Book Title: Samipya 2006 Vol 23 Ank 03 04
Author(s): R P Mehta, R T Savalia
Publisher: Bholabhai Jeshingbhai Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/535841/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra October, 2006- March, 2007 V.S. 2062-2063 Asvina-Falguna Journal of the B. J. Institute of Learning & Research Ahmedabad SAMIPYA zeTha bhoLAbhAI jeziMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana www.kobatirth.org zeThazrI bhoLAbhAI jeziMgabhAI dalAla Vol. XXIII Nos. 3-4 Editor Dr. Rashmikant P. Mehta Asst. Editor Dr. R. T. Savalia Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir B.J.INSTITUTE For Private and Personal Use Only INSTITUTE ARMIDABAD thentic Gujarat Vidyasabha B. J. Institute of Learning & Research Ahmedabad-380 009. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org lekhakone vijJapti 'sAmIpya'mAM prakAzita karavA mATe lekhakoe pRSThanI eka ja bAjue zAhIthI suvAcya akSare lakhelA lekha mokalavA vinaMtI che. zakya hoya to lekho TAIpa karI mokalavA jarUrI che. gujarAta vidyApITha joDaNIkoza pramANenI joDaNI rAkhavI Avazyaka che. lekhanI mULa prata ja mokalavI. lekhanuM lakhANa 3,000 zabdothI vadhu lAMbuM na hovuM joIe. bhAratIya itihAsa, saMskRti, purAtattva ane prAcyavidyAne lagatA koI paNa viSaya parano saMzodhanAtmaka ke ucca kakSAno lekha ja svIkAravAmAM Avaze. lekhakoe pAdaTIpamAM saMdarbhagraMthanuM nAma, enA lekhaka ke saMpAdakanuM nAma, AvRtti prakAzanasthaLa, varSa vagere vigato darzAvavI Avazyaka che. lekhanI sAthe jarUrI phoTogrApha, rekhAMkano vagere mokalavAM Avazyaka che. anyatra pragaTa thavA mokalelAM lakhANa A sAmayika mATe mokalavAM nahIM. ahIM pragaTa thatA lekhomAM vicAro lekhakanA che. tenI sAthe saMpAdako hamezAM sahamata che ema mAnavuM nahIM. sAmayikanAM A lakhANa kopIrAITathI surakSita karavAmAM Ave che. A sAmayikamAM prasiddha thayelA lekhanI 10 oNprinTsa lekhakone ApavAmAM Avaze. graMthAvalokana mATe graMthanI samIkSA karAvavA mATe pustakanI be nakala mokalavI anivArya gaNAze. je pustakanI eka nakala maLI haze tenI samIkSAne badale e aMge sAbhAra svIkAra noMdhamAM eno samAveza karavAmAM Avaze. pustaka samIkSAne yogya che ke kema eno nirNaya saMpAdako karaze. pustakanA samIkSakane emanA avalokananI pAMca oNprinTsa tathA emaNe avalokana karela graMthanI nakala bheTa apAze. -saMpAdako varSamAM cAra aMka bahAra paDe che : eprila-jUna, julAI-sapTembara, oNkTobara-Disembara ane jAnyuArI-mArca lavAjama bhAratamAM : rU|. 100/- (TapAla kharca sAthe) chUTaka aMkanI kiMmata : rU. 70/paradezamAM H yu.esa.e. mATe 8 Dolara (TapAla kharca sAthe) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yuropa ane anya dezo mATe 3.50 pauMDa (TapAla kharca sAthe) lavAjama mATenuM varSa eprilathI mArca ma. o. patro, lekho ceko vagere 'niyAmaka, ha.kA. bho.je. adhyayana-saMzodhana-vidyAbhavana, ArTsa kaoNlejanA kampAunDamAM, Azrama roDa, amadAvAda-380009, e saranAme mokalavA. jAherAto A traimAsikamAM jAherAto ApavA mATe lakho : saMpAdaka, 