekhatA huuN| tuma apanI Antarika kalA meM mujhe AkAra pAne do| tuma merA 'varddha' ho, tuma merA 'mAna' ho, tuma sA koI 'mahAn' nahIM, tuma sA koI 'vIra' nahIM - maiM Agata ke apane anveSiyoM ko tumhArA nAma detA hU~ mhaaviir"| sahaja hI prazna uThegA ki satya ko usa mahAvyaktitva meM udbhASita hote kisane dekhA? use aisA kahate hue kisane sunA? kintu yaha prazna tabhI taka rahegA jaba taka usa mAnava vibhUti kI vANI meM mana prANa achate rheNge| usa vANI ko jo par3heMge, jAneMge unheM svayaM yaha AbhAsa hogA ki satya ne nizcaya hI mahAvIra ke vAgvaicitrya se nisRta honA cAhA hogaa| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI divya AtmA jaba mAnava zarIra dhAraNa karatA hai to satya kI zAzvatatA, kAla kI nirantaratA aura paMcatatvoM kI cirantana sattA, usa razmi puMja se milakara ekAkAra ho jAtI hai| chabbIsa sau varSa pUrva isa adbhuta sukhada sarvamaMgala kI sRSTi huI thI jaba vaizAlI gaNatantra ke antargata kSatriyakuNDa kI puNya bhUmi para tIrthaMkara mahAvIra ne rAjakumAra varddhamAna ke rUpa meM janma liyA thaa| hama natamastaka haiM apane saubhAgya ke Age jo tIrthaMkara mahAvIra kI chabbIsa sauMvI janma zatAbdI manAne kA zubha avasara prApta huA hai aura hamAre nazvara jIvana kI pustaka ko eka arthapUrNa adhyAya milA hai| prastuta pustaka kI tRtIya AvRtti kA prakAzana jijJAsuoM kI jijJAsA kI pUrti evaM vizuddha jIvana kI preraNA kI jAgRti ke lie hai| AcArya candanA jaya acalAsana, zAnti-siMhAsana, dveSa-vinAzana, zAsana-spandana / sanmatikAraNa, kumati - nivAraNa, bhava - bhayahAraNa, zItala candana / / jaya karuNA -varuNAlaya jaya jaya, jIva sabhI karate abhinandana / jaya sukhakandana, durita - nikandana, jaya jaga - vandana, trizalAnandana !! Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA 1. Ananda kA akSaya srota 2. sAdhanA ke agnipatha para 3. divya sAdhaka jIvana 4. antarmukhI sAdhanApaddhati 5. mahAvIra kA jIvana darzana 6. vizvazAMti ke tIna sUtra 7. mahAvIra ke amara upadeza Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda kA akSaya strota vizva eka pahelI I isa virATa vizva kI vyavasthA kA mUla AdhAra hai - sat arthAt sattA' isake anekAneka mahatvapUrNa aMza mAnavabuddhi ke dvArA parijJAta ho cuke haiM, phira bhI mAnava kA tarkazIla mastiSka abhI taka vizva ke ananta rahasyoM kA ThIka taraha udghATana nahIM kara pAyA hai, na isakI virATzakti kA koI eka nizcita mApa hI le sakA hai| vizva kI sUkSmatama sImAoM kI khoja meM, usakI ajJAtaatala gaharAiyoM ko jAnane kI dizA meM mAnava anAdikAla se prayatna karatA A rahA hai / use eka sarvathA ajJAta rahasya mAnakara, athavA anAvazyaka prapaMca samajha kara vaha kabhI cupa hokara nahIM baiThA hai / zodha kI prakriyA nirantara cAlU rahI hai ! isI ajJAta ko jJAta karane kI dhuna meM vijJAna ke caraNa anavarata Age bar3hate rahe haiM, aura vaha anekAneka adbhuta rahasyoM ko, rahasya kI sImA meM se bAhara nikAla bhI lAyA hai / phira bhI abhI taka nirNayAtmaka rUpa se yaha nahIM kahA jA sakA hai ki - vizva kA yaha abhivyakta mAnacitra antima hai / isakI yaha iyattA hai, Age aura kucha nahIM hai / " sacamuca hI sarva sAdhAraNa janasamAja ke lie vizva eka pahelI hai, jo kitanI hI bAra bUjhI jAkara bhI anabUjhI hI raha jAtI hai / eka Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vizvajyoti mahAvIra cetana kyA acetana kyA ? 1 sAdhAraNa mAnavabuddhi ke lie bhale hI vizva Aja bhI eka pahelI ho, kintu bhAratIya tattvadarzana ne isa pahelI ko ThIka taraha sulajhAyA hai / bhArata kA tattvadarzana kahatA hai ki vizva kI sattA ke do maulika rUpa haiM - jar3a aura cetana / sattA kA jo cetana bhAga hai, vaha saMvedanazIla hai, anubhUtisvarUpa hai / kintu jar3a bhAga ukta zakti se sarvathA zUnya hai / yahI kAraNa hai ki cetana kI adhikAMza pravRttiyAM pUrvanirdhArita hotI haiM, hetumUlaka hotI haiN| apanI isa nirdhAraNa kI kriyA meM, upayoga kI dhArA meM cetana svatantra hai / cetanA se hI to cetana hai / kintu jar3a sarvathA acetana hai, cetanAzUnya hai / ataH jar3a kI kriyA hotI avazya hai, satata hotI hai, parantu vaha koI hetu eka lakSya nirdhArita karake nahIM / cetana Ananda kI khoja meM cetana kI kriyA evaM pravRtti meM koI na koI hetu chipA rahatA hai, aura usI ko dhruva mAnakara cetana kI gati niraMtara usI ora unmukha hotI rahatI hai / cetana kI kriyA kA vaha hetu hai - Ananda ! sukha / savve jIvA suhasAyA - jIvamAtra ko sukhapriya hai, Ananda kAmya hai / ataH cetana anAdikAla se Ananda kI khoja karatA rahA haiN| Ananda hI usakA carama lakSya hai, antima prAptavya hai | cetana ko apanI ananta jIvanayAtrA meM tana aura mana ke anekAneka 1 I Ananda mile haiM, bhautika sukha suvidhAe~ upalabdha huI haiM, aura vaha inameM ulajhatA bhI rahA hai, aTakatA bhaTakatA bhI rahA hai / bhramavaza inheM hI apanA antima prAptavya mAna kara santuSTa hotA rahA hai / parantu yaha Ananda kSaNika hai / sAtha hI duHkhamUlaka bhI / viSamizrita madhura modaka jaisI sthiti hai isakI / ataH jAgRta cetana kucha aura Age jhA~kane lagatA hai, zAzvata mukta Ananda kI khoja meM Age caraNa bar3hA detA hai / ukta sacce aura sthAyI Ananda kI khoja ne hI mokSa ke astitva ko siddha kiyA hai- paramparAgata dRSTa jIvana se pare ananta, asIma Anandamaya jIvana kA paribodha diyA hai / jar3a kI svayaM apanI aisI koI khoja nahIM hai| jar3a kI sakriyatA svayaM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda kA akSaya srota usake lie sarvatobhAvena niruddezya hai, jabaki cetana kI kriyAzIlatA soddezya hai / cetana kA parama uddezya kyA hai, aura vaha kaise prApta kiyA jA sakatA hai, isI vizleSaNa kI dizA meM mAnava hajAroM hajAra varSoM se prayatna karatA rahA hai / yaha cintana, yaha manana, yaha prayatna hI cetana kA apanA sva-vijJAna hai, jise zAstra kI bhASA meM adhyAtma kahate haiM, adhyAtma-bhUmikA jyoMhI sthira sthiti meM pahu~catI hai, sAdhaka ke antar meM se sahaja Ananda kA akSaya-ajastra strota phUTa par3atA hai| cetana ke svarUpabodha kA mUlAdhAra sthUla dRzya padArthoM ko AsAnI se samajhA jA sakatA hai, unakI sthiti evaM zakti kA AsAnI se anumAna bhI ho sakatA hai / kintu cetanA ke sambandha meM aisA nahIM hai / cetanA atyanta sUkSma tathA gUr3ha hai / darzana kI bhASA meM vaha * annornniiyaan| aNuse bhI aNu hai, sUkSma se bhIsUkSma hai, sUkSmatama hai / sAdhAraNa mAnava-buddhi ke pAsa tattva-cintana ke jo indriya evaM mana Adi aihika upakaraNa haiM, ve bahuta hI alpa haiM, sImita haiM / sAtha hI satya kI mUla sthiti ke vAstavika Akalana meM adhUre hai, akSama haiM / cU~ki cetana-amUrta hai, jabaki indriyA~ sirpha mUrta ko hI dekha pAtI haiM " no indiyagejjha amuttabhAvA / ataH indriya evaM mana Adi ke mAdhyama se cetanA kA spaSTa paribodha nahIM ho pAtA hai / kevala Upara kI sataha para tairate rahanevAle bhalA sAgara kI gaharAI ko kaise jAna sakate haiM ? jo sAdhaka antarmukha hote haiM - sAdhanA ke patha para eka niSThA se gatimAna rahate haiM - cetanA ke cintana taka hI nahIM, apitu cetanA ke anubhava taka pahu~cate haiM - nijAnubhUti kI gaharAI meM utarate haiM, vehIcetanA ke mUlasvarUpakA dina ke ujAle kI bhA~ti spaSTa paribodha pA sakate haiM / unakI yaha pratyakSAnubhUti jana-kalyANa kI dizA meM jo zabdAtmaka abhivyakti kA rUpa liyA karatI hai, vahI zabdapramANa sAdhana bana jAtA hai sarvasAdhAraNa jana ke lie, cetanA ke svarUpaparibodha kA - cetanA kI maulikavyAkhyAkA / yaha zabdapramANaM, jise hama saba zAstra yA siddhAnta kahate haiM, jitanA hI adhikavAstavika aura sakSama hogA, utanI hIadhika cetanA kI vyAkhyA vAstavika aura sakSama hogI / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra zabda - satya : anubhUti - satya zabda pramANa kI, zAstra kI carcA A gaI hai, to prastuta saMdarbha meM eka bAta samajha lenI bahuta Avazyaka hai / yaha ThIka hai ki satya ke sAkSAtkartA mahAn AtmAoM kA apanA pratyakSAnubhava sAdhAraNa sAdhakoM ko zAstra ke mAdhyama se mArgadarzana kI dizA meM kAphI upayogI hotA hai / parantu yaha upayogitA eka sImA taka hI hai / zabda-pramANa para adhika nirbhara rahane kI manovRtti sAdhaka ko paMgu banA detI hai / vaisAkhI ke sahAre jaise-taise gati to ho sakatI hai, kintu pragati nahIM / vAstavika prAptavya tathya kA bodha dUsaroM ke zabda-taMtra se mAnasasAgara meM ucchala hone vAlI canda ginI cunI parikalpanAtaraMgoM yA bhAvanAlahariyoM para se nahIM ho sakatA hai / dUsaroM kI anubhUtiyoM se nahIM, kintu apanI hI anubhUtiyoM se satya kA sAkSAtkAra hotA hai / andhe ko dUsaroM kI A~khoM kA dekhA kitanA bodha de pAtA hai ? dUsaroM kI jIbha kA cakhA hameM kitanA rasabodha detA hai ? aura vaha bodha hotA bhI kaisA hai ? mAtra parokSa / 4 Apa jAnate hai, pratyakSa va parokSa bodha meM antara hai, bahuta bar3A antara hai / dUsaroM kI A~kho kA dekhA, bhale hI ve A~kheM kitanI hI divya kyoM na hoM, apane lie parokSa hI haiN| apanI svayaM kI nirvikAra evaM nirmala A~khoM kA dekhA hI apane lie pratyakSa hai / yahI bAta rasAsvAdana ke sambandha meM hai / saccA jJAna svayaM kI anubhUti se hI jAgRta hotA hai / paranirbharatA pazubuddhi kA lakSaNa hai / yaha eka prakAra kI mAnasika dAsatA hai / eka prakAra kI bhikSA hai| bhikSA aura arjana meM antara hai / jJAna kI bhikSA nahIM, jJAna kA arjana honA cAhie / dUsaroM kI anubhUtiyoM para AdhArita zabdapramANa amuka sImA taka hI prakAza detA hai, mArga-darzana karatA hai / Age kA lambA mArga to svayaM kI anubhUti se hI taya karanA hotA hai / svayaM kI anubhUti ko jAgRta karane kI sahaja Antarika prakriyA hI adhyAtmavidyA hai, jisake lie kahA gayA hai ki " adhyAtmavidyA vidyAnAm / " arthAt saba vidyAoM meM adhyAtmavidyA hI ekamAtra zreSTha vidyA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda kA akSaya srota cetanA ke svarUpabodha kI dizA meM sAdhaka jyoM hI kucha Age bar3hatA hai, to usake jIvana ke vividha vyavahAroM meM se sahaja anubhUti kI, pratyakSa anubhava kI eka nirmala dhArA pravAhita hone lagatI hai / yaha sAdhaka kI vaiyaktika anubhUti kI dhArA bhrama nahIM hai, koI vyAmoha nahIM hai / isameM sandeha jaisI koI sthiti nahIM hai / yaha kahanA ki sAdhaka kI apanI vaiyaktika anubhUtiyA~ sahI nahIM hotI haiM, eka mithyApravAda hai / jyoti bAhara se andara meM nahIM DAlI jAtI, vaha to hara sAdhaka ke apane andara se prajvalita hotI hai / hara caitanya meM anubhUti kI dhArA antaHsalilA sarasvatI kI bhA~ti anAdi kAla se pravAhita hai / adhyAtma sAdhanA use parokSa se pratyakSa meM lAtI hai, azuddha se zuddha banAtI hai aura use sahaja Ananda kI ora unmukha karatI hai / dharma, darzana aura adhyAtma dharma, darzana aura adhyAtma kA prAyaH samAna artha meM prayoga kiyA jAtA hai, kintu gaharAI se vicAra kareM to ina tInoM kA mUla artha bhinna hai / artha hI nahIM, kSetra bhI bhinna hai| dharma kA sambandha AcAra se hai - " AcAraH prathamodharma / " yaha ThIka hai ki bahuta pahale dharma kA sambandha andara aura bAhara donoM prakAra ke AcAroM se thA aura isa prakAra adhyAtma bhI dharma kA hI eka Antarika rUpa mAnA jAtA thaa| isIlie prAcIna jaina granthoM meM dharma ke do rUpa batAe gae haiM, nizcaya aura vyavahAra / nizcaya andara meM sva kI zuddhAnubhUti evaM zuddhopalabdhi hai, jabaki vyavahAra bAhya kriyAkANDa hai, bAhyAcAra kA vidhi-niSedha hai / nizcaya trikAlAbAdhita satya hai / vaha deza-kAla kI badalatI huI paristhitiyoM se bhinna hotA hai, zAzvata evaM sArvatrika hotA hai / vyavahAra, cU~ki bAhya AcAra vicAra para AdhArita hai, ataH vaha dezakAla ke anusAra badalatA rahatA hai, zAzvata evaM sArvatrika nahIM hotA / dinAMka to nahIM batAyA jA sakatA, parantu kAphI samaya se dharma apanI antarmukha sthiti se dUra haTakara bahirmukha sthiti meM A gayA hai / Aja dharma kA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra artha vibhinna saMpradAyoM kA bAhyAcAra sambandhI vidhi-niSedha hI raha gayA hai / dharma kI vyAkhyA karate samaya prAyaH hara mata aura paMtha ke loga apane paraMparAgata vidhiniSedha-sambandhI kriyAkANDoM ko hI upasthita karate haiM aura unhIM ke AdhAra para apanA zreSThatva prasthApita karate haiM / isakA yaha artha hai ki dharma apane vyApaka artha ko khokara kevala eka kSaraNazIla saMkucita artha meM Abaddha ho gayA hai / ataH Aja ke manISI dharma se abhiprAya -mata paMthoM ke amuka ba~dheba~dhAye AcAra vicAra lete haiM, isase adhika kucha nahIM / darzana kA artha tattvoM kI mImAMsA evaM vivecanA hai / darzana kA kSetra hai - satya kA parIkSaNa | jIva aura jagat eka gUDha pahelI hai, isa pahelI ko sulajhAnA hI darzana kA kArya hai / darzana prakRti aura puruSa, loka aura paraloka, AtmA aura paramAtmA, dRSTa aura adRSTa, * maiM :: yaha aura * vaha Adi rahasyoM kA udghATana karane vAlA hai / vaha satya aura tathya kA sahI mUlyAMkana karatA hai / darzana vaha divya-cakSu hai, jo idhara udhara kI naI purAnI mAnyatAoM ke saghana AvaraNoM ko bhedakara satya ke mUlarUpa kA sAkSAtkAra karAtA hai / darzana ke binA dharma andhA hai / andhA gantavya para pahuMce to kaise pahu~ce ? patha ke Ter3he-mer3he ghumAva, gahare garta aura Asa-pAsa ke khataranAka jhAr3a-jhaMkhAr3a bIca meM kahIM bhI andhe yAtrI ko nigala sakate haiN| adhyAtma, jo bahuta prAcIna kAla meM dharma kA hI eka Antarika aMga thA, jIvanavizuddhi kA sarvAGgINa rUpa hai / adhyAtma mAnava kI anubhUti ke mUla AdhAra ko khojatA hai, usakA parizodhana evaM pariSkAra karatA hai / sva. jo ki svayaM se vismRta hai, adhyAtma isa vismaraNa ko tor3atA hai / sva. jo svayaM hI apane sva ke ajJAnatamasa kA zaraNasthala bana gayA hai, adhyAtma isa andhatamas ko dhvasta karatA hai, svarUpa smRti kI divyajyoti jalAtA hai / adhyAtma andara meM soye hue Izvaratva ko jagAtA hai, use prakAza meM lAtA hai / rAga, dveSa, kAma, krodha, mada, lobha, moha ke AvaraNoM kI gaMdI paratoM ko haTAkara sAdhaka ko usake apane zuddha sva taka pahuMcAtA hai, use apanA antardarzana Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda kA akSaya srota karAtA hai / adhyAtma kA Arambha sva ko jAnane aura pAne kI bahuta gaharI jijJAsA se hotA hai, aura antataH sva ke pUrNa bodha meM, 'sva kI pUrNa upalabdhi meM isakI parisamApti hai| adhyAtma kisI viziSTa paMtha yA saMpradAya kI mAnyatAoM meM vivekazUnya aMdhavizvAsa aura unakA andhaanusaraNa nahIM hai / do-cAra pA~ca paraMparAgata nIti niyamoM kA pAlana adhyAtma nahIM hai, kyoMki yaha amuka kriyAkANDoM kI, amuka vidhiniSedhoM kI koI pradarzanI nahIM hai aura na yaha koI deza, dharma aura samAja kI deza-kAlAnusAra badalatI rahane vAlI vyavasthA kA koI rUpa hai / yaha eka Antarika prayoga hai, jo jIvana ko sacce evaM avinAzI sahaja Ananda se bhara detA hai / yaha eka aisI prakriyA hai, jo jIvanako zubhAzubha ke bandhanoM se mukta kara detI hai, sva kI zakti ko vighaTita hone se bacAtI hai / adhyAtma jIvana kI azubha zaktiyoM ko zuddha sthiti meM rUpAntarita karane vAlA amogha rasAyana hai, ataH yaha antara kI prasupta vizuddha zaktiyoM ko prabuddha karane kA eka saphala AyAma hai / adhyAtma kA uddezya aucitya kI sthApanA mAtra nahIM hai, pratyuta zAzvata evaM zuddha jIvana ke ananta satya ko prakaTa karanA hai / adhyAtma korA svapnila Adarza nahIM hai / yaha to jIvana kA vaha jItA jAgatA yathArtha hai, jo sva ko sva' para kendrita karane kA, nija ko nija meM samAhita karane kA patha prazasta karatA hai / . . . 7 - adhyAtma ko dharma se alaga sthiti isalie dI gaI hai ki Aja kA dharma korA vyavahAra bana kara raha gayA hai, bAhyAcAra ke jaMgala meM bhaTaka gayA hai, jabaki adhyAtma aba bhI apane nizcaya ke artha para samArUr3ha hai / vyavahAra bahirmukha hotA hai aura nizcaya antarmukha / antarmukha arthAt svAbhimukha / adhyAtma kA sarvesarvA sva hai caitanya hai / parama caitanya ke zuddha svarUpa kI jJapti aura prApti hI adhyAtma kA mUla uddezya hai / ataeva adhyAtma jIvana kI eka atyanta mahattvapUrNa bhAvAtmaka sthiti hai, niSedhAtmaka nahIM / paribhASA kI saMkSipta bhASA meM kahA jAe to adhyAtma jIvana ke sthAyI mUlya kI ora dizAsUcana karane 1 I Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra vAlA eka vaha AyAma hai, jo kisI varga, varNa, jAti aura deza kI bhedavRtti ke binA eka akhaNDa evaM avibhAjya satya para pratiSThita hai / vastutaH adhyAtma mAnavamAtra kI antazcit zakti ke mahAsatya kA anusandhAna karane vAlA vaha mukta dvAra hai, jo saba ke lie sadA aura sarvatra khulA hai| apekSA hai - mukta bhAva se praveza karane kI / 8 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA ke agnipatha para | tIrthaMkara mahAvIra 1 bhUmikA kucha lambI ho gaI, para koI bAta nahIM / jo abhI kathya kSetra meM hai, usakI pRSThabhUmi ke lie itanA kucha Avazyaka bhI thA / adhyAtma sAdhanA ke kSetra meM anekAneka sAdhaka ho gae haiM, jinakI jIvana gAthAe~ Aja bhI sAdhakoM ke lie prANavAn sandeza kA udghoSa kara rahI haiM / hamAre ve mahAn sAdhaka kyA the, ve kisa patha para Age bar3he, unakI yAtrA kaisI aura kyA rahI, Akhira unhoMne kaba, kaise, kyA pAyA ? ukta saba praznoM kA samAdhAna una prAcIna jIvanagAthAoM se sahaja hI mila sakatA hai / yaha ThIka hai, ki ve purAnI jIvanagAthAe~ kAla kI badalatI huI dhUlabharI havAoM se kAphI dhu~dhalI ho gaI haiM, una para zraddhA-bhakti ke nAma para idhara-udhara ke andhavizvAsoM kI bahuta adhika dhUla jama cukI hai, kucha to apanA mUla artha hI kho baiThI haiM / parantu satyadRSTi kA sAdhaka yadi apane zuddha viveka se kucha bhI kAma le, zabdoM ke andara chipe hue mUla bhAva ko grahaNa karane kA prayatna kare aura sAmpradAyika mAnyatAoM ke abhiniveza se mukta hokara zuddha satya kA darzana karanA cAhe to Aja bhI divya jIvana ke nirmANa ke lie una jIvanagAthAoM se mahattvapUrNa dizAbodha mila sakatA hai / I do Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra mahAzramaNa tIrthakara mahAvIra apane yuga ke eka aise hI adhyAtmavAdI sAdhaka the / zuddha satya kI khoja meM unhoMne prApta bhoga-vilAsoM ko ThukarA kara sAdhanA kA vaha amarapatha apanAyA, jo hajAroM-hajAra, lAkhoM-lAkha sAdhakoM ke lie eka divyajyoti bana gayA / Aie, usa mahAn sAdhaka ke caraNacinhoM ko dRSTigata kara sAdhanA patha kA rahasya udghATita kareM / vaizAlI kA rAjakumAra : vardhamAna Aja se lagabhaga 25 sau se kucha adhika varSa pahale kI bAta hai / ' bhArata ke pUrvAJcala meM vaizAlI kA gaNarAjya tatkAlIna saMpUrNa bhArata meM apane aizvarya ke zikhara para thA / isI vaizAlI gaNarAjya ke sukhI evaM samRddha nAgarikoM ke lie eka bAra buddha ne kahA thA " devatAoM ko dekhanA ho to vaizAlI ke nAgarikoM ko dekha sakate ho / vastutaH vaizAlI gaNarAjya meM usa samaya dharatI para svarga hI utara AyA thA / vaizAlI gaNarAjya ke mahArAjA, Aja kI bhASA meM rASTrapati, ceTaka the, jo AcArya jinadAsa mahattara ke lekhAnusAra mahAvIra ke sage mAmA the / 2 10 vaizAlI kA eka pramukha upanagara kSatriyakuNDa thA, jahA~ jJAtR-gaNarAjya ke tatkAlIna rAjA siddhArtha kSatriya zAsana karate the / inakI priya patnI trizalA kSatriyANI thI / mahAvIra inakI tIsarI saMtAna the / mahAvIra kA pArivArika nAma vardhamAna thA / vIra, mahAvIra aura sanmati Adi nAma bAda meM karmAnusAra sarva sAdhAraNa meM pracalita ho gae / nandIvarddhana mahAvIra ke bar3e bhAI the, aura sudarzanA bar3I bahana / mahAvIra kA vivAha rAjakumArI yazodA se huA thA / priyadarzanA mahAvIra kI ikalautI santAna thI, yathAnAma tathAguNa / zvetAmbara digambara paramparA ke caritrabheda se Upara ke paricaya meM kucha heraphera bhI ho jAtA hai / khAsakara digambara saMpradAya ko mahAvIra kA vivAha honA svIkRta nahIM hai / vAstava meM ye ulaTa-phera kucha khAsa bAta nahIM hai / hama yahA~ mahAvIra kI 1. i. pU. 527 2. digambara AcArya guNabhadra Adine ceTaka ko mahAvIra kA nAnA mAnA hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA ke agnipatha para 11 jIvanagAthA kA aitihAsika vizleSaNa nahIM kara rahe haiM / hamArA vivecya hai mahAvIra kI sAdhanA kA adhyAtmapakSa / yaha saba varNana to mAtra pRSThabhUmi ke rUpa meM sarva sAdhAraNa kI eka sAmAnya jAnakArI ke lie kiyA jA rahA hai / mahAvIra ke jIvana ke prathama tIsa varSa aizvarya evaM sukha-samRddhi ke nandana kAnana meM gujare / jIvana yAtrA ke patha meM kadama-kadama para puSpa biche the, kA~ToM kA kahIM nAmonizAna nahIM thA / parijana, purajana evaM anya snehI janoM ke nirmala sneha kA chalakatA pravAha thA, jisakA dUsarA udAharaNa milanA muzkila hai / eka rAjakumAra kA bacapana se lekara yauvana ke prAMgaNa taka khilate-mahakate kamalapuSpa ke samAna kitanA sundara, sukhada evaM ullAsamaya jIvana ho sakatA hai, hara koI vyakti isakI sahaja hI kalpanA kara sakatA hai| sAhasI vardhamAna purAne kathAgranthoM meM mahAvIra ke bAlya kAla kI kucha ghaTanAoM kA ullekha milatA hai, jinase patA calatA hai ki ve bacapana se hI bar3e sAhasI evaM nirbhIka the / bhaya, AzaMkA, dabbUpana unheM chU taka nahIM gae the / ve rAjamahala ke sukha suvidhA se bhare pUre svarNakakSoM meM baddha nahIM rahate the / mukta mana se idharaudhara ghUmanA, khelanA aura yathA-prasaMga anekavidha krIr3AoM kA Ayojana karanA, . unheM pasaMda thA / apane snehI saMgI sAthiyoM ke sAtha, jinameM Asa-pAsa ke sabhI choTe-bar3e parivAroM ke hamaumra bAlaka hote, nagara se bAhara dUra vanoM meM ghUmane cale jAte aura khelate rahate / eka bAra udyAna meM kahIM khelate hue unhoMne eka bhISaNa phukAra mArate kAle nAga ko krIDAkSetra se uThAkara dUra pheMka diyA thA, jabaki sAtha ke anya bAlaka bhaya se cIkhane-cillAne lage the, unameM burI taraha se bhagadar3a maca gaI thI / kintu vardhamAna to bilkula nirbhaya the / ekabAra aise hI vana meM khelate samaya eka deva ne bar3A bhayaMkara rUpa dhAraNa kara mahAvIra ko DarAnA