Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa vidyApITha Jain rakha bhavA vArANasI | pArzvanAtha vidyApITha Cation International 1988802145 ROLPA ROOERCELE7 julAI-sitambara 1666 varSa 47 ] [ aMka 706 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa pArzvanAtha vidyApITha kI traimAsika zodha-patrikA aMka 7-9] __[julAI-sitambara, 1996 pradhAna sampAdaka prophesara sAgaramala jaina sampAdaka maNDala DaoN0 azoka kumAra siMha - DaoN0 zivaprasAda DaoN0 zrIprakAza pANDeya prakAzanArtha lekha-sAmagrI, samAcAra, vijJApana evaM sadasyatA Adi ke lie samparka kareM pradhAna sampAdaka zramaNa pArzvanAtha vidyApITha AI0TI0AI0 mArga, karauMdI po0 oN0-bI0 eca0yU0 vArANasI - 221005 dUrabhASa : 311462 phaiksa : 0542 - 311462 vArSika sadasyatA zulka saMsthAoM ke lie : ru0 60.00 vyaktiyoM ke lie : ru0 50.00 eka prati : ru0 15.00 AjIvana sadasyatA zulka saMsthAoM ke lie : ru0 1000.00 vyaktiyoM ke lie : ru0 500.00 yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka ke vicAroM se sampAdaka sahamata hoN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa hindI khaNDa prastuta aGka meM 1. jaina Agama aura guNasthAna siddhAnta, - DaoN0 zrIprakAza pANDeya 3-14 2. jaina dharma aura prayAga, -DaoN0 kRSNapAla tripAThI 15-22 3. jIrApallIgaccha kA itihAsa, -DaoN0 zivaprasAda 23-33 4. Adhunika vijJAna, dhyAna evaM sAmAyika, -DaoN0 pArasamala agravAla 34-43 5. trirala, sarvodaya aura sampUrNa krAnti, -DaoN0 dhUpanAtha prasAda 44-48 49-54 mahAtmA gA~dhI kA mAnavatAvAdI rAjanItika cintana aura jaina-darzana : eka samIkSAtmaka vivecana, -DaoN0 uSA siMha 7. bhakta pratyAkhyAnaH sallekhanA, -AcArya vidyAnanda muni 55-58
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa) jaina Agama aura guNasthAna siddhAnta DaoN. zrIprakAza pANDeya jainadarzana meM guNasthAna siddhAnta vyakti ke AdhyAtmika vikAsa ke vibhinna staroM kA nirdhAraNa karane vAlA siddhAnta hai| guNasthAna 'guNa' aura 'sthAna' ina do zabdoM ke yoga se niSpanna pAribhASika zabda hai, jisakA artha hai- guNoM ke sthaan| yahA~ guNa kA artha sAdhAraNa naitika guNa nahIM balki prastuta sandarbha meM yaha AtmA ke svabhAva arthAt jJAna, darzana aura cAritra ke artha meM prayukta hai|' isaprakAra guNasthAna kA artha huA- jJAnadarzana-cAritra rUpa svabhAva vizeSa AtmA ke vikAsa kI kramika avasthAeM aura guNasthAna siddhAnta kA artha huA- AtmA ke naitika evaM AdhyAtmika utkrAnti meM sAdhaka kI vikAsa yAtrA kI vibhinna manobhUmiyoM kA citraNa prastuta karane vAlA siddhaant| guNasthAna zabda kA prayoga AgamoM meM nahIM miltaa| vahA~ guNasthAna ke badale jIvasthAna zabda kA prayoga dekhane meM AtA hai| samavAyAMgasUtra meM jIvasthAnoM kI racanA kA AdhAra karma vizuddhi batAte hue caudaha jIvasthAnoM kA ullekha kiyA gayA hai| samavAyAMga kI abhayadeva TIkA meM abhayadevasUri ne jJAnAvaraNAdi karmavizuddhi kI gaveSaNA ke anusAra caudaha jIvasthAna-jIvabheda mAnA hai (samavAyAMga, samavAya 14 kI abhayadeva ttiikaa)| unake anusAra AgamoM meM jina caudaha jIvasthAnoM ke nAmoM kA ullekha hai, ve hI nAma guNasthAnoM ke haiN| ye caudaha jIvasthAna karmoM ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi bhAvAbhAvajanita avasthAoM se banate haiM tathA pariNAmI aura apariNAmI meM abhedopacAra hone se jIva sthAna hI guNasthAna kahe jAte haiN| SaTkhaNDAgama (IsA kI pAMcavIM zatI) meM guNasthAna ke badale jIvasamAsa zabda kA prayoga milatA hai aura isakA kAraNa spaSTa karate hue kahA gayA hai ki karma ke udaya se utpanna guNa audayika, upazama se utpanna guNa aupazamika, kSayopazama se utpanna guNa kSayopazamika, kSaya se utpanna guNa kSAyika tathA inake binA svabhAvata: utpanna hone vAlA guNa pAriNAmika hai| ina guNoM ke sahacArI hone se jIva ko bhI guNa kahA jAtA hai| dUsare zabdoM meM jIva ke guNoM ke lie jIvasthAna yA jIvasamAsa zabda kA prayoga bhI milatA hai| gommaTasAra jIvakANDa meM bhI guNasthAna ke badale jIvasamAsa zabda kA prayoga kiyA gayA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 isaprakAra hama dekhate haiM ki AgamoM meM yadyapi gaNasthAna zabda kA prayoga nahIM hai, lekina AgamottarakAlIna TIkAkAroM evaM AcAryoM ko guNasthAna zabda se jo artha abhipreta hai vahI artha AgamakAlIna jIvasthAna zabda kA hai| donoM zabdoM kA Azaya eka hI hai| jahA~ taka AgamoM meM guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNA kA prazna hai, prAcIna stara ke jainAgamoM, yathA- AcArAMga, sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana, RSibhASita, dazavaikAlika, bhagavatI Adi meM isakA koI ullekha upalabdha nahIM hotaa| zvetAmbara paramparA meM sarvaprathama samavAyAMga meM isakA ullekha huA hai| samavAyAMga meM yadyapi caudaha guNasthAnoM kA nAmanirdeza hai kintu vahA~ unheM guNasthAna na kahakara jIvasthAna kahA gayA hai| samavAyAMga ke pazcAt zvetAmbara paramparA meM guNasthAnoM ke caudaha nAmoM kA nirdeza Avazyaka niryakti meM huA hai| kintu vahA~ bhI unheM guNasthAna (guNaThANa) nahIM kahA gayA hai| yahA~ yaha smaraNIya hai ki mUla AvazyakasUtra jisapara yaha niyukti hai kevala coddasahiM bhUyagAmehiM ke rUpa meM 14 bhUtagrAmoM kI hI carcA karatA hai| niyukti meM una caudahabhUta grAmoM ke vivaraNa ke pazcAt 14 guNasthAnoM kA vivaraNa diyA gayA hai| yaha vivaraNa Avazyakaniyukti kI pratikramaNa niyukti meM gAthA saMkhyA 1287 ke pazcAt kI do gAthAoM meM coddasahiM bhUyagAmehiM ke bAda upalabdha hai| jJAtavya hai ki ye donoM gAthAe~ paravartIkAla meM, Avazyakaniyukti meM prakSipta kI gaI haiN| Avazyakaniyukti para AThavIM zatAbdI kI haribhadra kI TIkA meM ina gAthAoM ko niyukti gAthA ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai apitu jIvasamAsa kI carcA ke prasaMga meM inheM saMgrahaNI gAthA ke rUpa meM uddhRta kiyA gayA hai| haribhadra ke isa saMketa se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki ye gAthAe~ mUlata: saMgrahaNI gAthAeM haiM aura saMgrahaNIsUtra cAhe bhASya aura cUrNiyoM ke pUrva nirmita hue hoM, kintu ve niyuktiyoM se to paravartI hI haiN| isase yaha phalita hotA hai ki caudaha guNasthAnoM kA sarvaprathama nirdeza saMgrahaNIsUtra meM huA hogA aura vahIM se valabhI vAcanA ke samaya yA kucha samaya pazcAt samavAyAMga aura Avazyakaniyukti meM AyA hogaa| ata: prAcIna niyuktiyoM ke racanAkAla taka bhI guNasthAna kI avadhAraNA astitva meM nahIM thii| digambara paramparA ke kasAyapAhuDa (cauthI-pAMcavIM zatI) evaM tattvArthasUtra (dUsarIcauthI zatI) aura usake svopajJa bhASya meM kahIM bhI gaNasthAna kI avadhAraNA kA suvyavasthita rUpa upalabdha nahIM hotA, yadyapi guNasthAna ke bIja ina granthoM meM mAne jA sakate haiN| SaTakhaNDAgama' (pAMcavIM zatI) meM caudaha guNasthAnoM kA nAma nirdeza to hai kintu unheM guNasthAna ke nAma se abhihita na kara jIvasamAsa kahA gayA hai| digambara paramparA ke anya granthoM, yathA- mUlAcAra, bhagavatIArAdhanA, tattvArthasUtra kI pUjyapAda devanandI kI TIkA sarvArthasiddhi', bhaTTa akalaMka ke rAjavArtika, vidyAnandi ke zlokavArtika'0 Adi TIkAoM meM isa siddhAnta kA vistRta vivecana huA hai| zvetAmbara paramparA ke Agamottara granthoM AvazyakacUrNira1, tattvArthabhASya kI siddhasenagaNi (cauthI zatAbdI) kI vRtti12,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 5 haribhadra kI tattvArthasUtra kI TIkA3 Adi meM guNasthAna siddhAnta kA vistRta ullekha pAyA jAtA hai| ____ parantu Azcarya kI bAta hai ki umAsvAti (tIsarI-cauthI zatAbdI) jo apane tattvArthasUtra meM jaina dharma aura darzana ke lagabhaga sabhI pakSoM para prakAza DAlate haiM, guNasthAna kA kahIM ullekha bhI nahIM krte| yahA~ taka ki unakI svopajJaTIkA meM bhI guNasthAna kI avadhAraNA kA kahIM ullekha nahIM hai| prazna upasthita hotA hai ki kyA umAsvAti ke kAla taka guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM haA thA? aura yadi huA thA to umAsvAti ne tattvArtha meM isa siddhAnta kA jikra kyoM nahIM kiyA jabaki ve guNasthAna siddhAnta ke antargata vyavahata kucha pAribhASika zabdoM yathA bAdarasaMparAya, sUkSmasaMparAya, upazAntamoha, kSINamoha Adi kA spaSTatayA ullekha karate haiN| yaha kahanA ki grantha ke vistArabhaya ke kAraNa ho sakatA hai unhoMne guNasthAna siddhAnta kI vyAkhyA na kI ho, samucita pratIta nahIM hotA kyoMki grantha ke vistArabhaya kI cintA unheM rahI hotI to tattvArthasUtra ke naveM adhyAya meM AdhyAtmika vizuddhi kI dasa avasthAoM ko sUcita karate hue eka lambe sUtra kI racanA nahIM kiye hote| phira tattvArthabhASya to unakA eka vyAkhyAtmaka grantha hai, yadi unake sAmane guNasthAna siddhAnta kI avadhAraNA rahI hotI to usakA ullekha unhoMne avazya hI kiyA hotaa| isase do bAteM pratiphalita hotI haiM- eka to yaha ki tattvArthabhASya umAsvAti kI hI svopajJaTIkA hai kyoMki yadi yaha umAsvAti kI svopajJa TIkA na hotI to tattvArtha kI anya zvetAmbara-digambara TIkAoM kI bhA~ti usameM guNasthAna kI avadhAraNA kA pratipAdana kahIM na kahIM avazya hotA aura dUsarI yaha ki umAsvAti ke kAla arthAt tIsarI-cauthI zatI taka guNasthAna siddhAnta astitva meM nahIM AyA thaa| __ aisA pratIta hotA hai ki cauthI zatAbdI ke anta se lekara pAMcavIM zatAbdI ke bIca ke samaya meM yaha siddhAnta astitva meM aayaa| isa bAta kI puSTi samavAyAMga aura SaTakhaNDAgama jo lagabhaga samakAlIna haiM, meM kramaza: jIvasthAna aura jIvasamAsa ke rUpa meM isake ullekha se spaSTa hai| zvetAmbara paramparA ke lagabhaga isI kAla ke granthoM meM prathama AvazyakacUrNi aura usake pazcAt siddhasenagaNi kI tattvArthabhASya vRtti tathA haribhadra kI Avazyaka niyukti kI TIkA meM isa siddhAnta ko guNasthAna ke nAma se ullikhita kiyA gayA hai| digambara paramparA ke kasAyapAhuDa meM guNasthAna kI avadhAraNaoM se sambandhita kucha pAribhASika zabdoM kI upasthiti to dekhI jAtI hai kintu usameM 14 guNasthAnoM kI suvyavasthita avadhAraNA anupasthita hai| mUlAcAra meM guNa nAma se isa siddhAnta kI 14 avasthAoM kA ullekha hai| bhagavatI ArAdhanA meM eka sAtha sabhI guNasthAnoM kA ullekha to nahIM hai, lekina dhyAna ke prasaMga meM 7veM se lekara 14veM guNasthAna taka kI vistRta carcA kI gaI hai| usake pazcAt pUjyapAda devanandI kI savArthasiddhi TIkA meM guNaTThANa kA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 vistRta varNana milatA hai| 14 AcArya kundakunda (7vIM zatI) ne niyamasAra, samayasAra Adi meM maggaNAThANa, guNaThANa aura jIvaThANa kA bhinna-bhinna arthoM meM prayoga kiyA hai| kintu kundakunda ne jIvaThANa zabda kA prayoga jIvoM ke janmagrahaNa kI vividha yoniyoM ke artha meM kiyA hai| isase yaha bhI phalita hotA hai ki mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA tathA kandakunda ke kAla taka jIvasthAna aura guNasthAna donoM kI alaga-alaga aura spaSTa dhAraNAe~ bana cukI thiiN| cU~ki uparyukta sabhI grantha pAMcavIM zatAbdI ke bAda ke haiM ata: eka bAta to nizcita ho jAtI hai ki pAMcavIM zatAbdI ke bAda hI guNasthAna kI avadhAraNA vikasita huI aura isIkAla meM guNasthAna ke karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya, udIraNA, vipAka Adi se sambandha nizcita kiye gye| cU~ki guNasthAnoM ke sAtha karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya, udIraNA Adi kI carcA sarvaprathama prAcIna karma granthoM meM hI pAI jAtI hai aura karmaprakRti tathA prAcIna karmagrantha lagabhaga chaThI-sAtavIM zatAbdI kI racanAe~ haiM ata: guNasthAna siddhAnta ke vikAsa kAla ko pAMcavIM se sAtavIM zatAbdI ke madhya sthira kiyA jA sakatA hai| cU~ki guNasthAna siddhAnta kA pUrNa vikasita siddhAnta digambara paramparA ke gommaTasAra meM pAyA jAtA hai, jo lagabhaga 10vIM zatAbdI kI racanA hai ata: isake vikAsa kA kAla pAMcavIM se dasavIM zatAbdI mAnA jA sakatA hai| guNasthAna siddhAnta kI pUrva avasthAe~ jAhira hai ki yaha guNasthAna siddhAnta zUnya se utpanna nahIM huA hogA, usakI kucha pUrvAvasthAe~ bhI rahI haiN| guNasthAna siddhAnta kI sabase nikaTavartI pUrva avasthA tattvArthasUtra meM varNita AdhyAtmika vikAsa kI nimna dasa avasthAe~ haiM 1. samyagdRSTi, 2. zrAvaka, 3. virata, 4. anantAnubandhiviyojaka, 5. darzana moha kSapaka, 6. upazamaka, 7. upazAntamoha, 8. kSapaka, 9. kSINamoha aura 10. jin| 15 ina avasthAoM meM mithyAdRSTi, zAzvAdana, mizra aura ayogI kevalI ina cAra avasthAoM ko chor3akara guNasthAna ke zeSa dasa avasthAoM ke pUrvarUpa inameM dekhe jA sakate haiN| spaSTa hai ki tattvArthasUtra meM bhI ye avasthAe~ kisI Agamika AdhAra se hI lI gaI hogii| isa sambandha meM jainadarzana ke bahuzruta vidvAn pro. sAgaramala jaina kI mAnyatA hai ki ina dasa avasthAoM kA Agamika AdhAra AcArAMganiyukti ke samyaktva adhyayana kI niyukti meM pAyA jAtA hai| 16 ve niyukti gAthAeM nimna haiM sammattupattI sAvae ya virae aNaMtakammase / dasaNamohakkhavae uvasAmante ya uvaMsate / / khavae ya khINamohe jiNe a seDhI bhave asaMkhijjA / tavivarIo kAlo saMkhijja guNAi seDhIe / 37 ART Freihe Se 88%
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ T/julAI-sitambara/ 1996 isa niyukti meM prayukta zabda yaha saMketa dete haiM ki guNasthAna siddhAnta kA Agamika mUla ye niyukti gAthAeM hI haiN| niyukti se yaha avadhAraNA tattvArthasUtra meM gaI aura tattvArtha sUtra kI racanA ke pazcAt inhIM dasa avasthAoM se guNasthAna kI caudaha avasthAoM kA vikAsa huA / yadyapi ina dasa avasthAoM kA varNana kucha paravartI granthoM meM bhI pAyA jAtA hai / SaTkhaNDAgama ke vedanAkhaNDa kI cUlikA meM bhI ina gAthAoM ko anyatra AdhAra se avatarita kiyA gayA hai aura vahIM se dhavalATIkA aura gommaTasAra meM bhI ye gAthAe~ gaI haiN| kArtikeyAnuprekSA' meM 'nirjarAnupekSA' antargata uparokta 10 avasthAoM ke sthAna para 12 avasthAoM kA ullekha milatA hai| ye haiM 7 zramaNa/ 67 1. mithyAtvI, 2. samyagdRSTi, 3. aNuvratadhArI, 4. mahAvratI, 5. prathama kaSAya catuSka viyojaka, 6. kSapakazIla, 7. darzanamohatrika, (kSINa), 8. kaSAya catuSka upazamaka, 9. kSapaka, 10. kSINamoha, 11. sayogInAtha aura 12. ayogInAtha / isI prakAra kasAyapAhuDa meM guNasthAna siddhAnta kA spaSTa ullekha na hote hue bhI lagabhaga 13 avasthAoM kA citraNa upalabdha ho jAtA hai / usameM kArtikeyAnuprekSA kI apekSA eka mizra avasthA kA ullekha adhika pAyA jAtA hai| jahA~ taka zvetAmbara paramparA kA prazna hai usameM AcArAMganiryukti ke pazcAt zivazarmasUri (I. san 5vIM zatI) kRta karma-prakRti meM yaha siddhAnta pAyA jAtA hai / yadyapi isameM 'jiNe yaduvihe' kahakara sayogI kevalI aura ayogI kevalI, aise do prakAra ke jinoM kI avadhAraNA kA sUcana kiyA gayA hai| isa prakAra isameM 10 ke sthAna para 11 guNazreNiyA~ mAna lI gaI haiN| isake pazcAt ina avasthAoM kA varNana candrarSikRta paMcasaMgraha 18 (I. san AThavIM zatAbdI ke pUrva ) ke bandhadvAra ke udaya nirUpaNa meM milatA hai| isameM bhI sayogI kevalI aura ayogI kevalI ye do vibhAga svIkAra kiye gaye haiM aura 10vIM avasthA ke vibhAjana se guNazreNI kI saMkhyA 10 se bar3hakara 11 ho gyii| ina samasta carcAoM se yaha phalita hotA hai ki guNasthAna siddhAnta ke vikAsa kA mUla AdhAra ye guNazreNiyA~ hI haiN| ina guNazreNiyoM kI guNasthAnoM se kisa prakAra samAnatA hai yaha nimna tulanAtmaka vivaraNa se spaSTa ho jAtA hai| samavAyAMga meM karmoMkI vizuddhi kI mArgaNA kI apekSA se 14 jIvasthAna pratipAdita kiye gaye hai| samavAyAMga kI isa carcA ko yadi hama tattvArtha se tulanA karate haiM to pAte haiM ki usameM bhI karmanirjarA kI apekSA se 10 avasthAoM kA citraNa kiyA gayA hai| 'kammavisohI maggaNaM' (samavAyAMga, samavAya - 14) evaM 'asaMkhyeya guNanirjarA' (tattvArtha, 47) zabda tulanAtmaka dRSTi se adhika mahattvapUrNa haiM / samavAyAMga meM 'suhuM samparAya' ke pazcAt 'upasAmae' aura khavae kA prayoga tattvArtha ke upazamaka, upazAnta aura kSapaka zabdoM ko dhvanita karatA hai, jisase spaSTa ho jAtA hai ki samavAyAMga ke usa kAla taka zreNI vicAra A gayA thaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 tattvArthasUtra meM upalabdha AdhyAtmika vikAsa kI carcA ko yadi hama guNasthAna ke sandarbha meM dekheM to pAte haiM ki kucha arthoM meM bhinnatA ko chor3akara tattvArtha meM AdhyAtmika vikAsa kA jo krama hai usakI guNasthAna krama se kAphI samAnatA hai| naveM adhyAya meM sarvaprathama parISahoM ke sambandha meM AdhyAtmika vikAsa kI carcA huI hai, usameM batAyA gayA hai ki bAdara samparAya kI sthiti meM 22 parISaha hote haiN| 20 isI prakAra sUkSma samparAya aura chadmastha, vItarAga (kSINamoha) meM 14 parISahoM kI carcA hai tathA jina bhagavAn ke 11 parISahoM kI carcA tattvArthasUtra karatA hai| yahA~ bAdara samparAya, sUkSmasamparAya, chadmastha vItarAga aura jina ina cAra avasthAoM kA ullekha huA hai| punaH dhyAna ke prasaMga meM avirata, dezavirata aura pramatta saMyata ina tIna avasthAoM meM antardhyAna kA sadbhAva hotA hai| avirata aura dezavirata meM raudradhyAna kA sadbhAva hotA hai| apramatta saMyata ko raudradhyAna hotA hai sAtha hI yaha upazAnta kaSAya aura kSINa-kaSAya ko bhI hotA hai, aisI carcA milatI hai| zukladhyAna ke viSaya meM kahA gayA hai ki vaha upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura kevalI meM sambhava hotA haiN| 21 isa prakAra yahA~ avirata, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, upazAnta kaSAya (upazAnta moha), kSINakaSAya (kSINamoha) aura kevalI aisI sAta avasthAoM kA ullekha haA hai; puna: karmanirjarA ke prasaMga meM samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantaviyojaka, darzanamoha kSapaka, upazamaka, upazAnta (cAritra) moha, kSapaka, kSINamoha aura jina aisI dasa vikAsamAna sthitiyoM kA citraNa huA hai| 22 yadi hama ananta viyojaka ko apramattasaMyata, darzanamoha kSapaka ko apUrvakaraNa, upazamaka (cAritramoha upazamaka) ko anivRttikaraNa aura kSapaka ko sUkSma samparAya mAne to isa sthiti meM vahA~ daza guNa sthAnoM ke nAma hameM mila jAte haiM kintu mithyAdRSTi, sAsvAdana, samyakmithyAdRSTi aura ayogI kevalI kI yahA~ koI carcA nahIM hai| isI prakAra kasAyapAhuDa jisameM guNasthAna zabda na hokara guNasthAna se sambandhita kucha pAribhASika zabda pAye jAte haiM, darzanamoha kI apekSA se mithyAdRSTi, samyakamithyAdRSTi (mizramoha) aura samyak-dRSTi tathA cAritramoha kI apekSA se avirata, viratAvirata aura virata kI avadhAraNAoM ke sAtha upazama aura kSaya kI upasthiti kA bhI bodha karAtA hai| isa prakAra kasAyapAhuDa meM samyak mithyAdRSTi kI avadhAraNA adhika milatI hai| isI krama meM Age mithyAdRSTi, sAsvAdana aura ayogI kevalI kI avadhAraNAe~ jur3I hoMgI aura upazama aura kSapaka zreNI ke sAtha guNasthAna kA eka suvyavasthita siddhAnta sAmane AyA hogaa| ata: yaha phalita hotA hai ki samyaktvI jIva ke AdhyAtmika vikAsa kI dasa avasthAoM se kramika vikAsa hokara caudaha guNasthAnoM kI avadhAraNA nirmita huI aura prAcIna karma-granthoM ke racanAkAla ke samaya vibhinna anuyogadvAroM ke AdhAra para vibhinna guNasthAnoM meM karmoM ke udaya, udIraNA, bandha, sattA, Adi ke sambandha meM vicAra huaa| isake pazcAt to guNasthAna siddhAnta nirantara vikasita hotA rhaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 9 isake pahale ki Agama aura guNasthAna siddhAnta kI carcA ke niSkarSa prastuta kiye jAya~, ina caudaha guNasthAnoM kA saMkSipta paricaya aprAsaMgika nahIM hogaa| jaina vicAradhArA naitika evaM AdhyAtmika vikAsakrama kI 14 avasthAeM mAnatI hai, jisameM prathama se caturtha guNasthAna taka kA krama darzana kI avasthAoM ko prakaTa karatA hai| pAMcaveM se bArahaveM guNasthAna taka kA vikAsakrama samyak cAritra se sambandhita hai tathA 13vAM evaM 14vAM guNasthAna AdhyAtmika pUrNatA kA dyotaka hai| inameM bhI dUsare aura tIsare guNasthAnoM kA sambandha vikAsakrama se na hokara mAtra caturtha guNasthAna se prathama kI ora hone vAle patana ko darzAtA hai| 1. mithyAtva guNasthAna-AdhyAtmika dRSTi se yaha AtmA kI bahirmukhI avasthA hai| isa avasthA meM AtmA yathArthajJAna aura satyAnubhUti se vaMcita rahatI hai| isa gaNasthAna meM AtmA 1. ekAntika dhAraNAoM, 2. viparIta dhAraNAoM, 3. vainayikatA (rUr3ha paramparAoM), 4. saMzaya aura ajJAna se yukta rahatI hai aura isalie isameM yathArtha dRSTikoNa ke prati aruci hotI hai| isa prathama varga kI sabhI AtmAeM vikAsa kI dRSTi se samAna haiN| isa guNasthAna ke antima caraNa meM AtmA yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka granthi bheda kI prakriyA karatA hai aura usameM saphala hone para vikAsa ke agale caraNa meM samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna ko prApta karatA hai| 2. sAsvAdana-yaha guNasthAna krama kI apekSA se to vikAsazIla hai kintu vastuta: vaha AtmA kI patanonmukha avasthA kA dyotaka hai| dUsare zabdoM meM isa guNasthAna meM AtmA prathama guNasthAna se vikAsa kara nahIM AtI apitu Upara kI zreNiyoM se patita huI AtmA isa avasthA se gujara kara jAtI hai| patanonmukha AtmA ko guNasthAna taka paha~cane kI madhyAvadhi meM jo kSaNika (6 avalI) samaya lagatA hai vahI isakA sthiti kAla hai| patanonmukha avasthA meM hone vAlI yathArthatA kA kSaNika AbhAsa yA AsvAdana, sAsvAdana guNasthAna hai| 3. mizraguNasthAna yA samyak-mithyAdRSTi- yaha guNasthAna bhI AtmA kI patanonmukha avasthA kA sUcaka hai jisameM avakrAnti karane vAlI patanonmukha AtmA caturtha guNasthAna se patita hokara AtI hai| yaha eka anizcaya kI avasthA hai jisase sAdhaka yathArtha bodha ke pazcAt saMzayAvasthA ko prApta ho jAne ke kAraNa satya aura asatya ke madhya jhulatA rahatA hai| vaicArika yA mAnasika saMgharSa kI yaha avasthA antarmuharta (48 minaTa) rahatI hai jisameM naitika pakSa vijayI hone para vyakti caturtha avirata samyagdRSTi guNasthAna meM calA jAtA hai aura jaba pAzavika pravRttiyA~ vijayI hotI haiM to vaha yathArtha dRSTikoNa se vaMcita hokara prathama mithyA guNasthAna meM calA AtA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 4. avirata samyagdRSTi guNasthAna-yaha AdhyAtmika vikAsa kI vaha avasthA hai jisameM sAdhaka ko yathArthatA kA bodha ho jAne para bhI vaha pUrva saMskAroM ke kAraNa Atma saMyama meM avasthita nahIM ho paataa| usakA jJAnAtmaka pakSa samyak hone para bhI AcAraNAtmaka pakSa asamyak hotA hai| avirata samyagdRSTi AtmA ko nimna sAta karmaprakRtiyoM kA kSaya karanA par3atA hai- anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, mizramoha evaM smyktvmoh| ina karma prakRtiyoM ko naSTa kara isa avasthA ko prApta sAdhaka kA yadi samyaktva kSAyika hai to vaha vikAsa karatA huA paramAtmA svarUpa ko pA letA hai, kintu yadi aupazamika hai to AtmA antarmuhUrta ke andara punaH prakaTita vAsanAoM ke kAraNa ayathArthatA ko prApta ho jAtA hai| 5. dezavirati samyagdRSTi guNasthAna-yaha AdhyAtmika vikAsa kI to pAMcavIM para naitika AcaraNa kI dRSTi se vikAsa kA prathama stara hai| deza virati kA artha haivAsanAmaya jIvana se AMzika rUpa meM nirvRtti| isa guNasthAna meM avasthita sAdhaka, sAdhanA patha se vicalita to hotA hai lekina usameM saMbhalane kI kSamatA bhI hotI hai| pramAda ke vazIbhUta hone para isa kSamatA kA samucita upayoga na kara pAne ke kAraNa sAdhaka apane sthAna se gira bhI sakatA hai| aise sAdhaka ke lie mAnasika vikRti kA parizodhana tathA vizuddhikaraNa Avazyaka hai| 6. pramatta sarvavirati samyagdRSTi guNasthAna- yA pramatta saMyata guNasthAnasarvavirati kA artha hai-- azubhAcaraNa athavA anaitika AcaraNa se pUrNarUpeNa virata ho jaanaa| isa prakAra yaha guNasthAna azubhAcaraNa se adhikAMza rUpa se virati hai| isa avasthA meM AcaraNazuddhi to ho jAtI hai lekina vicAra (bhAva) zuddhi kA prayAsa calatA rahatA hai| isa guNasthAnavartI sAdhaka chaThe aura sAtaveM guNasthAna ke madhya paribhramaNa karate rahate haiN| jaba ve apane lakSya ke prati jAgarukatA nahIM rakha pAte to isa guNasthAna meM A jAte haiM puna: lakSya ke prati jAgarUka banakara sAtaveM guNasthAna meM cale jAte haiN| 7. apramatta saMyata guNasthAna-yaha pUrNa sajagatA kI sthiti hai| isameM sAdhaka deha meM rahate hue bhI dehAtIta bhAva se yukta ho AtmasvarUpa meM ramaNa karatA haiN| koI bhI sAmAnya sAdhaka 48 minaTa se adhika dehAtItabhAva meM nahIM raha pAtA, daihika upAdhiyA~ use vicalita kara detI haiM, ata: guNasthAna meM alpakAlika nivAsa ke bAda sAdhaka vikAsa kI agrima zreNI kI ora prasthAna kara jAtA hai aura dehabhAva kI jAgRti hone para lauTakara chaThe sthAna meM A jAtA hai| 8. apUrvakaraNa yA nivRtti bAdara samparAya guNasthAna-yaha AdhyAtmika sAdhanA kI eka viziSTa avasthA hai| isa avasthA meM karmAvaraNa ke kAphI halkA ho jAne ke kAraNa AtmA eka apUrva Ananda kI anubhUti karatI hai| isa avasthA meM sAdhaka adhikAMza