'sAmIpya' bho.je.adhyayana saMzodhana vidyAbhavana, ha.kA.ArTsa kaoNlejanA kampAunDamAM, Azrama roDa, amadAvAda-380009. jAherAtanA dara aMdaranuM pRSTha AkhuM aMdaranuM pRSTha aDadhuM Ava2Na bIjuM/trIjuM AvaraNa cothuM prakAzaka : razmikAnta pI. mahetA amadAvAda-380009 phona : 6588862 prakAzana varSa : mArca, 2007 For Private and Personal Use Only rUA. 500/rUA. 250 mAnada niyAmaka, bho.je.vidyAbhavana, ha.kA.ArTsa kaoNleja kampAunDamAM, : mudraka : kriSnA grAphiksa 31.9000/rUA. 2000| 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-13, phona : 27494393 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAMIPYA Vol. XXIII, Nos. 3 - 4 October, 2006 - March, 2007 V.S. 2062-2063, Asvina-Falguna CONTENTS zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana saMsthAvRtta ADVAITA Swati Shah The Mission of Archivist Dr. Pankaj T. Desai rAma kA vanapraveza evaM mahAkavi kA parakAyApraveza vasantakumAra ma. bhaTTa harivaMzapurANa kI viSNuviSayaka stutiyoM kA samIkSAtmaka parizIlana vandanA mizra viSNupurANa meM rasa-yojanA : eka samIkSAtmaka vivecana jJAnaprakAza dube kAlidAsa ke samaya kA bhArata : Adhunika bhArata ke pariprekSya meN| DaoN. ravIndra paTela jainI vAcamupAsmahe - (hama jainI vANI kI upAsanA karate haiM) - kAvyAnuzAsana aura nATyadarpaNa kA maMgala padya pArula mAMkaDa purAzma, madhyAzma ane navAzmakAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo DaoN. Ara. TI. sAvaliyA kathA prAcInaH pariveza, nUtana DaoN. Ara. pI. mahetA bhagavAna RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce sAmya - DaoN. thomasa paramAra bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArata : dharmanA pariprekSyamAM DaoN. manISA Ara. upAdhyAya gujarAtano itihAsa ane saMskRti : maitraka ane anu-maitraka kAla hariprasAda zAstrI uttaragItA-jJAna dvArA brahmaprApti prA. jyotnAbahena zAha gAyatrI maMtra ane kavi ikabAla-zAzvata vijaya pAme che. prA. saMjayakumAra paMDyA bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta jodhapura, udayapura ane jayapuranA sikkAo nayanA ena. adhvaryu "ilvadurga" : eka aitihAsika dharohara jItendra paTela DaoN. ravIndra paTela graMthAvalokana B. J. INSTITUTE H. K. Arts College Compound, Ashram Road, Ahmedabad-380009 For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana gujarAta varnAkyulara sosAyaTI (je sane 1860 nA naM. 21mA kAyadA mujaba rajisTarDa sosAyaTI che.) gujarAtanI labdhapratiSTha jUnI vidyAsaMsthA hatI. amadAvAdamAM uccattara abhyAsa mATe tathA saMzodhana karavA mATe ra1mI julAI, 1939nA roja muMbaI yunivarsiTInI sthAnika samitie saMsthAnI mulAkAta laI mAnyatA ApavA bhalAmaNa karI. 31mI julAI, 1939nA roja gujarAta varnAkyulara sosAyaTImAM ucca abhyAsa ane saMzodhana vibhAganI zarUAta thaI. A navA vibhAgamAM anusnAtaka vargo zarU thayA hatA. saMzodhana kAryamAM bhASA ane sAhitya, itihAsa ane samAjazAstra e traNa viSayomAM saMzodhana graMtha taiyAra karAvavAnuM Ayojana thayuM hatuM. A vibhAganI kAmagIrI dvArA amadAvAdamAM anusnAtaka zikSaNa tathA saMzodhananI