cAhA, sAtha ke sAthI Dare bhI / kintu mahAvIra mahAvIra the, ve Darate kaise ? unhoMne apane abhaya se, sAhasa se usa dAnavAkRti deva ko Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vizvajyoti mahAvIra parAsta kara diyA / isa prakAra mahAvIra kI sAhasa gAthAe~ purAne caritra granthoM meM jo aMkita haiM, ve yugAntara taka abhaya, sAhasa evaM zaurya kI preraNAstrota rahI haiM aura rheNgii| zikSA-dIkSA zikSaNa ke lie unheM tatkAlIna eka prasiddha gurukula meM praviSTa kiyA gayA, parantu vahA~ kA vAtAvaraNa unheM santuSTa nahIM kara sakA / mahAvIra kI jijJAsA kucha aura thI, jisakA vahA~ koI samAdhAna nahIM thA / bAhara se thopI gaI zikSA-dIkSA meM unheM ruci nahIM thI / jo svayaM prakAza hotA hai, use bAhara ke anya prakAza kI kyA apekSA ? ve to vikAsa ke hara kSetra meM andara se svayaM aMkurita hone vAle zaktibIja the / kathAkAra kahate haiM ki unhoMne bacapana meM hI devarAja indra kI jaTila zaMkAoM kA tarkasaMgata samAdhAna kiyA thA / kucha bhI ho, isakA itanA artha to avazya hai ki mahAvIra janmajAta pratibhA ke dhanI the / unake mana-mastiSka sacetana the / ve hara kisI ulajhe hue prazna para apanI ora se ucita samAdhAna prastuta kara sakate the / bacapana aura kizora avasthA ke bAda unakA jIvana kina rAhoM se gujarA, isa sambandha meM koI viziSTa ullekha kathAsAhitya meM aMkita nahIM hai / zvetAmbara paramparA ke AcArya unake vivAha kI bAta karate haiM, aura eka putrI hone kI bhI / apane rASTra kI vikAsayojanAoM meM unhoMne kyA kiyA, sarvasAdhAraNa janatA ke abhAvoM evaM duHkhoM ko dUra karane kI dizA meM unhoMne apanA kyA parAkrama dikhAyA, rASTra kI sImAoM para idhara-udhara se hone vAle AkramaNoM ke pratIkAra meM unakA kyA mahattvapUrNa yogadAna rahA, aise kucha prazna hai, jinakA mahAvIra ke jIvana ke sAtha ghaniSTa sambandha jur3A hai, kintu mahAvIra ke likhita jIvana caritroM meM ina kA koI spaSTa uttara nahIM milatA, yadyapi eka prabuddha, sAhasI, tejasvI evaM dayAzIla rAjakumAra ke jIvana meM prAyaH aisA ghaTita huA karatA hai| hama yaha nahIM mAna sakate ki mahAvIra ke jIvana meM aisA kucha bhI nahIM huA ho, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA ke agnipatha para 13 I mahAvIra sahajatayA prApta apane vaiyaktika sukhopabhogoM kI dhArA meM hI baha gae hoM aura lokamaMgala jaisA kucha bhI na kara pAye hoM / prAcIna kathAkAroM kI, khAsakara zramaNa kathAkAroM kI ruci kucha bhinna rahI hai / ve prathama sAMsArika sukha samRddhi kI, tatpazcAt tapa-tyAga kI aura kucha idhara-udhara ke daivI camatkAroM kI bAtoM ko hI adhika mahAttva dete haiM, unhIM kI lambI caur3I kahAniyA~ likhate hai, bhale hI ve vizvAsa kI sImA se kucha dUra kyoM na calI jAe~ / unakI dRSTi thI ki mahAvIra rAjakumAra the, ataH unhoMne apane deza aura samAja ke lie aisA jo kucha bhI kiyA, yaha unakA apanA karttavya thA usakA bhalA kyA likhanA, kyA jikra ! hA~, to tIsa varSa taka ke itane dIrgha samaya taka, taruNAI ke uddIpta dinoM meM, usa mahAn sAdhaka ne kyA kiyA, hamAre lie abhI kucha kahanA kaThina hai / kintu jIvana ke pUrNa madhyAhna meM, sukha-suvidhA evaM aizvarya se ucchala madamAtI taruNAI meM gRhatyAga, hara kisI prabuddha vicAraka ko mahAvIra kI tatkAlIna mAnasika sthiti kI eka parikalpanA avazya de detA hai, jisase A~kha bacAkara yoM hI bagala kATate hama Age cala nahIM sakate haiM / eka tarUNa ko jo kucha cAhie, vaha saba upalabdha hai, svarNa siMhAsana hai, rAjaprAsAda hai, sundara snehazIla patnI hai / apane prANoM se bhI kahIM adhika pyAra karane vAle bandhu haiM, aizvarya hai, sukha hai, jayajayakAra hai, aura hai pUrNa svastha tathA sazakta tana aura mana ! phira kyA bAta hai, jo bharI taruNAI meM vaha saba kucha chor3akara cala par3atA hai, akelA hI, bhayAkula sUne vanoM kI ora, gahana giriguhAoM evaM gagana bhedate giri zikharoM kI ora ! gRhatyAga kI preraNA ! mAnava ke vyaktigata jIvana meM, Asa-pAsa ke loka jIvana meM tana kI vyAdhi, mana kI Adhi, janma, jarA, maraNa, Akasmika duHkha aura saMgharSa itane prabala tathya haiM ki koI bhI jAgRta mAstiSka ina saba bAtoM para kucha soce binA raha nahIM sakatA / aneka bAra inase mukti pAne ke lie sarala mArga khoja lie jAte haiM, pratIkAra ke mana cAhe sAdhana juTA lie jAte haiM, aura kucha kSaNoM ke lie mAnava isa bhUlabhulaiyA meM apane ko bhulA bhI detA hai, kintu ye saba prayatna aura prApya kitane Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vizvajyoti mahAvIra thothe haiM, kitane uthale hue haiM, yaha hara koI prabuddha manISI samajha sakatA hai / kucha kSaNoM ke bhautika vizrAma tAtkAlika duHkhoM se mukti ke vAstavika sAdhana kucha aura hI haiN| jIvana mahattvapUrNa hai / usakA koI viziSTa prayojana hai / yaha yoM hI bebasa janma-jarA-maraNa ke, Adhi-vyAdhi ke duHkhoM aura kaSToM meM naSTa hone ke lie nahIM hai aura na bhoga-vAsanA kI durghandhabharI aMdherI galiyoM meM bhaTakane ke lie hI hai / usakA koI mahAn uddezya hai / usakI samprApti ke binA jIvana arthahIna hai / vikRtiyoM ke kIr3oM-se kulabulAtAjIvana bhI kyA jIvana ? jIvana kI nirvikAra pavitratA evaM ananta satya kI upalabdhi hI jIvana kA mahAn uddezya hai, eka mAtra lakSya hai / usakI pUrti kA mArgakhojanA prabuddhacetanAzIla sAdhaka ke lie anivArya hai / mahAvIra ke antarmana meM usI kI tIvra abhIpsA thI / mahAvIra ke antarmana meM use prApta karane ke lie saba kucha svAhA kara dene kI tatparatA macala rahI thii| mahAvIra ko laga rahA thA, jo jIvana meM sthAyI evaM nirvikAra Ananda nahIM de sakate, una sAdhanoM ke sAtha A~kha banda kara bhAgate rahane kA Akhira kyA artha hai? jinake bahuta gahare andara meM parama satya evaM parama Ananda ko prApta karane kI tIvratama abhIpsA jAgRta ho jAtI hai, unheM UparI sukha-suvidhAe~ santuSTa bhI to nahIM kara sakatI / parivAra ke rAgAtmaka hAva-bhAva, Arthika samRddhi evaM bhogavilAsa ke muktasAdhanajIvana kA antaraMga samAdhAna dene meM samarthanahIM haiM / lakSya prApti kI dizA meM yadi kisI jIvana kI gati nahIM hai to vaha jIvana eka bhaTakA huA AvArA jIvana hai / lakSyahInatA ke kAraNa jIva khaNDa-khaNDa-meM vibhakta ho jAtA hai / niruddezyatA, antatogatvA nirarthakatA ko, bhaTakAva ko janma detI hai| mahAvIra ke cintana meM yaha sthiti spaSTa thii| __ sva kI upalabdhi aura svaniSTha AnaMda kI khoja hI mahAvIra ke cintana kA uddezya thA / yahI eka preraNA thI jo unheM apanA calatA AyA jIvana-patha badalane ke lie vivaza kara rahI thI / yaha preraNA unheM kisI dUsare se, tathAkathita kisI dharmopadezaka se nahIM milI / unheM kisI ne prerita evaM nirdezita nahIM kiyaa| yaha preraNA unake svayaM ke andara kI gaharAI se udbhUta thI / mahAvIra kI yaha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA ke agnipatha para 15 sahaja antaHpreraNA hI bhaviSya kI unakI samasta upalabdhiyoM kA mUlAdhAra hai / gRhatyAga kA kAraNa jIvana ke prati unakI udAsInatA nahIM thI, jaisA ki prAyaH kucha sAdhakoM meM ho jAyA karatI hai / na parivAra ke praznoM ko lekara koI udvignatA thI, aura na anya koI sAmAjika asantoSa hI / kisI vyaktigata duHkha yA kuMThA ke kAraNa ghara chor3A ho, aisA bhI kucha nahIM hai / ve mana se lekara tana taka, parivAra se lekara rAjya taka khUba prasanna the, cintAoM se mukta the / unake samakSa aisI kabhI koI sthiti nahIM AI ki unhoMne kucha cAhA ho, aura vaha unheM na milA ho / mUla bAta yaha thI ki andara bAhara sukha-samRddhi ke nAma para saba kucha thA ! phira bhI bhItara meM eka riktatA thI / yaha riktatA bhautika nahIM, AdhyAtmika thI / bAhara meM cuMdhiyA denevAlA prakAza hone para bhI, andara meM kahIM andhakAra chipA thA ! aura koI samasyA nahIM thI, samasyA thI kevala eka, aura vaha yaha ki Ananda kA bhItarI strota avaruddha thA / aura, isa sahaja Ananda ke abhAva meM saba kucha hone para bhI, kucha bhI nahIM thA / yaha unakA apanA eka vyaktigata prazna hI nahIM thA, varana prazna thA samUce janajIvana kA / caitanya-svarUpataH eka akhaNDa hai / ataH jo eka ke lie hai, vaha sabake lie hai aura jo saba ke lie hai vaha eka ke lie hai / vyaSTi ke vikAsa ke sAtha samaSTi ke vikAsa meM yogadAna hI tIrthaMkaratva kI abhisiddhi hai / mahAvIra meM aise hI sva-para kalyANakArI tIrthaMkaratva kI jyoti pradIpta hone ko thI / ataH nizcita hI sva-para meM avaruddha hue isI Ananda strota ko mukta karane ke lie mahAvIra ne gRhatyAga kiyA / mahAvIra ke gRhatyAga kA yahI eka hetu thA-sva-para ke ananta caitanyako jagAne kA, ananta Ananda ke strota ko muktadvAra karane kA / isIbhAva ko AdhyAtmika bhASA meM yadi aura adhika spaSTatA se kahA jAe to kaha sakate haiM - ukta hetuoM kI chAyA meM mahAvIra kA gRhatyAga ho gayA / karane aura hone meM antara hai / hone meM sahajatA hai, anAgrahatA hai aura karane meM kucha na kucha Agraha kI, haTha kI dhvani hai / mahAn sAdhakoM kA sAdhanAkrama sahaja hotA hai aura hotA hai nirdvandva ! isalie mahAvIra kA gRhatyAga eka sahaja UrdhvamukhI antaH preraNA thii| ananta Ananda kI rasadhAra se jana jIvana ko ApyAyita karane kI eka tIvra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vizvajyoti mahAvIra saMvedanA hI unake muni jIvana kA mukhya hetuthA / eka prazna - eka prazna zeSa hai -ananta caitanya ke jAgaraNa ke lie, ananta AnaMda kI upalabdhi ke lie gRhatyAga kyoM kiyA jAe ? kyA yaha jarUrI hai ki sAdhaka ko svarUpopalabdhi ke lie jaMgaloM meM jAnA hI cAhie ? kyA ghara meM rahate hue adhyAtma sAdhanA nahIM ho sakatI ? Ananda kI upalabdhi nahIM ho sakatI ? andara ke supta caitanya ko nahIM jagAyA jA sakatA ? bharata cakravartI jaise to binA jaMgala meM gae hI adhyAtma kI sarvocca siddhi pAgae the / mahAvIra ne hI sAdhanA ke lie kyoM ghara chor3A? isa sambandha meM saMkSipa hI sahI, kintu kucha spaSTIkaraNa Avazyaka hai / adhyAtma sAdhanA kA kendra AtmA hai / isakA bAhara kI hA~-nA se koI vizeSa sambandha nahIM hai / bAhara ke anukUla-pratikUla vAtAvaraNa, sAdhanoM kA bhAva athavA abhAva apane meM na sAdhaka haiM, na bAdhaka / asalI sAdhakatA yA bAdhakatA andara kI hotI hai / Aja taka ke prAyaHsabhI adhyAtma zAstrI yahI kahate A rahe haiM - jJAna kI kiraNa jaba camakane ko hotI hai to vaha kahIM bhI camaka jAtI hai / usake lie yahA~ kA yA vahA~ kA aisA koI bandhana nahIM hotA / eka bharata kA hI udAharaNa kyoM, bhAratIya vAGmaya meM aise zatAdhika udAharaNa mila sakate haiM / kintu isake viparIta udAharaNoM kI bhI kamI nahIM hai / anekAneka mahAn sAdhakoM ne ekAnta nistabdha vAtAvaraNa meM jAkara bhI sAdhanA kI hai / sAdhanA kI dRSTi se ghara kI apekSA bAhara kA vAtAvaraNa adhika upayukta hai / vahA~ ajJAtatA rahatI hai, ataH prApta sukha-suvidhAoM se sAdhaka mukta rahatA hai aura jaba idhara-udhara kI pratAr3anA evaM avamAnanA hotI hai to use apanI samatA ko, sahanazIlatA ko, titikSA ko parakhane kA avasara bhI milatA satya eka nahIM hai, donoM hI satya haiM / hara eka sAdhaka kI apanI apanI sthiti hotI hai, andara kI bhUmikA bhinna-bhinna hotI hai / ataH isa sambandha meM koI eka niyata mArga nahIM hai / kucha sAdhakoM ke lie nirjana ekAMta acchA hotA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ 17 sAdhanA ke agnipatha para hai / ekAMta zAMta pradeza meM lakSya kendrita honA AsAna hai / acche-bure vAtAraNa kA prabhAva mana para prAyaH par3atA hI hai / ataH sAmAnya sAdhaka satya kI khoja meM ekAnta kA Azraya lete haiM / mahAvIra ne bhI yahI patha apanAyA aura usameM ve saphala bhI hue / kintu, yaha ekAnta vAtAvaraNa svarUpopalabdhi kI ekAgratA kA anivArya aMga nahIM hai / kabhI-kabhI asAvadhAna sAdhaka ekAntatA ke Agraha meM bhaTaka bhI jAte haiM / aura kabhI-kabhI ghara meM raha kara hI saba kucha pAne kA Agraha rakhane vAle sAdhaka bhI kucha nahIM prApta kara pAte / asalI bAta apane mana kI taiyArI kI hai / donoM hI sthitiyA~ vibhinna paristhitiyoM meM eka hI satya ko prakaTa karatI hai / yahI kAraNa hai ki itihAsa ke pRSThoM para donoM hI prakAra ke udAharaNa upalabdha haiN| eka bAta aura hai jo sAdhaka ke lie vicAracarcA kA viSaya bana jAtI hai, mahAvIra ke sambandha meM bhI yaha carcA uThatI hai / ghara kyoM chor3A jAe ? parivAra ke dAyitvoM se apane ko alaga kyoM kiyA jAe ? yaha prazna hai jo ghara chor3anevAle sAdhakoM ko lekara jaba taba kiyA jAtA rahA hai / kucha adhika uddhata vyakti to aise sAdhakoM ko bhagor3oM kI saMjJA bhI dene lagate haiM / kintu aisA socanA yA kahanA kyA sahI hai ? kyA mahAvIra bhI apane prApta dAyitvoM se piMDa chur3Ane vAle bhagor3e hI the? kyA buddha bhI isI koTi ke the - gaira jimmedAra ? javAbadehI se bhAga khar3e hone vAle ? nahIM, aisI bAta nahIM hai / parivAra kA, pati-patnI aura bAla-baccoM kA dAyitva, amuka sImA taka eka mahatva rakhatA hai / kintu kabhI-kabhI jIvana meM ve mahattvapUrNa prasaMga bhI Ate haiM, jabaki dAyitvoM kI ye kSudrasImAe~ apane Apa TUTa jAtI hai, kyA rASTrarakSA ke lie yuddha ke morce para jUjha marane vAlA vIra yuvaka yA anyAya-atyAcAra ke viruddha saMgharSarata prANoM kA balidAnI taruNa bhagor3A kahA jA sakatA hai ? parivAra kA, prANapriyA patnI aura abodha bAla-baccoM kA moha tyAga kara kisI aura bar3e Adarza ke lie saMgharSa kA vikaTa patha apanAnA, prApta sukha-suvidhAoM ko ThukarA kara kaThora evaM lomaharSaka AphatoM ko sahanA, bhagor3Apana nahIM hai, kintu vIratA hai, balidAnI bhAvanA hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vizvajyoti mahAvIra itihAsa ke pRSThoM para aise gine-cune virale hI vIra hote haiM, jo aisA balidAna karate haiM / satya ke zodhaka mahAvIra aise hI tejasvI.vIra puruSa the / tIsa varSa kI madabharI javAnI meM, jaba kisI taruNa kI A~kha bhAgya se hI khulI mila sakatI hai, aizvarya aura rAgaraMga ke svarNa siMhAsana chor3a denA koI ha~sI khela nahIM hai| andara ke satya kI AvAja jaba kisI ko kucha karane ke lie pukArane lagatI hai, to ye pArivArika dAyitva Adi ke choTe-moTe gaNita kucha -~kAma nahIM karate haiM / idhara-udhara ke rAga se ubhare A~sU aura tIkhI AlocanAoM se jalate-bhunate vacana, satya ke sacce zodhaka ko gantavya se roka nahIM pAte haiM. aise avasaroM para prAyaH pArivArika tathA sAmAjika dAyitvoM kI avahelanA hotI hI hai, paramparAgata maryAdAoM kI dIvAreM TUTatI hI haiM / mahAvIra bhI isake apavAda nahIM the| unake antara meM satya kI vaha jvAlA jagI ki, usameM unake apane vaiyaktika sukhopabhoga evaM pArivArika moha mamatva saba jalakara bhasma ho gae aura ve cala par3e mastI se jhUmate, satya kA tarAnA gAte sAdhanA ke agnipatha para / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna divya sAdhakajIvana calA akelA, khuda hI guru, khuda hI celA ! rAjakumAra vardhamAna zramaNa ho jAte haiM, bhikSu bana jAte haiM / prazna hai kisake upadeza se aura kisake pAsa ? uttara hai - kisI kA upadeza nahIM, kisI ke pAsa nahIM ! basa, apanA hI upadeza aura apane hI pAsa / jainadarzana kI bhASA meM ve svayaMsambuddha haiM, khuda-ba-khuda jAgRta hone vAle / aura vaidikadarzana kI bhASA meM svayaMbhU haiM, apane Apa apane se honevAle / mahAvIra svayaM apane nirmAtA haiM, svayaM apanI nirmiti haiM, svayaM apane kartA haiM, svayaM apanI kRti haiM / svayaM apane zAsaka haiM, svayaM apane zAsita haiM / sAdhanA kI bhASA meM khuda hI apane AjJAdAtA guru haiM aura khuda hI AjJAkArI celA haiM / unhoMne kisI guru ke pAsa dIkSA nahIM grahaNa kI / jaina itihAsakAra kahate haiM - bhagavAn mahAvIra kA parivAra jaina paramparA ke teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha kA anuyAyI thA / mahAvIra sahaja hI pArzvaparamparA meM dIkSita ho sakate the / prazna hai, kyoM nahIM hue.? rahasya isakA kucha aura bhI ho sakatA hai / parantu jahAM taka hama samajhate haiM - mahAvIra pahale ke kisI sAmpradAyika vicArAgraha meM pratibaddha honA nahIM cAhate the| cU~ki unakI dRSTi meM pUrvaparamparAoM kI upayogitA dezakAla Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vizvajyoti mahAvIra kI badalatI havAoM meM kSINa ho cukI thI / ataH vyartha hI pahale unheM svIkRti denA, vacanabaddha honA aura phira Age calakara yathAprasaMga tor3anA, unheM ThIka nahIM lagA / ve pahale se hI apanA patha Apa khojane cale / koI saMgI sAthI nahIM, akele hii| apane nirmAtA __parvata kI kaThora caTTAnoM ko bheda kara bahanevAle jharane ko pahale kA banA banAyA patha kahA~ milatA hai ? jharanA bahatA jAtA hai aura patha banatA jAtA hai - patha banatA jAtA hai aura jharanA bahatA jAtA hai / pahale se bane patha para bahane vAlI to nahareM hotI haiM, nirjhara yA nadiyA~ nahIM / mahAvIra bhI aise hI apane sAdhanApatha ke svayaM nirmAtA the / Aja kI bhASA meM ve lakIra ke phakIra nahIM the / ve AjJApradhAnI sAdhaka nahIM, parIkSApradhAnI sAdhaka the / unakA antara viveka jAgRta thA, ataH unhoMne jaba jo ThIka lagA, vaha kiyA aura jaba jo ThIka na lagA, vaha na kiyA / ve eka-do bAra ke kie, yA na kie ke andhadAsa nahIM ho gae the / sAdhanA ke sambandha meM unake parIkSaNa calate rahe aura ve kabhI kucha purAnA chor3ate, kabhI kucha nayA apanAte Age bar3hate rahe / svIkRta vidhi niSedhoM meM ucita lagane para unhoMne pUrI ImAnadArI ke sAtha parivartana kie / adhika to nahIM, para, prAcIna sAhitya meM aise kucha prasaMgoM kA prAmANika ullekha milatA hai / prArambha meM kabhI gRhastha ke pAtra meM bhojana kara lete the, kintu bAda meM ve usakA parityAga kara karapAtrI bana jAte haiM / eka bAra karuNAdravita hokara apanA vastra eka yAcaka dIna brAhmaNa ko de dete haiM / eka bAra varSAkAla caumAsa meM hI (varSA ke dinoM meM) anyatra vihAra kara jAte haiM / ye kucha bAteM aisI haiM, jo paraMparAgata AcArazAstra kI dRSTi se bhikSu ke lie niSiddha haiM / phira bhI mahAvIra ne aisA kiyA / - kalpAtIta sAdhaka Aja ke kucha tathAkathita AcAravAdI zabdazAstrI mahAvIra ke jIvana caritra meM se ukta aMzoM ko nikAla rahe haiM / unakA kahanA hai ki mahAvIra ke ye Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyasAdhaka jIvana 21 zAsana vidhiniSedha jaina AcArazAstra se mela nahIM khAte / ugra sAdhanApatha ke avicalayAtrI bhagavAn zAstrokta sAdhanA ke viruddha AcaraNa kareM, aisA kaise ho sakatA hai ? ina zAstrAgrahI logoM ko mAlUma honA cAhie, mahAvIra ne kisI saMpradAya meM, kisI guru se dIkSA nahIM lI thI / ve kisI purAgata tIrtha meM, I meM dIkSita nahIM hue the / unake nirNaya kisI AcArazAstra ke AdhAra para nahIM, apane sahaja - sphUrta-viveka ke AdhAra para hote the / hama vartamAna ke zAstroM ko, jinakA saMkalana evaM nirmANa mahAvIra ke bahuta uttara kAla meM huA, mahAvIrajaise sudUra atIta ke mahApuruSoM ke sAtha jor3a kara bhUla karate haiM / mahAvIra kI sAdhanA kisI bhI pUrva vicAra yA zAstra Adi se pratibaddha nahIM thI / isIlie jainasAhitya unheM prArambha se hI, pravrajyA grahaNa ke dina se hI kalpAtIta mAnatA hai / kalpAtIta kA artha hai - kalpa se, vidhiniSedha kI amuka sImAoM meM baddha zAstrIya AcAra se atIta rahanA, mukta rahanA / mahAvIra kI sAdhanAvidhi ko tathAkathita kisI bhI zAstra se jor3A nahIM jA sakatA / unakA sAdhanApatha na kisI saMpradAya se ba~dhA thA, na kisI guru se, aura na kisI zAstra se / vaha ba~dhA thA unake apane andara kI svatantra anubhUti se / ve pahale ke, kisI anya ke khoje hue mArga para nahIM cale, apitu khuda mArga khojate gae, calate gae / jaba kahIM saMzodhana kI jarurata huI to saMzodhana kiyA, badalane kI jarUrata huI to badalA / mahAvIra kI AcAra sAdhanA jar3a nahIM thI, sacetana thI / sacetana sAdhanA gatihIna nahIM hotI hai / sAdhanA kI sacetanatA jJAna para AdhArita hai / isI sandarbha meM eka santa ne kahA hai- jJAna guru hai, AcAra ziSya hai / AcAra ko anubhava siddha jJAna ke zAsana meM calanA hogA, kore zAstrIya jar3a zabdoM ke zAsana meM nahIM / mukta cintana hI satyAnveSaNa kA saccA sAdhana hai, baddha cintana nahIM / kisI grantha-vizeSa yA guru vizeSa ko pramANa mAnane vAlA, unake anusAra calane vAlA prAthamika bhUmikA kA sAdhAraNa sAdhaka ho sakatA hai, tIrthaMkara nahIM / mahApuruSa kisI viziSTa vicAra patha ke nirmAtA yA netA hote haiM, sampradAya ke rUpa meM calI AI kisI pUrva vicAraparamparA ke anuyAyI nahIM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vizvajyoti mahAvIra atIta ke vicAroM meM se zAzvata satya, jo sadA sarvadA ke lie upayogI rahatA hai, grahaNa kiyA jA sakatA hai, vaha grahaNa karanA hI cAhie ! kintu jo sAmayika satya tIvragati se atIta kI ora bahate kAlapravAha meM pIche raha gayA hai, vartamAna evaM bhaviSya ke lie anupayogI ho gayA hai, use yoM hI palle bA~dhe phiranA vivekahInatA kA dyotaka hai / mahAvIra bhaviSya ke divyatva kI ora muktagati se ur3ane vAle garur3a the, ve apane cintana kI paMkhoM ko atIta ke kisI kSudkAlika satya ke nirjIva lUMTha se nahIM bA~dha sakate the| ve usa tIrthaMkaratva kI ora gatizIla the, jo bhaviSya kA draSTA evaM sraSTA hotA hai / ataH ve kisI pUrva saMpradAya ke nAma para, guru ke nAma para yA zAstra ko nAma para atItajIvI kaise ho sakate the? unheM kisI ke dvArA diyA gayA bhikSA kA bAsI satya nahIM cAhie thA / unheM cAhie thA apane nija ke puruSArtha se sAkSAtkRta tAjA sty| kisI ko guru na banAkara svayaM svatantra pravrajita hone meM, saMbhavataH yahI rahasya hai| abhaya jIvana mahAvIra kI sAdhanA zramaNa sAdhanA thI / svayaM ke zrama se sAdhya kI upalabdhi / bhaktiyoga ke nAma para upahAra yA bhikSA meM kisI se kucha pAnA, mahAvIra kA jIvanadarzana nahIM thA / - mahAvIra ke kadama sUnI aura anajAnI rAhoM para dRr3hatA se bar3ha cale / unake hRdaya meM satya darzana ke lie eka tIvra jvAlA jala uThI thI, usI ke prakAza meM mahAvIra lakSya kI ora bar3hate cale gae / sarvathA bhayamukta jIvana ! na svayaM kisI se kabhI Dare na kisI ko kabhI DarAyA / unakI dhyAnayoga kI sAdhanA AtmAnanda kI