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 11 vAsanAoM se mukta hotA hai| mAtra bIjarUpa meM mAyA aura lobha hI zeSa rahate haiN| isa avasthA meM sAdhaka apUrvakaraNa ke dvArA pUrvabaddha karmoM kI kAlasthiti evaM tIvratA ko kama karatA hai tathA karmavargaNAoM ko aise krama meM rakha detA hai jisake phalasvarUpa unakA samaya ke pUrva hI phalopabhoga kiyA jA ske| vaha azubhakarma prakRtiyoM ko zubhaphala pradAyaka karma prakRtiyoM meM parivartita kara detA hai evaM unakA mAtra alpakAlIna bandha karatA hai| isa prakriyA ko jaina pAribhASika zabdoM meM 1. sthitighAta, 2. rasaghAta, 3. guNazreNI, 4. guNasaMkramaNa aura 5. apUrvasthiti bandha kahA jAtA hai aura yaha prakriyA apUrvakaraNa hai| 9.anivRttikaraNa-jaba sAdhaka kaSAyoM meM kevala bIjarUpa sUkSma lobha (saMjvalana) ko chor3akara sabhI kaSAyoM kA kSaya yA upazamana kara detA hai tathA usake kAmavAsanAtmaka bhAva, jinheM 'veda' kahate haiM, samUlarUpeNa naSTa ho jAte haiM, taba AdhyAtmika vikAsa kI yaha avasthA prApta hotI hai| 10. sUkSma samparAya-isa avasthA meM sAdhaka kaSAyoM ke kAraNabhUta hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura ghRNA ina cha: bhAvoM ko bhI naSTa (kSaya) athavA damita (upazAnta) kara detA hai aura usameM mAtra sUkSma lobha zeSa raha jAtA hai| isa guNasthAna ko sUkSmasamparAya isalie kahA jAtA hai ki isameM AdhyAtmika patana ke kAraNoM meM mAtra sUkSma lobha hI zeSa rahatA hai| 11. upazAnta-moha-guNasthAna-jaba adhyAtma mArga kA sAdhaka 10veM guNasthAna meM rahe hae sUkSma lobha ko bhI upazAnta kara detA hai to vaha isa vikAsa zreNI meM pahu~catA hai| vikAsa kI isa zreNI meM mAtra ve hI AtmAyeM AtI haiM jo vAsanAoM kA damana yA upazama zreNI se vikAsa karatI haiN| jo kSAyika zreNI se vikAsa karatI haiM, ve sIdhe bArahaveM guNasthAna meM jAtI haiN| yaha AtmotkarSa kI vaha avasthA hai jisameM se upazama yA nirodhamArga kA sAdhaka svalpakAla (48) minaTa) taka isa zreNI meM rahakara niruddha vAsanAoM evaM kaSAyoM ke puna: prakaTana ke phalasvarUpa nIce gira jAtA hai| ata: yaha guNasthAna puna: patana kA hai| 12. kSINamoha guNasthAna-isa avasthA meM Ane vAlA sAdhaka mohakarma kI 28 prakRtiyoM ko samUla naSTa kara detA hai aura isIkAraNa isa guNasthAna ko kSINamoha guNasthAna . kahate haiN| isa avasthA meM sAdhaka kSAyika vidhi se vikAsa kara paha~catA hai aura isIlie 10veM guNasthAna se bhI vaha sIdhe isa guNasthAna meM A sakatA hai| yaha naitika vikAsa kI pUrNa avasthA hai| naitika pUrNatA kI isa avasthA ko yathAkhyAtacAritra kahate haiN| isa guNasthAna kA kAla eka antarmuhUrta hai| tatpazcAt sAdhaka jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa aura antarAya nAmaka tInoM karmoM ke AvaraNoM ko naSTa kara anantajJAna, anantadarzana aura anantavIrya se yukta ho vikAsa kI agrima zreNI meM cale jAte haiN|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 13. sayogI kevalI guNasthAna-isa avasthA meM pahu~ce hue sAdhaka ke cAra ghAtI karma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya to kSaya ho jAte haiN| cAra aghAtI karma zeSa rahate haiM- Ayu, nAma, gotra aura vedniiy| ina cAra karmoM ke bane rahane ke kAraNa AtmA deha se apane sambandha kA parityAga nahIM kara paatii| yoga ke kAraNa isa avasthA meM bandhana to hotA hai lekina kaSAyoM ke abhAva ke kAraNa TikAva nahIM hotaa| pahale kSaNa meM bandha hotA hai, dUsare kSaNa meM usakA vipAka hotA hai aura tIsare kSaNa meM ve karmaparamANu nirjarita ho jAte haiN| yaha sAdhaka aura siddha ke bIca kI avasthA hai| isa avasthA meM sthita vyakti ko arhat, sarvajJa evaM kevalI kahA jAtA hai| 14. ayogI kevalI guNasthAna-ayogI kA artha hai- yoga se rahita arthAt isa avasthA meM sAdhaka ke samasta kAyika, vAcika aura mAnasika vyApAra rUpa yoga kA pUrNata: nirodha ho jAtA hai| isa avasthA ko videha mukti ke antima prayatna ke rUpa meM mAnA jA sakatA hai| jIvanamukta yA sayogI kevalI AyuSyaparyanta zArIrika pravRttiyoM ko niSkAma bhAva se karatA rahatA hai lekina jaba vaha AyuSya karma kI samApti ko nikaTa dekhatA hai to zeSa karmAvaraNoM ko samApta karane ke lie yadi Avazyaka ho to prathama kevalI samudghAta karatA hai aura tatpazcAt sUkSmakriyApratipAti zukladhyAna ke dvArA yoga kA pUrNata: nirodha kara detA hai tathA samucchinna kriyApratipAti zukla dhyAna dvArA niSkramaNa sthiti ko prApta karake zarIra-tyAga kara mukti ko prApta kara letA hai| isa guNasthAna kA kAla atyanta alpa hotA hai, utanA hI jitanA a, i, u, R ko madhyama svara se uccArita karane meM lagatA hai| isake pazcAt yaha sarvAMgINa pUrNatA kI avasthA hai arthAt siddhAvasthA ko prApta kara letA hai| ___ niSkarSata: hama dekhate haiM ki guNasthAna siddhAnta kI vikAsa yAtrA AcArAMganiyukti meM varNita dasa avasthAoM se prArambha hokara uttarottara vikAsa karatI huI SaTkhaNDAgama meM apanI pUrNatA ko prApta hotI hai| SaTkhaNDAgama kA racanAkAla Agama kI valabhI vAcanA ke samakAlIna hI hai| ata: usI samaya yaha avadhAraNA saMgrahaNIsUtra meM nibaddha kI gaI aura saMgrahaNIsUtra se hI ise samavAyAMga aura Avazyakaniyukti meM sammilita kiyA gyaa| isa AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki zvetAmbara paramparA meM saMgrahaNIsUtra meM aura digambara paramparA meM SaTakhaNDAgama meM arthAt IsA kI pAMcavIM zatAbdI meM guNasthAna kI avadhAraNA astitva meM aaii| usake pazcAt karma-siddhAnta ke granthoM meM isapara vibhinna anuyogadvAroM ke mAdhyama se cintana huA aura guNasthAna kI avadhAraNA kA eka vikasita svarUpa bnaa| digambara paramparA meM SaTkhaNDAgama ke pazcAt prAkRta paMcasaMgraha, kasAyapAhuDa kI jayadhavalA TIkA tathA SaTakhaNDAgama kI dhavalA aura mahAdhavalA TIkAoM meM isakA vikAsa huaa| karmasiddhAnta ke sAtha samanvita karate hue isakA pUrNa vikAsa digambara paramparA ke 10vIM zatAbdI meM racita gommaTasAra meM dekhA jAtA hai| usake pazcAt isa avadhAraNA meM koI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 13 vikAsa huA ho yaha hameM jJAta nahIM hotA hai| kAlakrama kI dRSTi se hama yaha kaha sakate haiM ki guNasthAna siddhAnta kI vikAsa yAtrA tIsarI zatI se prArambha hokara dasavIM zatI meM apanI pUrNatA ko phuNcii| jahA~ taka gaNasthAna siddhAnta aura anya paramparAoM kA prazna hai, sAmAnyatayA hama yaha kaha sakate haiM ki yaha jaina dArzanikoM ke apane maulika cintana kA pariNAma hai| AcArAMganiyukti meM isakI pUrvabhUmikA ke rUpa meM jina dasa avasthAoM kA citraNa kiyA gayA hai, usakI DaoN. sAgaramala jaina ne bauddhadarzana ke bodhisattva kI dasabhUmiyoM se samarUpatA mAnI hai| isIprakAra paM. sukhalAla jI ne yogavAziSTha meM jJAna kI sAta aura ajJAna kI sAta- ina caudaha avasthAoM kA jo citraNa hai, usase samarUpatA vyakta kI hai kintu merI dRSTi meM yaha samarUpatA mAtra saMkhyA kI dRSTi se yA AdhyAtmika vikAsa kI sAmAnya avadhAraNA kI dRSTi se ho sakatI hai| isase adhika ina donoM siddhAntoM ke guNasthAna kI avadhAraNA kA koI sambandha pratIta nahIM hotaa| isa avadhAraNA kA vikAsa vastuta: jaina karma siddhAnta kI viziSTa aura maulika avadhAraNAoM se hI huA hai| mUlata: yaha mohanIya karma ke upazama, kSayopazama aura kSaya kI carcAoM se hI nirmita hai aura ina carcAoM kA AdhAra Agama meM upasthita hai| ata: hama yaha kaha sakate haiM ki guNasthAna siddhAnta kA vikAsa cAhe paravartI ho kintu AgamoM para hI AdhArita hai| sandarbha-sUcI 1. tatraguNAH jJAnadarzanacAritrarUpA: jIvasvabhAva vishessaaH| karmagrantha II bhASya 2. kammavisohImaggaNaM paDucca uuddasa jIvaTThANA paNNattA, taM jahA micchadiTThI; sAsAyaNasammadiTThI, sammAmicchadiTThI, aviraya sammadiTThI, virayAvirae, pamattasaMjaye, apamattasaMjae, niaTTivAyare, suhamasaMparAeuvasAmaevA, vA khavase vA uvasaMtamohe, khrINamohe, sajogIkevalI, ajogiikevlii| samavAyAMga, saMpA. madhukaramuni, Agama prakAzana samiti byAvara, 14/95 / micchAdiTThI sAsAyaNe ya taha sammamicchAdiTThI y| avirayasammadiTThI virayAvirae pamatte y|| tatto ya appamatto niyaTTianiyaTTavAyare / uvakhaMta khINamohe hoi sajogI ajogI ya / / -niyukti saMgraha, zrI harSapuSpAmRta jaina granthamAlA, lAkhAbAvala, zAntipurI (saurASTra) 1989, pR. 140 / 4. adhunAmumaiva guNasthAna dvAreNa darzayannAha sNgrhnnikaarH| Avazyakaniyukti, gAthA 774-783
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 5. 6. 7. 8. zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 edesiceva coddasahaM jIvasamAsANa paruvaNaTThadAe tattha imANi aTTha aNiyogadArANi ..... bhavaMti micchAdiTThI.... sajogI kevalI ajogIkevalI siddhAcedi / SaTkhaNDAgama (satprarupaNA) prakA. jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, khaNDa1, dvi. san 1973, pR. 154-201 / mUlAcAra ( paryAptadhikAra), mANikacanda diga, granthamAlA, bambaI, vi. saM. 1980pR. 273-279, adhakhavayaseDhimadhigamma kuNai sAdhU apuvvakaraNaM so 1 hoi tamapuvvakaraNaM kayAi appatta puvvaMti / / 2087 / / aNivittikaraNaNAmaM NavamaM guNaThANayaM ca adhigamma I NidyA - NiddhA padalA payalA tadha kSINagiddhiM ca / / 2088 / / bhagavatI ArAdhanA, bhAga - 2 saMpA. kailAzacandra, pR. 890 / 40 sarvArthasiddhi, prakA. bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1955, sUtra 1-8 kI TIkA, pR. 30-40 tathA 9-12 kI TIkA / 9. rAjavArtika, 9.10-11, pR. 588 10. tattvArthazlokavArtikam, nirNayasAgara presa, bambaI, 1918, dekheMguNasthAnApekSa.....10.3, guNasthAnabhedena 9. 36-4, pR. 503, 9.33-44 taka kI sampUrNa vyAkhyA / 11. AvazyakacUrNi -- uttarabhAga, pR. 133-136 12. tattvArthAdhigamasUtra, siddhasenagaNiTIkA, saMpA. hIrAlAla rasika kApar3iyA, 9.35 kI TIkA / 13. tattvArthasUtra, navama adhyAya, pArzvanAtha vidyAzrama, 1985, pR. 136 14. sarvArthasiddhi, saMpA. phUlacanda zAstrI, bhA. jJA. pI. kAzI 1955, 1-8, pR. 31.33, 34, 46-45, 56, 65-67, 84-85, 88 15. tattvArthasUtra 9/47 16. guNasthAna siddhAnta kA udbhava aura vikAsa, zramaNa, aMka 1 - 3, janavarI-mArca 1992 / 17. kArtikeyAnuprekSA, TIkA zubhacandra, saMpA. e. ena. upAdhye, 19/106-108 18. karmaprakRti, udayakaraNa gAthA, 394-95 / 19. paMcasaMgraha, bandhadvAra, udayanirUpaNa, gAthA, 144 - 115 20. tattvArthasUtra / 10, 11,13 21. tattvArthasUtra - 9/35-40 22 . vahI - 9 / 47
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa jaina dharma aura prayAga DaoN0 kRSNapAla tripAThI gaMgA, yamunA aura sarasvatI ke pAvana saMgama para sthita prayAga (ilAhAbAda) kI mahimA ananta evaM anivarcanIya hai| lokapitAmaha brahmA ne yahA~ zatAdhika prakRSTa yajJoM kA sampAdana kiyA thA, isIlie isako prayAga kahA jAtA hai| bhUmaNDala ke samasta tIrthoM meM zreSTha hone ke kAraNa yaha tIrtharAja kI sammAnya upAdhi se vibhUSita hai| atyanta prAcIna kAla se hI yaha sthAna devI, devatAoM, RSiyoM, muniyoM, santoM, mahAtmAoM ke AkarSaNa kA pradhAna kendra banA huA hai| ina mahApuruSoM ne apane caraNaraja ke sparza se isa bhUbhAga ke kaNa-kaNa ko atyanta pavitra evaM sevanIya banA diyaa| prayAga kevala pavitra nadiyoM kA hI nahIM, apitu vividha dharmoM evaM saMskRtiyoM kA bhI saMgama-sthala hai| hindU, jaina,bauddha Adi dharmoM ke anuyAyI isa sthAna ko apane-apane dharma se sambandhita eka pavitra tIrtha ke rUpa meM mAnate haiN| vizeSakara jaina dharma se prayAga kA atyanta ghaniSTha sambandha hai| isa dharma se sambandhita aneka ghaTanAyeM isI pAvana bhUmi meM ghaTita huI haiN| jaina dharma evaM saMskRti kA pracAra bhI isa bhUbhAga meM vyApaka stara para huA thaa| ata: inhIM viSayoM se sambaddha saMkSipta carcA prastuta hai| prayAga kA nAmakaraNa jaina purANoM ke anuzIlana se jJAta hotA hai ki prayAga kA nAmakaraNa Adya tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ke pAvana caritra se sambandhita hai| unhoMne apane sau patroM ko jaba vividha janapadoM kA adhipati banAyA, taba kozaladeza ke pramukha nagara 'purimatAla' kA rAjya unake putra vRSabhasena ko prApta huaa| nIlAJjanA apsarA kI asAmayika mRtyu ko dekhane se bhagavAn RSabhadeva ke mana meM jaba vairAgya bhAva utpanna huA, taba ve jainezvarIdIkSA lene ke lie isI purimatAla nagara ke samIpavartI siddhArthavana meM padhAre the| yahA~ unhoMne eka vaTavRkSa ke nIce pUrvAbhimukha hokara paJcamuSTi loca kiyA aura caitra kRSNA navamI ko sAyaMkAla ke samaya uttarASAr3ha nakSatra meM dIkSA grahaNa kii| unake sAtha bharata-putra marIci sahita cAra sahasra rAjA bhI dIkSita he| indrAdi devoM ne bar3I zraddhA evaM bhakti ke sAtha prabhUvara kA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 dIkSAkalyANaka mnaayaa| usI samaya se isa sthAna kA nAma prayAga ho gyaa| AcArya jinasena viracita harivazaMpurANa se jJAta hotA hai ki bhagavAn ne dIkSA-sthala para apanI prajA ko samajhAyA ki tuma logoM kI rakSA ke lie maiMne catura bharata ko niyukta kara diyA hai, tuma usakI sevA kro| prajA ne unakI AjJA svIkAra kara jisa sthAna para prajApati RSabhadeva kI vidAI sambandhI pUjA kI, vaha sthAna pUjA ke kAraNa 'prajAga' (prayAga) kahA jAne lgaa| AcArya raviSeNa ne isa viSaya meM do mata prastuta kie haiM- prathama matAnusAra bhagavAn RSabhadeva prajA se dUra hokara usa sthAna para gaye the, isalie usa sthAna kA nAma prajAga ho gyaa| dvitIya vicAra ke anusAra bhagavAn ne usa sthAna para prakRSTa tyAga kiyA thA, isalie vaha sthAna prayAga nAma se prasiddha ho gyaa|3 isa prakAra spaSTa hai ki pahale to siddhArthavana kA nAma prayAga haA aura bAda meM purimatAla nagara bhI prayAga kahA jAne lgaa| isIlie paravartI sAhitya meM kahIM bhI purimatAlanagara kA nAmollekha nahIM milatA hai| akSayavaTa dIkSA grahaNa karane ke bAda bhagavAn cha: mAsa paryanta usI vana meM kAyotsargayoga se sthira rahe, phira vibhinna dezoM kA vihAra karane cale gye| ThIka eka sahasra varSoM ke bAda ve puna: purimatAlanagara meM Aye aura zakaTavana meM eka vaTavRkSa ke nIce paryaMkAsana meM virAjamAna ho gye| unhoMne dhyAnAgni ke dvArA apane samasta. ghAtiyA karmoM kA nAza kara phAlguna kRSNA ekAdazI ko uttarASAr3haranakSatra meM nirmala kevalajJAna prApta kiyaa| indrAdi devoM ne samavazaraNa kI racanA kI aura prabhuvara ne prathama dharmopadeza va dharmacakrapravartana yahIM para kiyaa| ise sunakara purimatAlanareza vRSabhasena bhI aneka rAjAoM ke sAtha AyA aura dIkSA lekara bhagavAn kA prathama gaNadhara bnaa| yahA~ jisa vaTavRkSa ke nIce bhagavAn ko akSaya jJAna-lakSmI kI prApti huI, vahI vaTavRkSa 'akSayavaTa' ke nAma se prasiddha ho gyaa| jaina tIrthakSetroM meM akSayavaTa kI viziSTa mahimA hai| nandisaMgha kI gurvAvalI meM isako sammedazikhara, campApurI Adi tIrthoM ke samakakSa batAyA gayA hai| vividhatIrthakalpa se jJAta hotA hai ki muslima zAsakoM ne akSayavaTa ko kaI bAra kaTavAyA kintu vaha bAra-bAra pallavita-puSpita hotA rhaa| Aja bhI yaha bhagavAn ke prakRSTa tyAga evaM kaThora sAdhanA kA mauna sAkSI banA ilAhAbAda kile meM sthita hai| isake darzana mAtra se bhakta kA mana prabhuvara kI bhakti meM DUba jAtA hai aura akSaya puNya kA bhAgI banatA hai| prAcIna tIrthamAlA saMgraha ke anusAra pahale yahA~ RSabhadeva ke caraNa virAjamAna the, jise solahavIM zatAbdI meM rAya kalyANa nAmaka sUbedAra ne haTavAkara zivaliGga kI sthApanA karavA dii| ina pramANoM se spaSTa hai ki jaina dharma ke itihAsa meM prayAga kA nAma sarvathA agragaNya hai| bhagavAn RSabhadeva kA janma bhale hI ayodhyA meM huA ho kintu jaina dharma kI janmabhUmi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 17 to prayAga hI mAnI jaayegii| yahIM para bhagavAn ne dIkSA lI aura kevalajJAna prApta kiyaa| apanA prathama dharmopadeza evaM dharmacakrapravartana bhI yahIM para kiyaa| isa prakAra jainadharma ke siddhAntoM evaM upadezoM kA prathama prAkaTya isI pAvana bhUmi para huA thaa| vRSabhasena Adi rAjAoM ke dIkSita hone ke AdhAra para yaha anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai ki atyanta prAcIna kAla meM hI prayAga janapada meM jaina dharma kA pracAra-prasAra Arambha ho gayA thaa| prayAga-stambha ilAhAbAda kile ke andara eka vizAla prastara stambha khar3A hai, jise prayAga -stambha kahA jAtA hai| yaha 35 phuTa U~cA aura 493 mana bhArI hai isameM priyadarzI (azoka), samudragupta, jahA~gIra Adi samrAToM ke dharmAdeza, vijaya-yAtrAe~ evaM rAjyAbhiSeka-vivaraNa aMkita haiN| kahA jAtA hai ki ise 232-35 I0 pU0 meM samrATa azoka ne apanI uparAjadhAnI 'kauzAmbI' meM sthApita karAyA thA, jise bAdazAha phirojazAha ne uThavAkara saMgama taTa para rakhavA diyaa| parantu jaina vidvAn isako azoka-nirmita nahIM maante| unakA vicAra hai ki isakA nirmANa azoka ke pautra samprati ne karAyA thaa| samprati jainadharma kA prabala anuyAyI evaM pracAraka thaa| usane tIrthaMkaroM kI kalyANaka-bhUmiyoM para stambha, stUpa Adi banavAkara usa para jainadharma kI udAra zikSAyeM evaM dharmAjJAe~ aMkita karAyI thiiN| parantu kahIM bhI apanA pUrA nAma na dekara kevala 'priyadarzin' hI ullekhita karAyA thaa| maunI amAvasyA jaina anuzrutiyoM ke anusAra bhagavAn RSabhadeva ne kailAza parvata para jaba mAgha kRSNA caturdazI ko nirvANa prApta kiyA, taba purimatAlanagara ke nivAsiyoM ne amAvasyA ko saMgama taTa para usa maunI sAdhu kA mokSa kalyANaka mnaayaa| isI samaya se mAghI amAvasyA ko maunI amAvasyA kahA jAne lagA aura usa punIta parva para vahA~ snAnAdi kA Ayojana hone lgaa| annikAputra kA nirvANa __' kalyANaka tIrthakSetra hone ke kAraNa prayAga meM jainadharmAnuyAyI, bhaktoM, pracArakoM, vidvAnoM evaM muniyoM kA AvAgamana prAyaH hotA rahatA thaa| vividhatIrthakalpa nAmaka grantha meM yahA~ Ane evaM rahane vAle katipaya jainAcAryoM ke ullekha vidyamAna haiN| ukta grantha ke anusAra ekadA AcArya anikAputra ko kucha AtatAiyoM ne saMgama kI dhArA meM pheMka diyaa| tabhI zreNI-ArohaNa karake unhoMne kevalajJAna prApta kiyA aura antakRt kevalI hokara mukti-lAbha kiyaa|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 nagarastha jainamandira ayodhyA, kAzI Adi nagaroM kI bhA~ti prayAga bhI saprasiddha jainatIrtha hai| yahA~ zatAbdiyoM taka jainadharma evaM saMskRti kA vyApaka pracAra-prasAra rhaa| ata: anumAna hai ki pracIna kAla meM yahA~ jainamandiroM kI bharamAra rahI hogii| parantu isa samaya kevala ATha-dasa mandira aura kucha caityAlaya hI vidyamAna haiN| inameM bhI adhikAMza navIna haiN| ekAdi sthaloM ke utkhanana se prApta purAtAttvika sAmagriyoM se pratIta hotA hai ki prAcIna kAla meM vahA~ jainamandira rahe hoNge| lagabhaga Der3ha-do sau varSoM pUrva kile kI khudAI meM jainadharma se sambandhita kucha tIrthaMkaroM evaM yakSa-yakSiNiyoM kI purAtana pratimAyeM upalabdha huI thIM, jo cAhacanda muhalle ke mandiroM meM virAjamAna haiN| vidvAnoM kA anumAna hai ki tIrthaMkara pratimAe~ caturthakAla arthAt IsApUrva chaThI zatAbdI ke Asa-pAsa kI banI huI haiN| bhUgarbha se prApta ina kalAkRtiyoM ke AdhAra para anumAna kiyA jAtA hai ki prAcIna kAla meM ukta sthala para vizAla jainamandira thA, jise tatkAlIna kisI mahApuruSa ne prabhuvara kI cirasmRti meM banavAyA hogaa| parantu yaha mandira kaba aura kaise naSTa huA, yaha prazna Aja bhI anuttarita hai| pArzvanAtha digambara jaina mandira ___ yaha mandira cAhacanda (jIro roDa) muhalle meM hai| sthAnIya anuzrutiyoM ke anusAra isakA nirmANa nauvIM zatAbdI meM huA thaa| yahA~ virAjamAna tIrthaMkara mUrtiyA~ pASANa kI aura deviyoM kI prAya: dhAtu-nirmita haiN| tIrthaMkaroM meM mUlanAyaka bhagavAn pArzvanAtha kI pratimA vizeSa ullekhanIya hai kahA jAtA hai ki yaha pratimA kile meM bhUgarbha se prApta huI thii| paMcAyatI digambara jaina bar3A mandira yaha jinAlaya pArzvanAtha mandira se lage hue dharmazAlA ke andara hai| isameM aneka purAtana pratimAyeM virAjamAna haiN| vidvAnoM kA anumAna hai ki ye sabhI mUrtiyA~ chaThI se dasavIM zatAbdI ke madhya vinirmita kI gayI haiN| prayAga saMgrahAlaya meM jaina kalAkRtiyA~ prayAga saMgrahAlaya meM kucha aisI purAtana jaina purAtAttvika sAmagrI surakSita hai, jinase isa janapada meM jainadharma evaM saMskRti ke vyApaka pracAra-prasAra kA parijJAna hotA hai| mUrtiyoM meM kauzAmbI se prApta candraprabhu (chaThI zatAbdI) aura sarvatobhadrikA (10 vIM zatI ) tathA pabhosA se upalabdha zAntinAtha kI pratimA (12vIM zatI) vizeSa ullekhanIya haiN| yahA~ kucha mRNmUrtiyA~, manake, AyAgapaTTa Adi bhI surakSita haiM, jo prayAga janapada meM hI upalabdha hue haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 19 grAmINa tIrthakSetra kauzAmbI bhagavAna RSabhadeva ne sampUrNa bhAratavarSa ko jina 52 janapadoM meM vibhAjita kiyA, unameM vatsarAjya anyatama thaa| isakI rAjadhAnI kauzAmbI thii| kauzAmbI kI pahacAna ilAhAbAda nagara se dakSiNa-pazcima 60 kimI0 dUra yamunA ke uttarI taTa para sthita kausama grAma se kI jAtI hai| prAcIna kAla meM yaha nagarI atyanta unnata evaM vaibhavazAlI thI, parantu isa samaya yahA~ kausama, gar3havA, kozala inAma, kosama khirAja, pAlI, pabhosA Adi choTe-choTe grAma vidyamAna haiN| yahA~ pANDavoM dvArA banavAyA huA eka kilA thA, jo aba dhvasta hokara eka vizAla TIle ke rUpa meM kausama aura gar3havA ke madhya sthita hai| kauzAmbI jainoM kA suprasiddha tIrtha kSetra hai| yahA~ chaThe tIrthaMkara bhagavAn padmaprabhu ke garbha, janma, dIkSA evaM kevalajJAna kalyANaka manAye gaye the| jaina zAstroM evaM purANoM se jJAta hotA hai ki tIrthaMkara padmaprabhu kA janma kauzAmbIpurI meM mahArAja dharaNa aura mahArAnI susImA se Azvina kRSNA trayodazI ko citrAnakSatra meM huA thaa| prabhuvara kI janmasthalI hone ke kAraNa yaha nagarI zatAbdiyoM taka jainadharma kA pramukha kendra banI rhii| 23 veM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha kA samavazaraNa yahA~ AyA thA aura yahA~ ke nivAsiyoM ko unakA upadezAmRta sahaja hI prApta ho gyaa| 24 veM tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra bhI kevalajJAna-prApta hone ke pUrva yahA~ padhAre aura candanabAlA ke hAthoM se prApta kodo ke bhAta kA AhAra grahaNa kiyA thaa| isake bAda ve kaI bAra Aye aura unakA samavazaraNa bhI lgaa| vatsanareza zatAnIka bhagavAn mahAvIra ke mausA aura udayana mausere bhAI the| ata: ina donoM rAjAoM ke zAsana kAla meM yahA~ jainadharma ko pallavita-puSpita hone kA bharapUra avasara prApta huaa| jainadharma ke 11veM cakravartI jayasena kI janmasthalI hone kA saubhAgya bhI isI nagarI ko prApta hai| prAcIna kAla meM yahA~ anekoM jainamandira evaM dharmazAlAe~ vidyamAna thiiN| saptama zatAbdI meM Ae huye hue cInI yAtrI yuvAnacyA~ga ne yahA~ ke 50 mandiroM kA ullekha kiyA hai| parantu muslima kAla meM yahA~ kA sampUrNa jaina sAMskRtika vaibhava kSata-vikSata kara diyA gyaa| mandira, mUrtiyA~, zilAlekha Adi naSTa kara diye gye| Aja bhI yahA~ ke khaNDaharoM aura Asa-pAsa ke gA~voM meM asaMkhya khaNDita-akhaNDita pratimAyeM vikharI par3I haiN| 11 1955 I0 meM prayAga vizvavidyAlaya kI ora se karAye gaye utkhanana meM asaMkhya mRNamUrtiyA~, manake Adi prApta hue the| khudAI meM eka vizAla bihAra bhI milA hai, jo AjIvaka sampradAya ke saMsthApaka maMkhaliputra gozAlaka kA batAyA jAtA hai| mIloM meM bikhare bhagnAvazeSoM ke madhya eka stambha khar3A hai, jise maurya samrATa samprati ne bhagavAn mahAvIra kI kIrti ke pratIkarUpa meM vinirmita karAyA thaa| 12 pichalI zatAbdI (1825-35 I0) meM bAbU prabhudAsa jI ArAvAloM ne prAcIna mandira kA jIrNoddhAra evaM eka zikharabaddha digambara
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 jaina mandira kA nirmANa karA kara isa tIrthakSetra ko punarjIvita kiyaa| mandira meM bhagavAna padmabhaprabhu kI pratimA evaM caraNa virAjamAna haiN| caraNoM para eka dhuMdhalA lekha hai, jisameM saM0567 spaSTa rUpa se dRSTigocara hotA hai| yahA~ prabhudAsa jI dvArA banavAyI gayI eka dharmazAlA bhI hai| isa samaya mandira evaM dharmazAlA kA prabandha prabhUdAsa jI ke pautra ke pautra bAbU subodha kumAra jI jaina ( mAnada prabandha nidezaka, jaina siddhAnta bhavana, ArA, bihAra) evaM unake parivAra vAloM kI ora se hotA hai| ina prAcIna evaM purAtAttvika sAmagriyoM kI upalabdhatA se pUrNata: spaSTa ho jAtA hai ki prAcIna kAla meM kauzAmbI aura isake Asa-pAsa jaina dharma kA vyApaka pracAra thaa| Aja bhI yahA~ phAlguna kRSNA caturthI ko vizAla jaina melA lagatA hai| pabhosA yaha sthAna kauzAmbI se 10 ki0mI0 pazcima yamunA ke uttarI taTa para hai| prAcIna kAla meM pabhosA bhI kauzAmbI kA hI eka bhAga thaa| yahIM ke manohara udyAna meM bhagavAn padmaprabhu ke dIkSA evaM kevalajJAna kalyANaka hue the| tiloyapaNNatti ke anusAra padmaprabhu jinendra kArtika kRSNa trayodazI ko aparAhna ke samaya citrA nakSatra meM manohara udyAna meM tRtIya bhakta ke sAtha dIkSita hue the| 13 dIkSA lene ke bAda ve vihAra karane cale gye| chaH mAsa pazcAt ve puna: usI vana meM padhAre aura dhyAnamagna ho gye| pariNAmasvarUpa vaizAkha zuklA dazamI ko aparAhna kAla meM citrA nakSatra ke rahate manohara udyAna meM unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| 14 indrAdi devoM ne kalyANaka mahotsava manAyA aura yahIM bhagavAn kA prathama samavazaraNa lgaa| isa prakAra padmaprabhu jI ke garbha evaM janma kalyANaka kauzAmbI nagarI meM aura dIkSA tathA kevalajJAna kalyANaka manohara udyAna (pabhosA) meM hue the| yahA~ prabhAsagiri nAmaka eka choTI sI pahAr3I hai isakI lagabhaga AdhI U~cAI para eka choTe se mandira ke andara aneka purAtana pratimAyeM virAjamAna haiN| inameM mUlanAyaka bhagavAn padmaprabhu kI sAtizaya pratimA vizeSa prasiddha hai| yaha halake bAdAmI pASANa kI hai parantu sUryodaya hone para sUrya jyoM-jyoM car3hatA hai,tyoM-tyoM isakA varNa lAla hotA jAtA hai| sUrya Dhalane para isakA raMga pUrvavat ho jAtA hai| kahA jAtA hai ki yaha pratimA kauzAmbI mandira ke kue~ meM par3I thI, jise nikAlakara yahA~ sthApita kiyA gayA hai| pahAr3I ke UparI bhAga meM eka vizAla zilA para cAra dhyAnamagna muniyoM kI pratimA aMkita hai| yahA~ do guphAe~ haiM, jinake abhilekhoM se pratIta hotA hai ki inakA nirmANa IsApUrva prathama-dvitIya zatAbdI meM huA thaa|15 yahA~ zuMgakAla ke kaI zilAlekha evaM AyAgapaTTa mile haiN| 16 pahAr3I ke samIpa eka vizAla digambara jaina dharmazAlA hai| isake andara sthita mandira meM bhUgarbha se nikalI huI aneka jaina pratimAe~ vidyamAna haiN| sthAnIya anuzrutiyoM ke anusAra pahAr3I para pratyeka rAtri ko kezara kI varSA hotI hai| caitra zuklA pUrNimA ko yahA~ vArSikotsava manAyA jAtA hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 21 grAmINa jainamandira prayAga janapada prAcIna kAla se hI jaina dharma evaM saMskRti kA pradhAna kendra banA huA hai| ata: isake grAmINAJcala meM bhI jainamandiroM, dharmazAlAoM evaM kalAkRtiyoM kA honA svAbhAvika hI hai| kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra ke samaya meM kauzAmbI aura pabhosA kSetra meM dasa hajAra mandira evaM dharmazAlAyeM vidyamAna thiiN| 17 parantu isa samaya unakI saMkhyA atyanta nyUna ho gayI hai| pabhosA ke samIpa campahA bAjAra meM eka digambara jaina mandira hai| isameM sthApita mUrti kheta meM milI thI, jo IsvI san ke pUrva kI mAnI jAtI hai| pAlI kA prAcIna mandira to naSTa ho cukA hai parantu navIna mandira bana gayA hai| isameM aneka prAcIna pratimAyeM virAjamAna haiN| isI prakAra sarAya~ akila, beraI, kor3ahAraghATa, dArAnagara, zAhajAdapura Adi grAmoM meM bhI jainamandira haiN| sthAnIya anuzrutiyoM ke anusAra prAcIna kAla meM zAhajAdapura eka samRddhizAlI jaina nagara thaa| yahA~ do sau jainamandira evaM bahusaMkhyaka jaina parivAra the| kauzAmbI, bhadainI, candrAvatI, Adi tIrthakSetroM meM vidyamAna digambara jaina mandiroM evaM dharmazAlAoM ke nirmAtA bAbU prabhudAsajI ke pUrvaja isI grAma ke nivAsI the| yahIM se ve vArANasI aura bAda meM ArA cale gaye the|18 kavivara vinodIlAla bhI isI grAma ke nivAsI the| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki jaina dharma ke sAtha prayAga janapada kA sambandha yugAdi se hai| yahA~ isa dharma kA pracAra Adya tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva ke samaya se hI Arambha ho gayA thaa| isake pazcAt bhagavAn pArzvanAtha (877-777 I0 pU0) evaM bhagavAn mahAvIra (chaThI zatI I0pU0) ke samaya taka yaha janapada jainadharma aura saMskRti kA pradhAna kendra banA rhaa| vatsanareza zatAnIka evaM udayana ke zAsana-kAla meM bhI isa ko dharma phUlane-phalane kA bharapUra avasara prApta huaa| usa samaya yahA~ asaMkhya jainamandira aura jaina bastiyA~ vidyamAna thiiN| cInI yAtrI hvenasA~ga ke samaya ( saptama zatAbdI IsavI) meM bhI yahA~ jainadharma kA vyApaka pracAra thaa| akele kauzAmbI meM hI 50 mandira vidyamAna the| parantu madhyakAla meM yaha bhUbhAga musalamAnoM ke Adhipatya meM A gyaa| phalata: yahA~ kI sapUrNa sAMskRtika virAsata kSata-vikSata hone lgii| isakI kalA kA vinAza kiyA gyaa| mandira-mUrtiyA~ stUpa, AyAgapaTTa Adi tor3a DAle gye| phira bhI yahA~ ke dharmaprANa jainabandhu nirAza nahIM hue| ve svadharmapAlana ke sAtha-sAtha mandiroM ke jIrNoddhAra evaM navanirmANa meM lage rhe| isase prayAga Aja bhI eka pAvana jaina tIrthakSetra ke rUpa meM prasiddha hai aura bhaviSya meM bhI rahane kI pUrNa AzA hai| sandarbha1. mahAbhArata, vana0,87/18-19, matsya pu0109/15 2. evamuktvA prajA yatra prajApatimapUjayat / pradeza: sa prajAgAkhyo yata: puujaarthyogtH|| -harivaMza0 9/96.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. zramaNa/julAI-sitambara / 1996 prajAga iti dezo'sau prajAbhyo'smin gato yataH / prakRSTo vA kRtastyAgaH prayAgastena kIrtitaH / / : - padmapurANa 13/28. zrI sammedagiri - campApurI-Urjayantagiri-akSayavaTa AdIzvara dIkSA sarva siddhakSetra kRta yAtrANAM / vividhatIrthakalpa, pRSTha 68. prAcIna tIrthamAlA saMgraha, bhAga 1, pR010-11. draSTavya- u0pra0 ke di0 jai0 tIrtha, pR0 9, 12, 136. vividhatIrthakalpa, pR0 68. tiloyapaNNatti 4 / 531, padma098/145, varAMga0 27/82, uttara pu052/ 18. 10. kauzAmbIgar3ha kA saMkSipta itihAsa - subodha kumAra jaina, pR0 40. 11. draSTavya - prA0 bhA0 kalAe~ - ema0 ema0 asagara alI kAdarI, pR0 236. 12. kauzAmbI gar3ha kA saMkSipta itihAsa, pR042. 13. tiloyapaNNatti 4 / 649. 14. vahI, 4/683. 15. jaina zilAlekha saMgraha, bhAga 2, pR013-14. 16. u0pra0 ke di0 jai0 tIrtha, pR0151. 17. kauzAmbIgar3ha kA saMkSipta itihAsa, pR050. 18. vahI, pR0 33-39 evaM jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 46, kiraNa 1 - 2, pR022. balIpuraTATA, prayAga 212203