prakriyA pravRtti cAlu thaI hatI. sane 1944-45 daramiyAna gujarAta varnAkyulara sosAyaTIe gujarAtamAM yunivarsiTI sthapAya te mATe gujarAta vidyAmaMDaLa'nI racanA karI. sane 1945-46 daramiyAna gujarAta varnAkyulara sosAyaTIne tenA ucca abhyAsa ane saMzodhana vibhAgane vidyAbhavana rUpe vikasAvavA mATe zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI dalAla taraphathI be lAkha rUpiyAnuM dAna ApavAmAM AvyuM. sane 1946-47 daramiyAna saMsthAnuM nAma "gujarAta varnAkyulara sosAyaTI'ne badale 'gujarAta vidyAsabhA' rakhAyuM. enA ucca abhyAsa ane saMzodhana vibhAgane svataMtra vidyAbhavanamAM pheravI enuM nAma zeTha nAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana rAkhavAmAM AvyuM. A bhavananI ImAratanuM khAta muhUrta DaoN. rAmakRSNa gopALa bhAMDArakara sI.AI.I. nA haste tA. 11 Disembara, 1904nA roja karavAmAM AvyuM. jayAre enuM udghATana tA. 9mI phebruArI, 1947nA roja muMbaI sarakAranA mukhyamaMtrI zrI bAbAsAheba kheranA haste karavAmAM AvyuM. A saMsthAne svataMtra TrasTa tarIke muMbaI TrasTa eNkTa, 1950 heThaLa tA. 26 sapTembara, 1952 (rajI. naM. epha-23)mAM noMdhaNI karavAmAM AvI. zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI dalAla taraphathI maLela dAnanA udezomAM vidyAnI ucca kakSAonuM, bhAratIya saMskRtinuM temaja gujarAtanA samasta lokajIvananI samAjavyavasthA, sAhitya, itihAsa, arthazAstra vagere lokajIvananAM tamAma aMga upAMgonuM banatAM sudhI gujarAtI bodhabhASA dvArA gujarAtamAM ja adhyayana adhyApana ane saMzodhana thAya, e gujarAtanA sarvAgINa vikAsa ane unnati mATe zeTha bhoLAbhAI jezigabhAIne Avazyaka lAgavAthI temaja jaina dharma bhAratIya saMskRtinuM eka mahattvanuM aMga hovAnI ane gujarAtanA ghaDataramAM, itihAsamAM temaja vidyamAna gujarAtanI samAjasthitimAM paNa jaina saMskRtino moTo phALo hovAnI teonI mAnyatA hovAthI, sadarahu saMsthAmAM bhAratIya saMskRti tathA dareka prakAranI sAMskRtika vidyAnI ucca kakSAonAM- jevAM ke dharma, tattvajJAna, samAjazAstra, arthazAstra, rAjakAraNa, itihAsa, sAhitya, kalA AdinAM adhyayana, adhyApana, saMzodhana, prakAzana AdinuM kArya mAtRbhASA gujarAtI ane rASTrabhASA hindustAnI dvArA temaja AMtararASTrIya vyavahAranA sAdhana tarIke jarUrI jaNAye aMgrejI dvArA thAya te sAthe jaina saMskRtinAM sarva aMgonuM kArya niyamita ane vyavasthita rIte A saMsthAmAM eka mukhya viSaya tarIke thAya. uparanA kArya aMge saMgrahasthAno, pustakAlayo, vAcanAlayo, skUlo agara bIjAM vidyAbhavano vagere kADhavAM, kaDhAvavAM agara temane madada karavI, ane hareka prakAre saMsthAnA udezomAM Ave evAM kAryomAM madada karavI. uparyukta umadA vicAro ane udezo sAthe saMsthA AraMbhanA varSamAM khUba pAMgarI. saMskRtavidyA, sAMskRtika itihAsa ane evAM aneka kSetromAM vidyAbhavana taraphathI 39 jeTalA graMtho prakAzita thayA. mArca, 2007 sudhImAM zeTha bhoLAbhAI jesiMgabhAI adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMsthA dvArA prakAzita graMthonI saMkhyA 86 thavA jAya che. vidyAbhavananI saMzodhana-adhyayananI kSitijo vistaravA mAMDI. je Aja sudhI satata