sAdhanA thI, bhaya se pare, pralobhana se pare, rAga se pare, dveSa se pare / kabhI ananta nIlagagana ke nIce hiMsrajantuoM se bhare nirjana vanoM meM dhyAnastha khar3e hote, to kabhI mRtyu kI chAyA se AkrAnta zmazAna bhUmi meM / kabhI giri-kandarAoM meM dhyAna lagAte, kabhI bhImakAya parvatoM ke gaganacumbI U~ce zikharoM para / kabhI vIrAna marubhUmi meM, to kabhI kalakalachalachala bahatI nadiyoM ke ekAnta taToM para kAyotsarga mudrA meM daNDAyamAna khar3e ho jAte aura Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyasAdhaka jIvana mahInoM hI khar3e rahate acala, aDiga / na anna, na jala / zarIra meM rahakara bhI zarIra se alaga, zarIra kI anubhUti se alaga, jIvana kI AzA aura maraNa ke bhaya se vipramukta !' jaina sAdhanA kI bhASA meM ise kAyotsarga kahate haiM / kAya kA utsarga, deha kA visarjana ! arthAt antarlInatA kI sthiti meM dehabhAva kI vismRti, deha meM videha bhAva, zarIra se sambandhita moha mamatva kA tyAga / sva kI zodha meM lagA sAdhaka sva ko hI smRti meM rakhatA hai, para ko nahIM / samatvayoga kI sAdhanA I mahAvIra kA sAdhanAkAla bar3A hI vikaTa thA / usa yuga meM janamAnasa na jAne kaisA bana gayA thA ! vizva hita kI dizA meM sarvasva tyAgakara ghara se nikale sAdhaka ko bhI itanI pIr3A ! pIr3A nahIM, utpIDana hI kahanA cAhie ! prakRti ke kaSToM kI bAta nahIM hai, ve to the hI, bAta hai tatkAlIna abodha logoM dvArA diye gaye kaSToM kI, dI gayI yAtanAoM kI / jaina bhASA meM inheM upasarga kahate haiM / ina upasargoM kI itanI raudra ghaTanAe~ haiM ki jinake zravaNamAtra se Aja hajAroM varSa bAda bhI sahRdaya zrotA kA tana kA~pa-kA~pa jAtA hai, mana sihara - sihara uThatA hai / kintu mahAvIra aise the ki jaise eka prazAMta mahAsAgAra, jisameM kabhI koI tUphAna uThatA hI nahIM / maitrIbhAvanA kA sarvocca Adarza ! jise phUloM se hI nahIM, kA~ToM se bhI pyAra ! satAnevAle ke prati bhI eka sahaja karuNA, kalyANa kI kAmanA / apanI pIr3A aura kaSTa ke lie manuSya anAdi kAla se dUsaroM kI zikAyata karatA calA AyA hai / parantu mahAvIra ko apane satAnevAloM se koI zikAyata nahIM thI / unakA cintana thA jo pA rahA hUM, vaha apanA hI kiyA pA rahA hUM | jo bhoga rahA hUM, vaha apanA hI kiyA bhoga rahA hUM / dUsaroM kA koI doSa nahIM, mUlataH doSa merA hI haiN| dUsare kisI ke sukha-dukha meM nimitta ho sakate haiM, karttA nahIM / karttA manuSya svayaM hI hotA hai / aura jo karttA hotA hai, vahI bhoktA bhI to hogA hI / karttA koI, bhoktA koI - yaha nahIM I 1 jIviyAsAmaraNabhayavippamukke - bhagavatI sUtra 23 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vizvajyoti mahAvIra ho sakatA, kabhI nahIM ho sakatA / jo kRta hai, use bhoge binA mukti nahIM hai - kaDANa kammANa na mokkha atthi / . mahAvIra ke samatvayoga kA mUla karmasiddhAnta hai / mahAvIra kA karma siddhAnta thA - acchA burA jo hai, vaha apanA kiyA huA hai, aura acchA burA jo bhI hogA vaha apanA hI kiyA hogA / isa prakAra mahAvIra kA karmasiddhAnta kartRtva kI samagra sattA manuSya ke hAthoM meM de detA hai / mahAvIra ne isa siddhAnta para apane ko jaba taba khUba parakhA / isa siddhAnta meM se hI unheM vItarAgatA kA patha milaa| ___ uparyukta cintana bhI unakI prArambhika bhUmikAoM meM hI rahA / Age calakara to ve ina saba vikalpoM se bhI pare hote gae / mere aura tere kA koI vikalpa nahIM,karane aura bhogane kA bhI koI vicAra nahIM / mana nirvikalpa, eka nistaraMga mahAsAgara ! antarlInatA ke kSaNoM meM dhyAnayogI nirvAta kakSa meM prajvalita dIpazikhA kI bhA~ti sthira ho jAtA hai / usa samaya na azubha kI lahara uThatI hai na zubha kI / adhyAtmabhASA meM yaha zuddhopayoga hotA hai / mahAvIra azubha se zubha meM aura zubha se bhI zuddha meM cale jA rahe the / vikalpa se avikalpa kI ora ! cintana se acintana kI ora ! yaha ThIka hai ki yaha zuddha kI sthiti nirantara nahIM cala rahI thI / gati kabhI idhara-udhara ho jAtI thI, kadama kabhI idhara-udhara par3a jAte the, parantu lakSya satata usI zuddha sthiti kI ora thA, prApya vahI thA / uparyukta AdhyAtmika zuddha sthiti ko, ananta Anandamaya divya jIvana ko prApta karane meM mahAvIra ko sAr3he bAraha varSa lage / sAr3he bAraha varSa kA dIrgha sAdhanAkAla sAdhanottara jIvana kI taraha hI atyanta mahattvapUrNa hai / kathAsAhitya meM isa kAla kI kucha ghaTanAoM kA ullekha milatA hai, unase mahAvIra kI sAdhanA kI sthiti kA svarUpa spaSTa ho jAtA hai ki mahAvIra kyA the, kyA ho rahe the, aura kaise ho rahe the? karuNA kA devatA mahAvIra jaba pravrajita hue the to unake pAsa vastra ke nAma para kevala prAvaraNa-eka vastra thA aura kucha nahIM - na pAtra, na dharmopakaraNa aura na anya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyasAdhaka jIvana 25 koI vastra / ekadina eka yAcaka AyA to usa vastra kA bhI AdhA bhAga unhone use de diyA - calo, AdhA hI kAma detA rahegA / mahAvIra kA karuNA se dravita saMvedanazIla hRdaya kisI dIna kI bhAvanA ko kaise ThukarA sakatA thA ? vastradAna se mahAvIra ke mana meM na to apanI koI AvazyakatA - sambandhI glAni huI aura na yahI glAni huI ki saMyamI bhikSu ko apanI cIja kisI anya asaMyamI gRhastha Adi ko nahIM denI cAhie, kintu maiMne de dI, kyoM de dI ? vastrakhaNDa dete samaya bhI ve nirvikalpa the aura bAda meM bhI / unakA cintana sarvAtmanA svatantra cintana thaa| unake nirNaya antara kI anubhUti se hote the, zrutiparaMparA ke zAstrIya vidhiniSedhoM se nahIM / unakI AvAja antara kI AvAja thI, jo satya ke adhika nikaTa hotI thI / Age calakara vaha AdhA vastra bhI havA ke jhoMke se ur3akara bagala ke jhAr3a meM ulajha jAtA hai aura vaha ardhavastragrAhI yAcaka use bhI uThA letA hai / mahAvIra ne isa para kucha kahA nahIM, vastra mA~gA nahIM / mA~ganA to darakinAra, phira vastra cAhA hI nahIM / taba se acela ho gae, sarvathA nirvastra arthAt nagna / yaha sAdhanA kI niHspRhatA kA, anAsakti kA vaha divya rUpa hai, jo bhaviSya ke lie udAharaNa bana gayA / saccA sAdhaka hA~ aura nA ke phera meM nahIM par3atA / hai taba bhI khuzI / nahIM hai, taba bhI khuzI / isakA yA usakA bandhana kyA ? milA, taba ThIka / na milA, taba bhI ThIka / pAsa meM kucha rahA, taba ThIka pAsa meM kucha na rahA, taba bhI ThIka / viSa amRta bana gayA mahAvIra sAdhanApatha para akele cala rahe the / koI saMgI-sAthI nahIM / ekAkIpana aura vaha bhI anajAnI sUnI rAhoM para ! bar3e-se-bar3e sAhasI ke sAhasa ko bhI tor3a detA hai aisA ekAkIpana ! mAnava ke lie to sacamuca hI ekAnta aura ekAkIpana kArAvAsa se bhI kahIM adhika ghuTana kI sthiti rakhatA hai / kintu mahAvIra asAdhAraNa the / unheM yaha ekAnta nirjanatA yA akelApana kabhI bhI khalatA nahIM thA, apitu ve usa sthiti meM nirdvandvatA kI eka vilakSaNa AnandAnubhUti karate the| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 26 vizvajyoti mahAvIra eka bAra kI bAta hai ki mahAvIra aise hI ekAkI kisI ujar3e vIrAna pradeza kI ora maMda maMthara gati se cale jA rahe the / logoM ne unheM dekhA to rokAidhara kahA~ jA rahe haiM ? mAlUma hotA hai, tumheM idhara kA kucha patA nahIM hai / dUra kahIM se Aye ho / idhara Age ujaDe pradeza meM bar3A hI bhayaMkara viSadhara nAga rahatA hai / bhUla se yadi koI calA jAtA hai to khaira nhiiN| koI usase baca nahIM sakatA | vaha dRSTiviSa sarpa hai / kATanA to dUra ? basa, usane kruddha dRSTi se jr| dekhA nahIM, ki kSaNa bhara meM mRtyu ! loga rokate rahe, kintu mahAvIra ruke nahIM, Age bar3hate hI gae / ukta ghaTanA prasaMgoM para manuSya rukatA hai, lauTatA hai - bhaya se . aura bhaya unheM chU bhI nahIM pAyA thA / aura to kyA, mRtyu kA bhaya bhI unheM vicalita nahIM kara sakatA thA / prazna hai, aisA kyoM huA ? kyA ve apanI ahiMsA aura karuNA kA, apane abhaya aura prema kA parIkSaNa karanA cAhate the ? kyA isa prakAra jAnabUjha kara mRtyu ke dvAra para khar3e hokara ve apane prANimAtra ke prati maitrI ke divya siddhAnta kA viSadhara para prayoga karanA cAhate the? kyA rAgadveSa Adi kI apanI Antarika vRttiyoM kA vizleSaNa karanA cAhate the ki ve kyA haiM, kaisI haiM, kisa sthiti meM haiM ? daba gaI yA kSINa hI ho gaI haiM ? ubharatI haiM yA nahIM ubharatI haiM ? vikAra ke hetu hone para bhI vikAra na Ae, yahI to sAdhanA kI saphalatA hai / Aga se dUra rahakara na jalA to kyA camatkAra huA? camatkAra to taba hai, jaba dAvAnala meM chalAMga lagA de, kintu jalana kA anubhava taka na ho / nizcita rUpa se yahI kucha rahA hogA, mahAvIra ke antarmana meM / hA~, to mahAvIra caNDakauzika sarpa ke bila para jAkara khar3e ho gae / kisI ahaM yA haTha se nahIM ! maitrI aura karuNA kI dhArA unake antara meM baha rahI thI / ve dekha lenA cAhate ke ki dhArA kA vega kaisA hai, kitanA hai ? sarpa bila se bAhara AyA / bhISaNa phukAra ! caraNoM meM deza para daMza ! sarpa tana aura mana donoM hI se viSa ugala rahA thA / aura mahAvIra ? mahAvIra viSa ke badale amRta barasA rahe the / koI vaira nahIM, koI pratizodha nahIM / pUrNa abhayamudrA ! vizuddha maitrI ! vizuddha karuNA ! mahAvIra ne caNDakauzika ko krodha na karane kI hitazikSA dI / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyasAdhaka jIvana niSedha kI pattharamAra bhASA meM nahIM, sadbhAva kI phUla - sI sukomala bhASA meM / prema aura karUNA ke devatA ne kahA- caNDakauzika ! samajho, apane ko samajho tuma kyA ho, kyA kara rahe ho ? tana kA viSa kevala dUsaroM ko hI mAratA hai kintu mana kA viSa apane ko hI mAra detA hai / viSa kA pratikAra viSa nahIM, amRta hai / vaira kA pratikAra vaira nahIM, prema hai / I I prazna hai, kyA pazu manuSya kI bhASA samajha sakatA hai ? bhale hI na samajhatA ho pazu manuSya kI bhASA, kintu vizvacetanA kI eka aisI samAna anubhUti kI divya bhASA hai, jisake kendra para sabhI kucha acchI taraha samajhA jA sakatA hai / caNDakauzika sarpa ne mahAvIra ke snehamadhura upadezamRta kA vaha. pAna kiyA ki usakA viSa utara gayA / tana kA to nahIM, mana kA / mahAvIra kI ananta ahiMsA ne viSa ko bhI amRta banA diyA / garta meM par3A sAgara saritAoM ke madhura jala ko khArA banAtA hai, kintu gaganavihArI megha sAgara ke khAre jala ko bhI madhura banAkara bhUtala para barasA detA hai / mahAvIra aise hI megha the / barase to saba ora amRta hI amRta ho gayA / I 27 apanA zrama, apanI zrI mahAvIra apanI sAdhanA kA mUlyAMkana bar3I kaThoratA se kara rahe the / eka taraha se hara kSaNa apane ko tolate rahate the / ve jisa siddhi ko pAnA cAhate the, usakI sAdhanA kA atha se iti taka kA samagra bhAra apane Upara hI uThAe hue the / apane lie kisI dUsare se sahAyatA kI kAmanA jaisI sthiti unheM ThIka nahIM lagatI thI / unakA jIvana-darzana paranirbharatA kA nahIM, svanirbharatA kA thA / eka bAra aisA huA ki mahAvIra eka gA~va ke bAhara jaMgala meM dhyAnastha khar3e the / tana aura mana donoM se mauna / bhAvadhArA meM antarlIna / isI bIca gA~va kA eka gopAlaka apane pazuoM ko mahAvIra ke pAsa carate chor3akara gA~va meM kisI kAryavaza calA gayA aura jAte hue mahAvIra se kaha gayA ki - jarA mere pazuoM ko dekhate rahanA, kahIM idhara-udhara na ho jAe~ / mahAvIra gopAlaka kI AvAja kyA sunate, ve to apane hI andara kI AvAja sunane meM lage the / eka sAtha do AvAjeM kaise sunI jA sakatI haiM ? I Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra kAma se nipaTa kara gopAlaka AyA, kintu idhara pazu carate-carate kahIM dUra : nikala gae the / gopAlaka ne pUchA, para mahAvIra mauna / pUchane para uttara na mile, to sAdhAraNa manuSya kA mana sahaja hI akalpita kI kalpanA karane lagatA hai / gopAlaka ne socA- yaha sAdhu nahIM, avazya hI sAdhuveza meM koI cora hai / usane Ava dekhA na tAva, mahAvIra ko nirdayatA se mArane lagA / kintu mahAvIra cupa: 'aura zAnta ! jaise kucha ho hI na rahA ho ! bola sakate the, samajhA sakate the / samAdhanAkAla meM ve anyatra bole bhI haiM / kintu yahA~ kyoM nahIM bole ? mAlUma hotA hai - ve apane andara ko parakha rahe the ki isa sthiti meM ve kitane aura kahA~ taka zAnta raha sakate haiM ? 1 gopAlaka kA gAliyAM denA aura mAranA pITanA cAlU thA / usakI jabAna aura hAtha kAphI teja hote jA rahe the| isI bIca devarAja indra A jAte haiN| vaha gopAlaka ko mahAvIra ke sambandha meM sAjhA dete haiM, aura anta meM caraNoM meM zraddhAvanata hokara mahAvIra se prArthanA karate haiM bhagavan ! maiM yahIM ApakI sevA meM rahUMgA / abodha loga Apako vyartha hI itanA bhISaNa kaSTa dete haiM / jisase merA roma-roma kA~pa uThatA haiM / maiM sevA meM raha kara abodha logoM ko samajhAtA rahUMgA, tAki Apako kucha kaSTa na ho, ApakI sAdhanA nirvighna, calatI rhe| kintu mahAvIra isa para kyA kahate haiM ? mahAvIra kahate hai - devarAja ! yaha nahIM ho sakatA / sAdhanA savighna ho yA nirvighna, mere lie isakA kucha mahattva nahIM hai| mujhe kisI kI koI sahAyatA nahIM caahie| mujhe jo pAnA hai, apane zrama se pAnA hai / sAdhaka ko paramapada apane svayaM ke bala para milatA hai, dUsaroM ke bala para nahIM, kisI kI sahAyatA ke bharose para nahIM / " aura mahAvIra kI yaha divya dhvani taba se lagAtAra dhyavita hotI A rahI hai svavIryeNaiva gacchanti, jinendrAH paramaM padam / " mahAvIra kI ukta divya dhvani kA sAra " 28 haiM. * apanA zrama, apanI zrI / - " - bhoktA nahIM, draSTA kruddha eka bAra aisI hI eka aura ghaTanA ghaTita ho gaI thI eka gvAle ne hokara mahAvIra ke kAnoM meM kATha kI zalAkA (kIla) khoMsa dI thI, isalie ki " Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyasAdhaka jIvana 29 " tuma merI bAta kA uttara kyoM nahIM dete ? kyA tuma sunate nahIM ? ye kAna haiM yA kucha aura ?" kAnoM meM kIla ! kitanI ugra pIr3A ho sakatI hai ? sunane bhara se mana sihara uThatA hai| parantu mahAvIra mauna ! vANI se bhI, mana se bhI / unake mAnasa sara meM pIr3A kI eka bahuta bar3I caTTAna TUTa kara A girI thI / dUsarA koI hotA, to bahuta bar3A dhamAkA hotA, saba kucha uthala-puthala ho jAtA / kintu mahAvIra ke mana meM koI lahara nahIM / na pratizodha kI, na vaira kI, na ghRNA kI aura na anya kisI durvikalpa kI / titikSA kI carama sImA ! kSamA kI parama AbhA / aisA nahIM ki unheM duHkhAnubhUti na huI ho, cetanA sarvathA anubhUtizUnya ho gaI ho! zarIra Akhira zarIra hai, vaha vajra kA bhI ho, taba bhI kyA ? zarIra meM uThatI huI vedanA anubhUti ko sparza karatI hI hai, kintu mahAvIra, vedanA kA sparza kyA, vedanA kA prANaprakaMpaka bahuta bar3A dhakkA khAkara bhI vicalita nahIM hue / isalie ki unhoMne anubhUti ko bahuta jaldI ucita mor3a dene kI eka adbhuta kalA prApta kara lI thI / unakA adhyAtma bAhara kA nahIM, andara kA thA / aise prasaMgoM para ve sahasA bAhara se andara meM bahuta gahare utara jAte the aura vahA~ sahI samAdhAna pA lete the / adhyAtma kI bhASA meM mahAvIra vedanA ke bhoktA nahIM, draSTA ho jAte.the / bhoktA kabhI kabhI vikalpoM meM ulajha jAtA hai, Age kA patha bhUla jAtA hai / kintu draSTA kI sthiti vilakSaNa hotI hai / vaha darzana kI bhASA meM bhoktA avazya hotA hai, kintu adhyAtma kI bhASA meM bhoktA nahIM, draSTA hotA hai / draSTA sukha-duHkha ke acche-bure vikalpoM me nahIM pha~satA / pahale ke / bandhana tor3a kara phira naye bandhana meM nahIM ba~dhatA / hA~, to mahAvIra prastuta meM vedanA ko dekhate bhara rahe / mAtra vedanA para dRSTi, idhara-udhara aura kucha nahIM / ataeva unhoMne gopAlaka ko kucha nahIM kahA, vacana se bhI nahIM, mana se bhI nahIM / saMbhava hai, vedanA ke kSaNoM meM kucha Thahare hoM, kintu jaldI hI apanI svarUpasiddhi kI zodha meM jAgRta cetanA ke sAtha Age bar3ha gae / pUraba se pazcima jaise lambe patha para nahIM / nIce se Upara kI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vizvajyoti mahAvIra ora ! AdhyAtmika Urdhvagamana / ____ mahAvIra kA sAdhanAkAla vilakSaNa ghaTanAoM se bharA hai / eka se eka adbhuta ghaTanA, paribodha dene vAlI ghaTanA / aisI ghaTanA, jaise saghana andhakAra meM kAle bAdaloM ke bIca ekAeka bijalI kauMdha jAtI ho ! dharatI aura AkAza ko sahasA udbhAsita kara jAtI ho! sAdhakoM ke lie mahAvIra kI jIvanaghaTanAe~ aisI hI sukha-dukha ke a~dhiyAre meM prakAza dene vAlI haiM, tamasAcchanna-jIvana patha ko Alokita karane vAlI haiM / sAdhanA kA kendra jIvana kI mUlabhUta AvazyakatAe~ apanA saba kucha homa kara dene vAle mahAn sAdhakoM ko bhI hotI haiM / bhUkha hotI hai, pyAsa hotI hai / inheM kaba taka dabAyA jA sakatA hai ? anna aura jala mAnava jIvana kI AdhAra zilA hai, inakI prApti ke lie yathAvasara ucita prayatna karanA hI hotA hai / isa sambandha meM nahIM kA kucha artha nahIM hai / sAdhanA kA artha jIvana ko nakAranA, maraNa ko svIkAranA nahIM haiM / sAdhanA kA artha hai - jIvana aura maraNa donoM ko sa~vAranA, sudhAranA aura jyotirmaya banAnA / yaha ThIka hai ki sva ke prati samarpita AtmA zarIra ke prati upekSita ho jAtI hai, para isakA yaha abhiprAya to nahIM ki sAdhanA zarIra ko daNDa denA hai, jAna-bUjhakara vyartha hI use tor3anA hai / sAdhanA kA dhyeya zarIra ko miTAnA nahIM, apitu use niyaMtrita karanA hai / zarIra sAdhanA kA zatru nahIM hai, jo use mArA jAe / zarIra to sAdhanA kA sahayogI hai, sahAyaka hai / usake sAtha yaha vivekahIna utpIr3ana kA vyavahAra sAdhanA nahIM, sAdhanA kI viDambanA hai / sAdhanA kA kendra zarIra nahIM, AtmA hai / zarIra, indriya aura mana ko sAdhane ke DhaMga se sAdho ! AtmA ko nirmala banAo, basa sAdhanA ho gii| yaha ThIka hai ki sAdhaka zarIra kA gulAma nahIM hotA, jo dina-rAta usIkI sukha-suvidhA meM bebhAna banA rahe, anya kisI mahAtvapUrNa kAma kA na Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 divyasAdhaka jIvana rhe| jaba dekho taba zarIra kI cintA, zarIra kI sukha-suvidhAoM kI udher3abuna / yaha vRtti sAdhanA ke teja ko dhUmila kara detI hai / ataH sAdhaka zarIra ko sAdhatA hai, sAdhanA ke lie use sakSama banAtA hai / sakSamatA yahI ki yadi kabhI maryAdA ke anukUla samaya para kucha na mile, to sahaja bhAva se bhUkhA raha sake, pyAsA raha sake / idhara bhUkha lagI ki udhara sAdhakajI phUla se murajhA gae / idhara pyAsa lagI ki udhara hAya marA kA zora macAne lage / sAdhanA ke patha para aisA nahIM honA cAhie / saMkaTa kI ghar3iyoM meM bhI anAkulatA banAye rakhanA, vicalita na honA, sAdhanA kA uddezya hai / mahAvIra kI sAdhanA isI patha para gatizIla thii| sahaja tapa mahAvIra tapasvI the, jaina itihAsakAroM kI bhASA meM -ugra tapasvI, ghora tapasvI aura bauddha sAhitya kI bhASA meM dIrghatapasvI / parantu unakI yaha tapa kI ugratA va dIrghatA viveka kI sImA meM thI / na haTha se phailatI thI aura na haTha se simaTatI thI / tapa sahaja thA, vaha ho jAtA thA / jaba taka vaha hotA rahatA, anAkulatA kA, Ananda kA bhAva banA rahatA / aura jaba vaha samApta hotA, taba bhI vahI anAkulatA, vahI Ananda kI dhArA / na hone meM garva aura na na hone meM glaani| eka sahaja bhAva, jo tapa kA yA kisI bhI anya sAdhanA kA prANa hai / isalie adhyAtma kI bhASA meM kahA jAtA hai - mahAvIra ne tapa kiyA nahIM, tapa ho gayA / jo tapa mahAvIra ke lie sahaja thA, kheda hai kucha dUra Age calakara vaha dUsaroM ke lie haTha bana gayA / mahAvIra kA zArIrika tapa, jo una ke lie adhyAtmabhAva kA eka nimitta mAtra thA, anukaraNazIla sAdhakoM ne use hI dharma aura adhyAtma kA ekamAtra AdhArastambha mAna liyA, binA soce-vicAre hara kisI ke lie dIrgha-tapa Adarza bana gayA ! mahAvIra kI sAdhanA kA mukhya AdhAra bAhara nahIM, andara thA, bAhya tapa nahIM, antastapa thA aura vaha dhyAna thA / vaha dhyAna, jisane unake jIvana kI samasta azubhavRttiyoM ko zubha meM, aura Age calakara zuddha meM parivartita kara diyA, andhakArAcchanna antar ko ananta jyoti se bhara diyA / jahA~ kahIM bhI mahAvIra ke tapa kA varNana AyA hai, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vizvajyoti mahAvIra vahA~ sAtha hI dhyAna kA ullekha hai aura ullekha hai dhyAna ke dvArA apane ko parakhane kA, apane sva ko udghATita karane kA / isa artha meM unakA tapa dhyAna ke lie thA, zarIra ke andhautpIr3ana ke lie nahIM / dehAzrita bahiraMga tapa kevala antaraMga tapa ke sarvotkRSTa rUpa dhyAna kI pRSThabhUmi thA, aura kucha nahIM / nagarva, na glAni bhojana kI AvazyakatA hone para mahAvIra vana se nagara meM jAte aura apanI maryAdA ke anusAra gharoM se bhikSA grahaNa karate / samaya para bhojana grahaNa karanA bhI unake lie anAkulatA kI hI eka sAdhanA thI / kabhI-kabhI bhojana ke sambandha meM, unake kucha pUrva saMkalpa bhI hote the, jinheM jaina sAhitya meM abhigraha kahA gayA hai / abhigraha ke anusAra unheM AhAra na milatA, to vinA AhAra grahaNa kiye hI lauTa Ate the / isa prakAra dina para dina gujarate jAte, aura AhAra na milatA, phira bhI mahAvIra prasannacita / mila gayA to prApti kA koI garva nahIM, aura na milA to aprApti kI koI glAni nahIM / dono hI sthitiyoM meM samarasa ! sAdhAraNa vyaktiyoM ko kaThinAiyA~ tor3a detI haiM, Age bar3hane se roka detI haiM, kabhI-kabhI to vApasa bhI lauTA lAtI haiM, parantu mahAvIra kahIM ruke nahIM / unakI andara kI sRjanAtmaka UrjA unheM hamezA Age aura Age hI bar3hAtI rahI, vikAsonmukha karatI rahI / mahAvIra sacce arthoM meM mahAvIra the vardhamAna the * yathA nAma tathA guNaH | kSamA ke kSIra sAgara aparicita anArya pradezoM meM mahAvIra pahuMcate haiM to unheM avajJA evaM tiraskAra kA sAmanA karanA par3atA hai / loga una para dhUla pheMkate, patthara mArate, unheM noca DAlane ke lie zikArI kutte bhI chor3a dete / kintu mahAvIra zAnta rahate, kisI ko kucha bhI nahIM kahate / uddaNDa virodhiyoM ke prati bhI sauhArda evaM sojanya se pUrNa madhura bhAva thA unakA / vANI meM to kyA, mana meM bhI kaTutA nahIM hotI thI unake / kSamA ke kSIrasAgara ! sAgara meM bijaliyA~, ulkAe~ gireM to kyA ho? apane Apa zAnta ho jAtI haiM, sAgara kA kucha bigAr3a nahIM pAtI haiM / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 