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa jIrApallIgaccha kA itihAsa DaoN. zivaprasAda nirgrantha paramparA ke zvetAmbara AmnAya ke antargata candrakula se udbhUta gacchoM meM bRhadgaccha yA vaDagaccha kA mahattvapUrNa sthAna hai| pUrNimAgaccha, Agamikagaccha, aMcalagaccha, pippalagaccha Adi bRhadgaccha se hI astittva meM Aye haiN| bRhadgacchagurvAvalI' [racanAkAla vikrama samvat kI 16vIM zatAbdI] ke anusAra bRhadgaccha se udbhUta paccIsa zAkhA gacchoM me jIrApallIgaccha bhI eka hai| ___ jaisA ki isake abhidhAna se spaSTa hotA hai jIrApallI' [rAjasthAna prAnta ke sirohI jile meM AbU ke nikaTa avasthita jIrAvalA grAma) nAmaka sthAna se yaha gaccha astittva meM AyA pratIta hotA hai| bRhadgacchIya devacandrasUri ke praziSya aura jinacandrasUri ke ziSya rAmacandrasUri isa gaccha ke pravartaka mAne jA sakate haiN| isa gaccha meM vIrasiMhasUri, vIracandrasUri, zAlibhadrasUri, vIrabhadrasUri, udayaratnasUri, udayacandrasUri, rAmakalazasUri, devasundarasUri, sAgaracandrasUri Adi kaI munijana ho cuke haiN| isa gaccha se sambaddha sAhityika aura abhilekhIya donoM prakAra ke sAkSya milate haiM jo saba milakara vikrama samvata kI 15vIM zatAbdI se lekara vikrama samvata kI 17vIM zatAbdI ke prathama dazaka taka ke haiN| kintu jahA~ abhilekhIya sAkSya vi. saM. 1406 se lekara vikrama samvata 1576 taka ke haiM evaM unakI saMkhyA bhI tIsa ke lagabhaga hai, vahIM sAhityika sAkSyoM kI saMkhyA mAtra do hai| cU~ki uttarakAlIna aneka caityavAsI munijana prAya: pAThana-pAThana se dUra rahate hue svayaM ko caityoM kI dekharekha aura jina pratimAoM kI pratiSThA Adi kAryoM meM hI vyasta rakhate the| ata: aise gacchoM se sambaddha sAhityika sAkSyoM kA kama honA svAbhAvika hai| sAmprata nibandha meM upalabdha sAkSyoM ke AdhAra para isa gaccha ke itihAsa kI eka jhalaka prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai| sAhityika sAkSyoM kI tulanA meM abhilekhIya sAkSyoM kA prAcInatara hone aura saMkhyA kI dRSTi se adhika hone ke sAtha hI adhyayana kI suvidhA Adi ko naz2ara meM rakhate hue sarvaprathama inakA aura tatpazcAt sAhityika sAkSyoM kA vivaraNa diyA jA rahA hai:
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : / julAI-sitambara/ 1996 zramaNa/ jIrApallIgaccha kA ullekha karane vAlA sarvaprathama lekha isa gaccha ke Adima AcArya rAmacandrasUri dvArA pratiSThApita AdinAtha kI pratimA para utkIrNa hai| vartamAna meM yaha pratimA zItalanAtha jinAlaya, udayapura meM saMrakSita hai| zrI pUranacanda nAhara ne isakI vAcanA dI hai, jo isa prakAra hai : saM. 1406 varSe jyeSTha sudi 9 ravau sA..... kAritaM pratiSThitaM jIrApallIyaiH zrIrAmacandrasUribhiH / / kuTumba zreyorthaM zrI AdinAtha bimbaM jainalekhasaMgraha, bhAga - 2, lekhAMka 1049 isa gaccha kA ullekha karane vAlA dvitIya lekha vi. saM. 1411 kA hai jo jIrAvalA sthita jinAlaya meM pArzvanAtha kI devakulikA para utkIrNa hai| muni jayantavijaya ne isakI vAcanA dI hai, jo nimnAnusAra hai| : saM. 1411 varSe caitra vAdi 6 budhe anurAdhA nakSatre bRhadgacchIya zrIdevacandrasUrINAM paTTe zrIjinacandrasUrINAM tapovana tapodhana tapasvIkaraparivRtAnAM zrIpArzvanAthasya devakulikA jIrApallIyaiH zrIrAmacandrasUribhiH kAritA chaH / / arbudAcalapradakSiNAjainalekhasaMdoha, lekhAMka 119 isa gaccha se sambaddha anya lekhoM kA vivaraNa isa prakAra hai: kramaza
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka samvat tithi/miti AcArya yA muni lekha kA svarUpa kA nAma pratiSThAsthAna sandarbha grantha . 23 1413 phAlguna sudi 13 devacandrasUri ke pArzvanAtha kI paTTadhara jinacandrasUri devakulikA para ke paTTadhara utkIrNa lekha rAmacandrasUri muni jayantavijaya, saMpA., arbudAcalapradakSiNAjainalekha saMdoha, lekhAMka 120 evaM daulatasiMha loDhA, pUrvokta, lekhAMka 309 2. 1429 mAgha vadi 7 vIracandrasUri AdinAtha jinAlaya, vaDanagara muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-1, lekhAMka 540 loDhA, pUrvokta, lekhAMka 99 3. 1435 mAgha vadi 12 somavAra vIrasiMhasUri ke paTTadhara vIracandrasUri zAMtinAtha kI pratimA para utkIrNa lekha zramaNa/julAI-sitambara/1996 1438 jyeSTha vadi 4 ravivAra cintAmaNi jI kA mandira, bIkAnera agaracanda nAhaTA, pUrvokta lekhAMka 532 : 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : 1440 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2, lekhAMka 241 6. 1442 pauSa sudi 11 vIra(canda)sUri budhavAra ke ziSya zAlibhadrasUri vaizAkha sudi 15 vIracandrasUri ke ziSya zAlibhadrasUri vaizAkha sudi 6 " budhavAra vaizAkha sudi 3 somavAra zAMtinAtha kI pratimA para utkIrNa lekha pArzvanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha padmaprabha kI pratimA kA lekha caubIsI jina pratimA para utkIrNa lekha . gauDIpArzvanAtha jinAlaya, baDodarA cintAmaNi jI kA mandira, bIkAnera anupUrtilekha, AbU 1449 agaracaMda nAhaTA, saMpA. bIkAnerajainalekhasaMgraha, lekhAMka 54 muni jayantavijaya, pUrvokta, lekhAMka 603 daulata siMha lor3hA, saMpA., zrIpratimAlekhasaMgraha, lekhAMka 62 nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 563 zramaNa/julAI-sitambara/1996 8. 1453 cintAmaNi jI kA mandira bIkAnera mahAvIra kI dhAtupratimA para utkIrNa lekha pArzvanAtha kI dhAtupratimA kA lekha dharmanAtha jinAlaya muni jayantavijaya, pUrvokta, lekhAMka 74
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1468 vaizAkha vadi 3 zAlibhadrasUri zukravAra ke paTTadhara vIrabhadrasUri vaizAkha sudi 12 zAlibhadrasUri 12. 1472 navakhaNDA pArzvanAtha jinAlaya, bhoyarApADo, khaMbhAta bhaMDArastha dhAtu pratimA, pAlitANA sumatinAtha mukhya bAvanajinAlaya, mAtara cintAmaNijI kA mandira, bIkAnera muni buddhisAgara, saMpA., jainadhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga2, lekhAMka874 muni vijayadharmasUri, saMpA. prAcInalekhasaMgraha, lekhAMka 111 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2, lekhAMka 461 vaizAkha.....? zreyAMsanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI pratimA kA lekha mahAvIra kI dhAtupratimA kA lekha pArzvanAtha kI dhAtupratimA kA lekha candraprabha kI dhAtupratimA kA lekha zAlibhadrasUri 14. 1481 nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 707 vaizAkha sudi 15 vIracandrasUri budhavAra ke paTTadhara zAlibhadrasUri vaizAkha sudi 5 zAlibhadrasUri guruvAra ke paTTadhara udayaratnasUri zramaNa/julAI-sitambara/1996 15. 1483 pArzvanAtha jinAlaya, narasiMhajI kI pola, baDodarA buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 130 : 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. 17. 18. 19. 20. 2 1483 1508 1509 1515 1520 3 mAgha vadi 5 somavAra jyeSTha sudi 10 somavAra vaizAkha. 4 mAgha vadi 7 ravivAra zAlibhadrasUri udayacandrasUri phAlguna sudi 5 udayacandrasUri guruvAra udayacandrasUri ke ziSya sAgaracandrasUri vAsupUjya kI paMcatIrthI kA lekha pratimA zreyAMsanAtha kI pratimA kA lekha suvidhinAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha kunthunAtha kI dhAtupratimA kA lekha vimalanAtha kI dhAtupratimA kA lekha pArzvanAtha jinAlaya, sAthA zAMtinAtha jinAlaya, rAdhanapura saMbhavanAtha jinAlaya, amarelI ajitanAtha jinAlaya, zekhano pADo, ahamadAbAda 7 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 245 loDhA, pUrvokta, lekhAMka 256 muni vizAlavijaya, saMpA. rAdhanapurapratimAlekhasaMgraha, lekhAMka 161 muni vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 303 buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1 lekhAMka 1015 28 : zramaNa/julAI-sitambara/1996
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1527 mAgha vadi 7 ravivAra zAMtinAtha jinAlaya, lakhanaU zAlibhadrasUri ke paTTadhara udayacandrasUri " pUranacanda nAhara, saMpA., jainalekhasaMgraha, bhAga-2, lekhAMka 1506 loDhA, pUrvokta, lekhAMka 138 22. 1527 1527 zAMtinAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha dharmanAtha " 1532 vaizAkha vadi 5 ravivAra cintAmaNi jI kA mandira, bIkAnera nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 1072 24. 1549 jyeSTha vadi 1 zukravAra udayacandrasUri ke ziSya sAgaracandrasUri udayacandrasUri ke paTTadhara devaratnasUri devaratnasUri vIra jinAlaya, sAMgAnera vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 855 kA lekha pArzvanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha vAsupUjya kI dhAtu kI pratimA kA lekha zramaNa/julAI-sitambara/1996 25. 1552 mAgha vadi 2 ravivAra zAMtinAtha jinAlaya, zAMtinAtha pola, ahamadAbAda buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-1, lekhAMka 1323 : 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 1560 3 vaizAkha sudi 3 budhavAra 4 devaratnasUri 30 : 26. munisuvrata kI pratimA kA lekha jaina mandira, rAjanagara sArAbhAI navAba"rAjanagaranA jinamandiromAM sacavAyelA aitihAsika avazeSo' jainasatyaprakAza varSa 9, aMka 8, lekhAMka 36 nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 1136 27. zramaNa/julAI-sitambara/1996 1572 vaizAkha sudi 3 zanivAra zAMtinAtha kI dhAtupratimA kA lekha cintAmaNijI kA mandira, bIkAnera
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 31 jaisA kI pIche hama dekha cuke haiM vi.saM. 1406 ke pratimAlekha meM pratimA-pratiSThApaka ke rUpa meM rAmacandrasUri kA to ullekha hai, parantu unake guru Adi kA nAma ukta lekha se jJAta nahIM hotA, vahIM dUsarI ora vi.saM. 1411 aura vi.saM. 1413 ke abhilekhoM se spaSTa rUpa se unake guru aura praguru tathA unake gaccha kA bhI nAma mAlUma ho jAtA hai| cU~ki ye isa gaccha [jIrApallIgaccha] se sambaddha prAcInatama sAkSya haiM ata: yaha mAnA jA sakatA hai ki rAmacandrasUri ke samaya se hI baDagaccha kI eka zAkhA ke rUpa meM jIrApallIgaccha ke astittva meM Ane kI nIMva par3a cukI thI aura zIghra hI yaha eka svatantra gaccha ke rUpa meM sthApita ho gyaa| isa AdhAra para rAmacandrasUri ko isa gaccha kA purAtana AcArya mAnA jA sakatA hai| abhilekhIya sAkSyoM se rAmacandrasUri ke atirikta vIrasiMhasUri, vIracandrasUri, zIlabhadrasUri, vIrabhadrasUri, udayaratnasUri, udayacandrasUri, sAgaracandrasUri, devaratnasUri Adi ke nAmoM ke sAtha-sAtha unake pUrvApara sambandhoM kA bhI ullekha mila jAtA hai, jo isa prakAra hai: 1. vIrasiMhasUri ke paTTadhara vIracandrasUri [vi.saM. 1429-38] vIracandrasUri ke paTTadhara zAlibhadrasUri [vi. saM. 1440-83] 3. zAlibhadrasUri ke prathama ziSya vIrabhadrasUri [vi. saM. 1468] 4. zAlibhadrasUri ke dvitIya ziSya udayaratnasUri [vi. saM. 1483] zAlibhadrasUri ke tRtIya ziSya udayacandrasUri [vi. saM. 1508-27] udayacandrasUri ke prathama ziSya sAgaracandrasUri [vi. saM. 1520-1532] 7. udayacandrasUri ke dvitIya ziSya devaratnasUri [vi. saM. 1549-1572] ukta AdhAra para jIrApallIgaccha ke munijanoM ke guru-ziSya paramparA kI eka tAlikA punargaThita kI jA sakatI hai, jo isa prakAra hai: vaDagacchIya devacandrasUri Mi 5 jinacandrasUri rAmacandrasUri [vi. saM. 1411 aura 1413 meM jIrApallI tIrtha para do devakulikAoM ke nirmAtA] vIrasiMhasUri vIracandrasUri [vi. saM. 1429-1438]
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 zAlibhadrasUri [vi. saM. 1440-1483] udayaratnasUri vIrabhadrasUri [vi. saM. 1468] [vi.saM. 1483] sAgaracandrasUri [vi.saM. 1520 1532] udayacandrasUri [vi.saM. 1508-1527 ] vi.saM. 1557 ke pratimAlekha meM ullikhita pratimApratiSThApaka udayacandrasUri ke guru Adi kA ullekha na milane se unake sambandha meM kucha jAna pAnA kaThina hai / yadyapi Upara tAlikA meM zIlabhadrasUri ke ziSya udayacandrasUri kA nAma A cukA hai kintu ukta udayacandrasUri aura vi. saM. 1557 ke lekha meM ullikhita udayacandrasUri ke bIca samaya ke antarAla ko dekhate hue donoM kA eka hI vyakti honA asambhava to nahIM para kaThina avazya hai| devaratnasUri. [vi.saM. 1549-1572] jaisA ki lekha ke prArambha meM kahA jA cukA hai isa gaccha se sambaddha mAtra do sAhityika sAkSya milate haiN| inameM se prathama hai rAmakalazasUri ke ziSya devasundarasUri dvArA racita kyvnnaacaupaaii| isakI prazasti meM racanAkAra ne kevala apane guru aura racanAkAla tathA gaccha Adi kA hI ullekha kiyA hai, jo isa prakAra hai : saMvata panara corANa sAra, mAgasara vadi sAtami guruvAra / pUSya nakSatra hUMto sidha joga, kayavannAnI kathAno bhoga / / zrIjIrAuligaccha guru jayavaMta, zrI zrIrAmakalazasUri guNavaMta / vAcaka devasundara pabhaNaMti, bhAi guNai te sukha lahaMti / / inake dvArA racI gaI eka anya kRti bhI milatI hai jisakA nAma hai ASAr3ha bhUtisajjhAya' (racanAkAla vi. saM. 1587) / vi. saM. 1602 meM likhI gayI tapAgacchIyazrAddhapratikramaNasUtravRtti kI pratilipi kI prazasti' meM bhI isa gaccha kA ullekha hai: ita zrI tapaga. zrAddha pratikramaNa.. .. vRttau zeSAdhikAra : paMcamaH / samAptA ceyamarthadIpikAnAmno zrAddhapratikramaNa TIkA / granthAgrantha 6644 / / zrI saM. 1602 zrAvaNa sudi 5 ravau zrIjIrAulagacche likhitaM kIkI jAuranagare zrIvijayaharSagaNi ziSya raMgavijayanI prati bhaMDArI mUkI / /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 33 kayavannAcaupAI ke racanAkAra devasundarasUri ke guru rAmakalazasUri kisake ziSya the| abhilekhIya sAkSyoM meM ullikhita sAgaracandrasUri, devaratnasUri Adi se unakA kyA sambandha thA, pramANoM ke abhAva meM yaha jJAta nahIM hotaa| ThIka yahI bAta zrAddhapratikramaNasUtra kI vi.saM. 1602 meM pratilipi karane vAle jIrApallIgacchIya raMgavijaya aura unake guru vijayaharSagaNi ke bAre meM kahI jA sakatI hai, phira bhI ukta sAhityika sAkSyoM se vi. samvat kI 17vIM zatAbdI ke prathama dazaka taka isa gaccha kA svatantra astittva siddha hotA hai| isake bAda isa gaccha se sambaddha koI sAkSya na milane se yaha anumAna vyakta kiyA jA sakatA hai ki isa samaya taka isa gaccha ke anuyAyI zramaNa kinhI prabhAvazAlI gacchoM vizeSakara tapAgaccha meM sammilita ho gaye hoNge| yadyapi tripuTImahArAja ne vi. saM. 1651 meM isa gaccha ke kinhI devAnandasUri ke paTTadhara somasundarasUri ke vidyamAna hone kA ullekha kiyA hai, parantu apane ukta kathana kA koI AdhAra yA sandarbha nahIM diyA hai, ata: ise svIkAra kara pAnA kaThina hai| sandarbha 1. muni jinavijaya, saMpA. vividhagacchIyapaTTAvalIsaMgraha, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 53, bambaI 1961 I. san, pRSTha 52-55 / 2. muni jayantavijaya, arbudAcalapradakSiNA, yazovijaya jaina granthamAlA, bhAvanagara 1948 IsvI san, pRSTha 87-97 / 3-4. mohanalAla dalIcanda desAI, jainagUrjarakavio, bhAga-1, navIna saMskaraNa, saMpA. DaoN. jayanta koThArI, bambaI 1986 IsvI san, pRSTha 333 / 5. amRtalAla maganalAla zAha, saMpA., zrIprazastisaMgraha, ahamadAbAda vi. saM. 1993, bhAga-2, pRSTha 366 / 6. tripuTI mahArAja, jaina paramparAno itihAsa, bhAga-2, zrI cAritra smAraka granthamAlA, granthAMka 54, ahamadAbAda 1960IsvI san, pRSTha 599 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa) Adhunika vijJAna, dhyAna evaM sAmAyika DaoN. pArasamala agravAla* 1. prastAvanA isa lekha meM yaha darzAyA jA rahA hai ki Aja pazcima jagat ke vaijJAnikoM ne dhyAna (Meditation) ko aneka bhautika lAbhoM ke janmadAtA ke rUpa meM svIkAra kara liyA hai| hajAroM varSoM se jaina saMskRti meM gRhastha ke lie bhI pratidina sAmAyika karane kI paramparA rahI hai| Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama dhyAna yA sAmAyika ke mahattva ko samajhakara isakA lAbha leN| isa uddezya kI pUrti hetu isa lekha meM dhyAna ke bAre meM pazcima ke vaijJAnikoM evaM DaoNkTaroM ke anusandhAna se prApta niSkarSoM kA varNana karane ke uparAnta sAmAyika kA vizleSaNa kiyA gayA hai| yaha bhI batAyA gayA hai ki sAmAyika dhyAna kA eka viziSTa rUpa hai| sAmAyika ke vizleSaNa kA uddezya yaha bhI hai ki hama sAmAyika ko eka rUr3hi kI taraha na karate hue usako samajhakara kareM tAki usakA AdhyAtmika evaM bhautika lAbha tatkAla hI hamAre jIvana meM dRSTigocara ho ske| 2. Adhunika vijJAna evaM dhyAna amarIkA ke priMsaTana vizvavidyAlaya kI eka vaijJAnika DaoN. paiTriziyA pairiMgaTana ne dhyAna magna avasthA meM kaI vyaktiyoM para kaI prayoga ina varSoM meM kie| unake niSkarSa unake dvArA likhita pustaka 'phrIDama ina meDiTezana' meM dekhe jA sakate haiN| DaoN. pairiMgaTana ne siddha kiyA ki dhyAna se blaDaprezara sAmAnya hotA hai, kolesTarAla ThIka hotA hai, tanAva kama ho jAtA hai, hRdaya rogoM kI sambhAvanA kama ho jAtI hai, yAdadAzta bar3hatI hai, Diprezana ke rogI ko bhI lAbha hotA hai, ityaadi.........ityaadi| amarIkA ke hI uccakoTi ke vaijJAnika DaoN. benasana ne bhI isI prakAra ke pariNAma unake anusaMdhAna kAryoM dvArA prApta kii| * kandakanda jJAnapITha. indaura meM 12-13 mArca 1996 ko Ayojita jaina vidyA saMgoSThI meM paThita lekha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 amarIkA ke DaoN. rAbarTa enthanI ne inakI pustaka 'ToTala selpha kaoNnphiDeMsa' meM dhyAna ke 24 bhautika lAbha ginAne ke bAda yaha batAyA ki ye saba lAbha to sAiDa iphekTa, yAnI anAja ke utpAdana ke sAtha ghAsa ke utpAdana kI taraha, haiM / mUla lAbha to yaha hai ki Apa dhyAna dvArA ApakI Antarika zakti ke najadIka Ate ho| DaoN. enthanI ne jo 24 lAbha ginAe usameM tanAva va elarjI se mukti, Draga evaM naze kI Adata se chuTakArA pAne meM AsAnI, avasthamA se rAhata, blaDaprezara, kaiMsara, kolesTarAla, hRdayaroga Adi meM lAbha sammilita hai| 1: 35 DaoN. Araniza (amarIkA) ne unakI pustaka 'rivarsiMga hArTa Diz2Ija' meM dhyAna kA mahattva vistAra se svIkAra kiyA hai| ve yaha pracArita karate haiM ki hRdaya roga kI bImArI dhyAna se ThIka ho sakatI hai| amarIkA meM bahu prazaMsita prakhyAta cikitsaka DaoN. dIpaka copar3A ne unakI pustaka 'paraphekTa heltha' meM pR. 127 se 130 para dhyAna ko auSadhi ke rUpa meM varNana karate hue prAyogika AMkar3oM kA vizleSaNa kiyA evaM kaI tathyoM kA rahasyodghATana kiyA / 40 varSa se adhika umra ke dhyAna karane vAle evaM dhyAna na karane vAloM kI tulanA karane para unhoMne yaha pAyA ki jo niyamita dhyAna karate haiM unheM aspatAla jAne kI ausata AvazyakatA lagabhaga eka-cauthAI (26.3%) raha jAtI hai| isI pustaka meM DaoN. copar3A ne blaDaprezara evaM kolesTarAla ke AMkar3oM dvArA bhI yaha batAyA hai ki dhyAna karane se kolesTarAla kA stara giratA hai va raktacApa sAmAnya hone lagatA hai| hRdaya roga ke AMkar3e batAte hue DaoN. copar3A likhate haiM ki amarIkA meM hRdayaroga ke kAraNa aspatAloM meM praveza kI ausata AvazyakatA dhyAna na karane vAloM kI tulanA meM dhyAna karane vAloM ko bahuta kama, mAtra AThavAM bhAga (12.7%) hotI hai| isI prakAra kaiMsara ke kAraNa aspatAla meM bhartI hone kI AvazyakatA dhyAna na karane vAloM kI tulanA meM lagabhaga AdhI (44.6%) hotI hai| DaoN. copar3A likhate haiM ki Aja taka dhyAna ke mukAbale meM aisI koI rAsAyanika auSadhi nahIM banI hai jisase hRdaya roga yA kaiMsara kI itanI adhika rokathAma ho jAye / 1980 se 1985 ke eka hI cikitsA bImA kampanI ke sabhI umroM ke 6 lAkha sadasyoM ke AMkar3oM ke vizleSaNa se yaha bhI jJAta huA ki dhyAna na karane vAloM kI tulanA meM dhyAna karane vAloM ko DaoNkTarI parAmarza kI ausata AvazyakatA AdhI rahI / isa prakAra ke anusandhAna se prabhAvita hokara hI amarIkA ke kaI DaoNkTara kaI bImAriyoM ke upacAra hetu davA ke nuskhe ke sAtha dhyAna kA nuskhA bhI likhane lage haiN| dhyAna ke nuskhe ke antargata rogI ko dhyAna sikhAne vAle vizeSajJa ke pAsa jAnA hotA hai jo dhyAna sikhAne kI phIsa lagabhaga 60 DAlara pratighaNTA kI dara se letA hai| amarIkA kI kaI cikitsA bImA kampaniyA~ dhyAna para hone vAle rogI ke isa kharce ko davA para hone vAle kharce ke rUpa meM mAnane lagI haiM va isakI bharapAI karatI haiN|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 adhika kyA kaheM, yahA~ taka ki DaoNkTaroM ke saMgaThana 'amarIkana meDikala azosiezana'3 ne 832 pRSThoM kI eka pustaka 'phaimilI meDikala gAiDa' likhI hai jisameM pR. 20 para vistAra se yaha batAyA hai ki jIvana ko svastha banAye rakhane ke lie niyamita dhyAna karanA cAhie / pustaka ke eka aMza kA hindI anuvAda nimnAnusAra hogA: 36 : " dhyAna karane kI kaI vidhiyA~ haiM kintu sabhI kA ekamAtra lakSya hai dimAga ko ghabarAhaTa evaM cintAjanaka vicAroM se zUnya karake zAnta avasthA prApta karanA / kaI saMsthAe~ evaM samUha dhyAna karanA sikhAte haiM kintu yaha Avazyaka nahIM hai ki Apa vahA~ jAkara dhyAna karanA siikheN| adhikAMza vyakti apane Apa hI dhyAna karanA sIkha sakate haiN| nimnAMkita sarala vidhi ko Apa apanA sakate haiN| : 1. 3. eka zAnta kamare meM ArAma se A~kha banda kara kursI para aise baiTho ki pA~va jamIna para rahe va kamara sIdhI rahe / 2. koI zabda yA muhAvarA aisA cuno jisase Apako bhAvanAtmaka prema yA ghRNA na ho (jaise 'oak' yA 'bring ) | Apa apane hoMTha hilAe binA mana hI mana isa zabda kA uccAraNa bAra-bAra duharAo / zabda para hI pUrA dhyAna do, zabda ke artha para dhyAna nahIM denA hai| isa prakriyA ko karate hue yadi koI vicAra yA dRzya dimAga meM Ae to sakriya hokara use bhagAne kA prayAsa mata karo evaM usa dRzya yA vicAra para apanA dhyAna bhI kendrita karane kA prayAsa mata karo / kintu binA hoTha hilAe Apa mana hI mana jo zabda bola rahe ho usakI dhvani para hI apanA dhyAna kendrita karo / isa prakriyA ko pratidina do bAra 5-5 minaTa taka eka saptAha ke lie yA jaba taka ki dimAga ko adhika samaya ke lie vicAra - zUnya karane ke lie pravINa na ho jAo taba taka karo tatpazcAt dhyAna kI avadhi dhIre-dhIre bddh'aao| zIghra hI dekhoge ki Apa 20-20 minaTa ke lie dhyAna karane meM samartha ho gae ho / kucha vyaktiyoM ko zabda ke Azraya ke badale kisI citra yA momabattI Adi vastu kA Azraya lenA sarala lagatA hai| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki isa prakAra ke kisI bhI zAnta dhyAna se dimAga ko vicAroM evaM cintAoM se rikta karanA / ' ukta varNana amarIkana meDikala ezosiezana ne diyA hai| anya kaI vizeSajJoM ke varNana bhI anyatra dekhe jA sakate haiN| aba hama usa vidhi kI carcA karate haiM jo jaina saMskRti meM sAmAyika nAma se hajAroM varSoM se pracalita hai| 3. sAmAyika tattvArthasUtra ke 9veM adhyAya meM sAmAyika caritra evaM uttama saMhanana vAle jIvoM ke dhyAna" kA ullekha huA hai| vaha kathana muni caritra kI apekSA se hai| binA vyaktigata
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 37 anubhUti ke isa viSaya para likhA jAnA arthahIna sA hogaa| yAnI muni ke dAsAnudAsa kI paMkti ko mere jaisA sAmAnya gRhastha isa viSaya meM likhane meM asamartha hai| ata: gRhasthoM ke lie sAmAyika kI carcA karanA hI isa lekha meM abhISTa hai| gRhasthoM kI gyAraha pratimAoM meM tIsarI sAmAyika pratimA hai : daMsUNa vaya sAmAiya posRha sacitta rAyabhatte ya / buMbhAraMbhapariggRha aNumaNa uddiTTa desavirado ya / / (cAritrapAhuDa6 - 22) isI prakAra dUsarI pratimA vratapratimA hai| isa pratimA ke antargata 5 aNuvrata, 3 guNavrata evaM 4 zikSAvrata, isa prakAra 12 vrata hote haiN| AcArya samantabhadra ne sAmAyika ko 4 zikSAvratoM meM se eka zikSAvrata batAyA hai| paramparA yaha bhI hai ki avratI zrAvakoM ko bhI yaha preraNA dI jAtI hai ki cAhe ve vratI zrAvakoM kI taraha niyamita sAmAyika na kareM kintu yathAsambhava sAmAyika avazya kreN| sAmAyika kI isa carcA kA uddezya yaha hai ki jo sAmAyika karate haiM yA kara rahe haiM unako sAmAyika kI vizeSatAeM bhalI-bhA~ti jJAta ho sake tAki sAmAyika meM vyatIta kie gae samaya kA unheM pUrA-pUrA lAbha mila ske| isake atirikta isa lekha kA uddezya yaha bhI hai ki jo sAmAyika nahIM kara rahe haiM ve bhI pUrNa rUpa se yA AMzika rUpa se, apanI kSamatA evaM paristhiti ke anusAra, sAmAyika jaise bahumUlya ratna ko apanAkara apanA Atmika evaM zArIrika svAsthya sudhAra skeN| sAmAyika prakriyA meM nimnAMkita caraNa hote haiM : 1. pratikramaNa, pratyAkhyAna, AlocanA, va samatA bhAva 2. vandanA va stavana 3. kAyotsarga evaM mantra jApa pracalita sAmAyika pATha meM ina sabakA samAveza spaSTa dikhAI detA hai| ukta tIna caraNoM meM prathama do caraNa antima caraNa kI prApti kI taiyArI hetu haiN| tIsarA caraNa yadi bIjAropaNa hai to prathama evaM dvitIya caraNa bhUmi ko narma evaM nama banAne hetu haiN| sAmAyika pATha kA mukhya uddezya prathama do caraNoM dvArA vyakti ke tanAva ko kama karanA hai| vikalpoM ke jAla se baMdhA vyakti sIdhe kAyotsarga evaM jApa meM praveza karane meM kaThinAI anubhava karatA hai| samAyika pATha kI nimnAMkita paMktiyoM para vicAra karanA upayogI hogA: jo pramAdavazi hoya virAdhe jIva ghanere / tinako jo aparAdha bhayo mere agha Dhere / /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 so saba jhUTho hou jagatapati ke parasAdai jA prasAda taiM milai sarva sukha duHkha na lAghai / / 6 / / ina paMktiyoM kA sandeza yahI hai ki jo kucha pApa kArya pUrva meM kie haiM ve 'jhUThe' ho jaaeN| bar3A ajIba lagatA hai| jo kArya huA hai, vaha to ho cukA hai, vaha jhUThA kaise hogA ? yahA~ jainadarzana kahatA hai ki jo tujhase huA usameM tU to nimitta mAtra thaa| tU una kie gae kAryoM kA svAmI apane Apako mAnatA hai yaha tumhArI bar3I galatI hai / pUrvakRta acche kArya kA ahaMkAra evaM bure kAryoM kA darda isalie hai ki tU una kAryoM kA kartA svayaM ko mAna letA hai / kartA na banakara mAtra nimitta samajha lene se ahaMkAra evaM duHkha halke ho sakate haiN| ataH aisI truTipUrNa mAnyatA ko sAmAyika ke samaya meM jhUThI mAnyatA ke rUpa meM svIkAranA lAbhaprada evaM ucita hai| pUrvakRta karmoM se isa prakAra nivRtti pAne ko AcArya kundakunda ne pratikramaNa kahA hai zubha aura azubha anekavidha, ke karma pUrava jo kiye / unase nivarte Atma ko, vo AtamA pratikramaNa hai / / samayasAra nATaka 383// isI prakAra sAmAyika ke antargata pratyAkhyAna kA artha hotA hai bhaviSya ke samasta kAryoM se nirvRtti, yAnI bhaviSya ke saMbhAvita kAryoM kA bhI apane Apako kartA na mAnakara nimitta mAnanA / nimitta kI mAnyatA svIkArate hI hamArI bhAvI kAryasUcI kA bhAra kama ho jAtA hai| jJAnI ko prati samaya aisA jJAna rahatA hai| ajJAnI kintu jijJAsu sAdhaka kama se kama kucha minaTa ke lie apane AgAmI kArya ke bojha ko sAmAyika ke samaya utAratA hai| vartamAna ke kAryoM kA kartA na mAnanA AlocanA kahalAtA hai| pratyAkhyAna va AlocanA ke sambandha meM bhI isa prakAra kI vivecanA samayasAra meM AcArya kundakunda ne kI hai| samatAbhAva ke antargata sAdhaka yaha svIkAratA hai ki koI bhI padArtha yA vyakti burA nahIM hai / samasta padArthoM evaM vyaktiyoM se moha, rAga, dveSa, kama se kama sAmAyika ke kAla meM chor3ane kA saMkalpa isa prakriyA meM hotA hai| AcArya yogIndu deva 10 kahate haiM -dveSa do tyAgakara, dhAre samatAbhAva | yaha sAmAyika jAnanA, bhAkha~ jinavara rAva / / rAga