vikasatI rahI che. saMsthAmAM saMzodhana kSetre saphaLa kArya karI prathama pIeca.DI. thavAnuM mAna hariprasAda gaM. zAstrIe prApta karyuM. e pachI paNa aneka vidyArthIo bhAratIya saMskRti, saMskRta, gujarAtI jevAM viSayomAM pIeca.DI.mAM A saMsthAmAM taiyAra thayA. mArca, 2007 sudhImAM 75 jeTalA vidyArthIoe vidyAbhavanamAM abhyAsa karI pIeca.DI.nI padavI meLavela che. * sane 1950mAM gujarAta yunivarsiTInI sthApanA thatAM 1955mAM bho. je. vidyAbhavanane yunivarsiTI mAnya saMsthA (Recognised Institution by Gujarat University) tarIke bhAratIya saMskRti, saMskRta ane gujarAtI viSayonuM kAyamI joDANa maLyuM. gujarAta yunivarsiTImAM jyAre gujarAtI ane saMskRta viSayanA svataMtra bhavana zarU thayA tyAre A be viSaya bhavanamAM khaseDAtAM, bhAratIya saMskRtinuM anusnAtaka kendra bho. je. vidyAbhavana khAte kAyamI dhoraNe kAryarata rahyuM. gujarAta yunivarsiTIe bhavano mATe ghaDelA phInA dhoraNo, abhyAsakrama tathA mAnya anusnAtaka adhyApakonI nimaNUMka aMgenA niyamo mujaba anusnAtaka kendranI kAmagIrI cAle che. hAlamAM bhAratIya saMskRti ane saMskRta viSayamAM pIeca.DI.nA vidyArthIone mArgadarzana ApavAmAM Ave che. sane 1960thI sthiragatie bho. je. vidyAbhavananI pravRtti cAlI rahI che. saMsthA dvArA vyAkhyAna zreNIonuM Ayojana karavAmAM Ave che. jemAM vidyA-vistAra vyAkhyAnamALA, zeTha popaTalAla hemacaMda adhyAtma vyAkhyAmALA, saMzodhana vyAkhyAnamALA, bhAratIya saMskRti vyAkhyAnamALA aMtargata deza-videzanA khyAtanAma aneka vidvAnoe vyAkhyAna ApyA che ane tenuM graMthasvarUpe prakAzana paNa karavAmAM AvyuM che. saMsthA dvArA vividha viSayonA graMthonA saMzodhana ane prakAzananI pravRtti paNa cAle che. jemAM samIkSita AvRttio (Critical edition) taiyAra karavAnI yojanA hAtha dharavAmAM AvI che. je paikI bhAgavata purANa'nI samIkSita AvRttinuM bhagIratha kArya pUrNa karavAmAM AvyuM che. uparAMta gujarAtano rAjakIya ane sAMskRtika itihAsane lagatI graMthazreNImAM 1 thI 9 graMtho prakAzita thayA che. je paikI graMtha 1 thI 4nI bIjI AvRtti punarmudrita karavAmAM AvI che. hAla graMtha 5 ane 6 aprApya che tene punarmudrita karavAnI kAmagIrI hAtha dharavAmAM AvI che. A uparAMta dI, ba., pro. kezavalAla harSadarAya pravanA pustakone punarmudrita karavAnI kAmagIrI cAle che. je paikI 22 graMtho prakAzita thaI gayela che. saMsthA 1984 thI "sAmIpya' nAmanuM saMzodhana sAmayika pragaTa kare che. jemAM vividha viSayonA ucca guNavattA dharAvatA zodhapatro prakAzita karavAmAM Ave che. saMsthAnA graMthAlaya ane saMgrahAlayamAM aprApya ane alabhya graMtho moTI saMkhyAmAM jaLavAyelA che. deza-videzanA saMzodhako ane vidvAna adhyApako vividha viSayanA saMzodhana kArya mATe vidyAbhavananA graMthAlaya, saMgrahAlaya ane adhyApakono lAbha laI rahyA che. saMsthAnA niyAmaka ane adhyApaka AMtararASTrIya rASTrIya, sthAnika pariSadomAM hAjara rahI zodhapatro rajU karI carcAmAM bhAga le che. uparAMta vividha viSayo para kaoNleja ane yunivarsiTIomAM vyAkhyAno ApI saMsthAnA uddezo bara lAvavAno tathA anusnAtaka kakSA ane pIeca.DI.nA vidyArthIone