divyasAdhaka jIvana atRNe patito vanhiH svayameva prazAmyati binA ghAsa kI bhUmi meM par3I huI Aga khuda-ba-khuda bujha jAtI hai / sahaja-sphUrta sAdhanA kabhI-kabhI aisA hotA ki aparicita loga mahAvIra se unakA paricaya jAnanA cAhate aura pUchate ki Apa kauna haiM ? mahAvIra isakA kyA uttara dete ? yaha ki .. maiM vaizAlI kA rAjakumAra hUM / aba bhI merA bar3A bhAI nandIvardhana jJAtRgaNarAjya kA zAsaka hai, suprasiddha vaizAlI gaNarAjya kA pramukha ghaTaka hai / nahIM, aisA kucha nahIM / mahAvIra kahate .maiM zramaNa haM / pahale pIche kA koI paricaya nahIM, kevala vartamAna kA paricaya, jaisA ki ve taba the / ahaMzUnya-aMtaraMga-rasadhArA meM DUbe sacce sAdhaka ke ye hI udgAra ho sakate haiM / anyathA bhItara meM soyI huI vRttiyA~ aise prasaMgoM para sahasa jAga jAtI haiM, phukArane lagatI haiM / aise samaya meM kaccA sAdhaka kucalA jAtA hai, Age bar3hane se ruka jAtA hai, kabhI-kabhI to mArga badalane ke lie bhI lAcAra ho jAtA hai / kintu aise prasaMgoM para mahAvIra kI kSamatA Azcaryajanaka hotI thI / nindA ho, stuti ho, kucha ho, ve havA ke jhoMke kI taraha phUloM meM se bhI Age cale jAte aura kA~ToM meM se bhI / na stuti se utsAhita hote, na nindA se anutsAhita / dhairya aura niSThA ke sAtha santulita bhAva se satya kI khoja meM hara kSaNa Age bar3hate rahe / protsAhita sAdhanA meM sAdhaka kA ahaMbhAva nahIM TUTatA hai, ataeva protsAhita sAdhanA prazaMsA ke kSaNoM meM macala jAtI hai / vaha apane vijJApana ke lie hara mauke kI talAza meM rahatI hai / jaya jayakAra pAne kI dhuna meM hara kisI ko cauMkA denevAle asAdhAraNa dA~va peca karane lagatI hai / protsAhita sAdhanA hara kSetra meM, hara samaya nindA evaM AlocanA se pIche haTatI hai / avajJA ke kSaNoM meM ro bhI par3atI hai / mahAvIra kI sAdhanA kisI ke dvArA protsAhita evaM prerita sAdhanA nahIM thI / apanI bhItarI UrjA se niSpanna vaha eka sahaja sphUrta sAdhanA thI / vaha satya kI eka aisI pyAsa thI, jo na prazaMsA se bujha sakatI thI, na nindA se / yahI kAraNa hai ki mahAvIra Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vizvajyoti mahAvIra mAna aura apamAna se, nindA aura stuti se alipta raha kara vibhinna prayogoM ke mAdhyama se ajJAta tathya ko jJAta karane kI dizA meM prAmANika prayatna karate rahe, jIvana kI jaTila samasyAoM ke vaijJAnika vizleSaNa ke AdhAra para sahI niSkarSa nikAlate rahe / unakA hara kSaNa satya kI unmukta khoja meM saMlagna rahA / sAdhanA ke prayogavIra mahAvIra ke satya kI khoja paramparAgata pUrva-vizvAsoM ke mor3a para rukI na rahI, jahA~ ki loga akasara ruka jAyA karate haiM / tatkAlIna dhArmika mUlyoM ke prati evaM sAdhanA kI pracalita paddhatiyoM ke prati mahAvIra ke mana meM vyAmoha nahIM thA / zuddha satya kI upalabdhi ke lie yaha Avazyaka bhI hotA hai / apane svatantra prayogoM se prAptavya satya ke prati zraddhA rakhane vAle sAdhaka paraMparAgata satyoM kI surakSA ke vyAmoha meM nahIM pha~sate haiM / svAnubhUti se labhya satya ke sAtha unakA gaharA sambandha hotA hai / sAdhanA ke sambandha meM mahAvIra ko prayogAtmaka paddhati abhISTa thI / mukta-sAdhanA paddhati ke dvArA ve * sva kA anusaMdhAna karate rahe, jIvana ke ananta saundarya evaM apratima nirupAdhika Ananda kI khoja karate rahe / niHsaMdeha mahAvIra keye svatantra-prayoga satya ke udaghATana kI dizA meM atyanta mahAttvapUrNa rahe haiM / kayoMki jIvana kI yahI prayogAtmaka svatantra khoja eka dina sAdhya se sampRkta hotI hai, pUrNatA kI abhivyakti kA rUpa letI hai| mahAvIra ke sAdhanAkAla sambandhI jo thor3e se ullekha milate haiM, una para se mahAvIra kI adhyAtmasAdhanA kI vAstavika sthiti kA paricaya milatA hai / mahAvIra kI sAdhanA parivAra ke pariveza evaM samAja ke pracalita niyamopaniyamoM se mukta thI / unakI sAdhanA apane ananta sva se samparka sthApita karane kI sAdhanA thI, supta sva ko jagAne kI sAdhanA thI / soyA sva jAga jAe, to anya saba prazna apane Apa hala ho jAte haiM / ananta caitanya prabuddha karane kI sAdhanA meM mahAvIra sarvathA nirbhaya, nirdvandva Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyasAdhaka jIvana 35 I rahate haiM / asurakSA kI sthiti meM kabhI surakSA kA koI prayAsa nahIM karate / prANaghAtaka sthiti meM bhI ve sva kI, caitanya kI amaratA kA vizvAsa lie acala khar3e rahate haiM / unake jIvana meM paraspara virodhI sthiti jaisI koI vastu nahIM hai / sAdhya ke prati unake mana meM aTala vizvAsa laharA rahA hai / aura usake lie hara sAdhana ko ve apane anukUla banA lete haiM, cAhe vaha kitanA hI pratikUla prabhaMjana lekara AyA ho / jIvana meM kucha aise prasaMga Ate haiM, jaba manuSya kA mana unmatta tUphAna ke dhakke khAte vRkSa kI taraha lar3akhar3A jAtA hai, zAnti khatare meM par3a jAtI hai| viveka kA dIpa bujhane lagatA hai / kintu mahAvIra aise prasaMgoM para bhI bokhalAte nahIM haiM, nirAza nahIM hote haiM, zithila nahIM hote haiM / unakA sAdhutva tejasvI hai / unakI sAdhanA kA dIpa AMdhI-tUphAnoM meM bhI prajvalita rahatA hai, bujhatA nahIM hai / kaisA bhI kyoM na U~cA-nIcA prasaMga ho, mahAvIra kabhI bhI apane ko galata AzvAsana nahIM dete / ve apane mana ko phusalAte nahIM haiM, isalie kahIM phisalate nahIM haiM / pratyeka sthiti kA dRr3hatA aura viveka ke sAtha sUkSma se sUkSma nirIkSaNa evaM vizleSaNa karate haiM, aura isa prakAra mukta cintana ke prakAza meM prayoga kI dizA meM Age bar3ha jAte haiM / I mahAvIra kI sAdhanA satya ke prayoga kI sAdhanA hai / zarIra kI nahIM, AtmA ke satya kI sAdhanA hai / vaha sAdhanA, jo sAdhaka ko bandhanamukta karatI hai, satya kA ananta prakAza dikhalAtI hai, aura sAdhaka ko ananta Ananda kI dhArA meM sadA sarvadA ke lie pravAhita karatI hai / AAAA/ -> Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhI cAra sAdhanApaddhati mahAvIra kI sAdhanA : andara kI sAdhanA Aja taka DhAI hajAra varSoM kI lambI avadhi meM mahAvIra ke sambandha meM jo likhA gayA hai, usameM unakI sAdhanA kA antaraMga rUpa bahuta kama carcitavarNita haA hai / jabaki unake loka kalyANakArI upadeza kI taraha hI ukta antaraMga sAdhanA paddhati kA vizleSaNa bhI atIva Avazyaka hai / mahAvIra bAhara meM utane nahIM the, jitane ki andara meM the / ataH yaha unake andara kA jIvana hI sarvAdhika mahattvapUrNa hai aura isI antaraMga jIvana ke sambandha meM prAcIna lekhaka prAyaH mauna haiM / phira bhI Aja hama sAdhanAkAla kI una vibhinna ghaTanAoM ke AdhAra para unakI antaraMga sAdhanApaddhati kI kucha parikalpanA kara sakate haiM / sAdhanA kA bAhyAkAra : AcAra __ mahAvIra andara aura bAhara donoM taraha se parigrahamukta hokara pravrajita hue the / unake pAsa dhana-saMpatti ke nAma para kucha nahIM thA / jIvana kI mUlabhUta AvazyakatAoM kI pUrti ke lie bhI to koI sAdhana nahIM thA / hajAroM sevakoM se ghirA rahane vAlA rAjakumAra, jaba svayaM dIkSita hokara satya kI khoja meM ekAnta sUne vanoM kI ora calA, jahA~ kadama-kadama para mauta nAcatI phiratI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhI sAdhanApaddhati I thI, to usane apane sAtha paricaryA ke lie eka sevaka bhI nahIM rakhA aura na saMrakSaNa ke lie koI zastra hI / na adhyayana ke lie koI zAstra rakhA aura na pUjA arcanA ke lie koI camatkArI sAdhana hI / pravrajita hote samaya eka vastra thA, bAda meM vaha bhI nahIM rakhA / mahAvIra kA yaha pUrNa aparigrahI rUpa thA, jo caritra granthoM meM kAphI vistAra se varNita hai / kintu, yahAM hama kucha aura carcA kareMge, jisakA hamane Upara saMketa kiyA hai / mahAvIra kA sAdhanAmArga pUrNataH svataMtra thA / tatkAlIna sAdhanA paddhatiyA~, jinakA samAja meM yatra tatra pracalana thA, mahAvIra ko mAnya nahIM thIM / unakI sAdhanApaddhati svanirdhArita antarmukhI sAdhanApaddhati thI / hara pahale dina kI anubhUti aura upalabdhi dUsare dina ke mArga ko prazasta karatI thI / ataH unake isa dIrgha sAdhanAkAla ko kisI eka hI viziSTa paddhati kA nahIM kahA jA sakatA / bAhara meM unakI sAdhanApaddhati kAphI badalatI rahI hai, jisake sAkSya caritra granthoM meM Aja bhI upalabdha haiM / yahI kAraNa hai ki Aja kI AcAra saMhitA ke sAtha unake bahuta se kriyAkalApa ThIka taraha se mela nahIM khAte haiM, hAlAMki kucha logoM dvArA mela biThAne ke aba bhI asaphala prayAsa kiye jA rahe haiM / 37 sAdhanA kA mUla prANaH vItarAgatA mahAvIra kI sAdhanA kA bAhyAkAra gauNa hai, kyoMki vaha zAzvata nahIM hai, svayaM unakI bhASA meM vaha sAdhanA kI mUla dhArA nahIM hai / unakI sAdhanA kA mUla prANa, jo sAdhanAkAlIna ghaTanAoM se parilakSita hotA hai, sAdhanottara jIvana meM diye gae upadezoM se bhI prakaTa hotA hai, vaha hai vItarAgabhAva / vItarAgabhAva, arthAt rAga se pare, dveSa se pare, taTastha bhAvamadhyastha bhAva- samabhAva / ' yahI vItarAga bhAva mahAvIra kI vAstavika sAdhanApaddhati hai aura yahI saMpUrNa vItarAgatA unakI sAdhanA kI siddhi hai / hA~, vItarAgabhAva kI siddhi ke lie parikararUpa meM kucha aura bhI kiyA yA kahA milatA hai, parantu vaha aura, sarvathA aura nahIM hai / yadi gaharAI se nirIkSaNa 1. samo ya jo tesu sa vIyarAgo / uttarAdhyayana 32 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 vizvajyoti mahAvIra kiyA jAe to vaha bhI vItarAga bhAva kA hI paripoSaka hai, saMrakSaka hai / vItarAga bhAva se jisakA dUra kA bhI koI sambandha nahIM hai, bhalA vaha vItarAga mahAvIra kA kahA yA kiyA kaise ho sakatA hai ? sUraja kI ujalI prakAzakiraNeM kAle andhakAra se ghira jAe~, kabhI aisA huA hai ? vItarAgatA : sAdhanA bhI, siddhi bhI mahAvIra ke samagra jIvana darzana ko, unakI sAdhanApaddhati ko kisI eka hI zabda meM kahanA ho to vaha hai - vItarAgatA / yahI sAdhanA kA prAraMbha bindu hai, aura yahI antima bindu bhI / jo antara hai, vaha pUrNatA aura apUrNatA kA hai / vItarAgabhAva kI kramika vikAsadhArA sAdhanA hai aura kabhI kSINa na hone vAlI pUrNatA sAdhanA kA antima bindu siddhi caitanyasUrya ke meghAvaraNa : rAga dveSa rAga Asakti hai, dveSa ghRNA ! anAdikAla se caitanya jyoti ukta AvaraNoM se Acchanna hai / AtmA kI baddhatA aura kucha nahIM, yahI baddhatA hai / svayaM mahAvIra ne kahA hai - do hI bandhana haiM, rAga aura dveSa / ' jisa prakAza sahasrakiraNa sUrya meghoM ke AvaraNa meM chipa jAtA hai, usI prakAra anantakiraNa AtmA bhI rAga-dveSa ke AvaraNoM meM chipa jAtI hai / usakA prakAra daba jAtA hai / bAdaloM kA nirmANa kauna karatA hai ? sUrya / aura unheM haTAtA kauna hai ? sUrya / nirmANa aura saMhAra donoM hI zaktiyA~ sUrya kI haiM / caitanya bhI aisI hI sthiti meM hai / caitanya kI vibhAva zakti AvaraNoM ko janma detI hai, aura usakI svabhAvazakti unakA saMhAra karatI hai / sUrya meghoM ko haTAtA hai, jabaki AtmA svayaM haTa jAtI hai / yahI antara hai sUraja aura AtmA meM / kahA jAtA hai mahAvIra ne AvaraNoM ko haTAyA, bandhanoM ko tor3A / isakA yahI abhiprAya hai ki unhoMne apane 1. duvihe baMdhe - pejjabaMdhe ceva dosabaMdhe ceva - sthAnAMga 2 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhI sAdhanApaddhati 39 bhAva ko bahirmukha se antarmukha kiyA, unake bhAva ne vibhAva se svabhAva kA rUpa liyA aura ve bandhana se mukta ho gae / vibhAva bandhana hai, svabhAva mukti hai / rAga dveSa kyA haiM ? vikalpa hI to haiM / vikalpa hai to rAga dveSa haiM, vikalpa nahIM haiM to rAga dveSa nahIM haiM / bandhana dviSTha hotA hai, do meM hotA hai| eka ke haTane para dUsarA svayaM haTa jAtA hai / AtmA svayaM apane ko vikalpa se haTAtI hai, aura dUsarI ora vikalpamUlaka rAga-dveSa svayaM haTa jAte haiM / haTa kyA jAte haiM, unakA astitva hI niravazeSa ho jAtA hai / samatA ke samakSa viSamatA kA kyA astitva ? dina ke samakSa rAtri kI kyA sattA ? nizcaya dRSTi se dekheM to AtmA para bandhana yA AvaraNa hai hI kahA~ ? ananta caitanya para koI AvaraNa nahIM, koI bandhana nahIM / ye saba AvaraNa aura bandhana Aropita haiM / Aropita arthAt ajJAnatA ke kAraNa bandhana kI bandhana ke rUpa meM svIkRti hI bandhana hai / aura bandhana kI asvIkRti hI mukti hai / mahAvIra ne anAdi kAla ke svIkRta bandhana ko asvIkRta kara diyA aura ve bandhana se mukta ho gae, vItarAga ho gae / bandhana kI asvIkRti kA amogha sAdhana dhyAna hai / dhyAna kA artha hai apane andara ke prasupta prAya devatva ko jagAne kI eka Antarika prakriyA, vismRta sva kI smRti ko udbodhita karane kI eka AdhyAtmika kalA / parata, parata aura parata hamAre jIvana kI samaSTi eka ati jaTila saghanatA kA, bhIr3abhAr3a kA rUpa lie hue hai / sarvAdhika sthUla yaha dRzya zarIra hai, phira indriyAM haiM, mana hai aura mana kI vikRtiyA~ haiM / aneka paratoM ke nIce dabe jalastrota kI taraha hI ina paratoM ke nIce cetanA kA vizuddha astitva dabA par3A hai / zarIra bahuta Upara kI parata hai / indriyA~ usake nIce kI parata haiM aura mana kI parata ina saba paratoM ke nIce hai / zarIra kyA hai ? asthi hai, mAMsa hai, majjA hai, mala hai, mUtra hai, miTTI hai, pAnI hai, Adi Adi / indriyA~ zarIra se sUkSma haiN| rUpa, rasa, gandha Adi bhautika sthitiyoM kI anubhUti taka hI inakI gati hai / sabase jaTila mana hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vizvajyoti mahAvIra yaha saMkalpa-vikalpoM kA eka aisA mAyAjAla hai, jisameM mAnava kI antarcetanA burI taraha ulajhI rahatI haiM / rAga aura dveSa, inase hone vAlI uttejanA, ghRNA. IrSyA, ahaMkAra Adi vikRtiyoM kI sUkSma abhivyaktiyA~ sarvaprathama antarmana meM janma letI haiM / anantara zarIra aura indriyoM ke mAdhyama se ukta vikRtiyoM kI sthUla abhivyakti hotI hai / mana para vikAroM, saMskAroM evaM acche bure vicAroM kI eka para eka saghana taha jamI huI hai / mana ke kSudra A~gana meM vikRtiyoM kI eka bahuta bar3I bhIr3a DerA par3I hai| yahI vaha bhIr3a hai, jo andara kI zuddha cetanA ko prakaTa nahIM hone detI, ubharane nahIM detI / yaha vikRtiyoM kA AvaraNa cetanA kI ananta jyoti ko saba ora se AvRta kie hue hai, cA~da bAdaloM meM chipa gayA hai / zarIra aura indriyoM kI parateM kucha khAsa hAnikara nahIM haiN| khAsa kyA, yoM kahanA cAhie, kucha bhI hAnikara nahIM haiM / sAdhanA kI dRSTi se ina paratoM ko tor3anA Avazyaka nahIM hai / vItarAga bhAva kI siddhi meM zarIra kahA~ rukAvaTa DAlatA hai, indriyA~ kahA~ bAdhA upasthita karatI haiN| rAga-dveSa zarIra meM nahI haiN| inakA kendra zarIra evaM indriyA~ nahIM, koI aura hai| aura vaha hai mana ! mana bhI svayaM kyA gar3abar3a karatA hai ? jisa prakAra zarIra aura indriyoM ko mAranA sAdhanA nahIM hai, usI prakAra mana ko mAranA bhI sAdhanA nahIM hai / mana burA nahIM hai, burI hai mana kI vikRtiyA~ arthAt Antarika bhAva ke vikAra / sAdhanA, basa, inhIM vikRtiyoM kI paratoM ko tor3anA hai cetanA ke maila ko sApha karanA hai| vikRtiyoM kI bhIr3a ke kolAhala meM cetanA kA apanA mUla svara vilIna ho gayA hai / sAdhanA kA uddezya isI svara ko mukharita karanA hai, bhIr3a ke kolAhala ko zAnta karanA hai / jaba taka bhIr3a rahegI, kolAhala hotA hI rahegA, aura cetanA kA apanA mUla svara isa kolAhala meM DUbA hI rahegA ataH bhIr3a ko hI samApta karanA hai / kAma, krodha, mada, lobha, moha Adi asaMkhya ananta vikRtiyoM ke mUla bIja haiM- rAga aura dveSa / sAdhanA isI rAga- -dveSa se mukta hone kI dizA 1 rAgo ya doso viya kamma bIyaM / uttarAdhyayana 32 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 antarmukhI sAdhanApaddhati meM cetanA kA apanA antaHsphUrta puruSArtha hai / jaba cetanA vikRtiyoM se mukta hokara apane vizuddhamUla svarUpa meM pahu~ca jAtI hai, sadA ke lie zuddha sthiti meM sthira ho jAtI hai, taba yahI parama cetanA ho jAtI hai / yaha parama cetanA hI parama tattva hai, paramAtma tattva hai / ukta parama tattva ko , parama caitanya ko pAne kI AdhyAtmika prakriyA hI vaha sAdhanA hai, jo mahAvIra ne svIkAra kii| damana, zamana yA kSapaNa sAdhanA kA artha vikRtiyoM se mukta honA hai, andara meM dabe hue zuddha caitanyasvarUpa paramatattva ko pAnA hai / parantu prazna hai, yaha saba ho kaise sakatA hai ? ukta prazna ke uttara meM jaba hama nayI-purAnI dharmaparamparAoM para eka gaharI cintanAtmaka dRSTi DAlate haiM, to hama dekhate haiM, ki kucha loga damana kA patha pakar3e hue haiM / aneka sAdhaka haiM, jo zarIra ko kaThora yAtanAe~ dete haiM / kar3akar3AtI saradI meM naMge rahate haiM, aura bhayaMkara garamI meM kambala or3he phirate haiM / poSa mAgha ke mahInoM meM sArI rAta jala meM khar3e rahate haiM, aura vaizAkha jeTha kI tapatI dupahariyoM meM cAroM ora pracaNDa agni jalAkara baiThate haiM / kucha kA~ToM para sote haiM, kucha khar3e-khar3e hI varSa ke varSa gujAra dete haiM aura isa sthiti meM pazuoM kI taraha khar3e-khar3e hI malamUtra kI visarjanA kriyA bhI karate haiM / kucha sUkhA ghAsa yA patte cabAte haiM, kucha jala para kI zaivAla (kAI) hI khAte haiM kucha loga apanI A~kha, kAna Adi indriyoM ko bhI kucala dete haiM, aura aMdhe bahare ho jAte haiM / kucha logoM ne sAdhanA ke ati utsAha meM vikAroM se mukta hone ke lie bhISma karma (puraSacinha kA chedana) taka kara DAle haiM / ___ mahAvIra ke yuga meM bhI aise hajAroM sAdhaka the, jinakA jaina tathA vaidika sAhitya se prAmANika sAkSya milatA hai| Antarika vRttiyoM ko zUnyAMza para lAne ke lie sAdhanA ke jo prayoga hote cale Ae haiM, unameM ukta prayoga damana ke prayoga haiN| damana bhItara se uThane vAlI azubha vRttiyoM ko rokane kA tAmasI prayoga hai| isameM zarIra aura indriyoM kI pravRttiyoM ko kucha kSaNoM ke lie roka dene kA eka vivekazUnya haTha hai, aura kucha nahIM / sarpa andara baiThA hai, phukAra mAra rahA hai, aura loga A~kha banda kiye bAMbI (sA~pa ke bila) ko pITe jA rahe haiN| darda Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vizvajyoti mahAvIra kahIM hai, davA khiiN| hiMsA aura asatya, ghRNA aura vaira, lobha aura moha Adi vikRtiyA~ zarIra kI haiM yA indriyoM kI? donoM kI hI nahIM / phira becAre ina nirdoSa jIvana sAthiyoM ko kyoM mArA jAtA hai ? kyA bigAr3A hai ina donoM ne ? yaha ThIka hai ki sAvadhAnI ke taura para sAdhaka zarIra evaM indriyoM para bhI nigarAnI rakhatA hai, inheM ucchRGkhala nahIM hone detA hai / abhyAsa ke lie kucha aMza taka inakA niyantraNa bhI Avazyaka hai / parantu yaha saba zuddha viveka ke prakAza meM amuka sImA taka hI honA cAhie / aisA na ho ki aucitya kI sImA pAra ho jAe, aura sAdhanA kevala dehadaNDa kA hI vikRta rUpa dhAraNa kara le / mahAvIra kI sAdhanA damana kI sAdhanA nahIM hai / yaha ThIka hai ki mahAvIra nagna rahate haiM, ugra tapa karate haiM, adhikatara jana-jIvana se dUra ekAnta vanyapradezoM meM sAdhanA karate haiM, parantu mahAvIra ke lie yaha saba sahaja thA, antaHsphUrta thA, Upara se balAt thopA gayA haTha nahIM thA / mahAvIra kA bAhyAcAra ... apanI zakti kI sImA meM thA aura thA aucityapUrNa / vastutaH yaha sAdhanA nahIM, sAdhanA ke lie acchA vAtAvaraNa taiyAra karane kI prakriyA thI / sAdhanottara jIvana meM svayaM mahAvIra ne ise bAhyAcAra yA bAhya tapa kI saMjJA dI hai / aura jaba hama kisI cIja ko bAhya mAnate haiM aura kahate haiM, to phira hamArI dRSTi meM usakA sahI mUlya kyA hai, apane Apa spaSTa ho jAtA hai / upayoga avazya kiyA, kiMtu usase cipake nahIM rahe / jaba Avazyaka huA, taba unhoMne vAhyAcAra meM ucita heraphera bhI kie / cipakane vAlA kabhI aisA nahIM kara sakatA / hA~, to mahAvIra kI sAdhanA damana kI sAdhanA nahIM thI / vastutaH damana sAdhanA hai hI nahIM / vRttiyoM kA vivekahIna andhanigraha karake vRttiyoM ko zuddha nahIM banAyA jA sakatA / yaha andha Atmanigraha, jIvanopayogI sAdhanA kI haThAt abhAvasthiti, janasAdhAraNa meM jaya-jayakAra pAne kA eka pradarzana ho sakatA hai, antara ko jagAne vAlI sAdhanA nahIM / damana ke dvArA nigRhIta vRttiyA~ piMjare meM avaruddha bhUkhe bAgha kI taraha hotI haiM / hAhAkAra macA detI haiM / bA~dha meM avaruddha mahAnada kI tUphAnI jaladhArA eka dina bA~dha ko tor3a detI hai . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhI sAdhanApaddhati 43 aura vaha aisI saMhAra lIlA karatI hai ki sAkSAt raurava kA dRzya upasthita ho jAtA hai| damana ke sAdhakoM kI bhI anta meM eka dina yahI sthiti ho sakatI hai| damana kA AdhAra aviveka haiM, ajJAna hai / ataH usameM ucita anucita kA kucha vicAra nahIM hotA hai, kevala eka haTha hotA hai, jo ahaM ke kendra para khar3A rahatA hai / damana kA sAdhaka adhikatara paramparAgata sAmAjika vyavasthAoM para bala detA hai aura inheM hI sAdhanA kA antima Adarza mAna letA hai / aura, . isa prakAra damana kA sAdhaka AsAnI se dhArmika evaM AdhyAtmika hone kI prasiddhi pA letA hai, zIghra hI lokapriya ho jAtA hai / aura jaba aisA hotA hai to vaha phira kucha aura adhika apanI gherAbandI zuru karatA hai / apane ko pahale naMbara kA aura dUsaroM ko dUsare tathA tIsare naMbara kA, yA kisI bhI naMbara kA nahIM, pramANita karane ke lie vaha kaThora evaM vicitra kriyAkANDoM kI nayI-nayI udbhAvanAe~ karatA hai / aura, isa prakAra vaha siddhi evaM prasiddhi ke phera meM par3akara kahIM kA bhI nahIM rahatA / dhArmika jagat meM paraspara nindA evaM AlocanA kA jo abhadra vAtAvaraNa rahatA hai, usakA kyA kAraNa hai ? yahI kAraNa hai ki damana ke sAdhaka ko yaza kI bhUkha bahuta tIvra ho jAtI hai, aura isake lie vaha dUsaroM ko yaza ke siMhAsana se nIce girAkara khuda usa para baiThane ko pAgala ho jAtA hai| Amataura para * prasiddhi ko pAne yA prApta prasiddhi ko banAye rakhane ke lie eka ora kaThora se kaThora, sAtha hI janasAdhAraNa ko camatkRta kara dene vAle kriyAkANDoM kA patha apanAtA hai, to dUsarI ora anya sAdhakoM evaM dhArmikoM ke lie nindA kA vAtAvaraNa khar3A karatA hai / vastutaH azubha vRttiyoM kI nivRtti kA dAvA karane vAlA yaha damana svayaM hI eka azubha vRtti hai / jo svayaM azubha hai, aura kevala bAhara meM zubha kA bAnA pahana le, to kyA vaha itane bhara se zubha ho sakatA hai ? azubha ko dUra kara sakatA hai ? kAle koyale ko dUdha se dhokara sapheda nahIM kiyA jA sakatA / rAvaNa ko rAma ke vastra pahanA kara rAma nahIM banAyA jA sakatA hai / azubha evaM vikRta vRttiyoM ko bhI kevala dehadaNDasvarUpa nirjIva saMyama kA colA pahanAkara vizuddhatA ke rUpa meM rUpAntarita nahIM kiyA jA sakatA / saMyama ke nAma se Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vizvajyoti mahAvIra pracArita bAhara ke mohaka avaguMThana ke nIce andara meM vikRtiyoM evaM kuNThAoM kI kurUpatA vidyamAna rahatI hai / sundara avaguMThana kurUpatA ko chipAye rakha sakatA hai, use miTA nahIM sakatA / damana vRttiyoM kA niSkAsana nahIM karatA, apitu niSkAsana kA yA to bhulAvA karatA hai yA pradarzana / aura kucha nahIM / ___aneka bAra aisA hotA hai ki vikRtiyA~ naSTa nahIM hotI, pratyuta naSTa hone kA bhrama ho jAtA hai aura yaha bhrama samaya para sAdhaka ko bahuta bar3A dhokhA detA hai / barpha meM dabA sarpa, lagatA hai, mara gayA hai, kintu jyoMhI idhara-udhara kI garamI pAtA hai, kuMkAra mArane lagatA hai / damana vRttiyoM ko dabA detA hai, kucha kSaNoM ke lie vRttiyoM kA zamana evaM upazamana kara detA hai, aura basa, damana kA kArya pUrA ho jAtA hai / sAdhaka vizvasta hokara baiTha jAtA hai ki calo, ThIka saphalatA mila gaI / parantu yaha patha khatare se bharA hai, ataH yaha sAdhanA kA saphala mArga nahIM hai / ___ damana ke viparIta eka aura patha hai - vRttiyoM ko khulakara khelane denA / kucha loga kahate haiM - mana meM jo bhI vRtti ubhare, jaise bhI ho usakI pUrti kI jAnI cAhiye / damita vRttiyA~ nahIM, mukta vRttiyA~ hI mana ko halakA karatI haiM, aura isa prakAra svacchanda vilAsI jIvana bitAte hue bhI lakSya-siddhi kA, AdhyAtmika pavitratA kA patha prazasta ho jAtA hai / paraMtu sAdhanA kA ukta patha bhI prazasta nahIM hai / vRttiyoM kI manacAhI pUrti evaM santuSTi karake bhI unheM miTAyA nahIM jA sakatA / agni meM khulakara ghRta DAlane se vaha aura adhika prajvalita hotI hai, bujhatI nahIM hai / nadI kI bahatI jaladhArA ke nikaTa reta meM loga gaDDhe khoda lete haiM, dhIre-dhIre unameM pAnI bhara jAtA hai / ulIcane se kucha kSaNoM ke lie avazya riktatA A jAtI hai, parantu yaha riktatA sthAyI nahIM hotI, isa taraha gaDDhe sUkhate nahIM haiM / yahI bAta vRttiyoM ko ulIcane ke sambandha meM bhI hai / hama unheM pUrti ke dvArA ulIca dete haiM, aura samajha lete haiM ki calo, vRttiyoM se chuTakArA huA / parantu aise chuTakArA hotA nahIM hai / kucha samaya ke lie chuTakAre kA AbhAsa mAtra hotA hai, kSaNika samAdhAna milatA hai, parantu yaha sthAyI evaM vAstavika samAdhAna nahIM hai / astu, jisa prakAra vRttiyoM ko damita Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 antarmukhI sAdhanApaddhati karake vRttiyoM ko naSTa nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra vRttiyoM ko mukta rUpa se santuSTa karake bhI unako naSTa nahIM kiyA jA sktaa| ' prastuta sandarbha meM mahAvIra kI sAdhanA jisa taraha damana kI sAdhanA nahIM hai, usI taraha bhogavilAsa ke patha para vRttiyoM ko khulA chor3a dene kI bhI unakI sAdhanA nahIM hai / mahAvIra kI sAdhanA kA ina donoM se bhinna eka aura hI adbhuta rUpa hai| usakA patha viveka kA hai, cetanA kA hai / ucita nivRtti aura ucita pravRtti, ina donoM ko sparza karatA huA bIca se patha jAtA hai mahAvIra kI sAdhanA kaa| bAhya vidhiniSedha amuka sImA taka unheM mAnya haiM / unake lie upayogI bhI rahe haiM / parantu unakA mukhya sAdhanApatha bAhara meM nahIM, andara meM thA / vRttiyoM kA damana yA zamana nahIM, kSapaNa hI unakA Adarza thA / zAstra kI zuddha bhASA meM ise kSAyika mArga kahA jAtA hai / sAdhanA kI kSAyikapaddhati meM vRttiyoM ke bIja ko dekhA aura samajhA jAtA hai / unake kAraNoM kI sahI-sahI khoja kI jAtI haiM / unheM zUnyAMza para lAne ke lie zuddha vaijJAnika adhyAtma paddhati ko upayoga meM lAga jAtA hai / mahAvIra kI sAdhanA paddhati yahI kSAyika sAdhanA paddhati thI, jisane jIvana kI vRttiyoM ko, vikRtiyoM ko jar3a se ukhAr3a pheMkA / ve mUlataH naSTa ho gaI, aura isake phalasvarUpa mahAvIra apane caitanya tattva ke vikAsa zikhara para pahuMca ge| vItarAgasAdhanA kA mUlAdhAra : dhyAna mahAvIra kI sAdhanA, jise hama vItarAga sAdhanA kahate haiM, jo vRttiyoM ke damana se yA zamana se sambandhita na hokara kSapaNa se sambandhita hai, ataH vaha kSAyika sAdhanA hai / prazna hai, usakA mUla AdhAra kyA hai ? vaha kaise evaM kisa rUpa meM kI jA sakatI hai ? ukta prazna kA uttara eka hI zabda meM diyA jA sakA hai, vaha zabda hai - dhyAna / mahAvIra kI sAdhanA kA Antarika mArga yahI thA / dhyAna ke mArga 1 na yAvi bhogA samayaM urvati / - uttarAdhyayana 32 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vizvajyoti mahAvIra se hI ve andara kI gaharAI meM apane ananta Izvaratva ko prakaTa kara sake, vizuddha AdhyAtmika sattA taka pahuMca sake / AdhyAtmika sAdhanA kA artha hI dhyAna hai / 1 vastutaH dhyAna se hI AdhyAtmika tathya kI vAstavikatA kA bodha hotA hai / dhyAna jIvana kI bikharI huI zaktiyoM ko kendrita karatA hai, caitanya kI antarnihita ananta kSamatA kA udghATana karatA hai / dhyAna AdhyAtmika zakti kI pUrNatA kA visphoTa hai, jIvana kI samagra sattA kA eka vAstavika jAgaraNa hai| dhyAna hamArI azuddha zaktiyoM kA zodhana karatA hai| dhyAna ke dvArA hI cetanA kI azubha dhArA zubha meM rUpAntarita hotI hai, zAstra kI bhASA meM kaheM to cetanA kI zubhAzubha samagra dhArA antataH zuddha meM saMkramita ho jAtI hai / prakAza meM jaise andhakAra vinaSTa ho jAtA hai, vaise hI dhyAna kI jyoti meM vikRtiyA~ sarvatobhAvena samApta ho jAtI hai / vikRtiyoM kA tabhI taka zoragula hai, jaba taka ki cetanA supta hai / cetanA kI jAgRti meM AdhyAtmika sattA kA atha se iti taka saMpUrNa kAyAkalpa hI ho jAtA hai, phalataH antarAtmA meM eka adbhuta nIrava evaM akhaNDa zAnti kI dhArA pravAhita hone lagatI hai / cetanA ke vAstavika jAgaraNa meM na koI tanAva rahatA haiM, na pIr3A, na duHkha, na dvandva / jise hama mana kI AkulatA kahate haiM, citta kI vyagratA kahate haiM, usakA to kahIM astitva taka nahIM rahatA / dhyAna cetanA ke jAgaraNa kA amogha hetu hai / hetu kyA, eka taraha se yaha jAgaraNa hI to svayaM dhyAna hai / I jIvana meM duHkha kyoM hotA hai ? udvignatA kyoM bar3hatI hai ? manuSya kyoM Akula-vyAkula ho jAtA hai ? yaha saba isalie hotA hai ki apanI bhUla ko dekhane ke lie bahuta kama logoM ke pAsa sahI A~kheM hotI haiM / adhikatara manuSya apanI galatiyoM para najara hI nahIM DAlate / kabhI saMgI-sAthiyoM para doSAropaNa karate haiM to kabhI prakRti para, kabhI paristhiti para aura kabhI Izvara para / hara koI dUsaroM kI ora dekhatA hai, svayaM apanI ora nahIM / yadi manuSya taTastha bhAva se apane ko dekhale, apane mUla svarUpa ko dekhale, zubhAzubha jo bhI ho rahA hai, use dekhale, to phira dvandva kahA~ raha sakatA hai ? AkulatA kaise raha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 antarmukhI sAdhanApaddhati sakatI hai ? dhyAna kA artha hai apane ko dekhanA, antarmukha hokara taTasthabhAva se apanI sthiti kA sahI nirIkSaNa karanA / sukha-duHkha kI, mAna-apamAna kI, hAni-lAbha kI, jIvana-maraNa kI jo bhI zubhAzubha ghaTanAe~ ho rahI haiM, unheM kevala dekhie / rAgadveSa se pare hokara taTasthabhAva se dekhie / kevala dekhanA bhara hai, dekhane ke sivA aura kucha nahIM karanA hai / basa, yahI dhyAna hai / zubhAzubha kA taTastha darzana, zuddha sva kA taTastha nirIkSaNa ! cetanA kA bAhara se andara meM praveza ! andara meM lInatA ! __ mahAvIra kI sAdhanA dhyAna kI sAdhanA thI / itihAsa meM mahAvIra ke tapa kI bahuta bar3I prasiddhi hai / unake kaThora evaM dIrgha tapazcaraNa kA kAphI vistAra se varNana hai / parantu yadi koI gaharI najara DAlakara antara meM dekhe to use ukta tapa meM bhI dhyAna hI parilakSita hogA / unakA tapa dhyAna ke lie thA / yahI bAta hai ki jahA~ kahIM aisA varNana AtA hai, vahA~ likhA milatA hai ki - bhagavAn dhyAna meM lIna rahe / sarvaprathama sthAna-zarIra kI sthiratA, phira mauna vANI kI sthiratA, aura phira dhyAna-antarmana kI sthiratA / Aja bhI hama kAyotsarga kI sthiti meM dhyAna karate samaya yahI kahate haiM / ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmiH | mahAvIra ke dhyAna kA yahI krama thA, aura , isa prakAra tapa karate-karate mahAvIra kA dhyAna ho jAtA thA / athavA yoM kahie ki dhyAna karate-karate antarlIna hote-hote tapa ho jAtA thA / aura, yadi spaSTatA ke sAtha vastusthiti kA vizleSaNa kiyA jAe to dhyAna svayaM tapa hai / svayaM bhagavAn kI bhASA meM anazana Adi tapa bAhya tapa haiM / inakA sambandha zarIra se adhika hai / zarIra kI bhUkha-pyAsa Adi ko pahale nimantraNa denA aura phira use sahanA, yaha bAhya tapa kI prakriyA hai / aura dhyAna antaraMga tapa hai, antaraMga arthAt andara kA tapa, mana kA tapa, bhAva kA tapa, sva kA sva meM utaranA, sva kA sva meM lIna honA / mahAvIra kI yaha AtmAbhimukha dhyAna sAdhanA dhIre-dhIre sahaja hotI gaI, arthAt antarlInatA bar3hatI gaI / vikalpa kama hote gae, caMcalatA udvignatA kama hotI gaI aura isa prakAra dhIre-dhIre nirvikalpatA, udAsInatA, anAkulAtA, vItarAgatA vikasita hotI gaI / dhyAna sahaja hotA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra gayA, hara kSaNa, hara sthiti meM hotA gayA / mahAvIra ke jIvana meM AkulatA ke, pIr3A ke, dvandva ke eka-se-eka bhISaNa prasaMga Ae / kiMtu mahAvIra anAkula rahe / nirdvandva rahe / kaise rahe ? aise rahe ki ve dhyAna yogI the / ataeva ve hara acchI-burI ghaTanA ke taTastha darzaka banakara raha sakate the / apamAna- tiraskAra ke kar3ave prasaMgoM meM, aura sammAna satkAra ke madhura kSaNoM meM unakI antazcetanA sama rahI, taTastha rahI, vItarAga rahI / ve Ane vAlI yA hone vAlI hara sthiti ke kevala draSTA rahe, na karttA rahe aura na bhoktA / hama bAhara meM unheM avazya kartA bhoktA dekhate haiM / kintu dekhanA to yaha hai ki ve andara meM kyA the ? sukha-duHkha kA karttA, bhoktA vikalpAtmaka sthiti meM hotA hai / kevala draSTA hI hai, jo zuddha nirvikalpAtmaka jJAna-cetanA kA prakAza prApta karatA hai / 48 - mahAvIra kA yaha dhyAnakendra se sambandhita samatva darzana-unakA apanA svayaMsphUrta sahaja darzana thA / Aropita yA kisI ke dvArA prazikSita nahIM / unhoMne kisI guru se sunakara yA kisI zAstra meM par3ha kara samatva kI yaha svIkRti apane upara Aropita nahIM kI thI ki koI kucha bhI kahe yA kare / mujhe to mere guru yA zAstra kA Adeza hai ki maiM nindA aura prazaMsA meM, sukha aura duHkha meM, hAni aura lAbha meM sama rahUM, samAna bhAva se rahUM / iMdhara-udhara se udhAra lie, Aropita jJAna se saccI samatA evaM samAnatA udbhAsita nahIM hotI / bhedAtItatA kI sahaja sthiti hI andara aura bAhara sarvatra abheda kA, samatva kA darzana karatI hai / vItarAgatA sAdhanA kI vaha sthiti hai, jahA~ dvandvAtmaka sabhI bheda samApta ho jAte haiM, phalataH AkulatA, vyAkulatA, udvignatA aura vyagratA kA kahIM koI astitva nahIM rahatA / eka akhaNDa Ananda evaM zakti kI dhArA bahane lagatI hai / aura yaha saba dhyAna kA camatkAra hai, aura kucha nahIM / mahAvIra kA dhyAna zuddha Atmabodha para AdhArita thA / unake dhyAna meM Aropita uddezya, upekSA yA udAsInatA jaisI koI sthiti nahIM thI / bahuta duHkha hai, bar3A kaSTa hai, kyA karU~, isase mukta kaise hoU~- aisA kucha nahIM / sukha mile to kitanA acchA ho, jaldI se jaldI mukti mile to duHkha se chuTakArA ho - aisA bhI kucha nahIM / saMsAra bar3A kharAba hai, yahA~ koI kisI kA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhI sAdhanApaddhati 49 nahIM / saba svArthI haiM, dhUrta haiM, mohamAyA meM pha~sAne vale haiM -aisA bhI kucha nahIM / yaha saba nicale stara kI dRSTi hai, jise bhagavAn ne ArtadhyAna kahA hai / zuddha Atmabodha evaM viveka para AdhArita dhyAnasAdhanA, jo vItarAga bhAva ko ubuddha karatI hai, usameM sarvatra samatva kI jyoti jhalakatI hai / yahA~ taka ki saMsAra aura mokSa meM bhI samarasatA A jAtI hai / na saMsAra se dveSa rahatA hai, na * mokSa se rAga / mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH / / saccA bodha dhyAna ko janma detA hai aura saccA dhyAna sacce bodha ko janma detA hai / isa prakAra bodha se dhyAna, aura dhyAna se bodha kI eka dhArA cala par3atI hai, jo Age calakara cidAnanda evaM sahajAnanda ke ananta sAgara meM samAhita ho jAtI hai / dhyAna sAdhanA hai, zuddha caitanya siddhi hai / dhyAna sAdhanA hai, zuddha Ananda siddhi hai | dhyAna jitanA gaharA hotA jAyegA, utanI hI gaharAI se Ananda prApta hotA jAyegA / bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA andara meM isI dhyAna ke patha para gatizIla huI / bAhara meM tapa rahA, tyAga rahA, bahuta kucha rahA, parantu andara meM eka dhyAna hI thA, jo saba kucha thA / bAhara ke bandhana kaise bhI tor3e jA sakate haiM, kintu andara ke bandhana dhyAna hI tor3a sakatA hai / dhyAna ke dvArA hI mahAvIra mukta hue, Anandamaya aura bodharUpa hue / mahAvIra ke Ananda aura bodha kA sUrya ke samAna, sUrya ke samAna kyA, sUryAtizAyI vaha nirmala prakAza vikIrNa huA, jo hajAroM hajAra sAdhakoM ko atIta meM mArgadarzana karatA rahA, vartamAna meM mArgadarzana kara rahA hai aura bhaviSya meM bhI mArgadarzana karatA rhegaa| ___ dhyAna kI phalazruti meM kAlAntara kA prazna nahIM hai / yaha bAta nahIM hai ki dhyAna aba hotA hai, usakA pariNAma yA phala bhaviSya meM kahIM dUra hotA hai ? dhyAna to tatkAla kI sAdhanA hai / idhara dhyAna hotA hai, udhara tatkAla karmoM kI nirjarA hotI hai, bandhana TUTate haiM, AtmA mukta hotI hai / prakAza huA nahIM ki andhakAra samApta ! prakAza hone para eka kSaNa ke lie bhI andhakAra kI sthiti nahIM raha sakatI / saccA vikAsa saMpUrNatA meM hotA hai, AMzikatA meM nahIM / dhyAna vastutaH isI saMpUrNa vikAsa kA mArga hai / mahAvIra kA dhyAna saMpUrNatA kI isI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vikAsadizA meM agrasara thA / prazna ho sakatA hai, mahAvIra ko sAdhanA meM sAr3he bAraha varSa jitanA lambA samaya lagA / vaha kyoM lagA ? jaba dhyAna tatkAla siddhi kI sAdhanA hai, taba kyoM itanI dera huI ? dhyAna lagAte ho tatkAla kaivalya kyoM nahIM huA ? bAta yaha hai ki mahAvIra kA dhyAna prArambha meM antarlInatA kI pUrNa sthiti taka nahIM pahuMcA thaa| jo tIvratA aura gati dhyAna meM honI cAhie thI, vaha nahIM ho sakI thI / yahI kAraNa hai ki ve AdhyAtmika zuddhi kI prAthamika bhUmikAoM meM hI kAphI dera taka aTake rahe, Age nahIM bar3ha sake, samucita vikAsa prApta nahIM kara sake / bAhara ke tapa aura tyAga bhale hI prArambha se ugra evaM tIvra rahe, parantu dhyAna meM tIvratA nahIM A sakI / kramazaH antarlInatA kI sthiti AI, dhyAna meM tIvratA AI, dhyAna ne vikAsa kI gati pakar3I, antarlInatA aura gaharI huI, aura usI kSaNa antarjagata kaivalya ke divya Aloka se bhara gayA / jo kAma varSoM meM nahIM huA, vaha kucha kSaNoM meM hI ho gayA / vizvajyoti mahAvIra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana darzana prajJAna kA anaMta sAgara bhagavAn mahAvIra ne apanI lambI sAdhanA ke dvArA kyA prApta kiyA aura janatA ko kyA diyA ? unake prabodha-pravacanoM kI upayogitA usa yuga meM kyA thI aura Aja ke yuga meM kyA hai ? unakA jIvana darzana kyA thA aura kyA nahIM thA ? prastuta sandarbha meM ukta mahattvapUrNa praznoM para kucha ciMtana kara lenA Avazyaka hai / pA~ca bhagavAn mahAvIra ne jo satya kA prakAza prApta kiyA thA, use zabdoM meM aMkita karanA AsAna nahIM hai / bAta yaha hai ki satya kI anubhUtiyA~ unakI apanI thI, abhivyakti ke zabda hamAre haiN| satya kI upalabdhiyA~ unakI thI, abhivyakti ke saMketa hamAre haiM / ataH unakI divya anubhUtiyoM kA, virAT upalabdhiyoM kA samyak bodha na hamAre vimarzAtmaka jJAna se ho sakatA hai aura na hamArI Aja kI vizleSaNAtmaka vacanapaddhati se hI saMbhava hai / hamArA jJAna sImita hai, hamAre zabdasaMketa apUrNa haiM / unakI pratyakSa anubhUtiyA~, hamAre lie parokSa haiM / pratyakSa anubhUtiyoM ko parokSa anubhUtiyoM ke dvArA kaise abhivyakti dI jA sakatI hai ? ananta, asIma anubhUtiyoM ko parimita evaM apUrNa sAdhanoM ke dvArA abhivyakta karanA nizcaya hI asaMbhava hai / phira bhI lekhaka kA dAyitva hai ki use kucha na kucha kahanA hI cAhie / bhale hI vaha apUrNa ho, isase kyA ? AcArya siddhasena divAkara ne kahA hai abodha zizu jaise apane nanhe nanhe 1 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 vizvajyoti mahAvIra hAtha phailA kara samudra kA parimANa batAtA hai ki samudra itanA bar3A hai, vaise hI bhakta bhI apanI kSudra buddhi ke dvArA ananta prajJAna-sAgara kA Akalana karatA hai, bhagavAna ke ananta guNoM kI mahimA kA gAna karatA hai / sadA se aisA hI hotA AyA hai aura aisA hI hotA rahegA / sAgara kI vyAkhyA bUMda ke dvArA jaba hotI hai, taba yahI to sthiti utpanna hotI hai / hama bhI isI sthiti meM se gujara rahe haiM, itanA samajha kara hI Age bar3hanA acchA rhegaa| ananta Ananda ! ananta bodha ! mahAvIra apane yuga ke eka mahAn sAdhaka the / ve janma se siddha hokara nahIM Ae the, apitu apanI sAdhanA se siddha hue the / prAcIna dharmagranthoM meM sAdhanA patha para aMkita unake caraNacinha Aja bhI dekhe jA sakate haiM / mahAvIra kI upalabdhi sacamuca hI mahAn upalabdhi thI, svayaM ke dvArA arjita thI / vaha na kisI ke AzIrvAda se unheM milI thI aura na kisI ke dvArA bhikSA meM hii| yahI kAraNa hai ki mahAvIra kI upalabdhi pUrNa upalabdhi hai, zAstra kI bhASA meM ananta upalabdhi hai / diyA-liyA pUrNa nahIM hotA hai, ananta nahIM hotA hai / pUrNa evaM ananta jo hotA hai, vaha kiyA huA hotA hai, zata-pratizata apanA kiyA huA ho / ataeva prastuta sandarbha meM itanA avazya jAnakara calie ki mahAvIra ne vaha prApta kara liyA thA, jisakI prApti ke bAda aura kucha prAptavya zeSa nahIM rahatA hai / aura na anya nayI prApti kI koI apekSA hI raha jAtI hai / unhoMne vaha jAna liyA thA, jise jAna lene ke bAda aura kucha bhI jAnane ko zeSa nahIM raha jAtA / jAnanA yA pAnA kucha bhI kaheM, vaha saba apane meM samagra thA,ananta thA / samagra cetanA akhaNDa ananta-Ananda se paripUrNa ! akhaNDa ananta bodha se paripUrNa ! lokakalyANa kI sahaja abhivyakti Apa dekhate haiM jaba puSpa khilatA hai, to usakA saurabha phaila jAtA hai / dIpa jaba jalatA hai, to usakI jyoti vAtAvaraNa ko prakAza se bhara detI hai / puSpa se saurabha svayaM phailatA hai, phailAyA nahIM jAtA / dIpaka se prakAza svayaM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana darzana 53 jagamagAtA hai, jagamagAyA nahIM jAtA / bAta yaha hai ki puSpa aura dIpaka ko apane vistAra ke lie koI yojanA nahIM banAnI par3atI, apane saurabha evaM prakAza ke prasAra ke lie koI upakrama nahIM racane par3ate / na vijJApana, na pracAra ! na hallA, na zoragula ! jo kucha vistAra evaM prasAra hotA hai, vaha saba binA AyAsa ke, binA prayAsa ke hotA hai, svataH aura sahaja hotA hai / bhagavAn mahAvIra kA sAdhanottara jIvanadarzana lokakalyANa kI dizA meM isI prakAra sahaja bhAva se vistAra evaM prasAra pAtA gayA / isa vistAra evaM prasAra meM na koI haTha thA, na koI Agraha / na koI Adeza thA, na koI aham / jo bhI huA, sahaja huA, apane Apa huA / Aveza ke dhakke se hone vAlI gati kucha dUra calakara kSINa ho jAtI hai, kintu sahaja bhAva se jana jIvana meM prabuddha hone vAlI bodha kI dhArA abAdhagati se mahAkAla kI sImAoM ko, yugayugAntara ko lA~ghatI calI jAtI hai / yahI kAraNa hai ki taba se lekara aba taka mahAvIra kA jIvanadarzana koTi-koTi manuSyoM ke jIvanavikAsa meM dizAnirdeza kA kAma karatA A rahA hai / sRjanAtmaka krAMti bhagavAn mahAvIra ne jIvana ke samagra pahaluoM para prakAza DAlA hai / unhoMne vyakti ke sUkSmAtisUkSma tattva se lekara vizva ke virAT evaM vyApaka tattvoM taka kI bodhadRSTi dI hai / unakA upadeza vyakti ko vartamAna samAja se pRthak karake kisI pAralaukika sukha ke lie tatpara karanA nahIM thA / unakA upadeza mAnava kI antarAtmA ko prabuddha karane ke lie thA, aMdara meM soye devatva ko jagAne ke lie thA, aura thA apane samagra ucita dAyitvoM ko zAna ke sAtha pUrA karane ke lie / unhoMne dharma evaM samAja ke paramparAgata niyamopaniyamoM ko, pahale se cale A rahe purAne mUlyoM ko, jo anupayogI ho gae the, eka sazakta krAMti lAkara tor3A, aura tatkAlIna janajIvana ke lie upayogI naye mUlyoM ko sthApita kiyA / parantu isakA yaha artha nahIM ki unhoMne usa yuga kI paramparAgata Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vizvajyoti mahAvIra acchAiyoM kA bhI virodha kiyA ho, upayogI vyavasthAoM ko bhI dhvasta kiyA ho / vastutaH unakA prahAra na purAne para thA, na naye para / unakA prahAra asatya para thA, anupayogI para thA, bhale hI vaha purAnA rahA ho yA nayA ! satya ke do rUpa haiM - eka hai zAzvata satya aura dUsarA hai sAmayika satya ! zAzvata satya anAdi-ananta hai, ataH vaha naye purAne kI sImA se pare hotA hai / na vaha kabhI nayA hotA hai, na kabhI purAnA / ataH usameM kisI prakAra kA parivartana nahIM hotA / parivartana hotA hai sAmayika satya meM, kyoMki vaha naye purAne kI paridhi meM ghirA rahatA hai / eka samaya kA satya, dUsare samaya meM purAnA par3a jAtA hai, anupayogI ho jAtA hai, ataH vaha asatya ho jAtA hai / mahApuruSa isI sAmayika satya ko tor3akara yugAnurUpa naye sAmayika satya kI sthApanA karate haiM / sAmayika satya kA hI eka dUsarA rUpa hai, daizika satya / eka deza, eka kSetra, eka sthAna meM jo satya hai, vaha dUsare deza, dUsare kSetra evaM dUsare sthAna meM apanA mUlya kho detA hai / ataH vaha parivartita deza-kSetrasthAna meM asatya ho jAtA hai / mahApuruSa isameM bhI deza, kSetra evaM sthAna ke anusAra parivartana karane kI sUcanA dete haiM / bhagavAn mahAvIra ne zAsvata satya meM nahIM, sAmayika satya meM parivartana kiyA / sAmayika satya meM bhI jo aMza yugAnukUla na hone ke kAraNa anupayogI ho gayA thA, usako tor3a pheMkA aura usake sthAna meM yugasApekSa upayogI naye samAyika satya kI sthApanA kI / vizvahitaMkara virAT AtmAe~ mRta satyoM ko Dhone ke lie nahIM AtI / ve AtI haiM mRta satyoM ko daphanAkara jIvita satyoM kI prANa-pratiSThA karane ke lie / bhagavAn mahAvIra aise hI jIvita satya kI prANa-pratiSThA karane vAle tIrthaMkara the / mAnava : devoM kA bhI deva _bhagavAn mahAvIra kA darzana mAnava kI mahattA kA darzana hai / ve devavAdI nahIM, pratyuta mAnavavAdI the / unakA kahanA thA ki sadAcArI evaM saMyamI mAnava devoM se bhI U~cA hai / jo mAnava sacce mana se dharmAcaraNa karatA hai, apane andara Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 mahAvIra kA jIvana darzana kI vikRtiyoM para vijaya prApta kara letA hai, apane meM soye hue divyabhAva ko jagA letA hai, vaha svarga ke devatAoM kA bhI vandanIya devatA ho jAtA hai / mAnava devoM ke caraNoM meM jhukane ke lie nahIM hai, apitu deva hI mAnava ke caraNoM meM jhukane ke lie haiM / zarta hai kevala apane jIvana ko parimArjita karane kI / ahiMsA, saMyama aura tapa kI dharmajyoti jisake jIvana meM prajvalita ho jAtI hai, usake lie svarga ke vaibhava bhI tuccha haiM, devatA bhI usake pavitra caraNoM meM zraddhAnata haiM / 1 yaha kevala eka Adarza hI nahIM thA, apitu yathArtha satya thA / eka bAra aisA huA ki devarAja indra ne apane svargIya vaibhava kA mukta pradarzana kara bhagavAna mahAvIra ke bhakta rAjA dazArNabhadra ko apamAnita karane kI bhUmikA racI / dazArNabhadra asamaMjasa meM par3a gayA / kyA kare, kyA na kare ? tabhI bhagavAn mahAvIra ne kahA- .. dazArNa, kyA socate ho ? tuma manuSya ho, devoM se bhI mahAn ? apanI antaHzakti ko pahicAno / jo tuma kara sakate ho, vaha indra nahIM kara sakatA / bhoga se tyAga parAjita nahIM hotA, tyAga se hI bhoga parAjati hotA hai / " aba kyA thA, dazArNabhadra rAjya aizvarya kA tyAga kara muni bana gae / unake jIvana ke kaNa-kaNa meM vairAgya kI jyoti jala gaI / indra bhautika aizvarya ke sAtha to spardhA kara sakatA thA, kintu tyAga-mUlaka AdhyAtmika aizvarya ke samakSa hataprabha thA / vaha bhaktigadgad hRdaya se rAjarSi ke caraNoM meM natamastaka ho gayA / devarAja indra ne usa samaya kahA thA - satyapratijJastvaM jAto, nirjito'haM purandaraH / gRhItumapi cAritraM, yannAhaM tvamiva kSamaH || . . puruSArtha ko jagAo! mahAvIra kA yuga devavAda kA yuga thA / tatkAlIna jana-jIvana bhaya evaM pralobhana se pratAr3ita thA / jidhara dekho udhara hI janatA duHkhoM evaM vipattiyoM se trANa pAne ke lie devatAoM kI ora bhAgatI phiratI thI / hajAroM mandira the, unameM hajAroM hI yakSa, bhUta, 1. devA vi taM namasaMti jassa dhamme sayA maNo / -dazavaikAlika. 