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 39 budha mahAcandra kRta sAmAyika pATha meM bahuta hI sundara zabdoM meM kahA hai isa avazara meM mere saba sama kaMcana aru traNa / mahala masAna samAna zatru aru mitrahiM sama gnn|| jAmana maraNa samAna jAni hama samatA kInI / sAmAyika kA kAla jitai yaha bhAva navInI // 13 / / AcArya kundakunda pravacanasAra11 meM samasta anya dravyoM ke prati mAdhyastha bhAva rakhate hue mAtra apane Atma-tattva ko dhyAne kI preraNA dete haiM jo siddhabhattijutto uvagRhaNago du savvadhammANaM / so uvagRhaNakArI sammAdiTThI muNeyavyo / / itanA saba mastiSka meM praveza karane para evaM sAmAyika ke samaya saMkalpapUrvaka itanA saba svIkArane kI utkaTa bhAvanA se hamAre tanAva kucha hI minaTa meM halke ho sakate haiN| isase agale caraNa meM tIrthaMkaroM kI vandanA va stavanapUrvaka bhakti ke bhAvoM se rahA sahA tanAva yA vikalpoM kA jAla bhI kucha samaya ke lie hamAre mAnasa paTala se adRzya sA ho sakatA hai| bhakti meM aisI sAmarthya hai| AcArya kundakunda samayasAra 12 meM ye hI bhAva nimnAnusAra vyakta karate haiM : asuhovaogarahidoM suhovajutto Na annnndviymhi| hojja majjhattho'haM NAvadhagamappagaM jhAe / / aba agalA caraNa hai kAyotsarga evaM mantra-jApa kaa| kAyotsarga hI saccI dhyAna kI avasthA hai| vikalpoM ko tor3ane kA vikalpa evaM bhaktibhAva kA vikalpa bhI isa caraNa meM nyUna ho jAtA hai| apanI kAyA se bhI pRthak mAtra apane cetana-tattva meM sthita hone kA yaha avasara hai| kAyotsarga kA artha mAtra kAyotsarga pATha par3hanA nahIM hai| bhojana banAne kI vidhi par3hane mAtra se bhojana nahIM banatA hai| AcArya amRtacandra kA nimnAMkita kathana13 vizeSa dhyAna dene yogya hai ayi kathamapi mRtvA tattvakautUhalIsan / nanubhava bhavamUrteH pArzvavartI muhUrtam / / (samayasAra kalaza - 23) isa kalaza meM AcArya amRtacandra ajJAnI jijJAsu ko upadeza dete hue preraNA de rahe haiM ki are bhAI! tU tattvoM kA kautUhalI hokara, yAnI nATaka ke rUpa meM hI sahI, apane Apako mata mAnakara eka maharta ke lie apane zarIra kA par3osI anubhava kr|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 isa kAyotsarga ke kAla ko maharSi maheza yogI kI bhASA meM bhAvAtIta dhyAna kahA jA sakatA hai| karma siddhAnta kI bhASA meM isa kAla meM pApa karmoM kA puNya meM saMkramaNa va kaI karmoM kI nirjarA sambhava hai| Adhunika vaijJAnika bhASA meM yaha kahA jA sakatA hai ki mana, vANI evaM zarIra ko vizrAma mila gayA hai, AksIjana kI khapata kama ho gaI hai, blaDaprezara sAmAnya hone kI dizA meM agrasara ho gayA hai, zarIra ke samasta poM kA bhaTakAva rukane se zarIra ke purje svastha mArga kI ora bar3hane lage haiN| dArzanika je. kRSNamUrti 4 kI bhASA meM 'alert and effortess' yAnI 'sAvadhAna kintu prayAsarahita' avasthA kI upalabdhi hai| AcArya amRtacandra kI bhASA meM vikalpajAla se rahita sAkSAt amRta pIne vAlI avasthA hai| 15 yaha vizva ke Upara tairane vAlI avasthA hai jisameM na to karma kiyA jA rahA hotA hai aura na hI pramAda hotA hai| 16 adhyAtma kI bhASA meM dhyAna,dhyAtA evaM dhyeya meM abhedapane kI avasthA hai| bhakti kI bhASA meM- 'pApaM kSaNAtkSayamupaiti shriirbhaajaaN'|17 yahA~ eka prazna yaha upasthita ho sakatA hai ki kyA isa stara kI sAmAyika hamase sambhava hai? isakA uttara yahI hai ki prArambha meM kaThina hotA hai| isameM abhyAsa kI AvazyakatA hai| prArambha meM vikalpa adhika Ate haiM kintu vikalpoM se thor3A bhI parezAna hone kI AvazyakatA nahIM hai| jaise hI lage ki vikalpa meM hama ulajha gaye haiM vaise hI prabhunAma ke mantra ke sahAre para mana lagAnA caahie| jyoM-jyoM jJAtA-draSTA bhAva yAnI sAkSIbhAva vikalpoM ke prati apanAte raheMge tyoM-tyoM hamArI sAmarthya bar3hatI jaayegii| 5 minaTa se prArambha karate hue kAyotsarga kA kAla kucha mahInoM ke abhyAsa ke bAda 20-25 minaTa taka bar3hAyA jA sakatA hai| aisA sambhava hai, isa bAta kI puSTi pUrva varNita amarIkana meDikala aizosiezana kI pustaka bhI karatI hai| itanA saba par3hane ke bAda aisA bhI kisI ko laga sakatA hai ki aisA varNana to muniyoM ke lie sunane meM AtA hai| gRhastha avasthA meM itanA kaise sambhava ho sakatA hai? isakA uttara svayaM anubhava karake yA zAstroM se prApta kiyA jA sakatA hai| AcArya samantabhadra ratnakaraNDazrAvakAcAra meM spaSTa rUpa se likhate haiM sAmayike sArambhAH parigrahA naiva santi sarve'pi / celopasRSTamuniriva, gRhI tadA yAti yatibhAvam / / (ratnakaraNDazrAvakAcAra -102) isakA artha yaha hai ki sAmAyika ke samaya gRhastha ke Arambha evaM parigraha nahIM rahate haiM ata: usa samaya gRhastha bhI aise dhyAnastha muni kI taraha ho jAtA hai, jisa para kisI ne upasarga kiyA ho aura kapar3e DAla die hoN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 41 yahA~ itanA vizeSa hai ki ye kathana caraNAnuyoga kI apekSA haiN| karaNAnuyoga kI apekSA gRhastha evaM muni meM bahuta antara rahatA hI hai| 4. sAmAyika evaM dhyAna Adhunika pracalita dhyAna meM kisI zabda yA citra yA dRzya ke sahAre yA binA kisI sahAre apane mastiSka ko vikalpoM se bacAyA jAtA hai| sAmAyika kriyA meM bhI antatogatvA nirvikalpatA para hI jora hai| phira bhI nimnAMkita tathya dhyAna dene yogya haiM : 1. arihaMta kI dhyAnastha mUrti ke darzana jisane kie haiM aura bAra-bAra jise darzana karane kA suavasara prApta hotA hai usake lie dhyAna kI dazA kI prApti adhika sarala ho sakatI hai| 2. mAnA ki dhana 100 ru. hai aura dhana 100 ru. hai, ina donoM meM bahuta antara hai| adhyAtma meM yaha mAnane kI AvazyakatA nahIM hotI hai ki maiM deha, mana, vANI Adi se bhinna huuN| adhyAtma meM to ise eka saccAI ke rUpa meM svIkArA jAtA hai| AcArya kundakunda pravacanasAra19 meM kahate haiM nAhaM deho na mano na caiva vANI na kAraNaM teSAM / kartA na na kArayitA anumantA naiva kartRNAm / / (pravacanasAra saMskRta chAyA - 160) isakA bhAvArtha yaha hai ki maiM na zarIra hU~, na mana hU~, na vANI hU~, na inakA kAraNa hU~, na inakA kartA hU~, na karAne vAlA hU~, aura na hI karane vAle kI anumodanA karane vAlA huuN| isa prakAra ke jJAna evaM AsthA se sAmAyika pratikramaNa Adi, bhAva jAgrata honA sarala ho jAte haiM evaM isase vikalpoM meM kamI adhika saralatA se kI jAtI hai| bhautikavAdI ko isake viparIta sthUla vikalpoM kA dhyAna kI prakriyA meM kucha minaTa ke lie bhI upazaya karanA adhika kaThina hotA hai| 3. sAmAyika ko pratidina karane kI zikSA evaM saMskAra jahA~ hajAroM varSa se diye jAte hoM vahA~ usameM AsthA hone para dhyAna kA kArya bhI sugama ho sakatA hai| 4. upasaMhAra sArAMza yaha hai ki hRdaya roga, blaDaprezara, anidrA, tanAva, kaiMsara, elarjI Adi kaI bImAriyoM se bacAva evaM chuTakArA pAne tathA Atma zAnti evaM AdhyAtmika lAbha hetu pratidina eka-do bAra, eka-do ghar3I ke lie ekAnta meM baiThakara zarIra, mana evaM vANI ko eka sAtha vizrAma dene kA abhyAsa karanA caahie| sAmAyika ke rUpa meM aisA karane kA upadeza jainAcAryoM ne hajAroM varSoM pUrva diyA hai| yahI bAta Aja ke vaijJAnika evaM DaoNkTara
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : bhI meDiTezana yA dhyAna kI zabdAvalI meM kaha rahe haiN| jisakA lAbha prayogoM dvArA vartamAna meM dekhA jA cukA hai| nAma hama cAhe jo deM, meDiTezana kaheM yA bhAvAtIta dhyAna kaheM, prekSAdhyAna kareM yA sAmAyikadhyAna kaheM, mahattvapUrNa yaha hai ki ise hama jIvana meM bhautika evaM Atmika lAbha hetu apanAe~ / sandarbha zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 1. Robert Anthony, 'The ultimate secrets of total self confidence', (Berkley Books, New York, 1984) 3. 2. Deepak Chopra, 'Perfect Health', (Harmony Books, New York, 1991) 4. The American Medical Association Family Medical Guide, (Random House, New York, 1987). sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAparAyayathAkhyAtamiti cAritraM / AcArya umAsvAti, tattvArthasUtra, sUtra 9.18 uttamasaMhananasyaikAgraciMtAnirodho dhyAnamAMtarmuhUrtAt / / 9.27 tattvArthasUtra 9.27 AcArya kundakunda, cAritrapAhuDa - gAthA 22 budha mahAcandra kRta sAmAyika pATha, 'kAlaM ananta bhramyo jaga meM.... 6. 7. 8. AcArya kundakunda, samayasAra, gAthA 383 9. samayasAra gAthA kraM. 384 se 386 10. AcArya yogIndudeva, yogasAra, gAthA 100 11. AcArya kundakunda, pravacanasAra, gAthA 159 12. AcArya kundakunda, samayasAra, gAthA 233 13. AcArya amRtacandra, samayasAra kalaza 23 14. Asit Chandmal, The Times of India : The Sunday Reviews (Delhi) July 30, 1985, Page 8. "Krishnamurti said, 'Be totally alert, and make no effort.." 15. AcArya amRcatandra, samayasAra kalaza kraM. 69 kI antima 2 paMktiyA~ nimnAnusAra haiM: "vikalpajAktacyatazAntacittAstaeva sAkSAdamRtaM pibaMti "
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 43 16. AcArya amRtacandra, samayasAra kalaza kraM. 111 kI antima 2 paMktiyA~ nimnAnusAra "vizvasyopari te taraMti satataM jJAnaM bhavaMta: svayaM ye kurvanti na karma jAtu na vazaM yAMti pramAdasya ca" 17. AcArya mAnatuMga, AdinAtha. stotra, zloka kra. 7 19. AcArya samantabhadra, ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka kra. 102 19. AcArya kundakunda, pravacanasAra gAthA kra. 160 prophesara, bhautika vijJAna vibhAga vikrama vizvavidyAlaya, ujjaina (ma.pra.) (bI.- 220 vivekAnanda kAlonI, ujjaina ma. pra. 456 010 . prArthanAe~ hRd-vINA se ni:sRta mauna mukharita prArthanA ke svara, bhAva pradhAna haiM varadAna haiN| zUnya meM tairatI prArthanAe~ sasIma asIma se jur3atI haiM, jIvana kI dizAe~ nirapekSa saundarya kI ora mur3atI haiM, jahA~- janma-mRtyu kA kolAhala nahIM, abhinava taTa para jAkara rukatI haiN| -mahopAdhyAya candraprabhasAgara satya likhe samaya kA sandhi-patra satya kI kiraNa likhe, samaya ke darpaNa meM, bimba-pratibimba dikhe| -mahopAdhyAya candraprabhasAgara
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa) triratna, sarvodaya aura sampUrNa krAnti DaoN. dhUpanAtha prasAda sampUrNa bhAratIyadarzana meM jainadarzana kA apanA eka alaga sthAna hai, isake cintana meM sajIva-ajIva sabhI kA apanA svatantra astitva hai, jainadarzana vaiyaktika nahIM, samaSTi meM vizvAsa karatA hai, 'anekAnta' isakA dyotaka hai| sabhI darzanoM meM mokSaprApti ke alagaalaga mArga batAye gaye haiN| jainadarzana meM mokSa prApti kA mArga sampUrNatA kA dyotaka hai yahA~ 'samyaka' zabda pratiSThita hai, 'samyaka sampUrNa, saba ora yA yoM kaheM cAroM tarapha se cAturdika vikAsa ke bAda kA prApta kiyA huA pariNAma hai| yaha 'triratna' meM pratiSThita hai- samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra. 'triratna' zabda bhI hameM pUrNatA kA bodha karAtA hai jaise- trikAla, tribhuvana, triloka- yaha saba apane-apane kSetra meM sampUrNa zabda haiN| puraskAra yA pariNAma (Result) meM bhI tIna hI kA mahattva hai- prathama, dvitIya aura tRtiiy| kisI bhI bhASA ke vyAkaraNa (Grammar) kI carcA meM puruSa (Person) bhI tIna hI batAye gaye haiM- prathama puruSa, madhyama puruSa aura anya puruSa. kahane kA tAtparya yaha hai ki tIna ke bAda kI koI bhI sthiti sAmAnya hai, jo pUrNa bhI hai, apUrNa bhii| samyak-darzana, samyak-jJAna aura samyak-cAritra kI vikAsa yAtrA meM hama dekhate haiM ki trividha kalpanA kA bar3A mahattva hai aura vaha sabhI kAloM (Tense) se pUrNatA kI ora saMketa karatA hai| hamArA dhyAtavya yahA~ 'samyak' zabda se hai, jo darzana, jJAna aura cAritra se jur3akara jainadarzana meM 'triratna' ke rUpa meM pratiSThita hai aura mokSa-mArga kI vizada vyAkhyA karane meM samartha hai| hamArA uddezya isase alaga na hokara isameM vistAra pAne kA "hindI zabda sAgara'' meM 'samyak' zabda ke aneka artha milate haiM jo 'samyak' zabda kI pUrI saMracanA aura vyAkhyA karane hetu yatheSTa haiN| saMjJA (saMskRta puliMga) ke rUpa meM 'samyak kA artha hai- samudAya, smuuh| ____ 'samyak' vizeSaNa ke rUpa meM ye artha grahaNa karatA hai- pUrA, samasta, saba, sahI, yukta, ThIka, ucita, zuddha, satya, yathArtha, suhAvanA, rucikara, ekarUpa, sAtha jIne
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 : 45 yA marane vAlA aura samyak kriyA-vizeSaNa se abhiprAya hai-- saba prakArase, acchI taraha, bhalI-bhA~ti, ucita rUpa se, sahI DhaMga se, spaSTa rUpa se sammAnapUrvaka, sacamuca Adi / puna: jaba hama 'samyak' zabda ko tor3akara dekhate haiM taba sam + yak ke anusAra 'sama' eka avyaya ke rUpa meM hai jisakA vyavahAra zobhA, samAnatA, saMgati, utkRSTatA, niraMtaratA, aucitya Adi sUcita karane ke lie zabda ke Arambha meM hotA hai| jaise-- sam + bhoga = saMbhoga, sam + yoga saMyoga, sam + tuSTa = saMtuSTa | = 'yak kA artha eka se liyA jAtA hai| phArasI meM yaka kA artha eka hotA hai jo saMkhyAvAcI vizeSaNa ke rUpa meM vyakta hai| ina tamAma udAharaNoM se 'samyak' zabda kA saMkucita artha vistAra pA jAtA hai| aba hama darzana, jJAna aura cAritra kI carcA kareMge jo samyak ke sAtha jaina darzana meM pratiSThita hai| 'darzana' kA sAdhAraNa bhASA meM artha dekhanA hai / dArzanika prakriyA kA uddezya samasta brahmANDa ko eka sAtha dekhanA yA sampUrNa dRSTi prApta karanA hai| vizeSa arthoM meM kaheM to sAtoM tattvoM aura AtmA Adi meM pUrI-pUrI zraddhA honA darzana / jainadarzana meM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA evaM mokSa-- ye sAta prakAra ke tattva mAne gaye haiM, inhIM ke prati pUrI zraddhA rkhnaa| 'jJAna' kA tAtparya jAnane se hai aura vizeSa sandarbhoM meM isakA abhiprAya hai nyAya, pramANa dvArA pramANita sAta yA nau tattvoM kA ThIka-ThIka aura pUrA jJAna / jJAtavya ho ki 'sAta' yA 'nau' donoM hI aMka pUrNatA ke bodhaka haiN| sAtha hI 'sAta' kA sambandha jIvana ke sampUrNa paricaryA se bhI jur3A huA hai| sAta dinoM kA saptAha honA, sAta raMgoM kA honA, jJAna aura prakAzIya UrjA ke dyotaka sUrya ke ratha meM sAta ghor3oM kA honA, saMgIta ke saptasvara, sapta RSi, saptarSi piNDa, saptasiMdhu Adi tamAma meM 'sAta' hamAre AdhyAtmika aura vyAvahArika jIvana meM sampUrNatA kA bodha karAtA hai aura yahI hamArI samyak dRSTi, samyak jJAna ko paricAlita karatI hai| masalana, kisI bhI vastu yA viSaya ko sampUrNa dekhe binA usakI sahI jAnakArI nahIM hotii| jaba hamArI dRSTi sampUrNa hotI hai tabhI hameM sampUrNa yA sahI jAnakArI milatI hai| isI sandarbha meM samyak darzana hameM samyak jJAna kI ora le jAtA hai aura jaba samyak darzana aura jJAna kI gaMgA hamAre bhItara pravAhita hone lagatI hai taba hamArA cAritra svayaM hI sahI, zuddha aura samyak ho jAtA hai| bahuta hI dharma tathA zuddhatApUrNa AcaraNa karanA hI 'cAritra' hai| yAni sampUrNa rUpa se, pUrI taraha zuddha AcaraNa hI samyak cAritra hai / darzana kI bhASA meM saMvara aura nirjarA ke nimitta se samyak darzana tathA samyak jJAna ke AdhAra para jo AcaraNa hotA hai, use samyak cAritra kahate haiN| hamArA tAtparya 'samyak' se sampUrNatA kA bodha karAnA hai, kyoMki binA sampUrNa darzana aura jJAna ke zuddha cAritra kI kalpanA bemAnI hogii| pUrva varNita 'samyak'
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 zabda ko dekheM to cAhe saMjJA rUpa ho, vizeSaNa rUpa meM ho yA phira kriyA-vizeSaNa rUpa meM, sabameM apanI apanI pUrNatA kA bodha karAtA hai-- saba prakAra se, samasta, pUrA, ekarUpa Adi / yahI hamArI sampUrNa dRSTi hai yA samyak darzana hai| 'darzana', 'jJAna' aura 'cAritra' tInoM zabda saMjJA artha meM apanI pUrNatA lie hue pramANita haiM aura 'samyak' zabda se jur3akara vizeSaNAtmaka saMjJA ke rUpa meM apane artha sandarbha meM aura bhI vistRta ho jAte haiM jo cAturdika vikAsa kA mArga prazasta karate haiN| yahI cAturdika vikAsa samAja darzana kA svarUpa haiN| jainadarzana meM 'samyak' zabda kA yahI artha-vistAra nahIM huA hai aura merA dRSTikoNa isI artha- saMkucana se arthavistAra kI ora agrasara honA hai| 'gA~dhI paramparA meM ahiMsA kA adhyayana' ke daurAna AcArya vinobA aura jayaprakAza nArAyaNa ke ahiMsAtmaka vicAra kramazaH 'sarvodaya' evaM 'sampUrNa krAnti' ke adhyayanoparAnta yaha paTAkSepa huA ki jaina darzana kA 'triratna' kahI na kahIM se isa sAmAjika cintana meM prasarita hai| merA Azaya koI balAt tulanAtmaka adhyayana karanA nahIM hai| cU~ki zabdoM kA apanA jIvana hotA hai| zabda bhI ha~sate, bolate aura apanI arthatA batAte haiM / dhvani vijJAna ke anusAra zabdoM kA uccAraNa hI apanI sampUrNa artha chaTAoM ko vyakta kara dete haiN| 'samyak' bhI apanI arthachaTAoM se 'sarvodaya' aura 'sampUrNa krAnti' kI ora saMketa karatA hai aura usameM bhI darzana, jJAna aura cAritra jor3akara sarvodaya ke tattva-darzana ko aura bhI puSTa banAtA hai| cU~ki jabataka samyak darzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kA mAnava jAti meM vikAsa nahIM hogA sarvodaya- kalpanA nirarthaka hai| sarvodaya apane artha meM sabakA udaya liye hue hai aura sabakA udaya tabhI hogA jaba samyak - darzana, jJAna aura cAritra se mAnavajAti AcchAdita ho / aba savAla uThatA hai ki 'sarvodaya' zabda AyA kahA~ se? yaha sarvavidita hai ki gA~dhI jI ne raskina kI pustaka 'anTu di lAsTa ' ( Unto the Last) kA anuvAda kiyA thaa| unhoMne usakA 'sarvodaya' nAma rakhA thA, jisameM batalAyA gayA hai ki sabakA mAnavIya adhikAra samAna ho| usI ko gA~dhI jI ne sarvodaya kA vicAra kahA, parantu isake pUrva yaha zabda kahA~ milatA hai yaha ajJAta hai| spaSTata: hama jainadarzana ke prati AbhArI haiN| cU~ki isake pUrva yaha zabda saMskRta ke prAmANika zabdakoSoM meM bhI nahIM miltaa| balki anekAnta sthApana yuga meM svAmI samantabhadra ne apanI pustaka 'yuktyAnuzAsana' meM 'sarvodaya - tIrtha' kA prayoga kiyA hai sarvAntaktadguNa- mukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvA''padAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / / 61 // yahA~ sarvodayatIrtha vicAra-tIrtha ke rUpa meM prayukta huA hai| sambhava hai yaha vicAradhArA gA~dhI ke 'sarvodaya' kA vicAra banI, jo vinobA ke cintana se pratiphalita huA / yahA~
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa / julAI-sitambara / 1996 jJAtavya hai ki gA~dhI jI ke mitra aura mArgadarzaka jaina jIvana-caryA ke sAdhaka, rAjIva bhAI mehatA the / * : 47 zrImadrAjacandra sarvodaya kA mUlAdhAra samAnatA hai aura usakI saMskRti samanvaya kI hai yahI vizva ko bhAratIya saMskRti kI dena hai| samanvaya Aja kA yuga-dharma hai / sarvodaya usase alaga nahIM hai / dRSTi anekAtmaka hai| hama ise yoM samajheM = sarvodaya-tIrtha : = samanvaya-tIrtha anekAnta 'anekAnta' zabda 'aneka' tathA 'anta' do zabdoM se milakara banA hai-- aneka + anta aneka eka se adhika, do yA phira ananta yA sabakA yA sampUrNa anta = dharma yA guNa (Last result of object or thought) aura ye sArI bAteM binA samyak darzana, jJAna aura cAritra ke sambhava nahIM haiN| samAnatA aura samanvaya kI bAta samyak meM sampuSTa hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki sarvodaya meM 'triratna' aura 'anekAnta pUrNarUpa se pratiphalita hote haiN| ThIka isI prakAra 'sampUrNa krAnti' ke sAtha upayukta vicAroM kA prasaraNa hotA hai / Dictionary of Philosophy' meM krAnti ko sAmAjika jIvana kA vaha bindu mAnA gayA hai jahA~ se 'sampUrNa' samAja meM parivartana prArambha hotA hai / kevala rAjasattA meM parivartana ko hI krAnti kahA jAya, yaha galata hai| mArksa ke pahale 'samagra jIvana' meM AmUla parivartana kA vaijJAnika adhyayana, zAyada nahIM huaa| pleTo kI 'ripablika', gA~dhI kA 'rAmarAjya', thaoNmasamUra kI 'yUTopiyA' Adi isI prakAra ke prayatna haiN| 'sampUrNa krAnti' meM gA~dhI kA tejasvI punarjanma' aura 'sarvodaya' kA sampUrNa darzana samAhita ho gayA / vicAra krAnti kI sArI prakriyAe~ samAhita ho giiN| vaicArika AdhAra para samAja ke sabhI aMgoM meM aisA parivartana jisameM samatA, svatantratA aura bhrAtRtva kI bhAvanA para naye samAja kI racanA ho aura eka naye manuSya kA nirmANa ho ske| aba isa 'naye manuSya' ke nirmANa ke lie hamArI bhAvanAe~ 'samanvaya' kI honI caahie| hamArA vicAra 'samAnatA' kA aura dRSTi anekAnta kI aisI bhAvanAe~, aisA vicAra aura aisI dRSTi hameM 'triratna' kI sArvabhauma vyAkhyA se hI mila sakatI hai aura isI samyak darzana, jJAna aura cAritra kI triveNI se hI sampUrNa samanvaya kI bhAvanAe~ pravAhita hoNgii| samAnatA kA vicAra taraMgita hogA aura hamArI dRSTi bihaMgama hogI, tabhI 'naye manuSya' kA nirmANa sambhava hai| isa naye manuSya ke nirmANa ke lie jayaprakAza nArAyaNa ne 'sampUrNa krAnti' ke sAta AyAma diye (yahA~ bhI 'sAta' sampUrNa vikAsa / samyak vikAsa kA kramazaH bodha karAtA hai / ) sAmAjika krAnti, rAjanaitika krAnti, Arthika krAnti, zaikSika krAnti, vaicArika krAnti, sAMskRtika krAnti aura
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 AdhyAtmika kraanti| ina sAta AyAmoM kA uddezya sUraja kI saptaraMgI kiraNoM se Alokita hokara sabako jagane, jagAne aura jage rahane kA AhvAna hai aura yaha jAgRti hamAre andara samyak darzana, jJAna aura cAritra se hI aayegii| isa taraha hama dekhate haiM ki 'sampUrNa krAnti' ke sAre tattva 'triratna' ke cintana para AdhArita haiN| binA isake na manuSya kA sAmAjika vikAsa hogA na aadhyaatmik| vastuta: zraddhA, jJAna aura cAritra kI yaha trividha sAdhanA hI samyak sAdhanA hai, jo sAmAjika cintana ke 'tryambaka' gA~dhI, vinobA aura jayaprakAza meM prasarita hotI gii| antata: jaina darzana meM varNita 'triratna' kI zAbdika aura tAttvika vivecanA ke bAda hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra 'sarvodaya' aura 'sampUrNa krAnti' ke cintana meM pravAhita hokara sampUrNa sAmAjika cetanA kA bodha karAte haiN| jarUrata hai triratna ko AdhyAtmika kheme se bAhara nikAlane kI, tabhI 'samyaka' zabda ke sAtha nyAya hogA aura 'triratna' sAmAjika mUlya ke rUpa meM pratiSThita hogaa| sandarbha 1. hindI zabda sAgara, nAgarI pracArINI sabhA, vArANasI, 1973, saM. zyAmasundaradAsa 2. bhAratIya darzana zAstra kA itihAsa, DaoN. devarAja, ilAhAbAda, 1941 / pR. 169 3. bhAratIya darzana ke pramukha siddhAnta, DaoN. bI. ena sinhA, vArANasI, 1982pR. 114, 4. zramaNa. akTUbara-disambara, 1995, DaoN. surendra varmA kA lekha pra.-1, 5. Dictionary of Philosophy, mAsko , 1967 ema.e. (antima varSa) ahiMsA, zAnti aura mUlya zikSA vibhAga, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI - 221005
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa mahAtmA gAMdhI kA mAnavatAvAdI rAjanItika cintana aura jaina-darzana : eka samIkSAtmaka vivecana DaoN. uSA siMha . mahAtmA gAMdhI kA mAnavatAvAdI rAjanItika cintana paramparAvAdI bhAratIya-darzana aura saMskRti kA pariNAma hai| inake rAjanItika cintana para vaiSNava dharma, bauddhadharma, IsAIdharma tathA anya dharmoM kA prabhAva to par3A hI hai, kintu ina sabhI dharmoM kI apekSA jainadharma yA darzana kA prabhAva vizeSarUpa se dekhane meM AtA hai kyoMki jisa 'satya-ahiMsA' ke AdhAra para gAMdhI ne apane rAjanItika vicAra kI nIMva dI hai, vaha jaina-darzana se atyadhika prabhAvita hai| rAjanIti gAMdhI ko dharma aura AcArazAstra ke eka aMga ke rUpa meM mAnya hai| rAjanIti ko dharma aura AcArazAstra para AdhArita karane meM gAMdhI kA eka mAtra uddezya yahI rahA hai ki isake dvArA mAnava-sevA ho sakatI hai| rAjanIti mAnava sevA karane kA eka zastra hai| ata: gAMdhI rAjanIti ko dharmasammata kara mAnava-sevA karanA cAhate the| yaha tabhI ho sakatA hai jaba pratyeka manuSya svayaM apane kAryoM ko zuddha bnaaye| dharma manuSya kI isa zuddhatA ke lie Agraha hI to hai aura yadi pratyeka rAjanItijJa isa Agraha ko svIkAra kara le to mAnava jAti sukhamaya sthiti meM pahu~ca sakatI hai| gAMdhI apanI samasta rAjanItika kriyAoM meM isI Adarza kI anumati ko sahejate haiN| unake lie satya dharma hai, ahiMsA karma hai aura satyAgraha sAdhana hai| vyAvahArika rAjanItijJa ke nAte unake jIvana meM inhIM tattvoM kA samAveza milatA hai| unake cintana meM anaitika sAdhanoM ke lie koI sthAna nahIM hai| gAMdhI ke cintana meM paramparAvAdI rAjanItika cintakoM ke vicAroM se jo bhinnatA hameM dekhane ko milatI hai, usakA eka mAtra kAraNa jainoM kA mAnavatAvAdI darzana kahA jA sakatA hai| gAMdhI ke rAjanItika cintana para isa darzana kA prabhAva kisa rUpa meM par3A hai, isakI vyAkhyA karanA hI prastuta nibandha kA viSaya hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 ___ bhAratIya-dArzanika sampradAyoM meM jainadarzana kA apanA viziSTa sthAna hai| jaina darzana "satya aura ahiMsA' para vizeSa mahattva detA hai aura isakA AdhAra unakA mahattvapUrNa dArzanika vicAra 'anekAntavAda' hai| jainoM ke anusAra koI bhI tAttvika dRSTi aikAntika nahIM ho sktii| pratyeka tattva meM anekarUpatA svabhAvataH honI cAhie aura koI bhI dRSTi una sabakA eka sAtha tAttvika pratipAdana nahIM kara sktii| 'anantadharmAtmakaM vastu' (syAdvAdamaMjarI 22 kI TIkA) isI para AdhArita hai jise 'anekAnta-darzana' kA AdhAra kahA jA sakatA hai| apane anekAntavAdI siddhAnta ke AdhAra para jaina darzana sabhI vyaktiyoM tathA dharmoM ko samAna Adara detA hai| bauddhika stara para isa siddhAnta ko mAna lene se naitika aura laukika vyavahAra meM ullekhanIya parivartana A jAtA hai| caritra hI mAnava jIvana kA sAra hai| caritra ke lie maulika AvazyakatA isa bAta kI hai ki manuSya eka ora to abhimAna se apane ko pRthak rakhe, sAtha hI hIna bhAvanA se apane ko bcaaye| naitika samutthAna meM vyaktitva kA samAdara eka maulika mahattva rakhatA hai| jaina-darzana kA mahattva isI siddhAnta ke AdhAra para hai ki usameM vyaktitva kA samAdara nihita hai| jahA~ vyaktitva kA samAdara hotA hai vahA~ svabhAvata: sAmpradAyika saMkIrNatA, saMgharSa yA kisI bhI janajAti, alpa, vitaNDA Adi asadupAya meM vAdiparAjaya kI pravRtti nahIM raha sktii| vyAvahArika jIvana meM bhI khaNDana ke sthAna para samanvayAtmaka nirmANa kI pravRtti vahA~ rahatI hai| sAdhya kI pavitratA ke sAtha sAdhana kI pavitratA kA mahAna Adarza bhI ukta siddhAnta ke sAtha hI raha sakatA hai| isa prakAra anekAnta-darzana naitika utkarSa ke sAtha-sAtha vyAvahArika zuddhi ke lie bhI jainadarzana kI eka mahAna dena hai| vicAra jagat kA anekAnta-darzana hI naitika jagat meM ahiMsAsiddhAnta kA rUpa dhAraNa kara letA hai| isaprakAra bhAratIya vicAradhArA meM ahiMsAvAda ke rUpa meM athavA paramatasahiSNutA ke rUpa meM athavA samanvayAtmaka bhAvanA ke rUpa meM jaina-darzana kI jo dena hai usakA prabhAva gAMdhI ke rAjanItika cintana para avazya par3A hai| jainoM ke isa anekAnta-dRSTi ko dhyAna meM rakhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki koI prazna cAhe sAmAjika yA rAjanItika yA antarrASTrIya stara kA hI kyoM na ho, dRSTi-bheda ke kAraNa hI sArA matabheda hotA hai jo Age calakara sabhI prakAra kI hiMsAtmaka vRttiyoM ko janma detA hai| ___ ata: merI dRSTi meM mahAtmA gAMdhI ke rAjanItika cintana ko jaina-dArzanikoM ke anekAnta darzana ne jitanA prabhAvita kiyA hai, anya koI bhI vicAra nhiiN| dUsare ke vicAro ko Adara evaM sammAna kI dRSTi se dekhanA, sabhI jIvoM kA Adara karanA, unheM duHkha yA kaSTa na denA, unake prati prema rakhanA Adi jo jainoM ke siddhAnta haiM use gAMdhI ne apane rAjanItika-kSetra meM bar3I khUbI se pAlana kiyA hai| gAMdhI kA Adarza-rAjya ke rUpa meM "rAma rAjya' kI kalpanA tathA 'satyAgraha' kA siddhAnta jainoM ke 'satya-ahiMsA' siddhAnta para