111 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. vizvajyoti mahAvIra rAkSasa Adi ke nAma para devatA pratiSThita the / Arta mAnava una yakSoM, bhUtoM, rAkSasoM evaM devatAoM ko prasanna karane ke lie nAnA prakAra kI pUjA racAte phirate the / yajJa hote the, baliyA~ dI jAtI thI, mAlAe~ japI jAtI thI aura yAtrAe~ kI jAtI thI / aura to kyA, zAntikarma ke nAma para manuSyoM taka kA agni meM homa kara diyA jAtA thA / ___mAnava meM aizvarya prApti kA digbhrama bhI kucha kama nahIM thA / manuSya apane svayaM ke puruSArtha ko bhUlakara devoM se aizvarya kI bhikSA mA~gatA phiratA thA / dhana cAhie to lakSmI se mA~go / kubera se mA~go / rAjyazAsana cAhie to indra kA AzIrvAda lo, brahmA yA viSNu ko manAo / buddhi cAhie to sarasvatI ko prasanna karo, gaNeza ko khuza karo / putra cAhie to isa deva kI upAsanA karo, usa deva kA varadAna lo / roga nivRtti ke lie, zatru saMhAra ke lie mAna pratiSThA ke lie saba ekamAtra saba kucha deva hI deva ! manuSya svayaM kucha nahIM . yaha thA apane prati hInabhAva ! manuSya eka taraha se devatAoM ke hAtha kA khilaunA bana gayA thA / .. maiM dIna hUM ! maiM hIna hU~ ! maiM kSudra hu~ ! maiM tuccha hU~ ! maiM kucha nahIM kara sakatA ! jo kucha kareMge, devatA hI kareMge ! ve sarva zaktimAna haiM, ve mahAn haiM ! aura maiM ! maiM kucha nahIM ! kucha bhI nahIM ! isa prakAra rudana se bhare nirAza evaM hatAza janajIvana meM mahAvIra kI divya dhvani gUMja uThI - .. manuSya, tU kSudra nahIM hai, dIna-hIna nahIM hai / tU to ananta zakti kA puMja hai, divyazakti kA akSaya srota hai / tU kyA nahIM hai ? tU saba kucha hai / tU kyA nahIM kara sakatA? tU saba kucha kara sakatA hai / tU soyA huA hai, isIlie parezAna hai, hairAna hai / tU jagA nahIM ki saba kucha jaga jAegA -mati, kRti aura zakti kA kaNa kaNa jaga jAegA / karma hI terA asalI devatA hai, jo kucha pAnA hai apane svayaM ke kRta karma se pAnA hai / mAnava jIvana meM dUsaroM se lene-jaisA kucha nahIM hai, jo bhI hai svayaM karanejaisA hai / lene-dene se kucha nahIM hotA, jo hotA hai, karane se hotA hai| .. mahAvIra ke karmavAda kA sandeza sote mAnava ko jagAne ke lie thA, apane svayaM ke puraSArtha ke bala para apane bhaviSya kA nirmANa karane ke lie thA / mAnava cetanA, jo IzvaravAda evaM devavAda ke zikaMje meM jakar3I huI thI, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 mahAvIra kA jIvana darzana puruSArtha, parAkrama aura prayoga ke sthAna para sirpha prArthanA, yAcanA, niyati aura paramparA ke ghere meM baMda thI, use sahasA eka jhaTakA diyA, mahAvIra kI puruSArthaprabodhinI vANI ne / mahAvIra kA karmavAda vAstava meM IzvaravAda aura devavAda ke virodha meM eka sabala morcA thA / unhoMne kahA "jaba saba tere bhItara hai, to phira kisI se mAMganA kyA ? karma kara puruSArtha kara ! jo jaisA bIja boyegA, vaha vaisA phala bhI pAyegA, avazya pAyegA / jIvana kI khetI meM jo satkarma kA bIja DAlegA, use zubha, sundara aura sukharUpa acchA phala milegA / aura jo duSkarma ke bIja boyegA - use duHkha, yaMtraNA aura pIr3A rUpa burA phala milegA / devatA ho, yA koI aura ho, kRta karmoM se chuTakArA nahIM, dilA sakatA / naitikatA aura sadAcAra kI maryAdAe~ jo devavAda ke nAma para zithila ho cukI thIM, mahAvIra ke karmavAda se punaH sudRr3ha huIM / samAja meM satkarma kI preraNAe~ jagIM, bhalAI ke sundara pratiphala aura burAI ke duSpariNAmoM se janatA meM sva-karma para vizvAsa huA / apanA karma hI, apanA hai, dUsaroM ke puNya se na hameM puNya milegA aura na dUsare ke pApa se hama pApabhAgI hoMge - yaha hai sva-karma-siddhAnta, jisane mAnava kI patanonmukha naitika AsthA ko sthira kiyA aura usa ke AcaraNa ko sadAcAra kI sImA meM baaNdhaa| isa prakAra mahAvIra kA divya saMdeza zravaNa kara hajAroM hI mAnava jAga uThe, apane ko pahacAna gae, apane bhAgya kA phaisalA khuda karanA sIkha gae aura unhoMne cirakAla se calI AI kalpita -devoM kI kalpita dAsatA ke bandhanoM ko tor3a pheNkaa| AdhyAtmika zreSThatA ____ mahAvIra ne kahA-bhautika aizvarya karmAnusAra bhogane ke lie to ho sakatA hai, para, vaha mahattva aura ahaMkAra ke lie nahIM hai / mAnavaAtmA kA mahattva bhautika upalabdhi meM utanA nahIM, jitanA AdhyAtmika upalabdhi meM hai / AdhyAtmika vikAsa ke samakSa bhautika vikAsa nagaNya hai, zrIhIna hai / yaha adhyAtmavikAsa hI hai, jo 1. suciNNA kammA suciNNaphalA bhavaMti / duciNNA kammA duciNNaphalA bhavaMti || -aupapAtika, samavasaraNa adhikAra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra bhautika dRSTi se kSudra mAnava ko devatAoM kA bhI devatA banA detA hai / bhagavAn mahAvIra kI spaSTa ghoSaNA thI ki manuSya hI saMyama kI sAdhanA kara sakatA hai, devatA nahIM / ataeva AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se manuSya devatAoM se bhI mahAn hai / manuSya hI nahIM, isa dizA meM to, devatAoM se pazu bhI mahAn haiM / AdhyAtmika vikAsa kI bhUmikAoM meM deva caturtha bhUmikA' taka hI pahu~ca pAte haiM, jabaki pazupaMcama bhUmikA taka pahuMca sakate haiM / aura manuSya ? manuSya kA kyA kahanA, vaha to sabhI adhyAtma bhUmikAoM ko pAra kara caitanya se parama caitanya kI, AtmA se paramAtmA kI - pUrNa zuddha sthiti taka pahuMca sakatA hai / manuSya ke vikAsa kI saMbhAvanAe~ ananta haiM, asIma haiM / unakI iyattA nahIM hai, sImA nahIM hai / mahAvIra ke darzana meM Izvara bhI mAnava kA sarvocca AdhyAtmika vikAsa hI hai, itara aura kucha nahIM / Izvara kauna hai, kahA~ hai ? mAnava jAti Izvara ke viSaya meM kAphI bhrAnta rahI hai / saMbhava hai, anya kisI viSaya meM utanI bhrAnta na rahI ho, jitanI ki Izvara ke viSaya meM rahI hai ! kucha dharmoM ne Izvara ko eka sarvopari prabhusattA ke rUpa meM mAnA hai / ve kahate haiM : "Izvara eka hai anAdikAla se vaha sarvasattA saMpanna eka hI calA A rahA hai / dUsarA koI Izvara nahIM hai| nahIM kyA ? dUsarA koI Izvara ho hI nahIM sakatA / vaha Izvara apanI icchA kA rAjA hai / jo cAhatA hai, vahI karatA hai / vaha asaMbhava ko saMbhava kara sakatA hai, aura saMbhava ko asaMbhava ! jo ho sakatA hai, use na hone de, aura jo nahIM ho sakatA, use karake dikhA de|" jo kisI anya rUpa meM hone jaisA ho, use kisI anya, sarvathA viparIta rUpa meM kara de / aisA hai Izvara kA tAnAzAhI vyaktitva, jise eka Izvarabhakta ne "kartumakartumanyathAkartuM samarthaH" kahA hai / vaha jagat kA nirmAtA hai, saMhartA hai, eka kSaNa meM vaha virAT vizva ko banA sakatA hai, aura eka kSaNa meM use naSTa bhI kara sakatA hai / usakI lIlA kA kucha pAra nahIM hai / usakI marjI ke binA eka pattA bhI nahIM hila 1 caturtha guNasthAna Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana darzana 59 sakatA / aura vaha rahatA kahA~ hai ? kisI kA Izvara vaikuNTha meM rahatA hai, kisI kA brahmaloka meM to kisI kA sAtaveM AsamAna para rahatA hai, to kisI kA samagra vizva meM vyApta hai| IzvarIya sattA kI ukta sthApanA ne manuSya ko paMgu banA diyA hai / usane mAnava meM parAzrita rahane kI durbala manovRtti paidA kI hai / devavAda ke samAna hI IzvaravAda bhI mAnava ko bhaya evaM pralobhana ke dvAra para lAkara khar3A kara detA hai / vaha Izvara se DaratA hai, phalataH usake prakopa se bacane ke lie vaha nAnA prakAra ke vicitra kriyAkANDa karatA hai / stotra par3hatA hai, mAlA japatA hai, yajJa karatA hai, mUka pazuoM kI bali detA hai / vaha samajhatA hai ki isa prakAra karane se Izvara mujha para prasanna rahegA, mere saba aparAdha kSamA kara degA, mujhe kisI prakAra kA daNDa na degA / isa taraha IzvarIya upAsanA manuSya ko pApAcAra se nahIM bacAtI, apitu pApAcAra ke phala se baca nikalane kI dUSita manovRtti ko bar3hAvA detI hai / manuSya ko karttavyaniSTha nahIM, apitu khuzAmadI banAtI hai / yahI bAta pralobhana ke sambandha meM hai / manuSya ko apanI AvazyakatAoM kI pUrti ke lie nyAyocita prayatna karanA cAhie, jo pAnA hai, usake lie apane puruSArtha para bharosA rakhanA cAhie / paraMtu IzvaravAda manuSya ko isake viparIta AlasI, niSkarmaNya evaM bhikhArI banAtA hai / ataeva mAnava hara AvazyakatA ke lie Izvara se bhIkha mA~gane lagA hai / vaha samajhatA hai, yadi Izvara prasanna ho jAe to basa kucha kA kucha ho sakatA hai / Izvara ke binA merI bhAgya lipi ko kauna palaTa sakatA hai ? koI nahIM / aura ukta pralobhana se prabhAvita manovRtti kA Akhira yahI pariNAma hotA hai ki jaise bhI ho, Izvara ko prasanna kiyA jAya aura apanA matalaba sAdhA jAya ! AtmA hI, paramAtmA hai bhagavAn mahAvIra ne prastuta sandarbha meM mAnava ko eka nayI dRSTi dI / unhoMne kahA-mAnava ! vizva meM tU hI sarvopari hai / yaha dInatA aura hInatA tere svayaM ke ajJAna kA duSphala hai / jo tU acchA-burA kucha bhI pAtA hai, vaha terA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 vizvajyoti mahAvIra apanA kiyA huA hotA hai, kisI kA diyA huA nahIM hotA / tU Izvara kI sRSTi nahIM haiM, balki Izvara hI terI sRSTi hai / Izvara kA astiva hai, parantu vaha manuSya se bhinna koI parokSa sattA nahIM hai / Izvara zAsaka hai aura manuSya zAsita, aisA kucha nahIM hai / mAnavIya cetanA kA carama vikAsa hI Izvaratva hai / Izvara koI eka vyaktivizeSa, nahIM, apitu eka AdhyAtmika bhUmikA vizeSa hai, jise hara koI mAnava prApta kara sakatA hai / Izvaratva kI sthiti pAne ke lie na kisI tathA kathita deza kA bandhana hai, na kisI jAti, kula aura pantha-vizeSa kA / jo bhI manuSya AdhyAtmika vikAsa kI ucca bhUmikA taka pahuMca jAtA hai, rAgadveSa ke vikAroM se apane ko mukta kara letA hai, sva meM sva kI lInatA prApta kara letA hai, vaha paramAtmA ho jAtA hai / bhagavAn mahAvIra kA kahanA thA ki hara AtmA zaktirUpa se to aba bhI Izvara hai, sadA hI Izvara hai / AvazyakatA hai usa zakti ko abhivyakti dene kI / hara bindu meM sindhu chipA hai / sindhu kA kSudra rUpa bindu hai, bindu kA virAT rUpa sindhu hai / mAnavIya cetanA jaba kSudra rahatI hai, rAga-dveSa ke bandhana meM baddha rahatI hai, taba vaha eka sAdhAraNa saMsArI prANI kI azuddha aupAdhika cetanA hai / parantu jaba cetanA vikRti-zUnya hotI hai, AdhyAtmika vikAsa kI sarvocca sImA para pahuMcatI hai, to vaha parama zuddha cetanA bana jAtI hai, paramAtmA ho jAtI hai / paramAtmA mUlataH aura kucha nahIM hai, sadA-sadA ke lie cetanA kA zuddha ho jAnA hI paramAtmA honA hai / AdhyAtmika vikAsa kI prakriyA saMsAra-bhUmikA para khar3I baddha-cetanA andara meM durbalatAoM kA zikAra hotI hai, ataH vaha antarmana ke sAgara meM taraMgAyita hone vAle vikRti rUpa vikalpoM ke AdezoM kA pAlana karatI hai, unake nirdiSTa mArgoM kA anusaraNa karatI hai / tana aura mana kI kucha suvidhAoM ko pAkara vaha santuSTa ho jAtI hai / parantu cetanA ke sUkSma antaHstara para jaba parivartana hotA hai, jaba usameM adhomukhatA se UrdhvamukhatA AtI hai, taba jIvana ke samagra toSa-roSa arthAt rAga-dveSa samApta ho jAte hai, AtmAnanda kI zAzvata dhArA pravAhita ho jAtI hai, Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kA jIvana darzana 61 aura isa prakAra cetanA ananta prajJA meM parivartita evaM vikasita hokara paramAtmA ho jAtI hai / cetanA kA zuddha rUpa hI prajJA hai, jise darzana kI bhASA meM jJAnacetanA kahate haiM / bAhara ke kisI prabhAva ko grahaNa na karanA hI arthAt rAga yA dveSa rUpa meM prabhAvita na honA hI cetanA kA prajJA ho jAnA hai, jJAnacetanA ho jAnA hai / yahI AdhyAtmika pavitratA hai, vItarAgatA hai, jo AtmacetanA ko paramAtmacetanA meM rUpAntarita karatI hai, jana se jina aura nara se nArAyaNa banA detI hai / yaha vikAsaprakriyA kramika hai / jitanAjitanA prajJA ke dvArA cetanA kA jar3a ke sAtha calA AyA rAgAtmaka saMparka TUTatA jAtA hai, jitanA-jitanA bhedavijJAna ke AdhAra para jar3a aura cetanA kA vibhAjana gaharA aura gaharA hotA jAtA hai, utanI-utanI cetanA meM paramAtmasvarUpa kI anubhUti spaSTa hotI jAtI hai / adhyAtma bhAva kI isa vikAsaprakriyA ko mahAvIra ne guNasthAna kI saMjJA dI hai / cetana ajJAna dazA se mukti pAne aura 'sva' meM pratiSThita hone ke lie jisa prakAra Urdhvagati karatA hai, usake kramika gatikrama yA vikAsa krama ko hI guNasthAna kahA gayA hai / cetana kI zuddha-zuddhatara zuddhatama bhUmikA hI guNasthAna kI ArohaNa paddhati hai| AtmA se paramAtmA hone kI vikAsaprakriyA ke sambandha meM mahAvIra ne spaSTa ghoSaNA kI hai ki paramAtmA vizvaprakRti kA draSTA hai, sraSTA nahIM / sraSTA svayaM vizvaprakRti hai / vizvaprakRti ke do mUla tattva haiM - jar3a aura cetana / donoM hI apane andara meM kartRtva kI vaha zakti lie haiM, jo svabhAva se vibhAva aura vibhAva se svabhAva kI ora gatizIla rahatI hai / para ke nimitta se hone vAlI kartRtva zakti vibhAva hai, aura para ke nimitta se rahita svayaMsiddha sahaja kartRtvazakti svabhAva hai / jaba cetanAtattva pUrNa zuddha hokara paramAtmacetanA kA rUpa letA hai, taba vaha parAzritatA se mukta ho jAtA hai, para ke kartRtva kA vikalpa usameM nahIM rahatA, 'sva' apane hI 'sva' rUpa meM pUrNatayA samAhita ho jAtA hai / yaha cetanA kI vibhAva se svabhAva meM pUrI taraha vApasa lauTa Ane kI antima sthiti hai / aura yaha sthiti hI vaha paramAtma sattA hai, jo mAnava jIvana kI sarvottama zuddha cetanA meM pratiSThita hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne saMsAra kI andherI galiyoM meM bhaTakate manuSya ko jIvanazuddhi kA divya sandeza dekara use anaMta jyotirmaya Izvara ke padapara pratiSThita kiyA / mahAvIra Izvara ko, jaisA ki kucha loga mAna rahe the, zakti aura zAsana kA pratIka nahIM, apitu zuddhi kA pratIka mAnate the / unakA kahanA thA ki mAnava AtmA jaba pUrNa zuddhi kI bhUmikA para jA pahuMcatI hai, to vaha siddha ho jAtI hai, AtmA se paramAtmA ho jAtI hai / isa taraha mahAvIra ne Izvara sattA ko nakArA nahIM, kintu prANimAtra meM Izvara sattA kI svIkRti dI hai aura use vikasita karane kA mArga batAyA hai / 62 mAnava-mAnava eka samAna 1 I bhagavAn mahAvIra kI vyApaka dRSTi meM mAnava kevala mAnava thA, aura kucha nahIM / ve mAnava jAti ko eka akhaNDa samAja ke rUpa meM dekhate the / unakA kahanA thA ki brAhmaNa ho yA kSatriya, vaizya ho yA zUdra, mAnavatA kI dRSTi se unameM kucha bhI antara nahIM hai / sabhI mAnavoM kA janma eka hI taraha se hotA hai / sabake zarIra rakta, mAMsa, majjA aura oja ke piNDa haiM, mala mUtra se bhare haiM / ataH janma kI dRSTi se na koI U~cA hai, na koI nIcA hai / saba mAnava eka haiM, eka samAna haiM / janma se kisI ko pavitra aura kisI ko apavitra mAnanA, mAnavatA kA apamAna hai / vibhinna jAtiyoM ke rUpa meM manuSyoM kA vibhAjana, yadi U~ca-nIca ke AdhAra para hotA hai, to vaha sarvathA amAnavIya hai / isa prakAra kA vibhAjana mAvasamAja meM paraspara ghRNA aura vaira ko janma detA hai / mAnava jAti ke utthAna aura patana kA itihAsa batAte hue yuga-draSTA bhagavAna mahAvIra ne kahA thA, prAcIna Adima yuga meM, jo akarmabhUmi yuga thA, saba mAnava eka samAna the / ve kevala mAnava nAma se hI sambodhita hote the / usa yuga meM na ko brAhmaNa thA, na kSatriya thA, na vaizya thA aura na koI zUdra hI thA / na koI U~cA thA aura na koI nIcA thaa| Age calakara jaba karmabhUmiyuga kA Arambha huA to apane-apane karttavya-karma ke anusAra brAhmaNa, kSatriya . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 mahAvIra kA jIvana darzana Adi varga bana gae / yaha mAtra karma kA vibhAjana thA, jo samAja kalyANa kI dRSTi se mAnava kI karmacetanA ko vikAsapatha para vyavasthita rUpa dene ke lie thA / ukta vibhAjana meM usa samaya U~ca-nIca yA pavitra apavitra jaisI koI kalpanA nahIM thii| mahAvIra ke uparyukta mAnava-itihAsa-sambandhI vizleSaNa kA yaha artha hai ki mAnava mUla meM kevala mAnava thA / karmayuga ke AraMbha hone para karttavya-karma ke anusAra jo brAhmaNa, kSatriya Adi ke varga bane, ve sAmAjika dAyitvoM kI pUrti ke lie the / unakA kucha aura artha nahIM thA / Age calakara pavitraapavitra tathA U~ca-nIca Adi kI kalpanA kA jo nagna tANDava huA, jisake kAraNa mAnava samAja khaNDa-khaNDa ho gayA, zUdra evaM antyaja kahA jAnevAlA eka varga amAnavIya anyAya-atyAcAroM kA zikAra huA, usakA kAraNa kucha logoM kA apanA apanA nihita svArtha aura ahaMkAra thA, anya kucha nahI / prAyaH hotA aisA hai ki sevA karAne vAlA zAsaka ho jAtA hai aura sevA karane vAlA zAsita / aura zAsaka varga jaba prabhusattA ke ghora ahaMcaka meM ulajha jAtA hai, to antataH usakA yaha kuphala hotA hai ki vaha apane ko mahAn aura dUsaroM ko hIna samajhane lagatA hai / bhArata meM jAtIya uccatA va nIcatA kI bhAvanA kA yahI eka mUla kAraNa hai / mAnavIya garimA kA darzana Aja ke ye chuAchUta, U~ca-nIca, savarNa-avarNa Adi jAti prathA ke jitane bhI durvikalpa haiM, unakA mahAvIra ke darzana meM kucha bhI sthAna nahIM hai| mahAvIra kA darzana mAnavIya garimA kA darzana hai / aisI koI bhI vyavasthA, jisameM mAnavIya pratiSThA kA gauravamaya vikAsa saMbhava na ho, mahAvIra ko svIkAra nahIM hai / na janma se svIkAra hai, na karma se svIkAra hai / sabhI mAnavoM kA janma se prApta zarIra eka jaisA hotA hai - vahI brAhmaNa kA, vahI kSatriya kA, vahI vaizya kA aura vahI zUdra Adi kA / ataH usameM pavitra-apavitra aura U~ca-nIca Adi ke bheda prabheda kaise ho sakate haiM ? aba rahA karma kA prazna / apane vaiyaktika jIvana kI yA sAmAjika Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 vizvajyoti mahAvIra jIvana kI tathAkathita AvazyakatAoM kI pUrti ke lie kiye jAne vAle karma bhI apane kartA ke U~ca-nIcapana ke dyotaka nahIM hai / kalpanA kIjie, eka vyakti adhyayana adhyApana kA kAma karatA hai, dUsarA, nagara kI svacchatAsaphAI Adi kA / kyA adhyayana adhyApana apane meM eka pavitra karma hai, aura nagara kI svacchatA-saphAI Adi apavitra karma hai ? karma yadi upayogI hai, vaha sAmAjika kalyANa kI dizA meM kucha pragati pradAna karatA hai, to vaha phira koI bhI karma kyoM na ho, pavitra hai / yadi karma anupayogI hai, sAmAjika kalyANa kI dizA meM apanA kucha bhI yogadAna nahIM karatA hai, apitu mAnava samAja kA ahita karatA hai, to vaha phira koI bhI karma kyoM na ho, apavitra hotA hai, usakA apanA andara kA rUpa, kartA ke mana kA apanA vaicArika antaraMga ! ataeva mahAvIra sAmAjika utthAna evaM nirmANa ke pratyeka kArya ko pavitra mAnate the| unakI dRSTi meM mAnava apivatra nahI, mAnava kA anAcAra, durAcAra apavitra thA / hiMsA, ghRNA, vaira, asatya, daMbha, corI, vyabhicAra Adi anaitika AcAraNa apavitra haiM, phira bhale hI ukta durAcaraNoM ko koI brAhmaNa kare, kSatriyA kare, vaizya yA zUdra kare, isameM koI antara nahIM par3atA / bhagavAn mahAvIra ke darzana meM sadAcAra pavitra karma hai, aura durAcAra apavitra / U~ca-nIca kI kasauTI manuSya kA apanA naitika aura anaitika jIvana hai, na ki jIvanopayogI apane karma, apane puruSArtha, apane prayatna / mahAvIra kA jIvanadarzana akhaNDa cetanA kA darzana hai, mAnavIya garimA kA darzana hai / mAnava ko mAnava rUpa meM pratiSThita dekhane kA darzana hai / aura mAnava hI kyoM, vaha caitanya mAtra ko akhaNDa evaM abheda dRSTi se dekhatA hai / usakI caitanya mAtra ke prati advaita bhAva kI udAtta ekatva-buddhi hai / astu, jo darzana 'ege AyA' kA mahAna udghoSa karatA hai, jo prANimAtra meM eka samAna Atmatattva kA vAstavika darzana karatA hai, jo yaha kahatA hai ki vizva kA samagra caitanya tattva eka-jaisA hai, vaha mAnava mAnava meM spRzya-aspRzya kI, U~ca-nIca kI, pavitra-apavitra kI tathyahIna mAnyatA ko kaise prazraya de sakatA hai ? Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvazAMti chaha ke tIna sUtra 1. ahiMsA: bhagavAn mahAvIra kA ahiMsAdharma eka uccakoTi kA AdhyAtmika evaM sAmajika dharma hai / yaha mAnava jIvana ko andara aura bAhara-donoM ora se prakAzamAna karatA hai / mahAvIra ne ahiMsA ko bhagavatI kahA hai / mAnava kI antarAtmA ko, ahiMsA bhagavatI, binA kisI bAharI dabAva, bhaya, AtaMka athavA pralobhana ke sahaja antaHpreraNA detI hai ki mAnava vizva ke anya prANiyoM ko bhI apane samAna hI samajhe, unake prati binA kisI bheda-bhAva ke mitratA evaM bandhutA kA kA premapUrNa vyavahAra kare / mAnava ko jaise apanA astitva priya hai, apanA sukha priya evaM abhISTa hai yaha saha-astitvarUpa paribodha hI ahiMsA kA mUla svara hai / ahiMsA 'sva' aura 'para' kI 'apane' aura 'parAye kI,ghRNA evaM vaira ke AdhAra para khar3I kI gaI bhedarekhA ko tor3a detI hai / ahiMsA kA dharAtala ahiMsA vizva ke samagra caitanya ko eka dharAtala para khar3A kara detI hai / ahiMsA samagra jIvana meM ekatA dekhatI hai, saba prANiyoM meM vetanyAko kArAlA 1 savve pANA piyAuyA, suhasAyA |aacaaraaNg 1 / 2 / 3 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra - samAnatA pAtI hai / isI dRSTi ko spaSTa karate hue bhagavAn mahAvIra ne kahA thA 'ege AyA' AtmA eka hai, eka rUpa hai, eka samAna hai / caitanya ke jAti, kula, samAja, rASTra, strI, puruSa Adi ke rUpa meM jitane bhI bheda haiM, ve saba Aropita bheda haiM, bAhya nimittoM ke dvArA parikalpita kiye gae mithyA bheda haiM / AtmAoM ke apane mUla svarUpa meM koI bheda nahIM hai / aura jaba bheda nahIM hai to phira mAnavajAti meM yaha kalaha evaM vigraha kaisA ? trAsa evaM saMgharSa kaisA ? ghRNA evaM vaira kaisA ? yaha saba bhedabuddhi kI dena hai / aura ahiMsA meM bheda buddhi ke lie koI sthAna nahIM hai / ahiMsA aura bhedabuddhi meM na kabhI samanvaya huA hai aura na kabhI hogA / Aja jo vizva nAgarika kI kalpanA kucha prabuddha mAstiSkoM meM ur3Ana le rahI hai, jayajagat kA udghoSa mukharita ho rahA hai, usako ahiMsA ke dvArA hI mUrtarUpa mila sakatA hai / 66 ahiMsA kI prakriyA ahiMsA mAnava jAti ko hiMsA se mukta karatI hai / vaira, vaimanasya dveSa, kalaha, ghRNA, IrSyA- DAha, duHsaMkalpa, durvacana, krodha, abhimAna, dambha, lobha, lAlaca, zoSaNa, damana Adi jitanI bhI vyakti aura samAja kI dhvaMsamUlaka vikRtiyA~ haiM, saba hiMsA ke hI rUpa haiN| mAnava mana hiMsA ke ukta vividha prahAroM se nirantara ghAyala hotA ArahA hai / mAnava ukta prahAroM ke pratikAra ke lie bhI kama prayatnazIla nahIM rahA hai / parantu vaha pratikAra isa lokokti ko hI caritArtha karane meM lagA rahA ki jyoM-jyoM davA kI, marja bar3hatA hI gayA / bAta yaha huI ki mAnava ne vaira kA pratikAra vaira se, damana kA pratikAra damana se karanA cAhA, arthAt hiMsA kA pratikAra hiMsA se karanA cAhA, aura yaha pratikAra kI paddhati aisI hI thI, jaisI ki Aga ko Aga se bujhAnA, rakta se sane vastra ko rakta se I dhonA / vaira se vaira bar3hatA hai, ghaTatA nahIM hai / ghRNA se ghRNA bar3hatI hai, ghaTatI nahIM hai / yaha ukta pratikAra hI thA, jisameM se yuddha kA janma huA, sUlI aura phA~sI kA AvirbhAva huA / lAkhoM hI nahIM, karor3oM manuSya bhayaMkara se bhayaMkara utpIr3ana ke zikAra hue, nirdayatA ke sAtha mauta ke ghATa utAra die gae, parantu samasyA jyoM-kI-tyoM sAmane khar3I rahI / mAnava ko koI bhI ThIka samAdhAna AAJ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 vizvazAMti ke tIna sUtra nahIM milA / hiMsA kA pratikAra hiMsA se nahIM, ahiMsA se honA cAhie thA, ghRNA kA pratikAra ghRNA se nahIM, prema se honA cAhie thA / Aga kA pratikAra Aga nahIM, jala hai / jala hI jalate dAvAnala ko bujhA sakatA hai / isIlie bhagavAn mahAvIra ne kahA thA "krodha ko krodha se nahIM kSamA se jIto / ahaMkAra ko ahaMkAra se nahIM, vinaya evaM namratA se jIto / daMbha ko daMbha se nahIM, saralatA aura nizchalatA se jIto / lobha ko lobha se nahIM, santoSa se jIto, udAratA se jIto / " isI prakAra bhaya ko abhaya se, ghRNA ko prema se jItanA cAhie / aura vijaya kI yaha sAttvika prakriyA hI ahiMsA hai / ahiMsA prakAza kI andhakAra para, prema kI ghRNA para, sadbhAva kI vaira para, acchAI kI burAI para vijaya kA amogha udghoSa hai| ___ ahiMsA kI dRSTi bhagavAn mahAvIra kahate the vaira ho, ghRNA ho, damana ho, utpIr3ana hokucha bhI ho, aMtataH saba lauTakara kartA ke hI pAsa Ate haiM / yaha mata samajho ki burAI vahIM raha jAegI, tumhAre pAsa lauTa kara nahIM AegI / vaha AegI, avazya AegI, kRtakarma niSphala nahIM jAtA hai / kue~ meM kI dhvani pratidhvani ke rUpa meM vApasa lauTatI hai / aura bhagavAn mahAvIra to yaha bhI kahate the ki vaha aura tU koI do nahIM haiM / caitanya caitanya eka hai / jise tU pIr3A detA hai, vaha aura koI nahIM, tU hI to hai / bhale AdamI, tU dUsare ko satAtA hai to sacamuca dUsare ko nahIM, apane ko hI satAtA hai / isa sambandha meM AcArAMga sUtra meM Aja bhI unakA eka pravacana upalabdha hai - jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU zAsita karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai / yaha bhagavAn mahAvIra kI advaitadRSTi hai, jo ahiMsA kA mUlAdhAra hai / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 vizvajyoti mahAvIra bhagavAn mahAvIra kI ahiMsA bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA ko kevala Adarza hI nahIM diyA, apane jIvana meM utAra kara usakI zata-pratizata yathArthatA bhI pramANita kI / unhoMne ahiMsA ke siddhAnta aura vyavahAra ko eka karake dikhA diyA / unakA jIvana unake ahiMsAyoga ke mahAn Adarza kA hI eka jItA-jAgatA mUrtimAna paridarzana thA / virodhI se virodhI ke prati bhI unake mana meM koI ghRNA nahIM thI, koI dveSa nahIM thA / ve utpIr3aka evaM ghAtaka virodhI ke prati bhI maMgala kalyANa kI pavitra bhAvanA hI rakhate rahe / saMgama jaise bhayaMkara upasarga dene vAle vyakti ke lie bhI unakI A~kheM karuNA se gIlI ho AI thIM / vastutaH unakA koI virodhI thA hI nahIM / unakA kahanA thA - vizva ke sabhI prANiyoM ke sAtha merI maitrI hai, merA kisI ke bhI sAtha kucha bhI vaira nahIM hai - 'mittI meM savvabhUesu, veraM majjhaM na keNaI / ' bhagavAn mahAvIra kA yaha maitrIbhAvamUlaka ahiMsAbhAva isa carama koTi para pahuMca gayA thA ki una ke zrI caraNoM meM siMha aura mRga, nakula aura sarpa-jaise prANI bhI apanA janmajAta vaira bhulA kara sahodara bandhu kI taraha eka sAtha baiThe rahate the / na sabala meM krUratA kI hiMsravRtti rahatI thI, aura na nirbala meM bhaya, bhaya kI AzaMkA / donoM aura eka jaisA sneha kA, sadbhAva kA vyavahAra ! isI sandarbha meM yaha prAcIna ukti hai ki bhagavAn ke samavasaraNa meM siMhinI kA dUdha mRgazizupItA rahatA, aura hiranI kA siMhazizu - 'dugdhaM mRkendravanitAstanajaM pibanti / ' bhArata ke AdhyAtmika jagat kA vaha mahAn evaM ciraMtana satya, bhagavAn mahAvIra ke jIvana para se sAkSAt sAkAra rUpa meM prakaTa ho rahA thA ki sAdhaka ke jIvana meM ahiMsA kI pratiSThA-pUrNa jAgRti hone para usa ke samakSa janmajAta vairavRtti ke prANI bhI apanA vaira tyAga dete haiM, prema kI nirmala dhArA meM avagAhana karane lagate haiM / 'ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / ' Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvazAMti ke tIna sUtra 2. aparigraha : bhagavAn mahAvIra ke cintana meM jitanA mahatva ahiMsA ko milA, utanA hI aparigraha ko bhI milA / unhoMne apane pravacanoM meM jahAM-jahAM AraMbha(hiMsA) kA niSedha kiyA, vahAM-vahAM parigraha kA bhI niSedha kiyA hai / cU~ki mukhyarUpeNa parigraha ke lie hI hiMsA kI jAtI hai, ataH aparigraha ahiMsA kI pUraka sAdhanA hai / 69 parigraha kyA hai ? prazna khar3A hotA hai, parigraha kyA hai ? uttara AyA hogA-dhana-dhAnya, vastra - bhavana, putra- parivAra aura apanA zarIra yaha saba parigraha hai| isa para eka prazna khar3A huA hogA ki yadi ye hI parigraha haiM to phira inakA sarvathA tyAgakara koI kaise jI sakatA hai ? jaba zarIra bhI parigraha hai, to koI azarIra banakara - I , kyA yaha saMbhava hai ? phira to aparigraha kA AcaraNa asaMbhava hai / asaMbhava aura azakya dharma kA upadeza bhI nirarthaka hai ! bhagavAna mahAvIra ne hara prazna kA anekAMta dRSTi se samAdhAna diyA hai / parigraha kI bAta bhI unhoMne anekAMta dRSTi se nizcita kI aura kahA-vastu, parivAra aura zarIra parigraha hai bhI aura nahIM bhI / mUlataH ve parigraha nahIM haiM, kyoMki ve to bAhara meM kevala vastu rUpa haiM / parigraha eka vRtti hai, jo prANI ke antaraMga cetanA kI eka azuddha sthiti hai, ataH jaba cetanA bAhya vastuoM meM Asakti, mUrcchA, mamatva (merApana) kA Aropa karatI hai / tabhI ve parigraha hote haiM, anyathA nahIM / isakA artha hai-vastu meM parigraha nahIM, bhAvanA meM hI parigraha hai| graha eka cIja hai, parigraha dUsarI cIja hai / graha kA artha ucita AvazyakatA ke lie kisI vastu ko ucita rUpa meM lenA evaM usakA ucita rUpa meM hI upayoga karanA / aura parigraha kA artha hai - anucita kA viveka kie binA Asakti -rUpa meM vastuoM ko saba ora se pakar3a lenA, jamA karanA, aura unakA maryAdAhIna galata asAmAjika rUpa meM upayoga karanA / vastu na bhI ho, yadi usakI AsaktimUlaka maryAdAhIna abhIpsA hai to vaha bhI parigraha hai / isIlie mahAvIra ne kahA thA- 'mucchA pariggaho' mUrcchA, mana kI mamatvadazA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 vizvajyoti mahAvIra hI vAstava meM parigraha hai / jo sAdhaka mamatva se mukta ho jAtA hai, vaha sone cAMdI ke pahAr3o para baiThA huA bhI aparigrahI kahA jA sakA hai / isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne parigraha kI, ekAnta jar3avAdI paribhASA ko tor3akara use bhAvavAdI, caitanyavAdI paribhASA dI / .. aparigraha kA maulika artha bhagavAn mahAvIra ne batAyA, aparigraha kA sIdhA sAdA artha hai - nispRhatA, nirIhatA / icchA hI sabase bar3A baMdhana hai, duHkha hai / jisane icchA kA nirodha kara diyA - use mukti mila gaI / icchA mukti hI vAstava meM saMsAramukti hai / isalie sabase prathama icchAoM para, AkAMkSAoM para saMyama karane kA upadeza mahAvIra ne diyA / bahuta se sAdhaka, jinakI cetanA itanI prabuddha hotI hai ki ve apanI saMpUrNa icchAoM para vijaya prApta kara sakate haiM, mahAvratI-saMyamI ke rUpa meM pUrNa aparigraha ke patha para bar3hate haiM / kiMtu isase aparigraha kevala saMnyAsa kSetra kI hI sAdhanA mAtra banakara raha jAtA hai, ataH sAmAjika kSetra meM aparigraha kI avatAraNA ke lie use gRhasthadharma ke rUpa meM bhI eka paribhASA dI gaI / mahAvIra ne kahA sAmAjika prANI ke lie icchAoM kA saMpUrNa nirodha, Asakti kA samUla vilaya-yadi saMbhava na ho, to vaha Asakti ko kramazaH kama karane kI sAdhanA kara sakatA hai, icchAoM ko sImita karake hI vaha aparigraha kA sAdhaka bana sakatA hai / icchAe~ AkAza ke samAna ananta haiM, unakA jitanA vistAra karate jAo, ve utanI hI vyApaka,asIma banatI jAe~gI, aura utanI ho ciMtAe~, kaSTa, azAMti bar3hatI jAe~gI / icchAe~ sImita hoMgI, to ciMtA aura azAMti bhI kama hoMgI / icchAoM ko niyaMtrita karane ke lie mahAvIra ne icchAparimANavrata kA upadeza kiyA / yaha aparigraha kA sAmAjika rUpa thA / bar3e-bar3e dhanakubera zrImaMta evaM samrAT bhI apanI icchAoM ko sImita-niyaMtrita kara mana ko zAMta evaM prasanna rakha sakate haiM / aura sAdhanahIna sAdhAraNa loga bhI, jinake pAsa sarvagrAhI laMbe caur3e sAdhana to nahIM hote, para icchAe~ asIma daur3a lagAtA rahatI haiM, ve bhI icchAparimANa ke dvArA samAjopayogI ucita AvazkatAoM kI pUrti karate hue bhI apane aniyaMtrita icchApravAha ke sAmane aparigraha kA eka Antarika avarodha khar3A kara use roka sakate haiM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 vizvazAMti ke tIna sUtra icchAparimANa-eka prakAra se svAmitva-visarjanakI prakriyA thI / mahAvIra ke samakSa jaba vaizAlI kA Ananda zreSThI icchAparimANa vrata kA saMkalpa lene upasthita huA, to mahAvIra ne batAyA-tuma apanI AvazyakatAoM ko sImita karo, jo apAra-sAdhana sAmagrI tumhAre pAsa hai, usakA pUrNa rUpa meM nahIM to ucita sImA meM visarjana karo / eka sImA se adhika artha- dhana para apanA adhikAra mata rakho, Avazyaka kSetra, vAstu rUpa bhUmi se adhika bhUmi para apanA svAmitva mata rakho, isI prakAra pazu, dAsa-dAsI Adi ko bhI apane sImAhIna adhikAra se mukta karo / svAmitvavisarjana kI yaha sAtvika preraNA thI, jo samAja meM saMpatti ke AdhAra para phailI anargala viSamatAoM kA pratikAra karane meM saphala siddha huii| manuSya jaba AvazyakatA se adhika saMpatti va vastu ke saMgraha para se apanA adhikAra haTA letA hai, to vaha samAja aura rASTra ke upayoga ke lie unmukta ho jAtI hai, isaprakAra apane Apa hI eka sahaja samAjavAdI antaraprakriyA prAraMbha ho jAtI hai| bhogopabhoga evaM dizA-parimANa mAnava sukhAbhilASI prANI hai / vaha apane sukha ke lie nAnA prakAra ke bhogopabhogoM kI parikalpanA ke mAyA jAla meM ulajhA rahatA hai / yaha bhoga buddhi hI anartha kI jar3a hai / isake lie hI mAnava artha saMgraha evaM parigraha ke pIche pAgala kI taraha daur3a rahA hai / jaba taka bhogabuddhi para aMkuza nahIM lagegA, taba taka parigraha-buddhi se mukti nahIM milegI / - yaha ThIka hai ki mAnava jIvana bhogopabhoga se sarvathA mukta nahIM ho sakatA / zarIra hai, usakI kucha apekSAe~ haiN| unheM sarvathA kaise ThukarAyA jA sakatA hai / ataH mahAvIra Avazyaka bhogopabhoga se nahIM, apitu amaryAdita bhogopabhoga se mAnava kI mukti cAhate the / unhoMne isake lie bhoga ke sarvathA tyAga kA vrata na batAkara, bhogopabhoga parimANa kA vrata batAyA hai / bhoga Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vizvajyoti mahAvIra parigraha kA mUla hai, jyoMhI bhoga yathocita AvazyakatA kI sImA meM Abaddha hotA hai, parigraha bhI apane Apa sImita ho jAtA hai / isa prakAra mahAvIra dvArA upadiSTa bhogopabhogaparimANa vrata meM se aparigraha svataH phalita ho jAtA hai / mahAvIra ne aparigraha ke lie dizA parimANa aura dezAvakAsika vrata bhI nizcita kie the / ina vratoM kA uddesya bhI Asa pAsa ke dezoM evaM pradezoM para hone vAle anucita vyApArika, rAjakIya evaM anya zoSaNapradhAna AkramaNoM se mAnava samAja ko mukta karanA thA / dUsare dezoM kI sImAoM, apekSAoM evaM sthitiyoM kA yogya viveka rakhe binA bhoga-vAsanA pUrti ke cakra meM idhara udhara aniyaMtrita bhAga-daur3a karanA, mahAvIra ke sAdhanA kSetra meM niSiddha thA / Aja ke zoSaNamukta samAja kI sthApanA ke vizva maMgala udghoSa meM, isaprakAra mahAvIra kA cintana-svara pahale se hI mukharita hotA A rahA hai / .. parigraha kA pariSkAra, dAna pahale ke saMcita parigraha kI cikitsA usakA ucita vitaraNa hai / prApta sAdhanoM kA janahita meM viniyoga dAna hai, jo bhArata kI vizva mAnava ko eka bahuta bar3I dena hai kintu svAmitva visarjana kI ukta dAna-prakriyA meM kucha vikRtiyAM AgaIM thIM, ataH mahAvIra ne cAlU dAnapraNAlI meM bhI saMzodhana prastuta kiyA / mahAvIra ne dekhA, loga dAna to karate haiM, kiMtu dAna ke sAtha unake mana meM Asakti evaM ahaMkAra kI bhAvanAe~ bhI panapatI haiM / ve dAna kA pratiphala cAhate haiM - yaza, kIrti, bar3appana, svarga aura devatAoM kI prasannatA ! AdamI dAna to detA thA, para vaha yAcaka kI vivazatA yA garIbI ke sAtha pratiSThA aura svarga kA saudA bhI kara lenA cAhatA thA / isa prakAra kA dAna samAja meM garIbI / ko bar3hAvA detA thA, dAtAoM ke ahaMkAra ko protsAhita karatA thA / mahAvIra ne isa galata dAna-bhAvanA kA pariSkAra kiyaa| unhoMne kahA-kisI ko kucha denA mAtra hI dAna-dharma nahIM hai, apitu niSkAmabuddhi se, janahita meM saMvibhAga karanA, sahodara bandhu ke bhAva se ucita hissA denA; dAna-dharma hai / dAtA binA kisI prakAra ke ahaMkAra va bhautika pralobhana se grasta hue, sahaja sahayoga kI pavitra buddhi se dAna kare - vahI dAna vAstava meM dAna hai / isIlie bhagavAna Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvazAMti ke tIna sUtra 73 mahAvIra dAna ko saMvibhAga kahate the| saMvibhAga-arthAt samyak-uMcita, vibhAjana-ba~TavArA / aura isake lie bhagavAn kA guru gaMbhIra ghoSa thA ki saMvibhAgI ko hI mokSa hai, asaMvibhAgI ko nahIM - asaMvibhAgI na hu tassa mokkho / vaicArika aparigraha bhagavAna mahAvIra ne parigraha ke mUla mAnava-mana kI bahuta gaharAI meM dekheN| unakI dRSTi meM mAnavamana kI vaicArika ahaMtA evaM Asakti kI hara pratibaddhatA parigraha hai / jAtIya zreSThatA, bhASAgata pavitratA, strI puraSoM kA zarIrAzrita acchA burApana, parampArAoM kA durAgraha Adi samagra vaicArika AgrahoM, mAnyatAoM evaM pratibaddhatAoM ko mahAvIra ne Antarika parigraha batAyA aura usase mukta hone kI preraNA dI / mahAvIra ne spaSTa kahA ki vizva kI mAnava jAti eka hai / usameM rASTra, samAja evaM jAtigata uccatA-nIcatA jaisI koI cIja nhiiN| koI bhI bhASA zAzvata evaM pavitra nahIM hai / strI aura puruSa AtmadRSTi se eka haiM, koI U~cA-nIcA nahIM hai / isI taraha ke anya saba sAmAjika tathA sAMpradAyika Adi bheda vikalpoM ko mahAvIra ne aupAdhika batAyA, svAbhAvika nahIM / isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne mAnava-cetanA ko vaicArika parigraha se bhI mukta kara use vizuddha aparigraha bhAva para pratiSThita kiyA / bhagavAna mahAvIra ke aparigrahavAdI cintana kI pA~ca phalazrutiyA~ Aja hamAre samakSa haiM 1. icchAoM kA niyamana, 2. samAjopayogI sAdhanoM ke svAmitva kA visarjana 3. zoSaNamukta samAja kI sthApanA 4. niSkAmabuddhi se apane sAdhanoM kA janahita meM __'saMvibhAga-dAna / 5. adhyAtmika-zuddhi / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 vizvajyoti mahAvIra 3. anekAMta : bhagavAna mahAvIra ne jitanI gaharAI ke sAtha ahiMsA aura parigraha kA vivecana kiyA, anekAMta darzana ke ciMtana meM bhI ve utane hI gahare utare / anekAMta ko na kevala eka darzana ke rUpa meM, kiMtu sarvamAnya jIvana dharma ke rUpa meM prastuta karane kA zreya mahAvIra ko hI hai / ahiMsA aura aparigraha ke ciMtana meM bhI unhoMne anekAMta dRSTi kA prayoga kiyA / prayoga hI kyoM, yahA~ taka kahA jA sakatA hai ki anekAMta-rahita ahiMsA aura aparigraha bhI mahAvIra ko mAnya nahIM the| Apa zAyada caukeMge yaha kaise ? kiMtu vastu sthiti yahI hai / cUMki pratyeka vastu, pratyeka sattA, pratyeka sthiti aura pratyeka vicAra ananta dharmAtmaka hai / usake vibhinna pahalU, vibhinna pakSa hote haiM / una pahaluoM aura pakSoM para vicAra kie binA yadi hama kucha nirNaya karate haiM, to yaha usa vastutattva ke prati svarUpaghAta hogA, vastuvijJAna ke sAtha anyAya hogaa| aura svayaM kI jJAnacetanA ke sAtha bhI dhokhA hogaa| kisI bhI vastu ke tattva-svarUpa para ciMtana karane se pahale hameM apanI dRSTi ko pUrvAgrahoM se mukta, svatantra aura vyApaka banAnA hogaa| usake pratyeka pahalU ko asti, nAsti Adi vibhinna vikalpoM dvArA parakhanA hogA, tabhI hama usake yathArtha svarUpa kA jJAna prApta kara sakeMge / ahiMsA aura aparigraha ke viSaya meM bhI yahI bAta hai, isalie maiMne kahA-mahAvIra ke ahiMsA aura aparigraha bhI anekAMtAtmaka the / ahiMsAtmaka anekAMtavAda kA eka udAharaNa lIjie / bhagavAn mahAvIra ne sAdhaka ke lie sarvathA hiMsA kA niSedha kiyA / kisI bhI prakAra kI hiMsA kA samarthana unhoMne nahIM kiyA / ' kintu janakalyANa kI bhAvanA se, kisI udAtta dhyeya kI prApti ke lie, tathA vItarAga jIvana caryA meM bhI kabhI-kahIM paristhitivaza anacAhe bhI jo sUkSma yA sthUla prANighAta ho jAtA hai, usa viSaya meM unhoMne kabhI ekAMta nivRtti kA Agraha nahIM kiyA, apitu vyavahAra meM usa prANihiMsA 1. savvAo pANAivAyAo viramaNaM -sathAnAMga sUtra , Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvazAMti ke tIna sUtra 75 ko hiMsA svIkAra karake bhI use nizcaya meM hiMsA kI paridhi se mukta mAnA / kyoMki unhoMne ahiMsA kI maulika tattva dRSTi se bAhara meM dRzyamAna prANivadha - nahIM, kiMtu rAgadveSAtmaka antarvRtti ko, pramattayoga ko hI hiMsA batAyA, karmabandhana kA hetu kahA, yahI unakA ahiMsA ke kSetra meM anekAMtavAdI ciMtana thA / 1 parigraha aura aparigraha ke viSaya meM bhI mahAvIra bahuta udAra aura spaSTa the / yadyapi jahAM parigraha kI gaNanA kI gaI, vahAM vastrapAtra, bhojana, bhavana Adi bAhya vastuoM ko, yahAM taka ki zarIra ko bhI parigraha kI parigaNanA meM liyA gayA, kintu jahAM parigraha kA tAtvika prazna AyA, vahAM unhoMne mUrcchA bhAva ke rUpa meM parigraha kI eka svataMtra evaM vyApaka vyAkhyA kI / mahAvIra vastuvAdI nahIM, bhAvavAdI the, ataH unakA aparigraha kA siddhAnta bAhya jar3a vastuvAda meM kaise ulajha jAtA ? unhoMne spaSTa ghoSaNA kI vastu parigraha nahIM, bhAva hI ( mamatA ) parigraha hai / mana kI mUrcchA, 3 Asakti aura rAgAtmaka vikalpa-yahI parigraha hai, bandhana hai / I isI prakAra jIvana ke pratyeka kSetra meM, ciMtana ke hara naye mor3a para mahAvIra 'hA~-aura-nA' ke sAtha cale / unakA uttara asti nAsti ke sAtha apekSApUrvaka hotA thA / ekAnta asti yA ekAMta nAsti-jaisA nirapekSa kucha bhI unake tattva darzana meM na thA / apane ziSyoM se mahAvIra ne spaSTa kahA thA . satya ananta hai, virATa hai / koI bhI alpajJAnI satya ko sampUrNa rUpa se jAna nahIM sakatA / jo jAnatA hai vaha usakA kevala eka pahalU hotA hai, eka aMza hotA hai / sarvajJa sarvadarzI, jo satya kA sampUrNa sAkSAtkAra kara letA hai, vaha bhI usa jJAta satya ko vANI dvArA pUrNarUpa se avikala vyakta nahIM kara sktaa|" isa sthiti meM satya ko saMpUrNa rUpa se jAnane kA, aura samagra rUpa se kathana karane kA dAvA kauna kara sakatA hai ? hama jo kucha dekhate haiM, vaha eka pakSIya hotA hai / aura jo kucha kathana karate haiM vaha bhI eka pakSIya hI hai, vastusatya ke sampUrNa svarUpa ko 1 2. pamAyaM kammaMmAhaMsu / - sUtrakRtAMga 1 / 8 / 3 3. mucchA priggaaho| - dazavaikAlika AMPS Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 vizvajyoti mahAvIra na hama eka sAtha pUrNarUpa se dekha sakate haiM, na vyakta kara sakate haiM, phira apane darzana ko ekAMtarUpa se pUrNa, yathArtha aura apane kathana ko ekAMta satya karAra dekara dUsaroM ke darzana aura kathana ko asatya ghoSita karanA, kyA satya ke sAtha anyAya nahIM hai ? isa tazya ko hama eka anya udAharaNa se bhI samajha sakate haiM / eka vizAla evaM uttuMga suramya parvata hai, samajha lIjie himAlaya hai / aneka parvatArohI vibhinna mArgoM se usapara car3hate hai, aura bhinna-bhinna dizAoM kI ora se usake citra lete haiM / koI pUraba se to koI pazcima se, koI uttara se to koI dakSiNa se, yaha to nizcita hai ki vibhinna dizAoM se lie gae citra paraspara eka dUsare se kucha bhinna hI hoMge, phalasvarUpa dekhane meM ve eka dUsare se viparIta hI dikhAI deNge| isa para yadi koI himAlaya kI eka dizA ke citra ko hI sahI batAkara anya dizAoM ke citroM ko jhUThA batAye, yA unheM himAlaya ke citra mAnane se hI inkAra karade, to use Apa kyA kaheMge? vastutaH sabhI citra eka pakSIya haiM / himAlaya kI eka dezIya praticchavi hI unameM aMkita hai / kiMtu hama unheM asatya aura avAstavika to nahIM kaha sakate / saba citroM ko yathAkrama milAie, to himAlaya kA eka pUrNa rUpa Apake sAmane upasthita ho jAyegA / khaNDa-khaNDa himAlaya eka akhaNDa AkRti le legA, aura isake sAtha himAlaya ke dRzyoM kA khaNDa-khaNDa satya eka akhaNDa satya kI anubhUti ko abhivyakti degA / / yahI bAta vizva ke samagra satyoM ke sambandha meM he / koI bhI satya ho, usake eka pakSIya dRSTi koNoM ko lekara anya dRSTi koNoM kA apalApa yA virodha nahIM honA cAhie, kiMtu una paraspara viruddha pratIta hone vAle dRSTi koNoM ke yathArtha samanvaya kA prayatna honA cAhie / dUsaroM ko asatya ghoSita kara svayaM ko hI satya kA eka mAtra ThekedAra batAnA, eka prakAra kA ajJAna-bharA andha ahaM hai, daMbha hai, chalanA hai / bhagavAna mahAvIra ne kahA hai saMpUrNa satya ko samajhane ke lie satya ke samasta aMgoM kA anAgraha pUrvaka avalokana karo aura phira unakA apekSA pUrvaka kathana karo / . Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvazAMti ke tIna sUtra 77 anekAMtavAda aura syAdvAda bhagavAn mahAvIra kI yaha ciMtana zailI apekSAvAdI, anekAMtavAdI zailI thI, aura unakI kathanazailI syAdvAda yA vibhajyavAda' ke nAma se pracalita huI / anekAMta vastu meM ananta dharma kI tatvadRSTi rakhatA hai, ataH vaha vastuparaka hotA hai, aura syAdvAda anantadharmAtmaka vastu ke svarUpa kA apekSApradhAnaM varNana hai, ataH vaha zabdaparaka hotA hai / jana sAdhAraNa itanA sUkSma bheda lekara nahIM calatA, ataH vaha donoM ko paryAyavAcI mAna letA hai / vaise donoM meM hI anekAMta kA svara hai| jana sulabha bhASA meM eka udAharaNa ke dvArA mahAvIra ke anekAMta evaM syAdvAda kA svarUpa isa prakAra samajhA jA sakatA hai -Apa jaba eka kacce Ama ko dekhate haiM, to sahasA kaha uThate haiM -Ama harA hai, usako cakhate haiM to kahate haiM -Ama khaTTA hai / isa kathana meM Ama meM rahe hue anya gaMdha, sparza Adi vartamAna guNa dharmoM kI, tathA bhaviSya meM parivartita honevAle pIta evaM mAdhurya Adi pariNamana-paryAyoM kI sahaja upekSA-sI ho gaI hai / niSedha nahIM, unheM gauNakara diyA gayA hai / aura vartamAna meM jisa varNa evaM rasa kA viziSTa anubhava ho rahA hai, usI kI apekSA se Ama ko harA aura khaTTA kahA gayA hai / Ama ke sambandha meM yaha kathana satya kathana hai, kyoMki usameM anekAMta mUlaka svara hai / kintu yadi koI kahe ki Ama harA hI hai, khaTTA hI hai, to yaha ekAnta AgrahavAdI kathana hogA / hI ke prayoga meM vartamAna evaM bhaviSya kAlIna anya guNa dharmoM kA sarvathA niSedha hai, itara satya kA sarvathA apalApa hai, eka hI pratibhAsita AMzika satya kA Agraha hai / aura jahA~ isa taraha kA Agraha hotA hai vahA~ AMzika satya bhI satya na rahakara asatya kA colA pahana letA hai / isalie mahAvIra ne pratibhAsita satya ko svIkRti dekara bhI, anya satyAMzoM ko lakSya meM rakhate hue Agraha kA nahIM, anAgraha kA udAra dRSTikoNa hI diyA / loka jIvana ke vyavahAra kSetra meM bhI hama hI kA prayoga karake nahIM, kiMtu bhI kA prayoga karake hI adhika saphala aura saMtulita raha sakate haiM / 1. vibhajavAyaM ca viyAgarejjA / -sUtra 0 1 / 14 / 22 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvajyoti mahAvIra kalpanA karie, Apake pAsa eka praur3ha vyakti khar3A hai, tabhI koI eka yuvaka AtA hai aura usase pUchatA hai bhaiyA ! kidhara jA rahe ho ? dUsare hI kSaNa eka bAlaka daur3A-daur3A AtA hai aura pukAratA hai pitAjI ! mere lie miThAI laanaa| tabhI koI vRddha puruSa udhara A jAtA hai aura vaha usa praur3ha vyakti ko pUchatA hai beTA ! isa dhUpa meM kahA~ cale ? isa prakAra aneka vyakti Ate hai, aura koI use cAcA kahatA hai, koI mAmA, koI mitra aura koI bhatIjA / 78 I Apa Azcarya meM to nahIM paDeMge ! yaha kyA bAta hai ? eka hI vyakti kisI kA bhAI hai, kisI kA bhatIjA hai, kisI kA beTA hai aura kisI kA bApa hai / bApa hai to beTA kaise ? aura beTA he to bApa kaise ? isI prakAra cAcA aura bhatIjA bhI eka hI vyakti eka sAtha kaise ho sakatA hai ? ye saba rizte-nAte paraspara virodhI haiM, aura do virodhI tattva ekameM kaise ghaTita ho sakate haiM ? ukta zaMkA evaM bhrama kA samAdhAna apekSAvAda meM hai / apekSAvAda vastu ko vibhinna apekSAoM, dRSTi binduoM se dekhatA hai / isake lie vaha hI kA nahIM, bhI kA prayoga karatA hai / jo beTA hai, vaha sirpha kisI kA beTA hI nahIM, kisI kA bApa bhI hai / vaha sirpha kisI kA cAcA hI nahIM, kisI kA bhatIjA bhI haiM / yahI bAta mAmA Adi ke sambandha meM hai / yadi hama hI ko hI pakar3a kara baiTha jAe~ge to satya kI rakSA nahIM kara sakeMge / ekAnta hI kA prayoga apane se bhinna samasta satyoM ko jhuThalA detA hai, jabaki bhI kA prayoga apane dvArA prastuta satya ko abhivyakti detA huA bhI dUsare satyoM ko bhI bagala meM mUka evaM gauNa svIkRti diye rahatA hai / ataH kisI eka pakSa evaM satyAMza ke prati ekAnta andha Agraha na rakhakara udAratA pUrvaka anya pakSoM evaM satyAzoM ko bhI socanA - samajhanA aura apekSA pUrvaka unheM svIkAra karanA, yahI hai mahAvIra kA anekAMta darzana ! * bhagavAna mahAvIra ne kahA- kisI eka pakSa kI sattA svIkAra bhale hI karo, kintu usake virodhI jaise pratibhAsita hone vAle (sarvathA virodhI nahIM) dUsare pakSa kI bhI jo sattA hai, use jhuThalAo mata ! vipakSI satya ko bhI jIne do, cUMki dezakAla ke parivartana ke sAtha Aja kA pracchanna satyAMza kala prakaTa ho sakatA hai / usakI sattA, usakA astitva vyApaka evaM upAdeya bana sakatA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvazAMti ke tIna sUtra hai ataH hameM donoM satyoM ke prati jAgarUka rahanA hai vyakta satya ko svIkAra karanA hai, sAtha hI avyakta satya ko bhI / hA~, deza, kAla, vyakti evaM sthiti ke anusAra usakI kathAcit gauNatA, sAmayika upekSA kI jA sakatI hai, kintu sarvathA niSedha nahIM / I bhagavAna mahAvIra kA yaha dArzanika ciMtana, sirpha darzana aura dharma ke kSetra meM hI nahIM, kiMtu saMpUrNa jIvana ko sparza karane vAlA ciMtana hai / isI anekAMtadarzana ke AdhAra para hama garIboM ko, durbaloM ko aura alapasaMkhyakoM ko nyAya de sakate haiM, unake astitva ko svIkAra kara unheM bhI vikasita hone kA avasara de sakate haiM / Aja vibhinna vargoM meM, rASTra-jAti-dharmoM meM jo vigraha, kalaha evaM saMgharSa haiM, usakA mUla kAraNa bhI eka dUsare ke dRSTikoNa ko na samajhanA hai, vaiyaktika Agraha evaM haTha hai / anekAnta hI ina sabameM samanvaya sthApita kara sakatA hai / anekAnta saMkucita evaM anudAra dRSTi ko vizAla banAtA hai, banAtA hai / aura yaha vizAlatA, udAratA hI paraspara ke sauhArda, sahayoga, sadbhAvanA evaM samanvaya kA mUla prANa hai / udAra 79 anekAMtavAda vastutaH mAnava kA jIvana-dharma hai, samagra mAnava jAti kA jIvana-darzana hai / Aja ke yuga meM isakI aura bhI AvazyakatA hai / samAnatA aura sahaastitva kA siddhAnta anekAMta ke binA cala hI nahIM sakegA / udAratA aura sahayoga kI bhAvanA tabhI balavatI hogI, jaba hamArA ciMtana anekAMtavAdI hogA | bhagavAna mahAvIra ke vyApaka ciMtana kI yaha samanvayAtmaka dena dhArmika sAmAjika jagata meM, bAhya aura antar jIvana meM sadA sarvadA ke lie eka adbhuta dena mAnI jA sakatI hai / astu, hama anekAnta ko samagra mAnavatA ke sahaja vikAsa kI, vizva - janamaMgala kI dhurI bhI kaha sakate haiM / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra sAta amara upadeza 1. 2. jAe saddhAe nikkhaMte tameva aNupAlejjA, vijahittA visottiyaM / ___ -AcArAMga 1 / 1 / 3 jisa zraddhA ke sAtha niSkramaNa kiyA hai, sAdhanApatha apanAyA hai, usI zraddhA ke sAtha visrotasikA (mana kI zaMkA yA kuNThA ) se dUra raha kara usakA anupAlana karanA caahie| vIrehiM evaM abhibhUya diTheM, saMjatehiM sayA appamattehiM 1-AcArAMga 1 / 14 satata apramatta-jAgrata rahanevAle jitendriya vIra puruSoM ne mana ke samagra dvandvoM ko parAbhUta kara satya kA sAkSAtkAra kiyA hai / taM pariNNAya mehAvI, iyANiM No, jamahaM puvvamakAsI pamAeNaM / -AcArAMga 1 / 1 / 4 medhAvI sAdhaka ko AtmaparijJAna ke dvArA yaha nizcaya karanA cAhie ki .. maiMne apane gatajIvana meM pramAdavaza jo kucha bhUleM kI haiM, ve aba bhaviSya meM phira kabhI nahIM kruuNgaa|" je ajjhatthaM jANai, se bahiyA jANai / -AcArAMga 1 / 14 jo vastutaH apane andara (apane sukha duHkha kI anubhUti) ko jAnatA hai, vaha 4. . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 __81 mahAvIra ke amara upadeza bAhara (dUsaroM ke sukha duHkha kI anubhUti) ko bhI jAnatA hai / 5. aMtaraM ca khalu imaM saMpehAe, dhIre muhuttamavi No pmaaye| - AcArAMga 1 / 2 / 1 jIvana ke ananta pravAha meM, mAnava jIvana ko bIca kA eka suavasara jAnakara, dhIra sAdhaka muhUrta bhara ke lie bhI pramAda na kare / aNabhikaMtaM ca vayaM saMpehAe, khaNaM jANAhi pNddie| - AcArAMga 1 / 2 / 1 he Atmavid sAdhaka ! jo bIta gayA so bIta gayA, zeSa rahe jIvana ko hI lakSya meM rakhate hue prApta avasara ko parakha ! 7. aNohaMtarA ee no ya ohaM gamittae / atIraMgamA ee no ya tIraM gamittae / apAraMgamA ee no ya pAraM gamittae / . - AcArAMga 1 / 2 / 3 jo vAsanA ke pravAha ko nahIM taira pAe haiM, ve saMsAra ke pravAha ko nahIM taira skte| jo indriyajanya kAmabhogoM ko pArakara taTa para nahIM pahu~ca pAe haiM, ve saMsAra sAgara ke taTa para nahIM pahu~ca sakate / jo rAga dveSa ko pAra nahIM kara pAe haiM, ve saMsAra sAgara se pAra nahIM ho sakate / 8. savve pANa piAuyA, suhasAyA, dukkhapar3ikUlA, appiyavahA piyajIviNo, jIviukAmAsavvesiM jIviyaM piyaM, nAivAejja kaMcaNaM / - AcArAMga 1 / 2 / 3 saba prANiyoM ko apanI jindagI pyArI hai / sabako sukha acchA lagatA hai aura duHkha burA / vadha sabako apriya hai aura jIvana priya / saba prANI jInA cAhate haiN| kucha bhI ho, sabako jIvana priya hai / ata- kisI bhI prANI kI hiMsA na kro| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 9. 10 bahupi ladhuM na nihe, pariggahAo appANaM avasakkijjA / adhika milane para saMgraha na karo / parigraha-vRtti se apane ko dUra rakho / 11. bandhappamokkho ajjhattheva / guru se 'kAmA, tao se mArassa aMto, jao se mArassa aMto, tao se dUre / neva se aMto va dUre / - AcArAMga 1 / 5 / 1 jisakI kAmanAe~ tIvra hotI haiM, vaha mRtyu se grasta hotA hai, aura jo mRtyu se grasta hotA hai, vaha zAzvata sukha se dUra rahatA hai / parantu jo niSkAma hotA hai, vaha na mRtyu se grasta hotA hai, aura na zAzvata sukha se dUra / 12. tumaMsa nAma taM caiva jaM haMtavvaM ti mannasi / tumaMsa nAma taM ceva jaM ajjAveyavvaM ti mannasi / vizvajyoti mahAvIra - AcArAMgA 1 / 2 / 5. vastutaH bandhana aura mokSa andara meM AtmA meM hI haiM / - AcArAMga 1 / 5 / 2. tumaMsi nAma taM ceva jaM pariyAveyavvaM ti mannasi / - AcArAMga 1 / 5 / 5. jise tU mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU zAsita karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai / jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai, / (svarUpa dRSTi se saba caitanya eka samAna haiN| yaha advaita bhAvanA hI ahiMsA kA mUlAdhAra hai / ) 13. je AyA se vinnAyA, je vinnAyA se AyA / viyANa se AyA / taM paDucca paDisaMkhAe / - AcArAMga 1 / 5 / 5. AtmA hai, vaha vijJAtA jAnanevAlA hai / jo vijJAtA hai, vaha AtmA hai / jisase jAnA jAtA hai, vaha AtmA hai / jAnane kI isa zakti se hI AtmA kI pratIti hotI hai / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 mahAvIra ke amara upadeza 14. bujjhijjatti tiuTijjA, baMdhaNaM parijANiyA / -sUtrakRtAMga 1 / 1 / 1 / 1 sarvaprathama bandhana ko samajho, aura samajha kara phira use tor3o | 15. appaNoya paraM nAlaM, kutoannANusAsiuM / -sUtrakRtAMga 1 / 1 / 2 / 17 jo apane para anuzAsana nahIM rakha sakatA, vaha dUsaroM para anuzAsana kaise kara sakatA hai ? 16. eyaM khu nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMcaNaM / ahiMsA samayaM ceva, etAvaMtaM viyANiyA / -sUtrakRtAMga 1 / 1 / 4 / 17 ___ jJAnI hone kA sAra yahI hai ki kisI bhI prANI kI hiMsA na kare / * ahiMsAmUlaka samatA hI dharma kA sAra hai basa, itanI bAta sadaiva dhyAna meM rakhanI caahie| 17. saMbujjhaha, kiM na bujjhaha ? saMbohI khalu peca dullahA / No hUvaNamaMti rAiyo, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // -sUtrakRtAMga 1.2 / 1 / 1 samajho ! abhI isI jIvana meM samajho / kyoM nahIM samajha rahe ho? marane ke bAda paraloka meM saMbodhi kA milanA kaThina hai / jaise bItI huI rAteM phira lauTakara nahIM AtIM, usI prakAra gujarA huA jIvana phira hAtha nahIM AtA / 18. sAmAiyamAhu tassa jaM, jo appANa bhae Na daMsae / -sUtrakRtAMga 112 / 2 / 11 samabhAva usI ko raha sakatA hai, jo apane ko hara kisI bhaya se mukta rakhatA hai / 19. jahA kumme saaMgAi sae dehe samAhare / evaM pAvAI mehAvI, ajjhappeNa smaahre| -sUtrakRtAMga 18 / 16 kachuA jisa prakAra apane aMgoM ko andara meM sameTa kara khatare se bAhara ho jAtA hai, vaise hI sAdhaka bhI adhyAtma-yoga ke dvArA antarmukha hokara apane ko pApa vRttiyoM se surakSita rakhe / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 20. savvaM jagaM tu samAyANupehI, hai / piyamappiyaM kassa vi no karejA / - sUtrakRtAMga 1 / 10 6 samagra vizva ko jo samabhAva se dekhatA hai, vaha na kisI se rAga karatA hai| aura na kisI se dveSa / arthAt samadarzI apane-parAye kI bheda-buddhi se pare hotA 21. AhaMsu vijjA caraNaM pamokkhaM / -sUtrakRtAMga 1 / 12 / 1 jJAna aura karma ke samanvaya se hI mokSa prApta hotA hai / 22. No annassa heuM dhammamAikkhejjA / No pANassa heuM dhammamAikkhejjA / agilA dhammamAikkhejjA, vizvajyoti mahAvIra kammanijjaraTThAe dhammamAikkhejjA / - sUtrakRtAMga 2 / 1 / 15 khAne pIne kI lAlasA se kisI ko dharma kA upadeza nahIM karanA cAhie / sAdhaka binA kisI bhautika icchA ke prazAMtabhAva se eka mAtra karma - nirjarA ke lie dharma kA upadeza kare / 23. sAradasalila iva suddha hiyayA..... vihaga iva vippamukkA.... vasuMdharA iva savvaphAsavisahA / - sUtrakRtAMga 2 / 2 / 38 munijanoM kA hRdaya zaradkAlIna nadI ke jala kI taraha nirmala hotA hai / ve pakSI kI taraha bandhanoM se vipramukta aura pRthvI kI taraha samasta sukha - duHkhoM ko samabhAva se sahana karane vAle hote haiM / 24. asaMgihIyaparijaNassa saMgiNhaNayAe abbhuTTheyavvaM bhavati / - sthAnAMga 8 jo anAzrita evaM asahAya haiM, unako sahayoga tathA Azraya dene meM sadA tatpara rahanA cAhie / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke amara upadeza 85 -sthAnAMga 8 25. gilANassa agilAe veyAvaccakaraNayAe rogI kI sevA ke lie sadA tatpara rahanA cAhie / 26. ahiMsA tasa-thAvara-savvabhUyakhemaMkarI / -praznavyAkaraNa 2 / 1 ahiMsA, trasa aura sthAvara (cara-acara) saba praNiyoM ko kuzala kSema karane vAlI hai| 27. savve pANA na hIliyavvA, na niMdiyavvA / -prazna0 2 / 1. vizva ke kisI bhI prANI kI na avahelanA karanI cAhie, aura na nindA / 28. na kayA vi maNeNa pAvaeNaM pAvagaM kiMcivi jhAyavvaM / vaIe pAviyAe pAvagaM na kiMcivi bhAsiyavvaM / -prazna0 3 / 1 mana se kabhI bhI burA nahIM socanA caahie| vacana se kabhI bhI burA nahIM bolanA cAhie / 29. je ya kaMte piai bhoe, laddhe vi piTThikuvvai / sAhINe cayai bhoe, se hu cAi tti vuccaI || -dazavaikAlika 2 / 3 . jo manorama aura priya bhogoM ke upalabdha hone para bhI svAdhInatApUrvaka unheM pITha dikhA detA hai-tyAga detA hai, vastutaH vahI tyAgI hai / / 30. dihra miyaM asaMdiddhaM paDipunnaM viaMjiyaM / ayaMpiramaNuvviggaM, bhAsaM nisira attavaM / -dazavaikAlaki 8 / 4 ___AtmavAn sAdhaka dRSTa (anubhUta), parimita, sandeharahita, paripUrNa (adhUrI kaTI-chaTI bAta nahIM) aura spaSTa vANI kA prayoga kare / kintu yaha dhyAna meM rahe ki vaha vANI bhI vAcAlatA se rahita tathA dUsaroM ko udvigna karane vAlI na ho| 31. je ya caMDe mie thaddhe, duvvAI niyaDI saDhe / vujjhaise aviNIyappA, kaTTha soyagayaMjahA / -dazavaikAlika 9 / 2 / 3 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 32. 33. vizvajyoti mahAvIra jo manuSya krodhI, avivekI, abhimAnI, durbAdI, kapaTI aura dhUrta hai, vaha saMsAra ke pravAha meM vaise hI baha jAtA hai, jaise jala ke pravAha meM kASTha / je Ayariya-uvajjhAyANaM, sussUsA vayaNaM kare / tesiM sikkhA pavaMti, jalasittA iva pAyavA / jo apane AcArya evaM upAdhyAyoM kI, arthAt gurujanoM kI zuzrUSA sevA unakI AjJAoM kA pAlana karate haiM, tathA unakI zikSAe~ (vidyAe~) vaise hI bar3hatI haiM jaise ki jala se sIMce jAne para vRkSa / 34. vAyA duruttANi durUddharANi, veNubaMdhINi mahatbhayANi / - dazavaikAlika 9 / 3 // 7 * vANI se bole hue duSTa aura kaThora vacana janma-janmAntara ke lie vaira aura bhaya ke kAraNa bana jAte haiM / appA ceva dameyavvo, appA hu khalu dudhamo / appA daMto sahI hoi, assiM loe parattha ya / - uttraadhyyn1|15 apane Apa para niyantraNa rakhanA caahie| Apane Apa para niyantraNa rakhanA vastutaH kaThina hai / apane para niyantraNa rakhane vAlA hI isa loka tathA paraloka meM sukhI hotA hai / 35. varaM me appA daMto, saMjameNa taveNa ya / mAhaM parehiM dammaMto baMdhaNehiM vahehi ya // - dazavaikAlika 9 / 2 / 12 - uttarAdhyayana 1 / 16 dUsare vadha bandhana Adi se damana kareM, isase to acchA hai ki, maiM svayaM hI saMyama aura tapa ke dvArA apanA (icchAoM kA damana karalUM / 36. appANaM pi na kovae / apane Apa para bhI kabhI krodha na karo / - uttarAdhyayana 1 / 40 . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke amara upadeza .87 37. sohI ujjuabhUyassa, dhammo suddhassa citttthii| -uttarAdhyayana 3 / 12 Rju arthAt sarala AtmA kI vizuddhi hotI hai aura vizuddha AtmA meM hI dharma ThaharatA hai| 38 bhikkhAe vA gihatthe vA, suvvae kammaI divaM / -uttarAdhyayana 5 / 33 bhikSu ho, cAhe gRhastha ho, jo suvratI (sadAcArI) hai, vaha divyagati ko prApta hotA hai| 39. parijUrai te sarIrayaM kesA paMDurayA havanti te / se savvabale ya hAyaI, samayaM goyama ! mA pamAyae / . __-uttarAdhyayana 10 / 26 terA zarIra jIrNa hotA jA rahA hai, keza paka kara sapheda ho cale haiM / zarIra kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai, ataeva he gautama ! kSaNa bhara ke lie bhI pramAda na kara / 40. aha pacahiM ThANehiM jehiM sikkhA na labbhai / thaMbhA kohA pamAeNaM rogeNAlassaeNa vA // - uttarAdhyayana 11 / 3 - ahaMkAra, krodha, pramAda (viSayAsakti), roga aura Alasya-ina pAMca kAraNoMse vyakti zikSA prApta nahIM kara sakatA / 41. / na ya pAvaparikkhevI, na ya mittesu kuppaI / appiyassAvi mittassa, rahe kallANa bhaasii| - uttarAdhyayana 11 / 12 suzikSita vyakti na kisI para doSAropaNa karatA hai, aura na kabhI sAthiyoM para kupita hI hotA hai / aura to kyA, mitra se matabheda hone para bhI parokSa meM usakI bhalAI kI hI bAta karatA hai / 42. jA jA vacaI rayaNI, na sA paDiniyattaI / dhammaM ca kuNamANassa, saphalA janti rAio / -uttarAdhyayana 14 / 25 ___ jo rAtriyAM bIta jAtI haiM, ve punaH lauTakara nahIM AtIM / kintu jo dharma kA AcaraNa karatA rahatA hai, usakI rAtriyAM saphala ho jAtI haiM / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 43. jassatthi maccuNA sakkhaM, jassa vaDatthi palAyaNaM / jo jANe na marissAmi, so hu kaMkhe sue siyA || 44. - uttarAdhyayana 13/27 jisakI mRtyu ke sAtha mitratA ho, jo mRtyu se kahIM bhAga kara baca sakatA ho, athavA jo yaha jAnatA ho ki maiM kabhI marUMgA hI nahIM, vahI kala para bharosA kara sakatA hai / saddhA khamaM Ne viNaittu rAgaM / vizvajyoti mahAvIra dharma-zraddhA hameM rAga (Asakti) se mukta kara sakatI hai / 45. sIho va saddeNa na saMtasejjA / - uttarAdhyayana 14 / 29 - uttarAdhyayana 21 / 14 siMha ke samAna nirbhIka rahie / kevala zabdoM (kisI kI AvAjakazI) se na Darie / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra kI AThaamara zikSAe~ * pahale kabhI nahIM sune gae pavitradharma (dharma-pravacana) ko sunane ke lie tatpara rho| * sune hae dharma kA AcaraNa karane ko tatpara rho| saMyamasAdhanA ke dvArA naye pApa karmoM kA nirodha karane meM tatpara rho| tapa:sAdhanA ke dvArA purAne sacita pApa-karmoM ko naSTa karane meM tatpara rho| anAzrita evaM asahAyajanoM ko sahayoga evaM Azraya dene meM tatpara rho| zaikSa (naye zikSArthI) ko sadAcAra kA ucita mArga-darzana karane meM tatpara rho| dIna-dukhI, rogiyoM kI sevA karane ke lie sadA prasannabhAva se tatpara rho| yadi apane sahadharmI bandhuoM meM kisI kAraNa matabheda, kalaha, vigraha Adi utpanna ho gayA ho, to use zAMta kara paraspara sadbhAvanA bar3hAne meM sadA tatpara rho| sthAnAMga sUtra, aSThama sthAna