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 51 AdhArita hai| jaina-darzana meM naitika AcaraNa ke lie jina 'vratoM' kA pAlana Avazyaka hai use gAMdhI bhI rAjanItika kSetra meM naitika AcaraNa ke lie Avazyaka mAnate haiN| vastutaH gAMdhI ne kisI navIna dArzanika siddhAnta kA pratipAdana na karake kevala prAcIna jainadArzanika siddhAntoM ko vyAvahArika jIvana meM kAryAnvita karane kA prayAsa kiyA hai| gAMdhI ne svayaM svIkAra kiyA hai ki saMsAra ko sikhAne ke lie mere pAsa kucha bhI nayA nahIM hai| satya aura ahiMsA bahuta prAcIna siddhAnta hai jisakA yathAsaMbhava vistRta rUpa meM maiMne kevala prayoga karane kA prayAsa kiyA hai| ___ mahAtmA gAMdhI ke Upara jaina-darzana ke anekAntavAdI aura ahiMsAvAdI vicAroM kA prabhAva bAlyAvasthA se hI par3A thaa| gAMdhI kA pArivArika vAtAvaraNa hI aisA thA jahA~ jainadarzana kA prabhAva thaa| gAMdhI ke pitA ke vaiSNava hone ke bAvajUda unakA samparka jaina muniyoM ke sAtha thaa| jaina muni gAMdhI ke ghara para prAya: Ate rahate the tathA unake pitA se dharma sambandhI vyAvahArika vArtA karate the jisakA prabhAva gAMdhI ke Upara pdd'aa| gAMdhI ne svayaM apanI AtmakathA meM likhA hai- "jainabhikSa prAya: mere ghara para pitA jI se milane Ate the tathA bhojana bhI karate the| ve dharma sambandhI tathA anya viSayoM para vArtA bhI kiyA karate the|'' ___gAMdhI kA janma gujarAta prAnta meM huA thA jo jainoM ke lie eka mahattvapUrNa sthAna mAnA jAtA hai| cUMki gujarAta kI bhUmi jainiyoM se prabhAvita bhUmi thI, ata: isa bhUmi para gAMdhI janma lene ke kAraNa jainoM ke vicAra se achUte nahIM rhe|3 gopInAtha dhavana ne bhI isa bAta kI puSTi karate hue likhA hai- "bhArata ke kisI bhI prAnta ke Upara jaina-darzana kA utanA prabhAva nahIM thA jitanA ki gujarAta ke logoM para thA, jahA~ gAMdhI kA janma aura vikAsa huaa|"4 mahAtmA gAMdhI ko jIvana ke Arambha meM jaina-darzana kA hI zAstrIya jJAna huaa| isake do kAraNa haiM- prathama jaisA ki pahale likhA gayA hai, unake janma sthAna ke Asa-pAsa sadiyoM se jaina vicAradhArA kA bahuta pracAra thaa| dvitIya yaha ki unheM zrImadrAjacandra bhAI se bar3I preraNA milI thI, jo utkRSTa jaina sAdhaka the|5 bAlyAvasthA meM inhIM do srotoM se gAMdhI ko jaina vibhajyavAda kI jAnakArI huI aura unhoMne jaina-tattvavAda meM vizvAsa kiyaa| ___gAMdhI jI apane par3osiyoM aura khAsakara apanI mAM se 'satyameva jayate' aura 'ahiMsA paramo dharmaH' kA mantra sunA karate the| satya aura ahiMsA kA siddhAnta yoM to sampUrNa hindU-samAja ko mAnya hai, phira bhI jisa niSThA evaM kaThoratA ke sAtha isa siddhAnta kA pAlana jaina-samAja karatA hai, vaha adbhuta hai| jaina samAja kI isI ahiMsA bhAvanA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 ne gAMdhI kI janmabhUmi meM rahane vAle gujarAtiyoM ko bhI ahiMsaka aura khAna-pAna meM nirAmiSa bhojI banA diyaa| DaoN. DI. ema. datta ke anusAra gAMdhI kA janma evaM vikAsa isI vAtAvaraNa meM huaa| mahAtmA gAMdhI ko jaina darzana se prabhAvita hone kA eka kAraNa yaha bhI hai ki mahAvIra, jo jaina-darzana ke 24veM tIrthaMkara haiM tathA jinhoMne jaina darzana ko puSpita evaM pallavita kiyA, kA janma-vikAsa aura avasAna hindU paramparA meM hI huA thaa| isa kAraNa hinduoM ne unake prati Adara vyakta kiyA hai| hindUdharma aura jainadharma meM kucha bAtoM meM samAnatA milatI hai| gAMdhI ke anusAra karma siddhAnta aura punarjanma sambandhI vicAra hama jainadharma meM pAte haiM, jisa para hindU dharma kA prema bhAva abhivyakta hotA hai / bha. mahAvIra ne jIvana ke naitika pakSa para atyadhika bala diyA hai| gAMdhI bhI mahAvIra kI taraha naitika jIvana kI mahattA svIkAra karate haiN| naitika AcaraNa manuSya kI AtmA ko pavitra evaM punIta banAtA hai| mahAvIra ne jAti prathA evaM varNabheda ko miTAkara eka samanvayavAdI samAja kI saMracanA kI hai| jaina muniyoM meM koI bhI U~ca-nIca, chUta yA achUta nahIM mAnA jAtA hai| gAMdhI bhI mahAvIra ke isa siddhAnta se sahamata haiN| yahI kAraNa hai ki gAMdhI ne jAtiyA dharma ke nAma para varga vibheda ke viruddha joradAra AvAja uThAI hai| uparyukta bAtoM ke atirikta, gAMdhI ke jIvana-darzana yA rAjanItika cintana para jainadarzana kI tIna bAtoM ne atyadhika prabhAvita kiyA hai / 7 ve haiM anekAntavAda, ahiMsAvAda aura naitika AcaraNa rUpa meM vrata siddhAnta / gAMdhI ne anekAntavAda ke sambandha meM svayaM likhA hai - " maiM isa siddhAnta ( anekAntavAda) ko bahuta adhika pasanda karatA hU~ / isI siddhAnta ne mujhe sikhAyA hai ki musalamAna ko usakI dRSTi se jAMcanA cAhie aura IsAI ko usake apane mata se / "" DaoN. AzA rAnI ne bhI isa bAta kI puSTi kI hai ki jainiyoM ke anekAntavAda ne gAMdhI ko atyadhika prabhAvita kiyA hai| gAMdhI ne satya kI vyAkhyA karane vAle vibhinna dharmoM meM jo ekatA kI bAta kahI hai vaha isI anekAntavAda kA pariNAma hai / rAjanItika kSetra meM bhI samAja ke pratyeka vyakti ko ve eka hI Izvara kI santAna hone ke kAraNa samAna dRSTi se dekhate haiN| jAti, dharma, amIra-garIba, ucca-nIca kA bheda-bhAva inhoMne nahIM kiyA hai| gAMdhI ne apane 'satyAgraha' siddhAnta meM bhI jainadarzana ke sApekSavAda kA anusaraNa kiyA hai| isakA samarthana gAMdhI ke 21 janavarI, 1926 ke 'yaMga iMDiyAM' meM prakAzita usa lekha se ho jAtA hai jisameM unhoMne spaSTarUpa se svIkAra kiyA hai ki kisI bhI kathana meM satyatA sApekSa hotI hai| eka hI kathana eka ke lie sahI aura dUsare ke lie bhinna paristhiti meM galata ho jAtA hai| ataH yahA~ para hameM jainoM ke syAdvAda kA Azraya lenA caahie| isI ke AdhAra para gAMdhI ne kahA hai ki maiM hindU, musalamAna, sikkha, IsAI Adi saboM ko samAna Adara bhAva se dekhatA hU~ tathA maiM dUsaroM se usI rUpa meM apekSA rakhatA huuN|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 53 mahAtmA gAMdhI ko jainadarzana ke 'naya siddhAnta' ne bhI atyadhika prabhAvita kiyA hai| jainadarzana AMzika kathana yA nirNaya ko 'naya' kahatA hai| 'naya' do prakAra ke hote haiM- durnaya aura sunaya yA prmaannny| durnaya galata kathana ko kahA jAtA hai aura sunaya yA pramANanaya sahI kathana ko| pramANanaya ke anusAra sabhI vyaktiyoM ko apane-apane dRSTikoNa se samajhanA caahie| gAMdhI jaba syAdvAda kA prayoga karate haiM to ve pramANanaya ko na lekara sirpha 'naya' ko hI lete haiM, parantu isakA artha ve ThIka vaise hI lagAte haiM jaise jaina-dArzanika pramANanaya meM lagAte haiN| gAMdhI ko rAjanItikakSetra meM isase logoM ko samajhane meM bar3I madada milii| anekAntavAda kI taraha jainadarzana ke ahiMsA-siddhAnta ne gAMdhI ko atyadhika prabhAvita kiyaa| jainadarzana ahiMsA ko mana, vacana aura karma tInoM dRSTiyoM se karane kI salAha detA hai| jainadarzana kI taraha gAMdhI ne bhI ahiMsA kA pAlana mana, vacana aura karma se karane kI bAta kI hai| 10 isI prakAra jainoM ke paMcamahAvratoM ne bhI gAMdhI ko prabhAvita kiyA hai| satya, ahiMsA, asteya, aparigraha aura brahmacarya ke rUpa meM 'paMcamahAvrata' kA pAlana mukti ke lie jaina darzana meM Avazyaka mAnA gayA hai| jise gAMdhI ne bhI apane rAjanItika cintana ke krama meM pAlana kiyA hai| gAMdhI kA asahayoga Andolana, gAMvoM ke punaruddhAra aura vikendrIkaraNa tathA satyAgraha siddhAnta, ye sabhI jaina ke AcaraNa sambandhI siddhAnta para AdhArita haiN| isI prakAra gA~dhI ke Adarza rAjya ke rUpa meM rAmarAjya kI kalpanA jainoM ke sarvodaya siddhAnta para AdhArita hai| uparyukta vivecanoM se yaha spaSTa hotA hai ki gAMdhI ke mAnavatAvAdI rAjanItika cintana para jainadarzana kA atyadhika prabhAva par3A hai| kucha Alocaka yaha avazya kaha sakate haiM ki gAMdhI ke rAjanItika cintana para jainadarzana ke atirikta anya bhAratIya evaM pAzcAtya cintakoM kA bhI prabhAva par3A hai| parantu isake uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki jainadarzana ke samanvayavAdI siddhAnta (anekAntavAda) kA hI yaha pariNAma hai ki ve kisI bhI vyakti yA siddhAnta kI sArthakatA ko svIkAra karate haiM jaisA ki jainiyoM kA kathana hai ki na ve kisI se rAga rakhate haiM aura na kisI se dveSa, balki jinake bhI vacana upayukta lagate haiM, use hI ve svIkAra kara lete haiN| yahI kAraNa hai ki gAMdhI ne svayaM svIkAra kiyA hai ki unhoMne kisI navIna dArzanika siddhAnta kA pratipAdana na karake kevala prAcIna jainadArzanika siddhAntoM ko vyAvahArika jIvana meM kAryAnvita karane kA prayAsa kiyA hai| isa prakAra niSkarSata: yaha kahA jA sakatA hai ki gAMdhI kA sampUrNa rAjanItika cintana jainoM ke Adarza siddhAnta- anekAntavAda, satya aura ahiMsA tathA naitika AcaraNa sambandhI siddhAnta se mUlata: prabhAvita hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zramaNa/julAI-sitambara/1996 sandarbha 1. gAMdhI : AtmakathA, pR. 49 2. dekhiye- ema. esa. kamIsariyata 'e hisTrI oNpha gurjara', bhAga-1, lAMgmensa, 1938, pR. 21 tathA ema. ke. majamudAra, cAlukyAz2a Ava gujarAta, bambaI, 1959, pR. 314-15 cf. "Jaina was strong in Gujrat and its influence was every where and all occasions. The opposite and abhorence of meat-eating that existed in Gujrat and the Jainas and Vaisnavas were to be seen nowhere in India or outside in such strength. There were traditions in which I was born and bread." Gandhi Autobiography, pp. 33-34. dekhiye--- DaoN. gopI nAtha dhavana, 'da poliTikala philAsaphI oNva mahAtmA gAMdhI, da pApulara buka Dipo, bambaI, 1946, pR. 12 / cf." I have since met many a religious leader or teacher, I have tried to meet the heads of various faiths and I must say that no one else has ever made me the impression that Rajcandra bhai did". Gandhi, Auto-biography p. 113. dakhiye- DaoN. DI. ema. datta, anu. DaoN. rAmajI siMha, 'mahAtmA gAMdhI kA darzana,' bihAra hindI grantha akAdamI, paTanA, 1981, pR.-5| 7. cf. "Three things in the Jaina system of thought influence Gandhi's out look most, these are Ahimsa on the religious side. Anekantavada or Syadvada on the Philosophical side, and the institution of vows on the ethical side". Pyarelal, Mahatma Gandhi, early phase, Vol-I, Ahmedabad, 1965, p. 276. 8. dekhiye- gAMdhI, hindU dharma, pR. 62 9. dekhiye- DaoN. AzA rAnI, gAMdhIyana, nAna vAyaleMsa eNDa iMDiyAja phrIDama sTragala', zrI pabliziMga hAusa, dillI, 1931, pR. 5 / 10. dekhiye- lUisa phizara, 'da lAipha oNva mahAtmA gAMdhI', laMdana, 1951, pR.- 200 11. "na me jine pakSapAta: na dveSakapilAdiSu, yuktimada vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH / / SaDdarzanasamuccaya, 44 para TIkA, (caukhambhA saMskaraNa), pR. 39 prAcArya, rAjendra memoriyala vImensa kAleja, navAdA (bihAra)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa bhakta pratyAkhyAnaH sallekhanA - AcArya vidyAnanda muni jIvana jIne kI kalA ke sambandha meM sabhI vicArakoM ne apane vicAra rakheM hai; kintu maraNa ko bhI svAgatayogya yadi kisI ne jAnA hai aura usake bAre meM koI vidhAna prastuta kiyA hai, to vaha ekamAtra jainadarzana hI hai| vastuta: 'mRtyu kevala prazaMsanIya hI nahIM hai, apitu nizcaya se zAzvata kalyANa ko bhI utpanna karane vAlI hotI hai' - aisI avadhAraNA ke bala para hI jainadarzana ne maraNa ko bhI mAMgalika mahotsava banA diyA hai| niyamapUrvaka jIvana jInA aura jaba maraNa avazyaMbhAvI ho, to binA kisI kheda - khinnatA ke svayaM apane zarIra ko yamarAja ke hAthoM sauMpate hue pariNAmoM ko sambhAlane kI vidhi ko janadarzana meM 'sallekhanA' nAma diyA gayA hai| AcAryapravara umAsvAmI 'tattvArthasUtra" meM likhate haiM- " mAraNAntikI sallekhanA joSitA " arthAt maraNkAla meM antima samaya nikaTa jAne para vidhipUrvaka sotsAha sallekhanA kA Ayojana karanA cAhie / saMsAra meM mRtyu kI carcA bhayaprada mAnI gayI hai, kintu jainazAstroM meM 'sallekhanA' kI carcA ko prasannatA kA nimitta batalAyA gayA hai " samyaktvapUrvakamupAsaka dharmamityaM, sallekhanA'ntamabhidyAya gaNezvare'tra / joSaM sthite pravicakAsa sabhA samastA, bhAnAvivodayagiri nalinIti bhadram / / artha- gaNadhadeva dvArA isaprakAra samyaktvapUrvaka upAsaka dharma kA sallekhanAnta prarUpaNa karane para samarNa samavazaraNa sabhA usI prakAra prasanna ho uThI, jaise ki sUryodaya hone para kamalinI khila uThatI hai| sAmAnyataH saMsA prANI ko apane prANoM kI cintA rahatI hai; vaha bhalI-bhA~ti jAnatA hai ki mere cAhane se prAA ThahareMge nahIM, phira bhI vaha unheM sthira karanA cAhatA hai| isakA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 mArmika nirUpaNa karate hue 'bhagavatI ArAdhanA' ke TIkAkAra likhate haiM- "jIvitaM nAma prANadhAraNaM; tadAyurAyattaM , na mamecchayA vrtte| satyamapi tasyAM praannaanaamnvsthaanaat| sarva hi jagadicchati prANAnAmanapAya,na ca te'vtisstthnte|" 2 arthaH- prANadhAraNa karane ko jIvana kahate haiM; vaha Ayu ke adhIna hai, merI icchA ke adhIna nahIM hai| merI icchA hone para bhI prANa nahIM Thaharate hai| sampUrNa jagat cAhatA he ki usake prANa bane raheM, kintu ve nahIM rahate haiN| vidhipUrvaka zarIra-tyAga kI vidhi 'sallekhanA' ke bAre meM jainadarzana meM anekoM dRSTiyoM se ciMtana prastuta kiye gaye haiN| yahA~ pramukhata: tIna bindu vicArArtha prastuta haiM'sallekhanA' kI samaya-sImA __ "bhattapaINNai-vihi,jahaNNAmaMtohamuhuttayaM hodi| vArisavarisA jeTThA,tammajjhe hodi mjjhimyaa||' 3 - arthaH- 'bhaktapratyAkhyAna' arthAt bhojana-tyAga (anna, khAdya, lehya padArthoM ke tyAga) kI pratijJAA karake jo saMnyAsamaraNa (sallekhanA) hotA hai, usakA jyanya kAlapramANa antarmuhUrtamAtra hai evaM utkRSTatam kAlapramANa bAraha varSa hai| tathA antarmurta se lekara bAraha varSa paryanta jitane bhI samaya bheda haiM, ve saba sallekhanA ke madhyamakAlake neda jAnane caahie| 'sallekhanA' ke yogya sthAna "arihaMta-siddhasAgara-paumasaraM khiirpussph-phlbhridN| ujjANa-bhavaNa-toraNa-pAsAdaM nnaag-jkkhghrN||" artha:- arihanta kA mandira (jinAlaya), siddhoM kA mandira (sambhavata: siddhakSetra), jahA~ para arihanta-siddha Adi kI pratimAyeM haiM-aise parvata Adi sthAna kamalayukta tAlAba, samudrataTa pradeza, dUdhavAle vRkSoM se yukta sthAna, phUla-phaloM se lade- sabhI 'sallekhanA' lene vAle vyakti ke lie Adarza evaM pavitra sthala haiN| dhyAtavya hai ki bhagavAn mahAvIra ne bhI nirvANa ke pUrva pAvArI meM rAjA hastipAla ke mahala ke samIpa kaI kamalasarovaroM ke madhyavartI maNizilAtalapara pratimAyoga dhAraNa kiyA thA:- "bahUnAM sarasAM madhye mahAmaNizilAtale" (uttarapuANa) isIprakAra "bhaggapaDidaM vA'' - bhagnAni patitAni vA bhAjanani gRhANi vA yasmin sthAne sad bhagnapatitam"5 arthAt khaMDahara evaM TUTe-phUTe brtnoNvaa| jo ghara hoM- aise sthala sallekhanA grahaNa karane ke lie azubha mAne gaye haiN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sallekhanA' meM dizA-vicAra sallekhanA grahaNa karane meM dizAcayana kA bhI vaijJAnika mahattva mAnA gayA hai| sAmAnyataH sabhI AcAryoM ne IzAna (pUrvottara) dizA ko 'sallekhanA' grahaNa karane ke lie Adarza dizA mAnA hai| paMDitapravara AzAdhara sUri ne IzAna dizA kA 'jagat - zAnti karanevAlI' mAnA hai-- pUrvezAnasya digbhAge, zAntyartha jagatAmiha / ' 116 44 zramaNa/ / julAI-sitambara/ 1996 : 57 AcArya ugrAditya ne spaSTataH IzAnadizA ko 'sallekhanA' ke lie upayukta kiyA hai- "vicArya pUrvottarasaddizAM tAM bhUmau zilAyAM sikatAsu vApi / ' "7 arthAt (sallekhanA ke lie) pUrvottara dizA ko hI zreSTha dizA mAnakara, usI dizA meM bhUmi para, zilAtala para athavA sApha reta meM sallekhanA grahaNa karanA cAhie / 'vRhatkalpasUtra' meM bhI 'uttarapUrvadizA' (izAna) ko pUjya / pavitra mAnA gayA hai"uttarapUvvA pUjjA'' "" jIvana bhara pazcima yA dakSiNa dizA meM sira karake sonA tathA maraNabelA meM pUrva athavA uttara meM sira karake leTanA - yaha zubha mAnA jAtA hai| paNDita pravara AzAdhara sUri likhate haiM "prAgudagvA ziraH kRtvA svasthaH, sNsthrmaashryet|' arthAt pUrva dizA athavA uttaradizA meM sira karake AtmadhyAnapUrvaka 'saMsthara' (saMthArA-samAdhimaraNa yA sallekhanA) lenA cAhie / - dizA ke bAre meM katipaya prAyogika anubhava ke bindu bhI vicArArtha haiM:prastuta 1. vartamAna AcArya - paramparA ke zIrSa vyaktitva AcArya zAntisAgara jI samAdhimaraNa se 3 dina pUrva hI IzAnadizA meM cale gaye the / ghoSita 2. AcAryapravara dezabhUSaNa jI munirAja bhI dehAvasAna ke nau-dasa ghaNTe pUrva IzAna koNa meM jAkara rahe the| sandarbha 1. umAsvAmI, tattvArthasUtra, 7/22 / 2. bhagavatI ArAdhanA vijayodayA TIkA, gA021 / 3. gommaTasAra (karmakANDa) gAthA - 60 / 19 3. prakhyAta vidvAn paM0 kalappA niTave zAstrI kI dharmapatnI bhI zarIra tyAga se 15 dina pUrva IzAnadizA meM jAkara rhiiN| tathA ina sabhI kA atyanta prazAnta pariNAmapUrvaka binA kisI bAdhA ke zarIra chUTA thA / ataH IzAnadizA kA sallekhanA kI dRSTi se mahattva spaSTataH mAnA jA sakatA hai| -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 4. mUlArAdhanA (bhagavatI ArAdhanA), gAthA-560 / 5. bhagavatI ArAdhanA - gA0 558 / 6. paM0AzAdharakRta 'pUjapATha' padya-11, pRSTha 72 / 7. kalyANakAraka, pRsstth-712| 8. vRhatkalpasUtra - 457 / 9. sAgAradharmAmRta - 8/34 / apanA karttavya-apanA dharma motIlAla surAnA, indaura bar3I dera taka dukAna para khar3A rahA vaha saMnyAsI - socA, dukAnadAra zAyada usase bAta karegA, pUchegA yA bhikSA degaa| para eka dukAnadAra thA jo grAhakI meM aisA lagA thA ki dUsarI ora usakA dhyAna hI nahIM aayaa| tabhI saMnyAsI jora se bolA hariom, hariom! dukAnadAra kA dhyAna usa ora gayA to grAhaka kI ora izArA karake bolA-isakI patnI bImAra hai| soMTha, lauMga Adi ise jo sAmAna denA hai vaha dekara abhI ApakI sevA kruuNgaa| isa javAba se saMnyAsI ko krodha A gyaa| para logoM ke sAmane krodha pI gayA aura eka bhI zabda javAba meM na bolaa| saudA dene ke bAda seTha saMnyAsI kI ora mukhAtiba haA to saMnyAsI bolA kucha paraloka kA bhI dhyAna hai yA isI prakAra gorakha dhandhe meM rAta-dina lage rhoge| yaha sunakara seTha cupa rhaa| kucha bolanA ucita na samajhA to saMnyAsI usake mauna kA gaira phAyadA uThAte hue bolA---cupa kyoM ho? paraloka ke liye bhI to kucha kro| isa para dukAnadAra bolA-zuddha bhAvanA se tathA sevA kI bhAvanA se pratyeka grAhaka ko pUrA taulakara tathA binA milAvaTa vAlA mAla vAjiba kImata meM detA huuN| hA~, logoM ko suvidhA pahuMcAtA hU~ aura badale meM kevala kuTumba kA pAlana-poSaNa karatA huuN| loka meM yaha merA kartavya hai aura paraloka ke liye vaha saba kyA kama hai? uttara sunakara saMnyAsI apane khuda se bolA-calo, Aja eka guru aura milaa|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ SRAMANA Third Monthly Research Journal of Parsvanatha Vidyapitha Volume 7-9] (July-September, 1996 General Editor Prof. Sagarmal Jain Editors Dr. Ashok Kumar Singh Dr. Shriprakash Pandey For Publishing Articles, News, Advertisement and Membership, Contact General Editor Sarmana Parsvanatha Vidyapitha I.T.I. Road, Karaundi P.O.: B.H.U., Varanasi - 221 005 Phone : 311462 Fax : 0542-311462 Annual Subscription For Instituitions : Rs. 60.00 For Individual : Rs. 50.00 Single Issue : Rs. 15.00 Life Membership For Institutions : 1000.00 For Individual : 500.00
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ SRAMANA English Section Articles of this Volume Pages 59-76 1. Metrical Studies of Dasasrutaskandha Niryukti in the light of its parallels Dr. Ashok Kumar Singh 2. Sadhaka, Sadhana & Sadhya 77-84 Priya Jain 3. pustaka samIkSA (4-904 4. jaina jagat
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 940 Metrical Studies of Dasasrutaskandha Niryukti in the light of its parallels Dr. Ashok Kumar Singh An observation, attributed to the eminent scholar of Jainism, L. Alsdorf, in context to the objective as well as composition of Niryuktis, read thus- 'Niryuktis are metrical notes committed to memory by the monastical teacher as a reminder in his class, this practical purpose sanctioned the means of occasional neglecting grammar, vowel quantities and the full form of words'.' This observation, especially its latter part, sounds as a sort of allegation or tends to give impression that ancient Jaina Acaryas were negligent or did not bother much about the verse-form or grammar in their compositions. In other words, Niryuktis are replete with erroneous metrical compositions and grammatical mistakes. How far this observation is valid? To measure the validity of this statement, I have made an attempt to check the verse-form of Dasasrutaskandha Niryukti gathas in the light of its different recensions available, as well as direct parallels and counterparts, found elsewhere, in Jaina literature. Besides, I have also tried to suggest correct readings, in case of incorrect gathas. Before coming to the main topic, a few words on the composition and method of treatment of subject matter in Niryuktis and on the number of gathas of Dasasrutaskandha Niryukti, its topics, its parallels and counterparts and on Praksta metres, will not be irrelevant.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 Extensive stock of Jaina exegetical literature, available in Praksta, Sanskita and Gujarati languages, has primarily four types or classes - Niryukti, Bhasya, Curni and Vitti, the last one includes Tabba etc. also later explanatory works in its fold. The distinctive features of Niryukti (Prakrta verses) are Niksepa- analysis or systematic consideration and Ekartha - synonym. It deals mainly with catchwords, through method of Niksepa. As L. Alsdorf has rightly remarked- 'Niksepa is applied first to the title of the canonical work to be explained, if this title is a compound one, to each of its constituents, subsequently to the titles of each chapter and subsections, lastly, perhaps to a few key words of the Sutra text." One more observation of J. Charpentier about the composition of Niryukti is very significant and revealing. It says, "for the most important aim of the Niryukti is apparently to give a sort of the register of legends and tales which are used to illustrate the religious sentences and moral or disciplinary rules given in the canonical text. Thus, in nutshell, it may be said that Niryuktis deal with catch-words through Niksepa', gives synonyms of catch- word in some cases and alludes to parables. Only ten Niryuktis, on the same number of Jaina canons, were composed, of which only eight are extant now. All the Niryuktis are traditionally attributed to Bhadrabahu 14. But modern scholars ascribe these to Bhadrabahu of A.D. 100, while some of the scholars, now a days, consider him to be the posterior to Vallabhi Synod II (c. A.D. 454/457). Prof. Sagarmal Jain in his earnest attempt to decide the date and authorship of Niryuktis, after studiously taking stock of the relevant original sources as well as arguments put forth by recent studies in this connection, has conjectured that the author of Niryuktis might be Arya Bhadra of Gautama clan. However, he did not claim his views to be final, thus, about date and original author of Niryuktis we do not yet have distinct intimation and the problem awaits still further investigation. As regards the number of gathas of Dasasrutaskandha Niryukti, my information is based on its published editions and on works
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa / julAI-sitambara / 1996 4. 63 dealing with the history of Jaina literature etc. I was unable to have access to any of its manuscripts. It has two published editions - one with other extant Niryuktis, under the title 'Niryukti Samgraha', published from Lakhabawal, Saurastra and second from Bhavanagar, alongwith Curni, hereafter referred to as Lakhabawal edition and Bhavanagar edition, respectively. In Lakhabawal edition the number of gatha is misrepresented as 142 but infact it contains only 140 gathas. As gatha at S.No. 33 is the repetition of S.No. 32 and quite surprisingly S.No. 111 is missing, that is after S.No. 110 comes S.No. 112. Bhavanagar edition also upheld this number i.e. 140. An eminent scholar of Jainism, Prof. H.R. Kapadia," gives the number of Niryukti gathas as 154. He has also given the section (Adhyayana) wise break up of the gathas as 9, 11, 3, 10, 7, 4, 11, 8, 6, 7, 8, and 15. He has not indicated about the source of this information, however, agreegate of these gathas is 99 only. Thus the whole account is doubtful. Again Nisitha Sutra Bhasya cites, all of Paryusana Kalpa Adhyayana, the eight chapter of this Niryukti, in the tenth uddesaka (section) from S.No. 3138 to 3209. But the number of these gathas, designated as Niryukti gatha-- Ima Nijjutti in the Bhasya, is 72 against 67 found in Niryukti." Five gathas, called as Niryukti gatha coming at S.No. 3155, 3170,3175,3192, and 3209 are missing in both editions of Niryukti. Their respective marked out places in Niryukti being after 68th, 82nd, 86th, 101st and 119th gathas. Again 82nd gatha of Niryukti is a combination of two gathas occurred in Bhasya at S.No. 3169 and 3170. It is notable that in Bhavanagar edition, Curni of the missing gathas is available at their prescribed places, that is after the Curni of 68th etc. gathas. The content of curnis, of above-said gathas, is the same in both works i.e. Dasasrutaskandha curni and Nisitha Sutra Bhasya Curni. The Curni of the 82nd gatha - a combination of two gathas also contains Curni of both 3169 and 3170 gathas as is evident from corresponding portion of Nisitha Bhasya-Curni.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ &Y : SHUT/Imi-fiftrat/8888 The topics dealt in Dasasrutaskandha Niryukti, are classified in accordance with the Sutra text (Dasasrutaskandha), and thus it also contains ten chapters (Adhyayanas) viz. Asamadhi, Sabala, Asatana, Ganigunasreni, Upasaka Pratima, Bhiksu Pratima, Paryusanakalpa, Moha and lastly Nidana. Coming to the counterparts and direct parallels, those of a considerable number of gathas of this Niryukti are available in Jaina texts : Svetambera as well as Digambara. However, it is notable that its parallels are found in plenty or in many instances, in svetambera Jaina texts, while in Digambara Jaina literature it is almost an oddity. The variations among the parallel or parallels of a gatha ranges from syllable, word or words, to a quarter or a line of the verse. In some cases, the parallelism extends only as far as a single pada or a quarter. As regards the verse-forms applied in Niryukti gathas, these are, certainly, Prakrita Matrka Vrttas or metres popularly known as gatha metre. It resembles Arya metre of Samskrt, as a commentary on Chandonusasanal", explicitly mentions- Aryaiva Samskrtetara Bhasasu gathasamjneti Gathalaksanani'that is Arya metre of Samskrit is known as gatha in other languages. Both Arya and Gatha consist of 57 matras and are quatrain, having four quarters or padas, containing 12,18,12 and 15 matras, respectively. Though Gatha is predominantly of 57 matras, categorised as samanya gatha- yet deviation in number of matras is also seen, resulting in gathas of 54 metres (Gahu). 60 matras (Udgatha) and 62 matras (Gahini). In other words, gatha consists of matras differing from 57, but on the contrary Arya strictly sticks to the rule of 57 matras, without exception. The pirime feature of these Matra vsttas or metres, the class to which gatha metre belongs, is that there is no restriction either about the number of short or long letters, in a given block. Coming to the application of gatha measure in this Niryukti text, we find that general gatha dominates. In some cases Gahu Udgatha, Gahini etc. also are applied. Among the types of general gathas applied herein, are Buddhi, Lajja, Vidya, Ksama, Dehi, Gauri,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara / 1996 : Dhatri, Curna etc. Different from that of 57 matras include Udgatha, Gahu, Gahini etc. Metre -wise break up of the Niryukti gatha may be given as follows 65 Buddhi-1, Lajja 3, Vidya-11, Ksama-9, Dehi-28, Gauri-22, Dhatri-22, Curna 15, Chaya-8, Kanti-3, Mahamaya-2, and Udgatha6. Remaining gathas are composed in Gahu, Gahini etc. Metrical analysis of these gathas indicate that 44 gathas of Niryukti are correct in measure in status quo. Similarly, shortening of the last long vowels and vice-versa is required to adjust the metre in eleven's and fourteen' of its gathas respectively. It may be noted here that according to the poetic convention, short letters may be pronounced, as long and vice-versa to adjust the metre. Thus half (44+25) out of the 140 gathas are, correct metrically in status quo. Now turning to the incorrect gathas, we find that 181 of its gathas require the addition of supplement particles (Nipatas)- Tu, To, Khu, Hi, Va, Va, Ca etc. including other Prakrta forms also, to adjust their measure. These usages are meant for the filling out of the verse. Again the 1318 gathas of Niryukti, requisite just only the adding and deliting of nasal, respectively as per the declensions of Prakrta, to adjust their metres. Such as: Nanatthi>Nanatthi Caranesu>Caranesum (24), Duggesu>Duggesum (31). Bhikhuna>Bhikkhunam (40), Tena> Tenam (65), Mottuna>Mottunam (75), Iyaresu>lyaresum (76), Vasasu>Vasasurf (85), Mottu>Mottum (86), Vatthesu>Vatthesum (102), Gahana>Gahanam (106), Khana>Khanam (106), Nau>Naum (112), Anubhavana> Anubhavanam (129), Ayati>Ayatim (141) Likewise, 11 gathas-19 may be adjusted by lengthening of short vowels and vice-versa, respectively in tune with Prakrta grammar or more precisely Prakrta declensions. For example : Animtassa>Animtassa (70), Kaiya>Kaiya (71), No>Na (103), (115) and (119), To>tu (127).
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 Asamjayassa>Asamjayassa (132), Titthmikara>Titthamkara, (134) and Pasattha> Pasattha(82), U>T0(97), Sui>Sui (119) In this way, besides 69 gathas metrically correct in status quo, in 42 gathas, measure is adjusted by incorporting the corrections, which may be termed as minor. There still ramain 29 gathasz", which may not be corrected, with the help of above said minor corrections and necessitate adjustments or corrections, which may be termed as major ones. For correcting these gathas, the study of parallels and counterparts, found elsewhere is of prime importance. Out of above referred 29 gathas, verse-form in some gathas is adjusted by incorporating grammatical corrections in a word or two of the respective gathas, in the light of their counterparts. For example Vaikkama>Vaikkame (G.12) Suyasamadhipadima> Suyasamadhipadimao(47) Dasamiu> Dasamito. (63), Satti Uggahanarn-> Sattio Gahanam (80), Samcaiya Sarncaie (80), Pasattha U> Pasatthas (80), Karanko> Karane (83), Duruttaga! > Duruttago (92) Khimsana ya> Khinsna- him (98), Anuyatto ha> Anuyattihim (104) and Manussam> Manusse (131). Gathas and their parallels are given in [App. A] A few of the gathas become correct metrically, when a word or two are spelled in accordance with their counterparts. viz. Cikkhala Cikkhalla (59), Apadikkamium Appadikkamium (80), Miggasire> Maggasire (69) Jamgaddhe kovi Jamgadhheko vi (78), Sampamavaho> Sampativaho, Nehacheo > Nehachedu (89) Mangallar> Tu Mangalam (114), Akasayaappaniae> Akasayappamae (142). These gathas may be seen in [App. B] In some gathas certain words require substitution in accordance with their counterparts such as Gatavvar > Thatavvam (63), Hoti Bhanito (69), Gatavvam> Niggamanam (69), to adjust the metre. In gatha No. 54 and 58, two terms respectively Kale and Mase' are missing. These two words occur in all the corresponding parallels of the gathas and are essential both from the point of view of verse
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 67 form and subject- matter. These two omissions, alongwith that of 'Na' in gatha No. 10, and 66, in all probability, appear to be printing mistakes (App. C). In case of two gathas- No. 101 and 108, the whole of the second line, requires replacement. These replacements not only adjust the measures but are essential also. (App. DJ During the course of comparison of Niryukti gathas with their counterparts, certain significant and interesting points draw our attention. Which are as follows As referred to above, the gatha No. 82 of Dasasrutaskandha Niryukti is the combination of two gathas of Nisitha Sutra Bhasya. The first quarter of the first line of gatha No. 82, resembles the respective quarter of gatha No. 3169 of the latter, while its (82) remaining three quarters coincide the corresponding portion of next gatha i.e. 3170. (App. E] Again at the place of some specific words, different words occur in various counterpart or counterparts of a gatha but the adjustment of matras is in such a way that verse--form remainsintact. For example samvigga> Saccitta and Niddao Bhavissai> Hohimti Niddhammo, occurred in 86 of Niryukti gatha and its counterpart 3174 of N. Bhasya gatha may be cited. [App. F The key word or words allude parable, on good effect of victory over passions etc. The name of the characters vary in some cases, but here again, the adjustment of matra is in such a way that composition of gatha remains unchanged. For example Campakumaranandi (93)> Campa Anamgaseno, (3182) and Vanidhuyaccamkariya (104)>Dhanadhuyamaccamkariya>(3194) may be cited. (App. G] Before summing up this paper, an analysis of a gatha out of those with correct measure in status quo, in the light of its parallels. will be in order. For example Gatha No. 3 of this Niryukti may be taken. I have been able to find out its parallels in Sthanang, Dasavaikalika Niryukti, Tandulavaicarika, Nisithasutra Bhasva and Sthananga Abhaya devavstti. Checking of the verse form of these gathas surprisingly reveal that these have been composed in five
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ &C : 01/2015 - Firat/888EUR different metres - gatha and all are correct metrically. That of Dasavaikalika Niryukti in Gahini metre, of Tandulavaicarika in Ksama, of Nisitha S. Bhasya in Gahu, of Sthananga in Gauri. As already discussed earlier in Das. Niryukti and Curni, its metre is Udgatha. Dasa. Niryukti No. 3 Bala manda kidda bala ya panna ya hayanipavasca Pabbharamummuhi sayani namehi ya lakkhanehim // Sthanamga Bala kidda ya mamda ya bala ya panna ya hayani/ Pavamca pabbhara ya mummuhi sayani taha. Dasavaikalika Niryukti Bala kidda manda bala ya panna ya hayani pavaca/ Pabbhara mummuhi sayani ya dasama u kaladasa// Tandulavaicarika Bala kidda mamda bala ya panna ya hayani pavamca/ Pabbhara mummuhi sayani ya dasama ya kaladasa// Nisithasutra Bhasya, 3545 Bala manda kidda bala panna ya hayani/ Pavasca pabbhara ya mummuhi sayani tahall The point, I want to arrive at is that variations, to what ever extent are, not always the pointers of errors in gatha metres. These may also be in accordance, with the metrical scheme of the Acaryas. In the light of above discussion, we may say that the ascertaining of correct reading of Jaina texts 'is an intricate problem and multi-faced one but the metrical study of the texts and their adjustments in light of parallels is of prime importance. It also proves that Jaina Acaryas were not negligent in their compositions, metrically or grammitically, as is generally assumed,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ especially by Western scholars. It appears that errors have creaped into the texts later on due to a number of factors mostly owing to the copy writers of the manuscripts, or also at the time of deciphering of manuscripts as well as editing and publication of the same. Though to some extent the errors seen in gathas may be due to the negligent attitude of the Acarya as claimed by the scholars. References 1. W.B. Bollee, The Nijjuttis on the Seniors of the Svetambara Siddhanta-Franz Steiner Verlog, Stuttgart, 1995, Preface, p. VI. L. Alsdorf- Journal of the Oriental Institute of Baroda, Vol. XXII, No. 4, June 1973, pp. 455-456. 2. 3. 4. 5. 6. zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 TO 69 7. Jarl Charpentier, The Uttaradhyayana Sutra. Upsala 1914, Intro. p. 49. Acaranga Sutra-Silankas Commentary vide Niryukti Sahitya: Ek Punarcintana, Sagar Jaina Vidya Bharati-I, pp. 209-210 The author of the Niryuktis Bhadrabahu is identified by the Jainas with the Patriarch of that name who died 170 A.V. There can be no doubt that they are mistaken for the account of the seven schisms, of which only the former is mentioned in the Niryukti. These are the dates of the 7th and 8th Schisms, of which only the former is mentioned in the Niryukti. It is therefore certain that the Niryukti was composed before the 8th schism 699 A.V. The dates 54 a and 609 A.V. correspond to 57 and 82 A.D. on assuming the traditional date of the Nirvana 527 B.C. Prof. S.M. Jain, Niryukti Sahitya: EK Punarcintana, Sagar Jaina Vidya Bharati - I, Parsvanatha Sodhapitha S.No. 70, Varanasi-5, 1994, pp. 209-233 Ed. Vijayamrtasuri, Niryukti Samgraha. Harsapuspamrta Jaina Text S.No. 189, Lakhabawala, Santipuri, Saurastra, 1989, pp. 476-490. Dasasrutaskandha- Mula Niryukti Curnih- Manivijaya Gani text S.No. 14, Bhavnagar, 1954. Prof. H.R. Kapadia, A History of the Canonical Literature of the Jainas, The author, Gopipura, Surat 1941. p. 182
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10: Shul/ofmis-frstrap/888EUR 10. Nisithsutram (with Bhasya and Curni) ed. Acarya Amaramuni, Bharatiya Vidya. Publication, Delhi and Sanmati Jnanapitha, Virayatana Rajagrha (S.No. 5) Uddesaka 10, Gatha 3138-3209, pt. III, pp. 125-155 11. Niryukti Sarngraha, Lakabawala, (52-119) pp. 481-487. 12. Ed. Prof. H.D. Velankar, Chando'nusasana of Hemacandra) Bharatiya Vidya Bhavana, Bombay, 1961, p. 128. 13. (1) Buddhi- S.No. 96 (2) Lajja - 8,58,120 (3) Vidya-6, 14,19,29,58,59,61,71,77,123,138. (4) Ksama- 9,15,23,35,64,72,97,113,117. (5) Dehi,- 4, 11, 16, 18, 24, 26, 27, 32, 47, 48, 55, 56, 60, 62, 63, 69, 79, 83, 84, 85, 86, 88, 92, 103, 121, 125, 131, 136. (6) Gauri- 5, 20, 34, 36, 38, 40, 41, 44, 57, 66, 75, 91, 102, 108, 115, 122, 126, 132, 135, 137, 140, 142. (7) Dhatri- 1, 12, 13, 21, 22, 37, 39, 43, 65, 67, 78, 80, 89, 101, 104, 109, 110, 116, 118, 119, 129, 141, (8) Curna-10,25,28,49,51,53,68, 70, 82, 90, 98, 105, 107,127,139. (9) Chaya- 7, 50, 76, 81, 87, 112, 114, 133. (10) Kanti- 93, 94, 106. (11) Mahamaya- 31, 100. (12) Udgatha- 2,3,46,52,73,136. 14. S.No. 1,3,4,9, 14, 16, 18, 21, 23, 25, 26, 28, 30, 37, 39, 42, 44, 48, 52, 53, 56, 61, 62, 72, 77, 87, 88, 91, 93, 94, 95, 99, 100, 105, 107, 109, 113, 120, 121, 122, 124, 125, 135. 15. S.No. 5, 13, 15, 19, 34, 38, 11, 49, 64, 126, 140. 16. S.No. 11, 27, 29, 36, 55, 57, 84, 90, 96, 136, 137, 138. 17. S.No.2, 6, 8, 20, 22, 73, 74, 81, 84, 85, 130,7, 43, 46, 51, 79, 123, 139 18. S.No. 24, 31, 40, 65, 75, 76, 85, 86, 102, 106, 112, 129, 141. 19. S.No. 70, 71, 103, 115, 119, 127, 132, 134, S.No. 82, 97, 119.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ $401/gis-fra 388EUR : 68 20. 10,12,32-33, 41, 47, 50, 54, 58, 59, 60, 63, 66, 67, 68, 69, 78, 80, 83, 89, 92, 98, 101, 104, 108, 114, 131, 133, 142. Appendix (A) DasaNi-12 Davve Cittalagonaiesu bhavasabalo khutayaro/ Vatikkama aikkame atiyare bhavasabalo u/ Curni (prose). Atikkame vaikkame atiyare Dasa Ni. 63 Asadhapunnimae vasavasastu hoti gatavam Maggasira bahula/ dasamiu Java ekammi khettammill Nis. Su. Bhasya 319 Asadhapunnimae vasavasyu hoi thayavvam. Maggasira bahuladasami to java ekkammi khettammill Bshatkalpasutra Bhasya 4280 Asadhapunnimae, vasavasasu hoti atigamanam Maggasirabahuladasami, u java ekkammi khettammill Dasa Ni. 80. Puvvaharosavana joga vivaddhiya sattiuggahanas Samcaiya asamcaie davvavivaddhi passatha u // Nis. Su. Bhasya 3167 Puvvaharosavanam jogavivaddhi ya sattio gahanam) Samcaiyamasamcaie, davvavivaddhi pasatthao. Dasa Ni-83 * Karanao udugahite ujjhiuna gerhamti annaparisali/ Daum gurussa tinni u sesa genhamti ekkekkam// Nis. Su. bhasya 3171 Karase udugahite ujjhiuna genhamti amnaparisadim Daum gurussa tinni u, sesa genhamti ekkekkam Dasa Ni. 98. Payasaharanam chetta paccagaya, damaga asiyae sisam
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 Bhauya senavati khimsana ya saranagato jatthall Nis. Su. Bha- 3187 Payasaharanam chetta, pacchagaya asiyaena sisam tu/ Bhauyasenahivakhim sanahim saranagato jatthall Dasa Ni. 104 Vanidhuyaccaskariya Bhatta atthasuyamaggao jaya) Varaga padiseha sacive, anuyattiha payanm ca // Nis. Su-Bha- 3194 Dhanadhuyamaccankariya- bhatta atthasu ya maggato jaya) Caranapadiseve sacive, anuyatti him padanam call Dasa Nis. 131 Jatto cuo bhavao tatthe ya punovi jaha havati jammarn/ Sa khalu paccayayi manussa tericchae hoi// Appendix (B) Dasa Ni. - 59 Kauna masakappam tattheva uvagayana una tel Cikkhala vasa rohena va vi tena tthiya una// Nis. Su Bha. 3145 Kauna masakappam, tattheva uvagayana una tel Cikkhallavasarohena va bitie tnita nunam// Dasa. Ni. 60 Vasakhettalambhe addhanadisu pattamahiga tu/ Sahagavaghaena va apalikkamium jai vayamtill Ni. Su, Bha 3146 Vasakhettalambhe, addhanadisu pattamahiga tu/ Sadhagavaghatna va, appadikaamitum jati vayamti..// Dasa Ni. 69 Kauna masakappam tattheva thiyanatie maggasirel Salambanana chammasito tu jatthoggaho hoti// Bt. Ka. Bha. 4286
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 73 Kauna masakappar, tattheva thiyanatite naggasire/ Salambana chammasio tu jetthoggaho hosti // Besides, its three parallels in Ni-Su Bha(3156)// Sthanamga vstti (5/2) and Pravacana Sarddhara 775 are seen. Dasa. Ni. 78 Dagaghatta tinni satta va uduvasasu na hanasti tam khettas Cauratthati hanamti jamghaddhe kovi u parenam// Ni-su-Bha 3165 Dagaghattatinni satta va, uduvasasu na hanamti te khettany/ Cauratthati hanamti jamghadhhekko vi tu paresani// Dasa. Ni. 89. Bhasane sampaimavaho dunneo nehasheo taiyael Iriyacariyasu dosuvi apehaapamajjane pana //89/1 Ni-Su Bha 3178 Bhasane sampativaho, dunneo nehashedu tatiyael Iritacarimasu dosu ya, apeha apamajjane panall Dasa. Ni. 114 Purimacarimana kappo mamgallam vaddhamana titthammi/ Tha parikahiya jina ganaharaitheravali carittam/ Ni. Su. Bha. 3203 Purimacarimana kappo, tu mamgalam vaddhamanatitthammil To parikahiya jinaganahara ya theravali carittam// Dasa Ni. 142 Apasatthae akusilayae akasayaappamae ya/ Anidanayai sahu samsaramahannavam tarai// Appendix [C] Dasa Ni. 54 Thavanae nikkhevo chakko davvam ca davvanikkhevo/ Khetta tu jammi khette kalo jahi jo ull
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : STRUTTG-F4160/888EUR Ni. Su. Bha 3140 Thavanae nikkhevo, chakko davvam ca davvanikkhevel Khettam tu jammi khette, kale kalo jahim jo u// Dasa Ni. 58 Unairitta attha vihariuna gimhahemartel Egaham pancaham masam ca jaha samahiell Ni. Su. Bha. 3144 Unatirittamase, atthavihariuna gimha-hemamte/ Egaham pamcaham, masam ca jaha samahiell Dasa Ni. 10 Namam thavana davie khettaddha uddha ovarai vasahi/ Samjamapaggaha johe acalagananasamdhanabhavell Acaranga Ni 175 Namam thavana davie khittaddha uddha uvarai vasahil Samjama paggaha johe ayalaganana samdhana bhavell its parellels are found in Sutrakrtanga Niryukti (167), Ni. Su. Bhi 6269, also, Dasa. Ni. 66 Asivaikaranehim ahava vasam sutthu araddham/ Ahivaddhiyammi visa iyaresu savisaimasoll Nisi. Su. Bha. 3152 Asivaikaranehis, ahava na vasam na sutthu araddham/ Ahivaddhiyammi visa, iyaresu savisatimasoll Brh-Su. Bha. 4283 Asivai karanehim, ahavana vasam na suhu araddham) Abhivaddhiyammi visa, iyaresu savisatimasell Appendix [D] Dasa Ni. 101 Selatthi thambha daruya laya ya vamsi ya mimdhagomuttam/ Avalehaniya kimiraga kaddama kusumbhaya haliddal/
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ STHUT/THE- f att/888EUR : 14 Nis. Su. Bha. 3191 Sela-atthi-thambhadaruyalaya ya varse ya memdha gomutti/ Avalehari kimi kaddama kusumbharage halidda yall Das Ni. 108 Pasatthi pamdarajja, parinna, gurumula-naya abhioga/ Pucchati ya padikkamane, puvvabbhasa cautthammi// Nisi. Su. Bha. 3198 Pasatthi pamdarajja, parinna-gurumula-nataabhioga/ Puccha tipatikkamane, puvvabbhasa cauttham pill Appendix [E] Dasa Ni. 82 Pasattha vigasgahanam garahiyavigatiggaho ya kajjammi/ Garaha labhapamane paccaya payappadighaoll Nisi. Su. Bha. 3169 Pasattha vigatigahanam, tattha vi ya asascaiya u ja utta/ Sarcatiya na genhamti, gilanamadina kajjatthall 3170 Vigatie gahanammi vi, garahitavigatiggaho va kajjammi/ Garaha labhapamane, paccayapavappadighato Appendix (F] Das. Niryukti 86 Mottu purana-bhaviyasaddhe samvigga sesapadiseho/ Ma niddao-bhavissai bhoyanamoe, ya uddaholl Mottur purana-bhavitasaddhe, sacittasesapali seho/ Ma hohiti niddhammo, bhoyanamoe ya uddaholl Appendix [G] Das. Ni. 93 Campakumaranandi parcacchara theranayana dumavalael Viha pasanaya savaga imgini uvavayall
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 Ni. Su. Bha. 3182 Campa anamgaseno, pamcacchara theranayana dumavalael Viha pasanayana savaga, imgini uvavaya namdivarell also 104 and its parallels. - na rAga - na dveSa motIlAla surAnA, indaura bAta purAne samaya kI hai| jaba gurujI ke Azrama meM kyA rAjA, kyA prajA, sabhI ke lar3ake par3hane jAte the| aura to aura, khAnA pakAne kI lakar3I bhI par3hane vAle lar3ake jaMgala meM jAkara kATakara lAte the| gurujI ne lar3akoM ko samajhA rakhA thA ki jaMgala meM sUkhe jhAr3a kI yA lUMTha kI hI lakar3I laanaa| hare jhAr3a kATakara nahIM laanaa| vRkSa hamAre svAsthya kI rakSA karate haiN| yadi jaMgala meM jhAr3a nahIM rahe to dUSita havA se hamArA jIvita rahanA muzkila ho jaayegaa| eka lambe samaya ke bAda gurujI bImAra par3e to anubhava ke AdhAra para apanA antima samaya jAnakara rAjakumAra ko tathA seTha ke lar3ake ko jaMgala meM apanI citA ke liye lakar3I lene bhejaa| donoM lakar3iyA~ lekara Aye para rAjakumAra to sUkhI lakar3iyA~ lekara AyA, para seTha kA lar3akA pAsa se hI harA jhAr3a kATakara lakar3iyA~ le aayaa| gurujI kA antima samaya jAnakara lar3akoM ke pAlaka bhI ikaTThe ho gaye the| gurujI bole- rAjakumAra kI lakar3iyoM se mujhe jalAnA para seTha ke lar3ake ke hAtha kI eka bhI lakar3I merI citA meM mata rkhnaa| logoM ko lagA ki gurujI rAjA kI cApalUsI kara rahe haiN| gurUjI ne spaSTIkaraNa karate hue kahA ki na to merA kisI para rAga hai, na kisI para dvess| rAjA kA lar3akA abhI taka pacAsoM naye jhAr3a lagA cukA hai, para seTha kA lar3akA to hare jhAr3a kATanA hI jAnatA thA lagAnA nhiiN| isIliye maiMne rAjakumAra kI lakar3iyA~ citA meM lagAne kI bAta khiiN| - -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ STUUT Sadhaka, Sadhana & Sadhya Priya Jain day. Yoga and Sadhana, these two terms have been an inseparable part of Indian conscious, culture and civilization. They are the backbone of Indian spirituality and culture. In the wake of the industrialization of the entire globe and the industrial and technological development that has taken place in India and abroad, India stands apart from other countries and this is because of the great treasure of Yoga and Sadhana that it has inherited. The Indian mass is toiling hard to live upto this great tradition amidst all adversaries and unprosperous circumstances like terrorism, communalism, etc. that it is facing today. It is very easy to discourse upon, lecture on and speak about Yoga and Sadhana, but only when one practices the same, he can experience and comprehend it in reality, but he too shall be unable to express it in totality as it is a subject of experience unlike science which experiences with truth. The striking difference between science of matter and science of Yoga and Sadhana is that in the Sadhana of the Science of Matter only foreign and unnatural karmic matter are accomplished, whereas in the latter, the self is the accomplisher (Sadhaka), the accomplished (Sadhya) and the accomplishment (Sadhana). In the first part of my paper I shall define three terms viz. Sadhaka. Sadhana & Sadhya, and after that elaborate Sadhana in the context of Jaina spirituality, finally I shall conclude with the significance of Sadhana in modern times.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ UC : $1907/IMIS-FHENT 888EUR Today, when everyone seems to be thinking in terms of war and terror, talking about computers & space crafts, causing disharmony & poverty, spreading environmental crisis and other catastrophic adversaries, why then are we discussing and pondering over topics such as Yoga & Sadhana. Majority of the people, communities and nations pride in singing laurels of the industrial and mechanical progress and inventions that they are carrying out. But at what cost? They are paying a heavy price of degeneration of moral values, violence, chaos and confusion and have literally pushed the globe towards a precipice. The enlightenment and the glorification of the self is replaced by material and nuclear effulgence. We the scientists, economists, politicians, scholars and social reformers have questioned and examined all aspects available in the universe but have not turned towards ourselves and examined ourselves. The pressure and tension of modern day life seems to be growing multifold and man is finding less and less time to look into his own self. He seems to be evolving from nothingness to nothingness. On the other hand there is a life, a path of life, a way, treading upon which he shall definitely evolve from nothingness to somethingness and to everythingness. This glorious path is the path of perfection, technically termed as Sadhana. Today everybody's Sadhana seems to be confined to acquiring material riches and earning position, name and fame in society. This kind of Sadhana is for matter and materialistic in nature, momentary and bound to perish with time. On the other hand in the history of mankind great personalities, philosophers & reformers, stand in history as great colossals, who have not given any importance to trivial worldly benefits, who were not materially inclined but turned towards their inner self, searched for their true self enlightened, and perfected their self, as there is no room for any divine grace, each individual had to and has to work out his own good and progress. The kind of Sadhana they worked out was the last in the process of their evolution after which all goals were reached and all search completed. It is with this kind of Sadhana that Yoga is associated.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa / julAI-sitambara / 1996 : 79 In the words of Acarya Haribhadra- gokhena joyanao jogo savvo vi dhammavavaro. Those noble activities are the constituents, of Yoga which enable man to liberate himself. Only such activities which effect seflrealization and Moksha i.e. liberation are termed as Yoga. Thus Yoga serves two purposes viz. release from bondage and the realization of the self. Thus the aim of Yoga is to inspire the aspirant to transcend to the state of Yoga and the process by which this is achieved is Sadhana. The ultimate aim of Sadhana ie. Sadhya is the realization and enlightenment of the self which is the source of all energies be it physical, mental or intellectual. The self and the truth are infinite. but the senses, the mind and the intellect are limited, unreliable and imperfect. It is impossible to comprehend the unlimited self through limited resources. It is in this context that we have to understand the importance of Sadhana. The senses and the mind can grasp and analyse only gross matter as their functioning is limited. They are unable to grasp the subtle truths and comprehend the existence of the self which is also very sutable. It is only through Sadhana that the Sadhaka can comprehend the suibtle truth and realize the self, which is the Sadhya i.e. aim and purpose of Sadhana. When the self is realized, it is Atmodaya, after which there is no looking back. All religious systems have developed a methodology of practice i.e. Sadhana. by which the self in bondage may be realized and released. Only when a person realizes that he is not the body in which his self resides, is able to undertake the task of Sadhana. Such a person is a Sadhaka and he alone shall be able to gain the Sadhya and become a Siddha i.e. the perfect one. Due to our material inclinations we are ignorant of the spiritual treasure house which is lying buried deep within our self covered by the heaps of Karmic matter. Today the richest and the most powerful men are unhappy and are in richest search of more and more material goals than before. They have this query of what next hanging like the Demacatus sword over their heads. But when one differentiates the self from the not-self, he undertakes the Sadhana
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 40 zramaNa/ julAI-sitambara/ 1996 by which his Sadhya is realized and further nothing remains to be achieved. In the words of lord Mahavira : jo sahassam sahassanam samgame dujjae jine egam jinejja appanam esa se paramo jao Uttaradhyayana - 9/34 i.e. the victory of one who wins over one's self is greater than the victory of a warrior who defeats ten lakh soldiers in the battlefield. The Sadhya and the Siddha are inherent in the Sadhaka that is why the aspirant is for ever struggling to break his limitations and reach out to the fullest freedom of a Siddha which represents the selfillumined and self sufficient, perfect soul. There is, in all of us a burning light which says that we are yet to experience the best in life. Don't you all feel that the divine light is yet unseen by you, the divine music of the Paramatman is unheard by you and the divinity that you ought to possess yet due to you. All of us at some point in our life span walk over a gold mine, most of us do not have the inclination to unearth the treasures for want of knowledge and courage. In Jainism 'Sadhana can be studied in more ways than one and each one echocs the truth of Sadhana, which the Sadhaka undertakes to reach his Sadhya. The Sadhana of the Jainas is better known as Moksha Marga and its constituents are Right faith, Right knowledge and Right conduct. Samyak darsanajnanacaritrani moksamargah. - Tattvartha Sutra 1/1 This ephorism symbolises the process of Sadhana which is the same in all times. This process was worked out by all omniscients Arihantas i.e. Tirthankaras and shall forever be the same for all the forthcoming Sadhakas. Right faith, right knowledge and right conduct mould the soul to bring out from the hidden resources of our divine nature, all those qualities that are already there in a latent form
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1401/IMIS-Franc/8888 : 68 and thus approximating our imperfect nature more and more to that perfection which possesses all those characteristics in balanced and harmonious completeness. The universal law of cause and effect, i.e. the principle of karma in the Jaina tradition is the determining factor of all kinds of forms and futures in this world. It is also said Karmabaddho bhavejjivah Karmamuktastatha Jinah. i.e. a soul entangled in the web of karma is the bound soul and when it frees itself from that bondage it is Jina, the perfected soul. The bearing open of this web of Karmas is Sadhana and when the karmas are destroyed, the Sadhya is reached. So in a sense, each and every person is engaged in either the Sadhana of binding karmas or destroying the karmas, but it is only the latter, which is followed true Sadhaka. There is a very acute and unique study of the karma theory in Jaina Philosophy and literature and the process of the Sadhaka becoming a Siddha has been enumerated in the Dasavaikalika Sutra. The Sadhaka first acquires knowledge and differentiates the self from the not-self. He then practices self control. The person then knows the different existences where the soul experiences birth, death, disease and also knows the cause of them. He then understands that there is freedom from this bondage and begins to untie these bondages by doing Sadhana. He then becomes dettached from the worldly affairs and becomes spiritually inclined. Such a Sadhaka lives in the world but the world is not in his mind and ends the cycle of birth and death just as a boat floats over the surface of water and reaches the other shore, but if the water enters the boat, the boat sinks. Then all the channels through which the karmas enter and bind the soul are obstructed and fastened. Thus ignorance and false perception is replaced by right knowledge and right faith, from the state of vowlessness the person transcends to the state of accepting vows, that of Ahimsa, Satya, Asteya, Brahmacarya and Aparigraha, the Sadhaka is now vigilant and his passions are subdued and the mechanism of Asubha or inauspicious Yoga is replaced by Subha or auspicious Yoga. The aspirant then reaches the height of suddha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62: 9401/TCS-format 888EUR Yoga and destroys the knowledge obscuring and other destructive Karmas. There upon enlightenment, infinite knowledge, infinite vision dawns upon the Sadhaka and he becomes an omniscient who knows and sees everything related to all three times. In other words he becomes an Arihanta ie a Jivanmukta. He then preaches the Dharma and the path of Sadhana to all creatures. When his Ayusa ie. age determining karma is exhausted, he becomes a Siddha and departs from the body to the abode of the Siddhas. Thus in Jaina tradition each person builds or makes his own life and the instruments for making one's life are Samvara and Nirjara, Samvara is the stoppage of the inflow of karma and Nirjara is the annihilation of the already accumulated stock of karmas. It is to be noted here that the 20 channels of Asrava i.e. inflow of karma are the same channels of Samvara. This indeed is the quintessence of JainaSadhana. It has also been said, aravo bandha hetusyat samvaro moksa karanam / itiyam arahati disti anyat sarva prapancanar // i.e. Asrava is the cause of all bondage, (and this inflow of karma is the cause of all sorrow and misery) averse to this Samvara is the sole cause of liberation, and supreme bliss. This in nutshell is the essence of Jaina faith and all the rest are but an elaboration of the above. There is plenty of room for any and every kind of Sadhaka, in the path of Lord Mahavira. One who fails to acknowledge these two tattvas is not a true Sadhaka, and it is only for a good mind that it will be a good find. In other words, what is actually required is an unmoving and powerful attraction towards the divine dwelling in each one of us. This affinity can be developed by service to Deva Guru & Dharma, expiation, humility, study of Scriptures, meditation and Kayotsarga. The three stages of Ataman viz Bahiratman, Antaratman and Paramatman also illustrate the process of Sadhana. There is a famous saying of the west which goes like this - "If you desire to be God, you first have to be good". ie. if you desire to become a Paramatman
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ *40T/TMIS-FHAV888EUR : 63 you have to cease to be a Bahiratman, and establish yourself as a Antaratma. In other words if you desire to achieve your Sadhya you have to be a Sadhaka and do Sadhana. Bahiratman is that stage of Atman which is materially inclined and happy, enjoying the sense pleasures, unaware of the consequences of the deeds which sometimes bind him with auspicious and sometimes with inauspicious karmas. Antaratman is that stage where the Atman differentiate the self from the not-self, tries to give up attachment aversion, tries to conquer the passions, becomes equanimous and observes equanimity towards all creatures. In modern times, when there is a dearth of people possessing these qualities, its importance becomes all the more clear. Inspite of the heights of material progress that man has achieved, he is unhappy unsettled and in distress. So the former is one whose face is towards the world and the latter has his face towards himself. The third stage is that of the Parmatman where absolute consciousness, existence and bliss have manifested and is the Sadhya of the Sadhaka for which he undertakes Sadhana. The Vratas, Samitis, Guptis, anupreksa, 12 fold nirjara enable the soul to conquer the passsions, and destroy the karmas and this is a Herculean task for the beginner. In the words of J. Krishnamurthy. "At every step of it every day until the end discriminates between the real and the unreal. The body and the man are two and the man's will is not always that the body wishes. You will only what God wills, but you must dig deep down in to yourself to find the God within you. Do not mistake your bodies for yourself, neither the physical nor the astral nor the mental. You must know them all and know yourself as their master. The body is your animal -the horse upon which you ride., But it must always be you who control the body, not it that controls you. You must catch unceasingly or you will fail. You must study deeply the hidden laws of nature and when you know them, arrange your life accordingly using always reason and common sense." One of the striking features of the present age is that man is trying to know about everything in the universe, but is taking little interest to know the self who knows everything. He can say with
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : SHUT/Friis-fuglar/8888 certainty what stars, millions of miles a way are made of. He knows thoroughly the constitution of atoms and molecules, but about himself he knows practically nothing and today there are people around us who talk about Dharma and die for Dharma but rarely do we come across a Sadhaka who lives for Dharma. A Jaina Sadhaka begins his prayer as : namastubhyam, namastubhyam, namastubhyam namo namah and ends with the prayer at the end of his Sadhana as namo mahyam, namo mahyam, namo mahyam namo namah. Thus we see that the Sadhana of destryoing the heaps of karma is to be done by the self, for the self, by establishing the self in the self. The river flows between the two banks, the sun rises in the east and sets in the west always and everything else seems to be moving in an orderly way. Be it in the sports' field or in the laboratory concentration, discipline and determination is required to achieve the desired goal, why then man does not acquire and exhibit the same in his life to make his existence worthwhile and the world a place to live in. Finally I shall conclude with the significance of the study of Yoga and Sadhana in modern times. When values and morals are on a steady fall, communalism, dogmatism, fanaticism on the rise, spiritualty and humanity at stake, it is important that we first work hard to restore the brotherhood of man, look upon others as we look upon ourselves, only then we shall succeed in achieving the Sadhya of our Sadhana, otherwise talking of Yoga and Sadhana would be like asking for the stars when you are starving for food, water and shelters. How is it possible to achieve. The Sadhya of being Jnata, Drasta or Sthitiprajna or a Samadhistha Sadhaka when the essential requirment of Right understanding of the self is absent. From the green revolution, came the industrial revolution, after this we saw the awakening of the independence revolution and now the information revolution is at large catching the eyes of the masses. But very soon we will be heading towards a spiritual revolution which is going to change the course of the world.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa pustaka samIkSA yazodharacaritam , saMpA/anu0 DaoN0 pannAlAla jaina, prakAzaka-zrI AcArya zivasAgara digambara jaina granthamAlA, zAntivIra nagara, zrI mahAvIra jI, rAjasthAna, prakAzana 3 maI 1996, mUlya-15 rupaye, pR0 80, AkAra-DimAI pepara baik| yaha sarvavidita hai ki hiMsA tIna prakAra kI hotI hai- kAyika, vAcika aura maansik| prastuta 'yazodharacaritam' nAmaka mahAkAvya kI kathAvastu kAyika aura mAnasika hiMsA kA. eka jvalanta udAharaNa hai| jisameM ujjayinI nagarI kA rAjA yazodhara apanI paTarAnI ke kadAcAra se taMga Akara mAtA kI preraNA se apane mana kI zAMti ke lie ATe ke murge kI bali car3hAtA hai| usI samaya usakI paTTamahiSI ne una donoM ko viSamizrita khAdya padArtha de diyA, jisase una dAnoM (mA~-beTe) kI mRtyu ho gii| isa pApa karma se vaha to naraka gaI hI, sAtha hI mA~ evaM beTe ko bhI karmabandha ke kAraNa nAnA bhavoM meM janma-mRtyu kA kaSTa jhelanA pdd'aa| inheM kisa prakAra mukti milI isa rocaka ghaTanA ko par3hane ke lie tathA saMsAra meM rahakara bhI kisa prakAra vyakti ko kamalapatravat nilepa rahanA cAhie isa zikSA ko grahaNa karane ke lie prastuta mahAkAvya paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| isa mahAkAvya kA sampAdana evaM hindI anuvAda prasiddha vidvAn DaoN0 pannAlAla jI dvArA sampanna kiyA gayA hai| pustaka kI sAja-sajjA AkarSaka hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI - zrI dravya saMgraha vidhAna- rAjamala pavaiyA, sampAdaka-DaoN0 devendra kumAra zAstrI nImaca, prakAzaka-tArAdevI pavaiyA granthamAlA-44, ibrAhImapurA, bhopAla-1, prathamAvRtti-vIra saM0 2422 nyauchAvara-16, pR0 - 112, AkAra-DimAI / AcArya nemicandra deva ne eka sahasra varSa pUrva mamakSa jIvoM ke kalyANArtha dhArAnagarI meM 'dravya saMgraha' nAmaka grantha kI racanA kI thI jo mAtra aTThAvana (58) gAthAoM meM nibaddha hai| jainadarzana kA jJAna prApta karane hetu dravya saMgraha kA adhyayana karanA paramAvazyaka hai| kyoMki dravyAdi ke jJAna ke binA Atma-dravya kA jJAna honA asambhava hai| isI ko sarasa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 aura sahaja banAne ke lie zrI rAjamala jI ne dravya saMgraha vidhAna kI chandobaddha racanA kii| yadi koI bhI mumukSu dhyAnapUrvaka niyamita isakA svAdhyAya kare to use tattvajJAna honA nizcita hai| mahArASTra kI kSullikA zrI suzIlamati jI evaM kSallikA zrI savratA jI ne isake bIjAkSara evaM dhyAnasUtra likhe haiN| tattvajJAna kI dRSTi se pustaka atyanta upayogI evaM saMgrahaNIya hai| pustaka kA mudraNa kArya evaM sAja-sajjA santoSajanaka hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI samayasAra kA dArzanika cintana, anuvAda - DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAskara', prakAzaka - zrI digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, dillI - 65, prathama saMskaraNa - 1995, mUlya - 35, pR0 141, AkAra - ddimaaii| pro0 DaoN0e0 cakravartI dvArA likhita samayasAra kI aMgrejI prastAvanA kA DaoN0 bhAgacandra jaina 'bhAskara' dvArA hindI rUpAntaraNa 'samayasAra kA dArzanika cintana' nAmaka pustaka meM kiyA gayA hai| isa grantha meM pAzcAttya vicAradhArA meM AtmA kI kalpanA, bhAratIya vicAroM meM AtmA, saMhitA brAhmaNoM meM aupaniSadika vicAroM ke mUla tattva aura jaina dharma, usakA samaya aura siddhAnta nAmaka vibhinna zIrSakoM ko AdhAra banAkara viSaya kA vibhinna dRSTikoNoM se parizIlana kiyA gayA hai| jJAtavya hai ki jaba kisI bhASA kA dUsarI bhASA meM anuvAda kiyA jAtA hai to anuvAda kArya meM usI taraha ke bhAva lA pAnA kitanA kaThina hotA hai| isa dRSTi se anuvAdaka kA yaha prayAsa sarAhanIya hai| pustaka kI mahattvapUrNa vizeSatA yaha hai ki isameM pAzcAttya dArzanikoM kA mantavya bhI samAhita hai, jo pAThakoM ke lie upayogI siddha hogaa| pustaka kA mudraNa kArya evaM sAja-sajjA prazaMsanIya hai| pustaka paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI jaina dharma saMkSepa meM pro0 ela0sI0jaina, zrI nareza jaina, prakAzaka-zrI digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, DI0-302, viveka vihAra, dillI-65, prathama saMskaraNa 1995, mUlya-25 ru0, pRSTha-102, aakaar-ddimaaii| AcArya zrI kundakunda dvArA racita zrI paMcAstikAyasAra kI aMgrejI bhASA meM pro0e0 cakravartI nayanAra dvArA pUrva meM likhI prastAvanA kA hindI rUpAntara pro0 ela0sI0jaina evaM zrI nareza jaina dvArA 'jaina dharma saMkSepa meM' nAmaka pustaka meM kiyA gayA hai| isakI pramukha vizeSatA yaha hai ki jahA~ isameM kundakundAcArya ke jIvanavRtta tathA tAtkAlika paristhitiyoM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA gaveSaNAtmaka citraNa prastuta kiyA gayA hai| vahIM paMcAstikAyasAra ke dArzanika pakSa kI Adhunika dRSTi se vivecanA bhI prastuta kI gayI hai| pRSTha pRSTha 3 cU~ki isameM bhAratIya evaM pAzcAttya donoM hI dezoM ke vidvAnoM kA bhI mata diyA gayA hai isase pustaka kI upayogitA aura bhI bar3ha jAtI hai| ukta viSayoM ko dhyAna meM rakhakara kahA jA sakatA hai ki pustaka paThanIya aura saMgrahaNIya hai / sAja-sajjA AkarSaka hai| isameM katipaya mudraNa sambandhI doSa evaM pramAdajanya azuddhiyA~ dRSTigocara huI hai / yahA~ vistArabhaya se mAtra prArambhika pRSThoM kI hI azuddhiyoM kA ullekha kiyA jA rahA hai, jo isa prakAra haiM pRSTha saMkhyA pRSTha 1 3 pRSTha 4 pRSTha 5 pRSTha 6 pRSTha 7 pRSTha 8 azuddha mahatvapUrNa zramaNa / julAI-sitambara / 1996 zrRddhA saMthAnam auratna kathAkoSa bramha bauddhoM aparicitoM iDa 0 tirUpappuliyari tirUvadi phira bhI dvArA prastuta paTTavaliyAM subhadrAcArya arhadabli padArur3ha samvat IssI brAhyaNa zrRddhA zuddha mahattvapUrNa zraddhA saMtAnam ArAdhanA kathAkoSa brahma bauddhoM : 87 aparicitoM iMDi 0 tirupappuliyari tiruvadi phira bhI unake dvArA prastuta paTTAvaliyA~ subhadrAcArya arhadbali padArUr3ha saMvat IsvI brAhmaNa zraddhA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 vApasI pRSTha 9 vApisI dezamilaye munIrmahAtmA kallukurUci turUvatramali cirumailaI pRSTha 10 dezamalaye munirmahAtmA kallukuruci tiruvatramali tirumaeNlai DaoN0 jayakRSNa tripAThI vaizAlI zodha saMsthAna buleTina saM09, pradhAna sampAdaka - DaoN0 yugala kizora mizra, vyAkhyAtA - DaoN0 zrIraMjana sarideva, prakAzaka - prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, basukuNDa, vaizAlI, bihAra, prathama saMskaraNa - 1994, pR0-90, AkAra-DimAI pepara baika, mUlya -- / prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha-saMsthAna ke saMsthApakoM meM agraNI paM0 jagadIzacandra mAthura kI puNya smRti meM san 1987 se nirantara 'jagadIzacandra mAthura vyAkhyAnamAlA' kA Ayojana kiyA jAtA hai| isI ke antargata san 1993 I0 ke navambara mAha meM SaSTha vyAkhyAnamAlA kA pahalI bAra dvidivasIya Ayojana kiyA gayA, jisameM prAkRta-saMskRta-hindI ke diggaja vidvAn DaoN0 zrIraMjana sUrideva kI vyAkhyAnamAlA tIna satroM meM sampanna huii| jisakA viSaya thA-bhagavAn mahAvIra ke ahiMsA, aparigraha aura anekAnta ke siddhAntoM kI vartamAna sandarbha meM samAja-vaijJAnika vyaakhyaa| yaha pustaka usI vyAkhyAnamAlA kA eka saMgraha hai| pustaka paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| isakI sAja-sajjA AkarSaka evaM mudraNa kArya nirdoSa hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI pustaka : apabhraMza kA jaina rahasyavAdI kAvya aura kabIra : DaoN0 sUrajamukhI jaina : kusuma prakAzana, navendu sadana, Adarza kaoNlonI, mujaphpharanagara, u0pra0 : prathama saMskaraNa 1996 : mUlya ru0 200300 kevl| apabhraMza kA jaina rahasyavAdI kAvya aura kabIra, DaoN0 sUrajamukhI jaina kI unakI DAkTareTa DigrI ke lie svIkRta zodhaprabandha kA pustakAkAra rUpa hai| isa grantha meM unhoMne sAmAnya rahasyavAda, jaina rahasyavAda tathA apabhraMza ke jaina rahasyavAdI kAvyoM kI samIkSA karane ke uparAnta, apabhraMza ke jaina rahasyavAdI kAvyoM kI anubhUti aura abhivyaJjanA praNAlI kA kabIra para prabhAva nirUpita kiyA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 89 zrImatI DaoN0 jaina kA yaha niSkarSa ki kabIra ne apane samaya ke aura apane pUrvavartI kaviyoM/dArzanikoM ke anekAneka zabdoM aura pratIkoM ko apane kAvya meM sthAna diyA hai, bilakula ucita pratIta hotA hai| kabIra eka ghumakkar3a kavi the aura apanI yAyAvarI meM ve aneka santoM, nAthoM aura anya sampradAyoM ke garuoM ke samparka meM Ae the aura spaSTa hI ina sabakA eka samagra prabhAva unake kAvya para nizcita hI par3A hogaa| DaoN0 jaina kI pratibhA isa bAta meM hai ki unhoMne kabIra para prabhAva ke vibhinna satroM meM se jaina prabhAva ko alaga karake use pratiSThita kiyA hai| kintu isase yaha niSkarSa nikAlanA ki kabIra ne kisI eka vizeSa sampradAya ke nizcita prabhAva meM apanA kAvya sRjana kiyA hai, eka atizayoktipUrNa kathana hai| vastuta: kabIra para yadi kisI bAta kA prabhAva thA to yaha unakA sAmAjika-dArzanika pariveza hI thaa| kabIra kA kAvya usI pariveza para eka TippaNI hai| kabIra par3he-likhe santa nahIM the aura isalie yaha ummIda karanA ki unhoMne kisI vizeSa sampradAya kI dArzanika aura pAribhASika zabdAvalI kA jAnabUjha kara prayoga kiyA hogA, ThIka nahIM lgtaa| kabIra ne to kevala usI zabdAvalI kA prayoga kiyA hai jo jana sulabha thii| yaha zabdAvalI jaina rahasyavAdI kaviyoM ne bhI apanAI hai aura kabIra ne bhii| saca to yaha hai ki jaina pAribhASika zabdAvalI kabIra ke kAvya meM spaSTata: anupasthita hai| udAharaNa ke lie, anekAnta, syAd, guNasthAna, Adi pada jo TheTha jaina pAribhASika zabda haiM, kabIra ke kAvya meM hameM kahIM nahIM dikhAI dete, aura jina dArzanika zabdoM kA prayoga unhoMne kiyA hai, aura jinakA sandarbha DaoN0 jaina ne apane grantha meM diyA hai, ve nizcita hI jaina pAribhASika zabda nahIM kahe jA skte| so'hama, niraMjana, sahaja, nirvANa, zUnya, amRta, Adi sAre pada samasta bhAratIya dArzanika paramparA meM vidyamAna haiM aura inako AdhAra banAkara yaha kahanA ki kabIra meM ina zabdoM, bhAvoM Adi kA prayoga jaina prabhAva ko darzAtA hai, bahuta ucita nahIM hogaa| DaoN.jaina isa kaThinAI ko na samajhatI ho, aisI bAta bhI nahIM hai| phira bhI, kula milAkara unakA Agraha yahI hai ki vicAra/bhAva aura pAribhASika zabdoM ke sAmya se kabIra para jaina rahasyavAda kA prabhAva svIkAra kiyA jAnA caahie| ___ . kintu jahA~ taka abhivyaMjanA aura rahasyAnubhUti kI abhivyakti kA prazna hai, DaoN0 jaina yaha dikhAne meM pUrI taraha saphala rahI haiM ki kabIra ke kAvya meM kaI jagaha yaha abhivyaMjanA aura abhivyakti adbhuta rUpa se apabhraMza ke jaina rahasyavAdI kaviyoM ke samAna hai| isa sambandha meM unhoMne jo udAharaNa prastuta kie hai, unameM se kucha isa prakAra haiM bahuyaiM par3hiyai mUr3ha para tAlu sukkaI jeNa / ekku ji avakharu taM padahu sivapurI gambhai jenn|| -muni rAmasiMharg
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ::. zramaNa/julAI-sitambara / 1996 pothI par3hi par3hi jaga muA, paMDita bhayA na koya 1 ekai Akhara prema kA par3he so paMDita hoya / / muMDiye muMDiya muMDiyA sira muMDiu cittuNa muMDiyA / cittahaM muDaNu jiMkamau saMsArahaM khaMDaNutiM kiyau / / keMsoM kahA viggariyA jau mur3ai sau bAra / mana ko kAhe na muMDiye jAmeM viSai vikAra / / vaya tapa saMyama mUlaguNa mUDhahaM mokkhuNa vuttu / jAva Na jANai ekka para, suddhau bhAu pavittu / / tityahiM tityu bhamaMtAhaM mUr3hahaM mokkhuNa hoI / kiyA japa kiyA tapu saMjamo, kiyA varatu kiyA asanAnu / jaba lagi jugati na jAnIe bhAva bhagati bhagavAnu / tIratha kari kari jaga muvA DUMdhe pANI nhAi / maNu miliyau paramesaraho para mesaru vi maNasya / viNi vi samarasa hui rahiya pujju car3hAvauM kassa / / - kabIra - munirAma siMha - kabIra -- joindu muni - kabIra -- joindu muni - kabIra -- muni rAma siMha
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 91 merA mana sumirai rAma ko merA mana rAmahiM Ahi / aba mara rAmahiM hai rahA, sIsa navAvauM kAhi / / -kabIra jalavuvvuu jIviu cavalu dharagu jovvaNu taDi tulla / -kavi lakSmIcanda pAnI kerA budabudA isI hayArI jAta / dekhata hI chipa jAyagA jyoM tArA parabhAta / / -kabIra DaoN0 jaina kA yaha grantha isalie to mahattvapUrNa hai hI kyoMki isameM kabIra para jaina prabhAva kI bAta kahI gaI hai, yaha isalie bhI mUlyavAn hai ki isameM zAyada pahalI bAra apabhraMza ke samasta jaina rahasyavAdI kaviyoM/kRtiyoM kI samIkSAtmaka vivecanA haI hai| eka acche zodha-prabandha kI bhA~ti jo bhI kahA gayA hai, usakI puSTi ke lie upayukta sandarbha haiN| DaoN0 jaina apane isa upayogI aura mUlyavAn grantha ke lie badhAI ke pAtra haiN| surendra varmA . 'zrI SaTkhaMDAgama satprarUpaNA vidhAna', lekhaka-rAjamala pavaiyA, prakAzaka-bharata pavaiyA, tArAdevI pavaiyA granthamAlA, 44 ibrAhImapurA, bhopAla-462001, pRSTha-400, nyauchAvara-battIsa rupe| 'SaTkhaMDAgama' jaina dharma-darzana kA eka prasiddha evaM bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai isakI racanA AcArya dharasena ke pramukha ziSya AcArya puSpadanta tathA AcArya bhUtabali ke dvArA huii| isake cha: khaMDa haiM- (1) jIva sthAna, (2) kSudrakabandha, (3) bandha svAmitva vicaya, (4) vedanA, (5) vargaNA evaM (6) mhaabndh| isa mahAn grantha ke mahattva ko dekhate hue ise sAmAnya logoM ke bIca taka pahu~cAne ke uddezya se paM0 rAjArAma pavaiyA jI ne 'zrISaTakhaMDAgama satprarUpaNA vidhAna' kI racanA kI hai| svayaM jJAna arjita karanA eka zreSThakArya mAnA jAtA hai kintu arjita jJAna ko dUsaroM ke samakSa pahu~cAnA zreSThatara hotA hai| 'pratyeka zuddha AtmA zuddha nirvANajayI' isa tathya ko loga samajheM, aisA hI prayAsa zrI pavaiyAjI kA hai jo nizcita hI sarAhanIya hai| isake lie ye badhAI ke pAtra haiN| pustaka ko bhASA sarala aura chapAI sApha hai| For Private & Personal Use
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 'ina bhAvoM kA phala kyA hogA', lekhaka-paNDita ratanacanda bhArilla, prakAzaka-paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4 bApUnagara, jayapura - 302015, pRSTha-224, mUlya - 13 rupaye maatr| 'ina bhAvoM kA phala kyA hogA' nAmaka pustaka ke racayitA paNDita ratanacanda bhArilla haiN| isa pustaka meM kucha 37 prakaraNa haiM, jinameM Arta-raudra bhAvoM aura unake pariNAmoM ko darzAte hae sAmAjika jIvana ko hrAsa mArga se haTAkara vikAsa mArga para lAne kA mahattvapUrNa prayAsa kiyA gayA hai| yaha pustaka una logoM ke lie eka cetAvanI hai jo mAnava jIvana ke sahI artha ko bhUlakara anaitikatA, adhArmikatA evaM asAmAjikatA ke zikAra ho rahe haiN| isa racanA ke lie paMDita bhArillajI ko badhAI hai| pustaka kI chapAI spaSTa hai tathA bAharI rUparekhA sundara hai| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA pustaka-zuddhopayoga, lekhaka-AcArya virAga sAgara, sampAdaka-paM0 DaoN0 darabArIlAla koThiyA, mulya-25, prakAzaka-samyagajJAna diga0 jaina virAga vidyApITha, bhiNDa, zAkhA-devendranagara (m0pr0)| jaina vicAraNA meM zubhopayoga aura zuddhopayoga ko lekara paryApta vivAda pracalita hai| nizcaya naya pradhAna kAMjI svAmI kI vicAra dRSTi kA anusaraNa karane vAle cintaka yaha mAnate haiM ki zubhopayoga hI heya hai| mAtra zuddhopayoga hI upAdeya hai| isa dRSTi kA pariNAma yaha ho rahA hai ki vyavahAra-AcAra kI avahelanA ke sAtha-sAtha sakArAtmaka ahiMsA kI jIvana dRSTi kI bhI upekSA huii| isa sandarbha meM vyApta bhrAntiyoM ke nirAkaraNa ke lie hI AcArya zrI virAga sAgara jI ne isa kRti kA praNayana kiyaa| prastuta kRti meM unhoMne donoM pakSoM ko yathArtha rUpa meM prastuta kiyA aura yaha mAnA ki zubhopayoga aura puNya bhI sAdhanA ke eka stara taka upAdeya hai| jainAgama spaSTa rUpa se yaha pratipAdita karate haiM ki sabhI prakAra ke puNya kArya heya nahIM hai| samyak dRSTi ke puNya-kArya to upAdeya bhI haiM aura karaNIya bhii| AcArya zrI kA kathana jaina dRSTi kA yathArtha paricAyaka hai ki 'puNya phala kI icchA se puNya kArya nahIM karanA cAhie, apitu azubha se nivRtti ke lie aura mAtra vAtsalya buddhi se puNya kArya karanA caahie| dUsare puNya phala rUpa meM upalabdha zArIrika aura bhautika sAmarthya ko viSaya bhoga meM nahIM gaMvAnA caahie| AcArya zrI kI yaha kRti zubhopayoga evaM zuddhopayoga kI samasyA ke sandarbha meM nizcaya hI unake nIra-kSIra viveka kA paricAyaka hai aura usa ekAnta dRSTi kA khaNDana karatI hai jo zuddhopayoga kI upalabdhi meM zubhopayoga ko sahAyaka na mAnakara use ekAnta rUpa se heya mAna letA hai| merI dRSTi meM jisa prakAra nadI se pAra jAne ke lie naukA kA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 93 sahayoga Avazyaka hai, yadyapi pAra hone para naukA kA tyAga bhI Avazyaka hotA hai; kintu lakSya prApti ke pazcAt naukA-tyAga naukA ko heya nahIM banA detA hai| jisa prakAra naukA kA tyAga evaM grahaNa donoM Avazyaka hai usI prakAra saMsArI sAdhaka-AtmA ke lie zubhopayoga kA grahaNa va tyAga donoM Avazyaka hai| yadi koI vyakti nadI pAra hone ke pUrva hI madhyadhArA meM naukA kA tyAga kara detA hai to vaha DUba jAtA hai| usI prakAra jo sAdhaka zuddhopayoga rUpI apramatta saMyata nAmaka saptama guNa sthAna ko prApta karane ke pUrva zubhopayoga rUpI naukA kA parityAga kara detA hai, vaha vastutaH saMsAra-samudra meM DUbatA hI hai| ata: muni zrI kA yaha kathana samucita hI hai| jaba taka saptama guNa sthAna AdhyAtmika avasthA nahIM prApta hotI aura jaba taka sAdhaka caturtha, paJcama aura SaSTha sthAna guNavartI haiM taba taka use zubhopayoga rUpI puNya kArya kI apekSA hai| kRti nizcaya hI paThanIya aura saMgrahaNIya hai| mudraNa nirdoSa aura sAja-sajjA AkarSaka hai| jaTila viSaya ko bhI sarala va sahaja rUpa meM prastuta karane ke lie AcArya zrI kA yaha prayatna stutya hai| pro0 sAgaramala jaina jinatattva, bhAga-6, lekhaka-ramaNalAla sI0sAha, prakAzaka-zrI mumbaI yuvaka saMgha 385 saradAra vallabhabhAI paTela mArga, mumbaI-400004, pR0-110, mUlya-20 rupe| jinatattva, bhAga-6 ke lekhaka, DaoN ramaNalAla sI0sAha haiN| isameM tIna adhyAya hai- adattAdAna viramaNa, avadhijJAna tathA siddha prmaatmaa| yaha pustaka AkAra kI dRSTi se choTI hai kintu viSaya kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| isameM siddha paramAtmA kI vivecanA karate hue usake 14 prakAra batAe haiM- nAmasiddha, sthApanAsiddha, dravyasiddha, karmasiddha, zilpasiddha, vidyAsiddha, maMtrasiddha, yogasiddha, Agamasiddha, arthasiddha, buddhisiddha, yAtrAsiddha, tapasiddha, krmkssysiddh| isI taraha, avadhijJAna aura adattAdAna viramaNa ke bhI saMkSipta evaM sarala vizleSaNa hue haiN| pustaka kI chapAI tathA bAharI rUparekhA sundara hai| isake lie lekhaka evaM prakAzaka badhAI ke pAtra hai| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA lakSmaNa rekhA, lekhaka-paMnyAsa ratnasundara vijaya, prakAzaka-ratnatrayI TrasTa, pravINa kumAra dozI, 258, gA~dhI galI, svadezI mArkeTa, mumbaI-400002, pR0-142, mUlya-50 rupe| lakSamaNa rekhA ke lekhaka paMnyAsa ratnasundara vijaya haiN| isa pustaka meM pAvana aura mahArAja sAhaba do vyaktitva haiN| pAvana kA kAma hai, vividha samasyAoM ko mahArAja sAhaba
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : zramaNa/julAI-sitambara/1996 ke samakSa upasthita karanA aura mahArAja sAhaba sabhI samasyAoM ke samucita samAdhAna prastuta karate haiN| kaThina viSayoM ko sarala DhaMga se vivecita karane kA yaha eka sundara mArga hai| jo sAmAnya pAThakoM ke lie ati hitakArI hai| kintu pustaka ko AkarSaka banAne ke uddezya ke kAraNa isakI kImata bar3ha gaI hai, jo sAmAnya logoM ke lie sambhavata: kharIdane meM kaThinAI utpanna kara sakatI hai| phira bhI lekhaka aura prakAzaka isa kArya ke lie dhanyavAda ke pAtra haiN| - DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA tahomatanAmuM, lekhaka-paMnyAsa ratnasundara vijaya, prakAzaka-ratnatrayI TrasTa, pravINa kumAra dozI, 258, gA~dhI galI, svadezI mArkeTa, mumbaI-400002, pR0 140, kImata-45 rupe| tahomatanAmuM ke lekhaka paMnyAsa ratnasundara vijaya jI hai| isameM bhI viSaya ko vizleSita karane kI paddhati vArtAlApa vAlI hI hai| mahArAja sAhaba se vividha prazna kie jAte haiM aura ve cintana zIrSaka ke antargata prastuta samasyAoM ke samAdhAna batA dete haiN| yaha paddhati rucikara hai aura sAmAnya pAThakoM ke lie vizeSa hitakArI hai| yaha paddhati purAnI hai, jaba guru ziSya Apasa meM bAta karake hI samasyAoM ke samAdhAna DhU~r3hate the aura vibhinna dhArmika evaM dArzanika viSayoM kA spaSTIkaraNa karate the| pustaka kI chapAI aura bAharI rUparekhA AkarSaka haiN| isake lie lekhaka evaM prakAzaka badhAI ke pAtra haiN| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA zrI samayasAra vidhAna, lekhaka-rAjamala pavaiyA, prakAzaka-bharata kumAra pavaiyA, tArAdevI pavaiyA granthamAlA, 44 ibrAhimapurA, bhopAla, 462001, pR0 470, nyochAvara-25 rupe| AcArya kundakunda kI prasiddha racanAoM meM se eka ko 'samayasAra' ke nAma se jAnA jAtA hai| usI ke AdhAra para zrI rAjamala pavaiyA ne 'zrI samayasAra vidhAna' kI racanA kI hai| grantha ke zurU meM hI pavaiyAjI ne 'kaba? kyoM? kahA~? kaise?' meM jo kucha likhA hai usase unakI AsthA aura AtmavizvAsa kI jAnakArI hotI hai| isa grantha ke prArambha meM AcArya kundakunda kI racanAe~-zrI paJcAstikAya saMgraha, zrI pravacanasAra, zrI samayasAra, zrI niyamasAra, zrI aSTapAhuDa Adi ke mUla vivecita viSayoM ko saMkSipta evaM padya rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| kintu samayasAra ko 'samayasAra bhagavAn' kahA gayA hai| ise AcArya kundakunda kI racanAoM meM hI sarvazreSTha nahIM balki 'AgamoM kA Agama' bhI kahA gayA hai| maGgalASTaka, maGgala paJcaka, abhiSeka pATha, pUjA pIThikA, maGgala vidhAna, svasti maGgala, zrI nityagraha pUjana, jayamAlA, zrI sImandhara pUjana, zrI kalyANaka ardhyAvali Adi
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 95 pUjana-vidhiyA~ padyAkAra meM prastuta kI gaI haiN| isase spaSTa hotA hai ki grantha ke racayitA kA uddezya siddhAnta ko vyavahAra rUpa dene kA hai| AcAryoM ne jo vibhinna AdhyAtmika tathyoM ko apanI racanAoM meM prakAzita kie haiM unake sahI upayoga to tabhI ho sakate haiM jaba unheM acchI taraha samajhakara unake anukUla jIvana vyatIta kiyA jaae| isI bAta ko dhyAna meM rakhate hue pavaiyA jI ne zrI samayasAra vidhAna kI racanA kI hai| kahA jAtA hai ki AcArya kundakunda kI anya racanAoM meM jo bAteM durUha lagatI haiM unheM samayasAra meM saralatA ke sAtha prastuta kiyA gyaa| lekina zrI pavaiyA jI ne unheM hindI padya rUpa dekara aura sarala evaM rucikara banA diyA hai| aisA karake unhoMne digambara mAnyatA meM vizvAsa rakhane vAloM kA to upakAra kiyA hI hai, anya logoM ke lie bhI samayasAra jaisI anupama kRti ko samajhane kA sugama mArga prastuta kiyA hai jaise nagarI kA varNana ho to napa nA varNana hotaa| tyoM deha saMstavana ho to kevali saMstavana na hotA / / mata karo vyakti kI pUjA isase lAbha na hogaa| tuma karo guNoM kI pUjA to saccA vandana hogaa|| isa upayogI racanA ke lie lekhaka tathA prakAzaka Adi badhAI ke pAtra haiN| AzA hai dharmAnurAgIjana isakA svAgata kreNge| .. DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA rAjapraznIya sUtra kA sArAMza, lekhaka-Agama manISI tiloka muni, prakAzaka-Agama navanIta prakAzana-samiti, sirohI, pRSTha-80, mUlya-10ru0 / rAjapraznIya kA sArAMza tathA naMdIsUtra kI kathAeM ke racayitA Agama manISI tiloka muni jI haiN| rAjapraznIya sUtra ke do bhAga haiM- prathama bhAga meM sUryAbha deva aura unakI sampUrNa daivI Rddhi sampadA Adi ke varNana haiN| dvitIya bhAga meM rAjA pradezI ke sAMsArika tathA adhArmika jIvana ke varNana haiN| usameM batAyA gayA hai ki kisa prakAra koI zramaNopAsaka AtmakalyANa kara sakatA hai| nandIsUtra meM kathAoM ke mAdhyama se mAnava jIvana ko maryAdita karane kA mArga dikhAyA gayA hai| isameM autpAtika buddhi, vainayikI buddhi, kArmika buddhi tathA pariNAmikI buddhi ke vivecana milate haiN| munizrI ne upadezapUrNa kathAoM ko saMkSipta rUpa meM tathA sarala hindI bhASA meM prastuta karake sAmAnya logoM ke lie sarAhanIya kArya kiyA hai| AzA hai pAThaka isakA svAgata kreNge| pustaka kI rUpa rekhA atyanta sundara aura chapAI spaSTa hai| isake lie lekhaka aura prakAzaka badhAI ke pAtra haiN| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa / julAI-sitambara / 1996 bina sudhArasa mukti nAhi, lekhaka muktiratna sAgara, prakAzaka - zrI akSaya prakAzana, patA - zrI ramaNIka lAla salota, 204 zrIpAla nagara, 12 hArkanesa roDa, vAlakezvara, mumbaI - 400005, pR0 112, mUlya 25 rupae / 96 : 'bina sudhArasa mukti nAhi' ke racayitA muktiratna sAgara jI haiN| pustaka ke nAma se hI yaha jJAta hotA hai ki isameM usa sudhArasa kA vizleSaNa huA hai, jisase mukti milatI hai / usa sudhArasa ko prApta karane ke lie zravaNa, manana tathA AcaraNa Avazyaka haiM jo kramazaH tRptidAyaka, puSTidAyaka aura muktidAyaka haiN| satya sabase bar3A tathya hai jise sAdhu prApta karate haiM, jinake viSaya meM kahA gayA hai yathA citte tathA vAce, yathA vAce tathA kriyA / citte vAce kriyAyAM ca sAdhUnAmekarUpatA / / isI taraha sampUrNa pustaka meM vividha dhArmika evaM naitika upadeza vivecita haiM jo mukti mArga darzaka haiN| yaha pustaka dhArmika dRSTi se mahattvapUrNa hai / pustaka kI chapAI Adi sundara hai / pAThaka isakA svAgata kreNge| lekhaka tathA prakAzaka ko badhAI hai| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA jaina sAhitya samAroha, bhAga-4, prakAzaka- zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI / prastuta pustaka una lekhoM kA saGkalana hai jo terahaveM jaina sAhitya samAroha meM par3he gae the / isameM siddha paramAtmA, tamila jaina kRti, hemacandrAcAryakRta yogazAstra meM brahmacarya kI bhAvanA, puNyadantI rAjagRha Adi nibandha, AdhyAtmika, naitika, dhArmika, aitihAsika sabhI pakSoM ko prakAzita karane vAle haiN| saMgoSThiyoM se sAhitya kA vikAsa to hotA hI hai, unameM par3he gae nibandhoM ke prakAzana se anya loga bhI jo saMgoSThI meM bhAga nahIM le pAte haiM, lAbhAnvita hote haiN| isake lie saMyojaka evaM prakAzaka badhAI ke pAtra haiM / DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA manuSya kA kAyAkalpa, lekhaka - zrIcandraprabha sAgara, prakAzaka - zrI jitayazA phAunDezana, 9sI, esplaneDa ro IsTa, kalakattA- 600069, pR0 187, mUlya- 25 rupae mAtra / 'manuSya kA kAyAkalpa' pustaka ke racayitA zrI candraprabhajI eka yuvA muni, vidvAn evaM vicAraka haiN| apane cintana-manana ke phalasvarUpa ve hamezA dhArmika, dArzanika tathyoM ko ujAgara karane meM lage rahate haiN| unakI prastuta racanA unake una vyAkhyAnoM yA upadezoM kA saMkalana hai jo unhoMne dhyAna zivira ke samaya die the| prastuta racanA meM guru ke dvArA ziSyoM ko namana karane kI carcA hai jisase samatva bhAva para prakAza par3atA hai| ziSya aura
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 97 guru sabameM eka hI paramatattva virAjamAna hotA hai, isalie saba barAbara haiM koI bar3A yA, choTA nahIM hai| isameM vRtti, buddhi aura viveka ko spaSTa karate hae kahA gayA hai- 'vRtti vAstava meM mana kI prakhara pravRtti hai| buddhi mana kA samIkaraNa hai| buddhi bhI mana kA hI eka aMza hai| sambodhi samyak bodha, viveka hai| puna: bAibila ke vicAra se milatA-julatA vicAra prastuta kiyA gayA hai| jisameM kahA gayA hai- 'jina-jina ke prati bhI dveSa-bhAva hai, duzmanI kA bhAva hai, una-unake prati prema kA bhAva, maitrI kA bhAva lAne kA prayAsa krnaa| isa taraha isa pustaka meM adhyAtma kA antara-manthana, cetanA kA rUpAntara Adi viSaya vivecita haiN| yaha pustaka yoga sAdhanA meM ruci rakhane vAle logoM ke lie khAsataura se upayogI hai| aise to sAmAnya pAThaka bhI isase lAbhAnvita ho sakate haiN| pustaka kI bAharI rUparekhA kAphI AkarSaka hai, chapAI sApha hai, sundara hai| isake lie lekhaka evaM vyavasthApaka sabhI badhAI ke pAtra haiN| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA so parama mahArasa cAkhai, lekhaka-zrI candraprabha, prakAzaka-zrI jitayazA phAunDezana, 9sI esplAneDa ro IsTa, kalakattA-69, pR0-128, mUlya-20 ru0 / 'so parama mahArasa cAkhai' ke racayitA zrI candraprabha jI haiN| pustaka kA nAmakaraNa Anandaghana yA ghanAnanda kI racanA 'avadhU nAma hamArA rAkhai, so parama mahArasa caakhai'| para AdhArita hai| isa pustaka meM kabIra, ghanAnanda, mIrA Adi santoM kI racanAoM ko prastuta karate hue AdhyAtmikatA evaM bhautikatA ko vivecita karane kA prayAsa huA hai| kintu granthakAra para ghanAnanda kA adhika prabhAva jAhira hotA hai, kyoMki pratyeka bhAga yA adhyAya ke prArambha meM unake pada aMkita hai, jo usa adhyAya kI pUrvapIThikA kI ora saMketa karate haiN| kahA gayA hai- Ama A~kheM dUsaroM ko dekhatI haiM, ve apane-Apa ko nahIM dekhatIM lekina cetanA meM jIne vAle kI to hajAroM AMkheM hotI haiM aura vaha hara A~kha se apane Apa ko dekhatA hai| mahAtmA buddha ne kahA thA 'Atma dIpo bhava' / saMsAra ko kholane kI cAbiyoM se mukti kA tAlA nahIM khultaa| ata: jJAnI usa cAbI ko prApta karate haiM jisase mukti kA dvAra khulatA hai| sadguru vyakti kI mUrchA ko tor3ane aura muktimArga para calane ke lie prerita karane kA kAma karatA hai| isIlie sadguru pArasa hotA hai| 'sAdhutA kI sugandha veza se nahIM varan usake antara-hRdaya se AtI hai| jisakA mana bhaTaka rahA hai vaha santa hokara bhI gRhastha hai|' ina uktiyoM se lekhaka kI vaicArika garimA prakAzita hotI hai| pustaka kI bAhyAkRti sundara hai, chapAI sApha hai| AzA hai pAThaka isakA svAgata kreNge| lekhaka aura vyavasthApaka isa upayogI kRti ke lie sAdhuvAdAha haiN| For Private & Personal Use OniDaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA ...
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : zramaNa/ 'julAI-sitambara/ 1996 sambodhi dhyAna mArgadarzikA, lekhaka - zrI candraprabha, prakAzaka - zrIcandraprabha dhyAna nilayam, dAdAbAr3I, rAma bAga, indaura ( ma0pra0), pR0-56, mUlya 5 ru0 / prastuta pustikA 'sambodhi dhyAna mArga darzikA' ke racayitA zrI candraprabha jI haiN| pustaka ke nAma se hI jJAta hotA hai ki isameM sambodhi dhyAna kI prakriyA ko vivecita kiyA gayA hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki dhyAna se pahale yogAbhyAsa karanA Avazyaka hai jise pA~ca caraNoM meM pUrA karanA cAhie - (1) sandhi saMcAlana - 3 minaTa, (2) sthira daur3a - 2 minaTa, (3) yogAsana - 3 minaTa, (4) yogacakra-4 minaTa tathA (5) zvasana- 3 minaTa / isase sambandhita citra bhI die gae haiN| sAtha hI prANAyAma, caitanya - dhyAna, bhAva-utsava, sambodhibhAva, antara sajagatA Adi ke bhI vivecana hue haiN| pustikA ke anta meM 'UrjA kA UrdhvArohaNa', citra ke dvArA batAyA gayA hai| isa vivecanoM evaM citroM se kisI bhI nae sAdhaka ko 'dhyAna' Adi kI jAnakArI AsAnI se ho sakatI hai| ataH yaha pustikA yogAbhyAsa meM ruci rakhane vAloM ke lie vizeSa rUpa se upayogI hai| pustaka kI rUparekhA evaM chapAI sundara hai| isake lie lekhaka evaM prakAzaka ko badhAI hai| DaoN. baziSTha nArAyaNa sinhA mukti kA manovijJAna, lekhaka - zrI candraprabha, prakAzaka - zrI jitayazA phAuNDezana, 9 sI esplaneDa ro IsTa, kalakattA- 69, pR0 112, mUlya 12 rupae / 'mukti kA manovijJAna' ke racanAkAra zrI candraprabha jI haiN| isameM unake pravacana saMkalita haiN| isa laghu pustaka meM mukti manovijJAna, mahAvIra kA mahAmArga, antardRSTi ke ATha AyAma, antara AtmA kI pIr3A, samarpaNa kI jhIla : jAgaraNa ke kamala, bhaya pralobhana : adhyAtma ke avarodhaka zIrSakoM ke antargata vividha AdhyAtmika tathyoM ko vizleSita karane kA prayAsa kiyA gayA hai| mahAvIra kA mahAmArga mokSamArga hai jo darzana, jJAna aura cAritra kA samanvita rUpa hai| nae udAharaNoM ke mAdhyama se mokSamArga ko batAte hue kahA gayA hai- darzana bhaTTI hai, jJAna roTI hai aura cAritra usa roTI ko pacAnA hai| darzana kI bhaTTI meM jJAna kI roTI sikatI hai aura cAritra ke dvArA usa roTI kA pAcana hotA hai| manuSya kI cetanA ke vivecana meM usakI tIna avasthAe~ batAI gaI haiM- (1) bAhara tathA bhItara se mUrcchita, (2) bAhara se jAgRta parantu bhItara se mUrcchita tathA (3) bAhara tathA bhItara donoM meM hI jAgRta / kahAniyoM ke mAdhyama se kaThina dhArmika evaM dArzanika tathyoM ko sahaja banAne kI vidhi sarAhanIya hai| pustaka kI rUparekhA evaM chapAI sundara hai| isake lie lekhaka aura prakAzaka ko badhAI hai| ---- DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara / 1996 : 99 jyotirgamaya, lekhaka - mahopAdhyAya lalita prabha sAgara, prakAzaka - zrI jitayazA phAuMDezana, 9sI esplaneDa ro (IsTa), kalakatA - 69, pR0 76, mUlya 10 rupae / prastuta racanA 'jyotirgamaya' meM sAta zIrSaka haiM jina para racanAkAra cintana kie haiMdhyAna, Atmabodha kA AyAma, Ananda kI talAza, svayaM sparza, UrjA kI saghanatA, bhItara kI cA~danI, antara- zuddhi jIvana mukti, satya, zAnti aura sahajatA / pustaka ke nAma se hI yaha anumAna ho jAtA hai ki yaha jJAna - prakAzikA hai| isameM mRtyu kI carcA karate hue kahA gayA hai- 'jise hama sarvathA jhUTha kaha sakate haiM vaha sirpha mutyu hI hai| duniyA kA eka jhUTha hai mRtyu, kyoMki mRtyu kabhI hotI nahIM / mRtyu dikhane meM satya, para hakIkata meM asatya / ' vyavahAra meM to yahI kahA jAtA hai ki mRtyu nizcita hai jo nirdhArita deza aura kAla meM hotI hai| janma nizcita nahIM hotA parantu mRtyu avazyambhAvI hotI hai / lekhaka ne jo kahA hai va jIva kI dRSTi se hai| jIva kabhI maratA nahIM / vyavahAra meM zarIra ko naSTa hote hue dekhane ke bAda yaha dhAraNA banI ki mRtyu hotI hai| zarIra kA tyAga hI to mRtyu hai / mukti dehAtIta sthiti hotI hai kintu usakI prApti taba taka nahIM ho sakatI jaba taka vyakti bhItara ke nijAnanda svarUpa ko nahIM pahacAnatA hai / punaH satya, zAnti aura sahajatA ko AdhyAtmika saMskRti ke bahumUlya ratna ke rUpa meM prakAzita karate hue lekhaka ne yaha kahA hai- inake binA na adhyAtma meM gahare utara sakoge, na hI naitika mUlyoM kI jIvana meM sthApanA kara skoge|' inake alAvA isa choTI sI pustaka meM lekhaka ne anya dhArmika evaM dArzanika tattvoM ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai jo sarAhanIya hai, paThanIya hai| pustaka kI bAhyAkRti AkarSaka hai| AzA hai dharma-darzana meM ruci lene vAle loga isakA svAgata kreNge| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA sambodhi ke dIpa, lekhaka - zrI candraprabha, prakAzaka- zrI jitayazA phAuNDezana, 9 sI esplaneDa ro IsTa, kalakattA- 69 / 'sambodhi ke dIpa' meM sambodhi kI vyAkhyA karane kA prayAsa huA hai| isameM saMbodhi-sUtra, dhyAna : nijatA kI pahacAna, bhItara kI likhAvaTa, sambodhi dhyAna ke caraNa, kyA milegA dhyAna se, zIrSakoM ke antargata 'sambodhi' ko spaSTa kiyA gayA hai / sambodhi sUtra meM kahA gayA hai- " zAnta huI mana kI dazA, jagA Atma vishvaas| sArA jaga apanA huA, A~khoM bhara AkAza" / sambodhi taba prApta hotI hai jaba caJcala mana zAnta ho jAtA hai, usakI dRSTi AkAza jaisI vistRta ho jAtI hai| A~khoM ke bAhara, jitanA virATa vizva hai, utanA hI virAT vizva A~khoM ke bhItara basA huA hai| sacamuca sambodhi prApti ke lie bhItara kA saMsAra hI jyAdA mahattvapUrNa hotA hai| isIlie to sAdhaka apane indriyoM ko kachue kI taraha, andara kI ora sameTatA hai| bAharI gati ko rokane se hI bhItarI gati
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : zramaNa/ 'julAI-sitambara/ 1996 pravAhita hotI hai| " jIvana sabase U~cA hai, para usase bhI U~cA, ve mUlya haiM, jinheM AtmasAt karane ke lie vyakti ko nirantara saMgharSa karanA par3atA hai| isa taraha lekhaka ne AdhyAtmika pakSoM ko ujAgara kiyA hai| isake lie lekhaka sAdhuvAdAha hai| pustaka kI rUparekhA sundara hai| AdhyAtma premI pAThaka isa pustaka kA svAgata kreNge| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA laghutrayI maMthana sampAdaka - DaoN0 jayakumAra jaina evaM paM0 aruNa kumAra zAstrI, prakAzaka- sakala digambara jaina samAja, seTha jI kI naziyA, byAvara (ajamera, rAjasthAna) prathama saMskaraNa 1995, mUlya-sattara rupaye mAtra / mahAkavi AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja dvArA racita laghutrayI (sudarzanodaya, dayodaya, samudradatta) para Ayojita 'AcArya jJAnasAgara rASTrIya saMgoSThI' meM aneka vidvAnoM dvArA vividha zodhapatroM kA prastutIkaraNa kiyA gyaa| vibhinna vidvAnoM ne vividha viSayoM ko lekara jo apane buddhi kA manthana kiyA usI ke pariNAma se nikale navanIta kA saMgraha isa 'laghutrayI - maMthana' nAmaka patrikA meM kiyA hai| vaise to patrikA kA vihagavekSaNa karane se yahI pratIta hotA hai ki vidvAn sampAdakoM ne patrikA meM unhIM nibandhoM ko samAviSTa kiyA hai jo chAtropayogI athavA samAjopayogI haiM, phira bhI unhoMne AcArya zrI ke niSkarSa ko saMkalita kara isameM jo sthAna diyA hai vaha aMza patrikA ke mahattva ko mAtra bar3hAtA hI nahIM balki samAja ko udbodhita karane meM bhI sahAyaka hai| isake lie sampAdakadvaya badhAI ke pAtra haiN| patrikA meM prakAzita chAyA citra bhI isakI upayogitA ko bar3hAne meM sahAyaka hai| AkarSaka AvaraNa meM taiyAra kI gayI isa patrikA kA mudraNa sundara evaM nirdoSa / ukta sabhI tathyoM ko smaraNa kara patrikA saMgrahaNIya hai / hai| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA sAgara manthana, lekhaka - AcArya zrI vidyAsAgara jI, prakAzikA - zrImatI puSpA devI, dvArA - zrI subhASacandra jaina, mai0 guradayAla mala ciraMjIlAla jaina, cA~da mArkeTa, khajAMciyAna, hisAra - 12500 / (hariyANA), pR0 360, kImata- paThana- cintana-manana / prastuta grantha 'sAgara manthana' ke racayitA AcArya zrI vidyAsAgara jI vartamAna jaina jagat ke jAne-mAne AcArya evaM cintaka hai| karnATaka pradeza meM janme hue tathA ahindI bhASI kSetra se Aye hue AcArya zrI ne hindI bhASA para jisa taraha adhikAra prApta kara liyA hai, sAdhanA ke kSetra meM bhI unakI usI taraha kI paiTha hai| ve sAdhaka aura cintaka ke atirikta kavi bhI haiN| unakI racanAeM saMskRta evaM hindI ke sAtha-sAtha prAkRta, baMgalA, aMgrejI tathA kannar3a meM bhI milatI haiN|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 101 'sAgara manthana' meM kula caubIsa zIrSaka haiM, jisameM darzana, dharma, AcAra Adi vizleSita haiN| isameM hanumAna ko parama puruSa bhagavAn ke rUpa meM vivecita kiyA gayA hai| kyoMki ve nyAya ke pakSadhara the| unhoMne saba kucha tyAgakara anta meM digambaratva dhAraNa kiyA thA arthAt ve mahAn tyAgI the| isI zIrSaka ke antargata kahA gayA hai- "dharma kI sahI-sahI pahacAna hameM ho jAyegI usI dina bhakta aura bhagavAn kI bIca kI dUrI samApta ho jaaygii|" yaha vicAra advaitavedAnta ke abhedavAda se sAmya rakhatA hai| kyoMki usameM jJAna kI prApti kI sthiti ko AtmA-paramAtmA kI abheda sthiti yA brahmalIna sthiti mAnA gayA hai| isameM jaina tattvamImAMsA evaM AcAra mImAMsA ko sUtra rUpa meM batAte hue kahA gayA hai ki jaina darzana kA bRhada anekAnta hai aura anekAnta kA hRdaya hai smtaa| 'calatI cakkI dekhakara-" zIrSaka meM kabIra kI ukti para vicAra kiyA gayA hai ki saMsAra meM janma-maraNa rUpI do pAToM ke bIca sabhI pisate rahate haiM, sabhI sukha kI bAdhA tathA duHkha ke bhaya se grasta hote haiM, yaha saMsArI jIvoM kI sabase bar3I samasyA hai| kintu isake sAtha hI kamAla dvArA batAe gae tarIke ko bhI mahattva diyA gayA hai| jo vyakti dharma rUpI kIla ke sahAre apane ko pAra kara legA vaha sAbuta baca jaaegaa| dharma sabhI duHkhoM ko dUra karane vAlA hotA hai| isI taraha isa grantha meM brahmacarya, dAna, upakAra, arhat bhakti, janma kalyANaka, tapa kalyANaka, jJAna kalyANaka, mokSa kalyANaka Adi ke varNana haiN| cU~ki yaha grantha eka jainAcArya ke dvArA racita hai jo anIzvaravAda meM vizvAsa karate haiM, isalie isameM vyakti ko AtmavAdI tathA karmavAdI banane kA upadeza diyA gayA hai| rAma, sItA aura hanumAna ke viSaya meM jo bAteM kahI gaI haiM ve paumacariuM yAnI jaina rAmAyaNa ke AdhAra para kahI gaI haiM jinase brAhmaNa paramparA ke pAThaka sahamata nahIM hoNge| parantu apanI-apanI mAnyatAoM ko lekara ulajhane ke bajAya una bAtoM ko mahattva denA acchA hogA jo mAnava jIvana ke lie kalyANakArI haiN| apane viSaya kI dRSTi se yaha pustaka upayogI hai| isakA svAgata jaina evaM jainetara vidvAna kareMge, aisA vizvAsa hotA hai| pustaka kI chapAI evaM sAja-sajjA AkarSaka hai| isake lie lekhaka evaM prakAzaka donoM hI sAdhuvAdArha haiN| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA svarUpa sambodhana-paJcaviMzati, sampAdaka-DaoN0 sudIpa jaina, prakAzaka-paM0 aruNa kumAra zAstrI, saciva zAstrapracAra va prasAra vibhAga, akhila bhAratIya jaina yuvA phaiDarezana, zAkhA-alavara (rAjasthAna), pR0 58, mUlya-15 rupe| - svarUpa sambodhana-paJcaviMzati AcArya akalaMkadeva kI racanA hai| prAyaH akalaMka deva ko nyAya ke kSetra meM pratiSThita kiyA gayA hai, balki jaina nyAya ko akalaMka nyAya ke nAma se bhI sambodhita karate haiN| kintu prastuta grantha meM tattvamImAMsIya vivecana kI hI bahulatA hai| AtmA, mokSa, mokSamArga Adi isameM spaSTata: vizleSita haiN| mokSamArga ke rUpa
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 meM samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra ke atirikta puruSArtha kI bhI carcA hai| isa taraha yaha grantha AkAra kI dRSTi se choTA hote hue bhI jaina darzana kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa hai| isase kama samaya meM hI jaina dharma darzana kI bahuta sI bAteM jAnI jA sakatI haiN| 102 : sAgaranuM bindu, saMkalanakartA - DaoN0 surezacandra saubhAgyacanda jhaverI, prakAzaka nava-darzana saMgha, pArzvanAtha komalekSa, jaina pAThazAlA, kailAzanagara ke pAsa, sagarAmapurA, surata, pR0 308, kImata- 50.00 / prastuta pustaka meM AcArAMga sUtra, bhagavatI sUtra, uttarAdhyayana sUtra, dazavaikAlika sUtra, samayasAra, tattvArthasUtra, jainadarzana tattva praveza Adi se vibhinna dArzanika tathyoM ko saMkalita kiyA gayA hai| saMkalita viSayoM meM loka, Izvara, dravya, pudgala - paramANu, bandha, mokSa, samyak darzana, guNa sthAna, lezyA, anekAnta Adi haiN| pustaka gujarAtI bhASA meM hai isalie gujarAtI bhASI logoM ko aGga, upAGga, sUtra Adi meM vivecita mahattvapUrNa bAteM AsAnI se isa saMkalana se mila sakatI haiN| isa pustaka kI eka vizeSatA yaha hai ki isameM lokoM ke bhI varNana prastuta kie gae haiN| ataH yaha sirpha dharma-darzana ke jijJAsuoM ke lie hI nahIM balki bhUgola- khagola meM ruci rakhane vAloM ke lie bhI upAdeya hai| DaoN0 sureza jhaverI ne, eka cikitsaka hote hue bhI, dharma-darzana ke kSetra meM yaha kAma karake anya logoM ko utsAhita kiyA hai| isake lie ve sAdhuvAdAha haiN| pustaka kI bAharI rUpa rekhA evaM mudraNa sundara hai| AzA hai jaina vidyA ke jijJAsuoM ke dvArA yaha pustaka sammAnita hogI / DaoN. baziSTha nArAyaNa sinhA vAgdIkSA : svarUpa evaM mahattva, lekhaka - DaoN0 sudIpa jaina, prakAzaka- zrI kundakunda bhAratI, TAIpaseTiMga : priNTaiksala, naI dillI, pR0 36, mUlya 2.50 / 'vAgdIkSA : svarUpa evaM mahattva' eka pustikA hai / kintu isakA viSaya kucha aisA hai jo sambhavataH adhika logoM ke samakSa nahIM pahu~ca pAyA hogaa| ataeva lekhaka ne isa viSaya ko vivecita karake eka acchA kAma kiyA hai| 'vAgdIkSA' kA artha hotA hai 'mukhazuddhi' / mukhazuddhi kA pracalita artha hai bhojanoparAnta supAri Adi grahaNa karake mukha ko zuddha yA sApha karanA / 'mukha zuddhi' kA sAmAnya artha to mukha ko zuddha karanA hI hotA hai lekina sandarbha ko dhyAna meM rakhate hue mukha- zuddhi ko samajhanA ucita hai| yahA~ jisa mukhazuddhi kA vivecana huA hai vaha hai upadeza dene hetu mukha kI zuddhi yAnI bolane kI kSamatA, spaSTa bhASaNa karane kI kSamatA, sAtha hI viSaya pratipAdana kI kuzalatA aura viSaya praveza kI ghntaa| pahale koI bhI AcArya apane ziSya ko tabhI upadeza dene kI svIkRti dete the jaba usameM ye sabhI guNa hote the| daraasala vAgdIkSA yA mukhazuddhi kA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 103 zAbdika artha to mukha kI zuddhi hai kintu isa artha meM mana aura mastiSka kI zuddhiyA~ bhI sannihita haiN| AcArya vidyAnanda muni dvArA prastuta akSara puJja se isa pustikA kA mahattva aura bar3ha jAtA hai| DaoN0 sudIpa jaina kA yaha prayAsa sarAhanIya hai| ve badhAI ke pAtra haiN| pustikA kA mudraNa tathA bAharI rUparaMga sundara haiN| AzA hai vAgdIkSA par3hakara pAThakoM ko prasannatA hogii| ____ DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA hUmar3a jaina samAja kA sAMskRtika itihAsa (bhAga-1) pradhAna sampAdaka-DaoN0 rAmakumAra gupta, prakAzaka-zrI hUmar3a jaina itihAsa zodha samiti, 1,sudarzana sosAyaTI, nAraNapurA, ahamadAbAda-380013, pR0-296, muuly-150| hUmar3a jaina samAja kA sAMskRtika itihAsa, yaha nAma hI batAtA hai ki isameM vivecita viSaya kA pratipAdana hUmar3a jaina samAja kI aitihAsika pRSThabhUmi taiyAra karane ke uddezya se huA hai| isI silasile meM IDara kI pahAr3I, kher3abrahmA, rAjA veNIvatsa Adi kI carcAeM hai| kintu vizeSa rUpa se hamar3a jAti-utpatti ko mahattva diyA gayA hai| lADa kSatriyoM ne homa dvArA Ayudha tyAga diyA aura ve homAyudha (homa+Ayudha) khlaae| kAlAntara meM homAyudha zabda hobAue, hovAuDDa, hobADha, hU~baDu, hU~baDa tathA hU~maDa ke rUpa meM A gyaa| lADa hUmar3a jaina dharmAnuyAyI the| hUmar3a zabda kI vyutpatti sambandhI eka anya mata yaha haiM ki bihAra prAnta ke sUhya nagara meM digambara sAdhu rahate the| ve vihAra karate-karate gujarAta paha~ca gae aura kheDabarA meM rahane lge| vahA~ lADavaNika rahate the jinhoMne jaina sAdhuoM se prabhAvita hokara jaina dharma svIkAra kiyA tathA emar3a bana ge| isa taraha yaha pustaka aitihAsika tathyoM ko ujAgara karane ke prayAsa meM gatizIla hai| AzA hai yaha vibhinna khojoM ke AdhAra para humar3a samAja kA itihAsa sthApita karake jaina-itihAsa meM nayA pRSTha jor3ane meM saphala hogii| isake sabhI sampAdaka isa mahattvapUrNa kArya ke lie badhAI ke pAtra haiN| pustaka kA mudraNa evaM bAhyAkAra acchA hai| DaoN0 baziSTha nArAyaNa sinhA bhAratIya saMskRti sAhitya meM jaina dharma kA yogadAna, sampAdaka-DaoN0 sudarzana lAla jaina evaM anya, prApti sthAna-DaoN0 sudarzana lAla jaina .1, seMTrala skUla kaoNlonI, kA0hi0vi0vi0 vArANasI-5, prathama saMskaraNa 1996, pR0-132, AkAra DimAI, mUlya-200 rupye| akhila bhAratIya digambara jaina vidvatpariSad dvArA prakAzita 'bhAratIya saMskRti evaM sAhitya meM jaina dharma kA yogadAna' nAmaka smArikA paccIsa nibandhoM kA eka saMgraha hai,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/ / julAI-sitambara/ 1996 jise viSaya kI dRSTi se tIna vibhinna bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| isake prathama bhAga meM itihAsa hai, jisameM vaidika saMskRti se lekara Adhunika pariveza taka ke vicAroM kA zodhAtmaka dRSTi se dizA-nirdeza hai| dvitIya bhAga meM sAhitya, saGgIta evaM kalAviSayaka ATha Alekha haiN| jinase kalA evaM sAhitya ke kSetra meM kie gae mahattvapUrNa prayAsoM kA patA calatA hai evaM tRtIya bhAga meM pratiyogitA meM puraskRta una cAra AlekhoM ko sammilita kiyA gayA hai, jo akhila bhAratIya digambara jaina vidvatpariSad dvArA apane svarNa jayantI mahotsava ke avasara para akhila bhAratIya stara para Ayojita pratiyogitA meM puraskRta kie gae haiN| smArikA meM prakAzita puraskRta lekhoM ke atirikta bhI aneka lekha aise haiM jo prazaMsanIya haiM, yathA- jaina zramaNa saMskRti kI prAcInatA, vaidika purANoM meM RSabha varNana, bhagavAn AdinAtha, bhAratIya saMskRti ke sUtradhAra zivasvarUpa RSabhadeva, rASTra ke sAMskRtika vikAsa meM jainadharma kA yogadAna Adi / 104: prastuta kRti ke adhyayana se sAmAnyajanoM ko evaM zodhArthiyoM ko tathA jaina dharma darzana ke prati jinakA anurAga hai unake lie yaha pustaka atyanta upayogI hai| isakA sampAdana, prUpha saMzodhana, evaM mudraNa kArya bhalIbhA~ti kiyA gayA hai| pustaka kA AvaraNa sundara hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI zrI bhaktAmara vidhAna- rAjamala pavaiyA, prakAzaka- bharata pavaiyA, prathama saMskaraNa - vIra saM02522, mUlya - solaha rupaye, pRSTha- 136, AkAra - DimAI / AcArya mAnatuMga dvArA racita bhaktAmara kAvya eka bhaktipradhAna kAvya hai| isI bhaktAmara kAvya ko rucikara banAne ke lie vidhAna pUjana ke sAtha bhaktAmara ke do aura pUjana bhI jor3a die gae haiN| sAtha hI RSabhadeva pUjana, RSabha jayantI pUjana aura RSabhadeva sambandhI akSaya tRtIyA pUjana evaM aSTApada kailAza pUjana dekara ise upayogI banAyA gayA hai| isake bIjAkSara evaM dhyAnasUtra mahArASTra kI kSullikA zrI suzIlamati jI evaM suvratA jI dvArA race gae haiN| mumukSu sAdhakoM ke lie pustaka paThanIya evaM saMgrahaNIya hai| pustaka kI nirdoSa chapAI ke lie mudraka evaM sampAdaka dhanyavAda ke pAtra haiN| DaoN. jayakRSNa tripAThI navanIta, RSi prakAzana, jhA~sI, prathama saMskaraNa 1996, mUlya- 15, AkAra - DimAI, pRSTha- 74/ muni zrI kSamAsAgara jI, ailakadvaya zrI udArasAgara jI evaM samyaktva sAgara jI kI punIta upasthiti meM karaguvA~ jI jhA~sI meM jaina vicAra saMgoSThI kA saMyojana kiyA gayA /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 105 isameM dharma ko vijJAna se evaM vijJAna ko dharma se jor3ane kA eka stutya prayAsa kiyA gayA hai| cU~ki isa pustaka meM deza ke jAne-mAne vidvAnoM ke lekha saMkalita haiM isalie nae zodhArthiyoM ke lie bhI yaha pustaka paThanIya evaM saMgrahaNIya ho jAtI hai| pustaka kA mudraNa kArya nirdoSa hai evaM sAja-sajjA AkarSaka hai| DaoN0 jayakRSNa tripAThI praryuSaNa parva para vizeSa mAnavadharma ke dazalakSaNa kSamA dharma kA marma hai, mAnavatA kI zAna / mArdava mAna kA tyAga hai, vinaya se baneM mahAn / / Arjava se RjutA mile, chala-kapaTa kI hAna / satyameva jIvana bhalA, hai dharma kA prAna / / zauca lobha ko meMTatA, saMtoSa sukha kI khAn / saMyama se hara vrata paleM, zrAvaka-muni pahacAna / / tyAga se Avai Atmabala, aura dharma kA jJAna / tapa pAleM zrAvaka sudhI, apanI zakti pramAna / / akiMcana se saba mile, ratnatraya guNa khAna / brahmacarya ke teja se, mile mukti kA dhAma / / dharma ke dazalakSaNa ratana, dhArai jo puNyavAn / isa bhava se saba duHkha nazaiM, parabhava bane mahAn / / zrImatI DaoN0 munnI jaina pArzvanAtha vidyApITha
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa jaina jagat niHzulka vikalAMga zivira kA Ayojana digambara jaina mahAsamiti dvArA zIghra hI mahAvIra vATikA, dariyAgaMja, naI dillI meM ni:zulka vikalAMga zivira kA Ayojana kiyA jA rahA hai| isameM vikalAMga vyaktiyoM ko kRtrima aMga pradAna kiye jaayeNge| vikalAMga vyakti apanA nAma aura patA digambara jaina mahAsamiti, zrIkhaNDelavAla di0 jaina mandira, zivAjI sTeDiyama, kanATa plesa, naI dillI 110001 para bhejeN| jo saMsthAyeM vikalAMga vyaktiyoM ke utthAna meM kAryarata haiM, yadi unake pAsa vikalAMga vyaktiyoM ke nAma va pate haiM to ve bhI inakA vivaraNa uparyukta pate para bheja kara isa zivira ko saphala banAne meM apanA amUlya sahayoga pradAna kareM jisase adhika se adhika vikalAMga vyakti isa zivira se lAbhAnvita ho skeN| pro0 sAgaramala jaina kA mahAtmA gA~dhI kAzI vidyApITha meM vyAkhyAna mahAtmA gA~dhI kAzI vidyApITha, vArANasI ke tattvAvadhAna meM sarvadharmasamabhAva : rASTrIya vyAkhyAnamAlA ke antargata 1 jUna 1996 ko sAyaMkAla 6 baje pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka pro0sAgaramala jaina kA vyAkhyAna Ayojita kiyA gyaa| isa kAryakrama kI adhyakSatA vahA~ ke kulapati pro0rAmakumAra tripAThI ne kiyaa| isa suavasara para bar3I saMkhyA meM vibhinna dharmoM ke vidvAna, prAdhyApaka tathA chAtra upasthita rhe| pArzvanAtha vidyApITha ke pravaktA DaoN0 zrIprakAza pANDeya kI isa suavasara para upasthiti vizeSa ullekhanIya rhii| jaina ekatA mahAmaNDala kA dvitIya adhivezana sampanna mumbaI 14 jUna : jaina ekatA mahAmaNDala, mumbaI kA dvitIya adhivezana dinAMka 14 jUna ko mumbaI ke govAliyA TaiMka sthita tejapaoNla haoNla meM Ayojita kiyA gyaa| isa kAryakrama kI adhyakSatA zrI mophatarAja muNota ne kii| isa samAroha meM sebI ke adhyakSa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa / julAI-sitambara/ 1996 zrI DI0Ara0 mehatA mukhya atithi ke rUpa meM upasthita the| isa avasara para DaoN0 Ara0sI0 bhaMsAlI, ena0sI0jaina, eca0sI0 pArekha, zrI kizora ema0 vardhana, zrI zAnti prasAda jaina, zrI maMgalaprabhAta loDhA Adi aneka gaNamAnya vyakti upasthita rhe| : 107 isa kAryakrama meM 100 se Upara upavAsa karane vAle tapasviyoM tathA samAja ke viziSTa samAjaseviyoM ko sammAnita kiyA gyaa| isI sandarbha meM jainasamAja kI cAra pramukha patrikAoM jaina jagata, jaina jAgRti, mahAvIra mizana aura kalyANa ko jaina ekatA sAhitya puraskAra 1995 bhI pradAna kiyA gyaa| AcArya devendramuni jI mahArAja kA tihAr3a jela meM pravacana dillI, 2 julAI : mAsTara zrIpAla jaina tathA jela ke adhikAriyoM ke nivedana para AcArya zrI devendramuni jI mahArAja kaidiyoM ko upadeza dene ke liye tihAr3a jela meM pdhaare| yahA~ unhoMne atyanta sarala kintu mArmika udbodhana meM unheM satsaMga kA mahattva batalAyA aura durguNoM se bacane tathA eka acche nAgarika kI taraha jIvana jIne ke lie saMkalpa lene kI preraNA dii| AcArya zrI kI satpreraNA se 800 se jyAdA kaidiyoM ne vyasana mukta jIvana jIne kI pratijJA kI aura pratijJA patra bhraa| isa avasara para zrI rameza muni jI, zrI dineza muni jI, zrI Aloka muni jI tathA jaina samAja ke aneka gaNamAnya vyakti bhI bar3I saMkhyA meM upasthita the| DaoN0 sudhA jaina ko hArdika badhAI lADanU~, rAjasthAna nivAsI zrI sohanalAla dhanarAja jI jaina kI suputrI zrImatI sudhA jaina ko unake zodha-prabandha "jainayoga evaM bauddhayoga kA tulanAtmaka adhyayana" para jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanU~ (mAnya vizvavidyAlaya ) dvArA julAI 1996 meM pI-eca0 DI0 kI upAdhi pradAna kI gyii| ukta saMsthA kI Apa prathama pI-eca0 DI0 haiM / samprati DaoN0 sudhA jaina pArzvanAtha vidyApITha ke 'tanAva prabandhana, svAsthya evaM yoga vibhAga' meM tadartha pravaktA ke pada para kAryarata haiN| DaoN0 sadhA jaina ko pArzvanAtha vidyApITha parivAra kI ora se hArdika badhAI /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 mUlyaparaka zikSA prazikSaNa kAryakrama sampanna 5 agasta, 1996 ko gA~dhI vidyA saMsthAna rAjaghATa meM mUlyaparaka zikSA kA prazikSaNa kAryakrama sampanna ho gyaa| isa avasara para AhUta saMgoSThI ke prathama udghATana satra meM sarvaprathama DaoN0 lalita mohana caMdolA ne samAgata vidvAnoM kA svAgata kiyaa| pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ne saMgoSThI kA udghATana karate hue apane udbodhana meM mUlyaparaka zikSA ke mahattvapUrNa binduoM para prakAza ddaalaa| pro0 surendra varmA, vibhAgAdhyakSa, ahiMsA, zAMti zodha evaM mUlya zikSA vibhAga, pArzvanAtha vidyApITha ne mukhya vaktA ke rUpa meM apanA sAragarbhita vaktavya diyaa| adhyakSIya udbodhana pro0 satyendra tripAThI, samAjazAstra vibhAga, kA0hi0vi0vi0 ne diyA evaM pro0 zueba ne anta meM saMgoSThI meM padhAre sabhI vidvAnoM ke prati AbhAra jJApita kiyaa| muni zrI kSamAsAgara jI mahArAja kA cAturmAsa indaura meM indaura, 16 agasta, tapa tyAga aura bhakti se paripUrNa cAturmAsa ke pAvana avasara para Ayojita presa vArtA meM zramaNa saMskRti ke prakhara saMta AcArya vidyAsAgarajI mahArAja ke parama ziSya muni zrI kSamAsAgarajI mahArAja jinakA indaura meM prathama cAturmAsa hai ne patrakAroM ko sambodhita kiyA, Apake sAtha ailaka zrI udArasAgarajI evaM ailaka mahArAja zrI samyaktva sAgarajI ne bhI meM isameM bhAga liyA / samavazaraNa maMdira parisara meM muni evaM saMgha virAjamAna hai aura isI pAvana sthalI meM saMgha kA cAturmAsa pUrI bhavyatA aura dhArmika jAgaraNa ke sAtha prArambha ho gayA hai| vyAvahArika zikSA meM ema0 Teka0 munizrI kSamAsAgarajI mahArAja deza ke prakhara tapasvI haiN| patrakAra vArtA meM cAturmAsa sevA samiti ke ceyaramaina zrI sundara lAla jaina evaM saMyojaka dvaya zrI azoka DosI tathA pradIpa kAsalIvAla ne batAyA ki varSAyoga ke avasara para muni saMgha ke sAnidhya meM kaI viziSTa kAryakramoM kA Ayojana kiyA jA rahA hai| " karuNA divasa" (bhagavAn nemInAtha kA dIkSA kalyANa) 20 agasta, bhagavAn pArzvanAtha nirvANa divasa (mokSa saptamI) 21 agasta, AcArya zAMti sAgara samAdhi divasa 14 sitambara, bhagavAn mahAvIra nirvANa mahotsava 11 navambara ko Ayojita kie jA rahe hai| pArzvanAtha vidyApITha meM mAsika saMgoSThI Ayojana yojanA prArambha vigata dinoM vidyApITha ke prAGgaNa meM vidyApITha ke prabandha maNDala ke saMyukta saciva mAnanIya zrI indrabhUti barar3a jI, nyUkema limiTeDa, pharIdAbAda kI upasthiti meM vidyApITha ke zikSakavarga, aura zodha chAtroM dvArA niyamita rUpa se mAsika saMgoSThI meM zodhapatra prastuta karane kA nirNaya liyA gyaa|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 isI krama meM julAI aura agasta mAsa meM do saMgoSThiyA~ Ayojita kI giiN| julAI mAsa meM Ayojita saMgoSThI meM prAkRta bhASA evaM sAhitya vibhAga ke variSTha pravaktA, DaoN0 azoka kumAra siMha ne 'dazAzrutaskandha niryukti kA chandoM kI dRSTi se adhyayana samAnAntara gAthAoM ke sandarbha meM' viSaya para zodhapatra prastuta kiyaa| : 109 isa saMgoSThI kI adhyakSatA saMsthAna ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ne kI aura vizeSa vaktavya pro0 surezacandra pANDe, adhyakSa prAkRta bhASA evaM sAhitya vibhAga, ne diyaa| agasta mAha meM Ayojita mAsika saMgoSThI meM do zodhapatra prastuta kiye gye| prathama patra jaina dharma evaM darzana vibhAga ke pravaktA DaoN0 zrIprakAza pANDeya ne 'tattvArthAdhigama sUtra meM pratyakSa pramANa' viSaya para prastuta kiyA aura dUsarA patra DaoN0 azoka kumAra siMha ne 'nikSepa siddhAnta aura niryukti sAhitya' viSaya para prastuta kiyaa| saMgoSThI kI adhyakSatA DaoN0 ratanacandra jaina, rIDara prAkRta bhASA evaM sAhitya vibhAga tathA vizeSa vaktavya pro0 sAgaramala jaina ne diyaa| mAsika saMgoSThI meM prastuta kiye gaye zodhapatra zramaNa meM prakAzita kiye jAyeMge / pro0 sAgaramala jaina videza yAtrA para pArzvanAtha vidyApITha ke lie yaha atyanta garva kA viSaya hai ki Federation of Jain Associations In North America ne vidyApITha ke nidezaka pro0 sAgaramala jaina ko amerikA ke vibhinna nagaroM meM jainadharma evaM darzana ke vividha pakSoM para vyAkhyAna ke lie Amantrita kiyA hai| pro0 jaina ne 27 agasta ko naI dillI se amerikA ke lie prasthAna kiyaa| apane amerikA pravAsa meM ve 28 agasta se 5 akTUbara taka senTaluisa, sinsenATI, piTsavarga, ToranTo, DalAsa, nyUyArka Adi kaI sthAnoM para apane vyAkhyAna prastuta kareMge tathA aneka kAryakramoM meM bhAga leNge| 8 akTUbara taka unake svadeza lauTane kI sambhAvanA hai| pArzvanAtha vidyApITha meM paM0 phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA sampanna 31 agasta, zrI gaNezavarNI digambara zodha saMsthAna, nariyA - vArANasI dvArA Ayojita 'sva0paM0 phUlacandra zAstrI smRti vyAkhyAnamAlA' ke antargata SaTkhaNDAgama kA bhASAvaijJAnika adhyayana viSaya para suprasiddha bhASAvid aura kalakattA vizvavidyAlaya ke * bhASA - vijJAna vibhAga ke adhyakSa pro0 satyaraMjana bainarjI ke vyAkhyAna kA dvitIya satra
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/ / julAI-sitambara/ 1996 pArzvanAtha vidyApITha meM sampanna huaa| isa satra kI adhyakSatA dharma - Agama vibhAga, prAcya vidyA dharmavijJAna saMkAya, kAzI hindU vizvavidyAlaya ke adhyakSa pro0 kamaleza datta tripAThI ne kiyaa| isa avasara para jaina vidyA ke bahuzruta vidvAn pro0 kastUracandra kAsalIvAla, jayapura, pro0 rAjArAma jaina, adhyakSa - kundakunda bhAratI, naI dillI; DaoN0 azoka kumAra jaina, pro0 bhautikI vibhAga, rur3akI vizvavidyAlaya; DaoN0 nandalAla jaina, rIvA, DaoN0 premacandra jaina, najIbAbAda; DaoN0 sudarzana lAla jaina, saMskRta vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya Adi aneka vidvAn bar3I saMkhyA meM upasthita the| DaoN0 phUlacandra jaina 'premI' jaina darzana vibhAga, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ne atithiyoM ke sammAna meM svAgata bhASaNa diyaa| vidyApITha ke upanidezaka pro0 surendra varmA ne Agantuka atithiyoM kA svAgata kiyA tathA unheM saMsthAna ke gatividhiyoM kI jAnakArI pradAna kii| anta meM pro0 varmA ne dhanyavAda jJApana kiyaa| 110 : sampUrNa vyavasthA vidyApITha ke pravaktA DaoN0 zrIprakAza pANDeya ne kI jisakI sabhI ne sarAhanA kI / AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja kA 41vAM samAdhi divasa manAyA gayA digambara jaina samAja, indaura, cAturmAsa samiti ke tattvAdhAna meM, parama pUjya munizrI kSamAsAgarajI mahArAja evaM elakadvaya zrI udArasAgarajI tathA samyavatvasAgarajI ke sAnnidhya meM munimArga ke punarsthApaka cAritra cakravartI AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja kA ikatAlIsavAM samAdhi divasa, 14 sitambara, zanivAra ko, samavazaraNa maMdira kaMcanabAga meM dharmAcaraNa ke sAtha ullAsapUrvaka manAyA gyaa| samAdhi divasa kI isa sabhA kA zubhAraMbha pro0 kamala kumAra veda ke AdhyAtmika pada se huaa| AcArya zrI zAMtisAgarajI ke citra kA anAvaraNa zrI sundarajAlajI jaina ( bIr3IvAle) ne kiyA evaM dIpa prajjavalana zrI dhanarAjajI kAsalIvAla ne kiyaa| zrI dIpacaMdajI chAbar3A, paM0 zrI ratanalAlajI zAstrI, kamalAbAI pAMDyA mA~ sAhibA evaM padmazrI zrI bAbUlAlajI pATodI ne apanI vinayapUrvaka zraddhAMjali arpita karate hue sabhI ko sambodhita kiyA evaM anekoM saMsmaraNoM se AcAryazrI kI pratyakSatA kA AbhAsa kraayaa| zrI pATodI ne kahA ki indaura meM tilokacaMda jaina hAIskUla meM unake darzana evaM sAnnidhya kA avasara prApta huaa| ve sacamuca adbhuta AcArya saMta the| suzrI kamalAbAI ma sAhaba ne kahA ki AcAryazrI ke samAdhi avasara para unake darzana kA lAbha milA, samyak cAritra ke pratyakSa pramANa AcArya zrI the| zrI ratanalAlajI zAstrI ne kahA ki unheM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/ 1996 : 111 pratyakSa darzana kA lAbha nahIM milA parantu unake jIvana-caritra se AtmasAt hone kA avasara mujhe milA hai| digambara jaina samAja indaura ke mahAmaMtrI iMjI0jaina kailAza veda ne sabhA kA saMcAlana karate hue kahA ki, aise mahAn AcArya saMta ne naI pIr3hI ko avagata karAnA, digambara jaina saMskRti ke prAdurbhAva hetu atyanta Avazyaka hai| unake dvArA prazasta mArga kA anusaraNa-anumodanA atiAvazyaka hai| zrI jaina zvetAmbara mahAsabhA jayapura kA anukaraNIya prayAsa zrI zvetAmbara jaina mahAsabhA, jayapura ne samAja meM vyApta ADambaroM, kurItiyoM jaise vivAha Adi avasaroM para hone vAlA apavyaya ko niyaMtrita karane ke liye prItibhojoM meM khAdyapadArthoM kI sImA kA nirdhAraNa, lahasuna-pyAja Adi kA niSedha, sar3akoM para nAca-gAnoM, AtizabAjI, phUloM kI sajAvaTa Adi para pUrNata: pratibandha lagA diyaa| Aja jayapura kA jaina samAja inakA pUrNataH anupAlana kara rahA hai| mahAsabhA ke adhikAriyoM kI bhAvanA hai ki anya sthAnoM ke loga bhI sampUrNa zvetAmbara samAja kA eka saMgaThana banAkara samAja utthAna evaM jaina ekatA ko paripuSTa karane kI dRSTi se mahAsabhA kA gaThana kreN| isa sandarbha meM mahAsabhA hara sambhava sahayoga dene ke liye tatpara hai| muphta prApta kareM jainAgama navanIta praznottara nAmaka pustaka eka rupaye kA DAka TikaTa bhejakara 30 navambara, 96 taka nimnalikhita pate se prApta kreN| zrI hanumAna lAla C/o sthAnakavAsI jaina samAja, bhArata sosAyaTI Post- surendranagara - 363001 gujraat| 'bhArata-bhASA- bhUSaNa puraskAra' kAlidAsa viracita 'meghadUtam' ke sarala evaM bhAvapravaNa padyAnuvAda ko akhila bhAratIya bhASA sAhitya sammelana, bhopAla ne teraha bhAratIya bhASAoM meM prakAzita karane
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112: zramaNa/julAI-sitambara/1996 kA mahattvapUrNa kArya sampAdita kiyA hai| isa mahattvapUrNa padyAnuvAda kA saphala saMyojana zrI e0ela0 saMcetI ne kiyA hai| zrI saMcetI ke isa avadAna hetu unheM akhila bhAratIya bhASA sAhitya sammelana ke kalakattA meM sampanna hone vAle bArahaveM rASTrIya adhivezana meM bhArata-bhASA-bhUSaNa puraskAra se sammAnita kiyA jaaegaa| zrI saMcetI ko pArzvanAtha vidyApITha parivAra kI ora se hArdika bdhaaii| patrAcAra apabhraMza sarTIphikeTa pAThyakrama meM praveza sambandhI sUcanA digambara jaina atizaya kSetra zrI mahAvIra jI dvArA saMcAlita, apabhraMza sAhitya akAdamI dvArA patrAcAra aprabhaMza sarTIphikeTa pAThyakrama kA pA~cavA satra 1 janavarI 1997 se prArambha ho rahA hai| hindI evaM anya bhASAoM ke prAdhyApaka, zodhArthI evaM saMsthAoM meM kAryarata vidvAn isameM sammilita ho skeNge| niyamAvalI evaM Avedanapatra 15 sitambara 1996 taka akAdamI kAryAlaya-digambara jaina nasiyAM bhaTTAraka jI, savAI rAmasiMha roDa, jayapura 302004 se prApta kiye jA sakate haiN| Avedana patra jamA karane kI aMtima tithi 15 akTUbara 1996 hai| dharmoM meM sahI antara sahaja samajhadArI ke AdhAra para ho DaoN0zivaprasAda siMha bhU0pU0adhyakSa, hindI vibhAga kA..hi0vi0vi0, vaaraannsii| AcArya hajArI prasAda dvivedI ke AcaraNa kI sahajatA bahuta hI vicAraNIya Avazyaka vastu lagatI hai| isa jAti-pA~ti saMyukta aura dharma-adharma se dRSita jo paramparA hai usakA leza mAtra bhI prabhAva unheM kabhI cintita nahIM karatA thaa| usa dina lagabhaga cha: baje sAyaMkAla jaba maiM pahu~cA to ve kuratA-dhotI pahane apane makAna ke sAmane Tahala rahe the| pAsa AyA to kahane lage gaMgA snAna karane caloge? maiMne kahA ki-zAma ko sAta baje? yaha Apane kauna sA samaya cunA nahAne kA? kahane lage calo to, calate gaye to, unhoMne kahA ki do minaTa yahA~ aanaa| to hama pArzvanAtha vidyAzrama phuNce| vahA~ zveta vastrAvRtA sarasvatI jaise vijAmAna the AcArya kRssnncndr| bAta hone lagI to do minaTa kI jagaha do ghaNTe calatI rhii| lauTe vahA~ se to kahale lage- kaisA rahA gaMgA snAna? maiM sahaja hI bola par3A adbhut| eka ora zAstra hai bhAratIyoM kA, manusmRti hai manuvAdiyoM kI, usameM likhA hai- 'na gacchet jaina mndirm'| ye batAne vAle loga yaha nahIM jAnate ki gommaTezvara kI parI U~cAI kitanI hai aura unakA abhiSeka kaise hotA hai? yahI hai sarvadharma samabhAva
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa/julAI-sitambara/1996 : 113 kI tathAkathita mAnasikatA! jabaki hara dharma jo jIvita hai vaha zraddhA kI U~cAI aura niSThA kI gaharAI batAtA hai| isaliye dharmoM meM sahI antara vaimanasya ke AdhAra para nahIM, sahaja samajhadArI ke AdhAra para ho sakatA hai| zoka samAcAra DaoN0 madhu sena divaMgata jaina vidyA kI viziSTa abhyAsI aura gujarAta vidyApITha 'ahamadAbAda ke itihAsa evaM saMskRti vibhAga kI pramukha tathA antarrASTrIya jaina vidyA kendra kI niyAmaka DaoN0 madhu sena kA dinAGka 14/5/96 ko pUnA meM duHkhada nidhana ho gyaa| Apa pichale kucha mAha se kainsara se gambhIra rUpa se pIr3ita thiiN| jJAtavya hai ki sva0 madhu bahana ne pArzvanAtha vidyApITha se hI apanA zodhakArya kiyA thaa| jaina vidyA ke kSetra meM deza aura samAja ko unase aneka apekSAyeM thiiN| unake nidhana se huI kSati kI pUrti honA kaThina hai| pArzvanAtha vidyApITha parivAra apanI pUrva chAtrA aura antarrASTrIya khyAtiprApta vidvAn sva0 DaoN0madhu sena ko hArdika zraddhAMjali arpita karatA hai| DaoN. jitendra bI0zAha ko mAtRzoka pArzvanAtha vidyApITha ke pUrva chAtra tathA prAkRta bhASA aura sAhitya ke gahana adhyetA tathA zAradAbena cimanabhAI ejukezanala risarca senTara, ahamadAbAda ke niyAmaka DaoN0 jitendra bI0zAha kI pUjya mAtRzrI kA pichale dinoM ahamadAbAda meM nidhana ho gyaa| vidyApITha parivAra unake prati hArdika zraddhAMjali arpita karatA hai| zoka samAcAra ambAlA : jaina jagat ke prasiddha samAjasevI, dharmaparAyaNa suzrAvaka lAlA omaprakAza jaina kA 75 varSoM kI Ayu meM 1-8-96 ko saMkSipta bimArI ke bAda svargavAsa ho gyaa| ambAlA kI prasiddha pI0ke0jaina zikSA saMsthA kI sthApanA aura usake vistAra meM unakA apUrva yogadAna rhaa| unake putra zrI aruNa kumAra jaina pitA ke pada cinhoM para cala rahe haiN| unhoMne apane pUjya pitAzrI kI smRti meM 201501 rupayoM kI rAzi dAna Adi ke liye nikAla diyA hai| pArzvanAtha vidyApITha parivAra svargIya zrI omaprakAza jaina ko hArdika zraddhAMjali arpita karatA haiN|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ NO PLY, NO BOARD, NO WOOD. ONLY NUWUD. INTERNATIONALLY ACCLAIMED Nuwud MDF is fast replacing ply, board and wood in offices, homes & industry. As ceilings, DESIGN FLEXIBILITY flooring, furniture, mouldings, panelling, doors, windows... an almost infinite variety of Arms Communications va LUE FOR MONEY woodwork. So, if you have woodwork in mind, just think NUWUD MDF. NUWUD NUCHEM LIMITED L BRON E-46/12, Okhla Industrial Area, Phase II, New Delhi-110 020 Phones : 632737. 633234, 6827185, 6849679 Tix: 031-75102 NUWD IN Telefax: 91-11-6848748 The one wood for all your woodwork 15:2406 MARKETING OFFICES: * AHMEDABAD: 440672, 469242 * BANGALORE: 2219219 * BHOPAL: 552760 * BOMBAY: 8734433, 4937522, 4952648 * CALCUTTA: 270549 * CHANDIGARH: 603771 604463 DELHI: 632737. 633234, 6827185, 6849679 * HYDERABAD: 226607 * JAIPUR: 312636 * JALANDHAR: 52610, 221087 * KATHMANDU: 225504224904 * MADRAS. 8257589. 8275121