bhAratIya saMskRti ane saMskRta viSayamAM mArgadarzana pUruM pADI ucca abhyAsa ane saMzodhananI pravRtti satata vegavaMtI rahe tevA prayatno kare che. Ama, zeTha bhoLAbhAI jeziMgabhAI dalAla dvArA apAyela dAna ane udezo pUrNa karavA sahu koI kaTibaddha che ane vidyAbhavananA sarvAgINa vikAsanI dizAmAM bhagini saMsthAo, rAjya sarakAra ane yunivarsiTIno sahakAra, yogadAnanI ahIM saharSa noMdha laIe chIe. sAmIpya: okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMsthAvRtta * zeThazrI bho.je. adhyayana-saMzodhana vidyAbhavanamAM tA. 16-11-2006nA roja 'gujarAta yunivarsiTI vyAkhyAna 2006-07' yojanA anvaye gujarAtI sAhityanA bahuzruta vidvAna DaoN. bhoLAbhAI paTele 'bANabhaTTanI kathA ane AtmakathA' para vyAkhyAna ApyuM hatuM. A prasaMge saMsthA dvArA prakAzita 'bhAratIya darzanamAM Atmatattva tathA paramAtmatattvanI vibhAvanA' (jaina darzananA viziSTa saMdarbhamAM) ane 'sAmIpya' (pu. 23, aMka-1-2, eprila-sapTe. 2006) sAmayikanuM DaoN. bhoLAbhAI paTelanA haste lokArpaNa ka2vAmAM AvyuM hatuM. vaLI ha.kA. ArTsa kaoNlejanA AcArya prA. subhASabhAI brahmabhaTTe potAnA spenanA zaikSaNika pravAsa daramiyAna meLavela romana sikkAo saMsthAnA myujhiyamane bheTa Apela, je niyAmaka DaoN. razmikAnta mahetA dvArA svIkAravAmAM AvyA hatA. * saMsthAnA niyAmaka, DaoN.razmikAnta mahetA dvArA vividha zaikSaNika saMsthAomAM apAyela vyAkhyAno : (1) tA. 21-11-2006, 'bhavabhUtinA jIvadarzana' viSaya para ha.kA. ArTsa kaoNleja prerita saMskRta anusnAtaka vyAkhyAnamALA saMskRta sAhityakAronA jIvanadarzana aMtargata vyAkhyAna. (2) tA. 26-12-2006, 'bharatanuM sUtra', saMskRta vibhAga, jayendrapurI ArTsa kaoNleja, bharUca. (3) tA. 19-1-2007, 'rAmAyaNa ane mahAbhAratamAM pratibiMbita bhAratIya Adarzo', bhAratIya saMskRti vibhAga, zrI 2. pA. ArTsa kaoNleja, khaMbhAta. (4) tA. 25 ane 26 jAnyuArI, 2007, 'saMskRta sAhityamAM mAnavamUlyonI abhivyakti', rIphrezara kaoNrsa, saMskRtabhavana, saurASTra yunivarsiTI, rAjakoTa. (5) tA. 7 ane 8 phebru. 2007, 'bhAratIya kAvyazAstra' saMskRta bhavana, bhAvanagara yunivarsiTI, bhAvanagara. * gujarAta itihAsa pariSada dvArA zaikSaNika kSetre viziSTa pradAna karanAra adhyApakone sanmAnavAno prAraMbha karavAmAM Avyo che. jemAM pIeca.DI.nA mArgadarzaka adhyApakone sanmAnavAno kAryakrama rAkhyo hato. varSa 20062007nA varSa mATe pIeca.DI.nA vidyArthIone zreSTha mArgadarzana ApavA badala bho.je. adhyayana-saMzodhana vidyAbhavana (eca.ke. ArTsa kaoNleja, amadAvAda)nA variSTha adhyApaka, DaoN. Ara.TI. sAvaliyAnI pasaMdagI karavAmAM AvI hatI. mAunTa Abu khAte pri. subhASa brahmabhaTTanA pramukha sthAne tA. 2 ane 3 Disembara 2006nA roja yojAyela pariSadanA 24mA adhivezana prasaMge DaoN. Ara. TI. sAvaliyAne zAla tathA pramANapatra arpaNa karI sanmAnavAmAM AvyA hatA. DaoN. sAvaliyAnA mArgadarzanamAM varSa 2001thI 2006 daramyAna sAta vidyArthIoe vividha viSayomAM pIeca.DI.nA mahAnibaMdha taiyAra karI padavI meLavI hatI. DaoN. sAvaliyAnI A siddhi saMsthAne mATe gauravarUpa che. A prasaMge DaoN. Ara.TI.sAvaliyAe "aikyanA ArAdhaka saMta bhaktakavi phakIra abdulasattAra zAha' para zodhapatra, jyAre saMsthAnA myujhiyama-InacArja nayanA adhvaryue 'bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta jodhapura, udayapura ane jayapura rAjyanA sikkAo' viSaya paranuM zodhapatranuM vAcana karyuM hatuM. uparAMta saMsthAmAM sahAyaka saMzodhaka tarIke pharaja bajAvatA DaoN. manISA upAdhyAye 'gujarAtanA zaikSaNika vikAsamAM zeThazrI bI.DI.rAva khaMbhAta tAlukA keLavaNI maMDaLanuM pradAna' para zodhapatra rajU karyo hato. vaLI gujarAta yunivarsiTI saMcAlita 'urdUbhASA ane sAhitya' varSa-2006nA sarTIphikeTa korsamAM teoe prathama varga meLavela che. saMsthAvRtta For Private and Personal Use Only 3 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org * senTa jheviyarsa kaoNleja, amadAvAda dvArA 'yu.jI.sI. ane AI.sI.eca.Ara.' navI dilhInA sahayogathI tA. 8 ane 9 Dise. 2006nA roja 'Changing Profiles of Ahmedabad - 19th & 20th Centuries' viSaya para Ayojita rASTrIya parisaMvAdamAM saMsthAnA variSTha adhyApaka, DaoN. Ara.TI.sAvaliyAe hAjara rahI carcAmAM bhAga lIdho hato. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * 'zrI jayendra nANAvaTI phAunDezana' dvArA maLela anudAnamAMthI saMsthA dvArA bhAratIya saMskRti anusnAtaka kendranA vidyArthIo mATe tA. 11-12-2006nA roja eka divasanA zaikSaNika pravAsanuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. jemAM moDherA-sUryamaMdira, pATaNa-rANIvAva ane zrI hemacaMdrAcArya hastaprata bhaMDAra jevA aitihAsika sthaLono samAveza karAyo hato. A zaikSaNika pravAsamAM vidyArthIo dvArA sthaLatapAsano ahevAla taiyAra karavAmAM Avyo hato. jenuM saMpAdana karI pustaka svarUpe prakAzita karavAmAM Avaze. A pravAsamAM vidyArthIo sAthe saMsthAnA niyAmaka, DaoN. razmikAnta mahetA ane anusnAtaka kendranA prophesara InacArja DaoN. Ara.TI.sAvaliyA joDAyA hatA ane emanA dvArA vidyArthI one sthaLatapAsanA ahevAla lekhananuM tathA zilpasthApatya aMgenuM mArgadarzana pUruM pADavAmAM AvyuM hatuM. * TrasTa sthApanA dina ujavaNI nimitte tA. 26-12-2006nA roja saMsthAnA graMthAlayanA vAMcanakhaMDamAM saMsthA dvArA prakAzita graMtho tathA saMsthAnA graMthAlaya temaja saMgrahAlayamAM surakSita alabhya graMtho, prAcIna saMskRtinA namUnAo, citrita hastaprato, prAcIna sikkAo ane zilponA pradarzananuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. A pradarzanane saMsthAnA cothA varganA karmacArIo- zrI zaMkarabhAI kAmaliyA, zrI mukezabhAI paTela, zrI harSadabhAI zihorAnA haste khullu mUkavAmAM AvyuM hatuM. A pradarzanamAM ha.kA.ArTsa kaoNlejanA adhyApako ane vividha vibhAganA vidyArthIo, gujarAta yunivarsiTInA bhavanonA vidyArthIo, gUjarAta vidyApIThanA vidyArthIo temaja itihAsa-saMskRti-tattvajJAna, purAtattva kSetranA tajJo, vidvAno ane mahAnubhAvo moTI saMkhyAmAM upasthita rahI pradarzananI sAmagrI aMge mAhitI meLavI hatI. A prasaMge gujarAta vidhAnasabhA taraphathI mu.zrI kalyANabhAI zAha, pro. madanamohana vaiSNava, pri. aMbAlAla paTela, zrI aMbarISa zAha uparAMta pri. subhASabhAI brahmabhaTTa ane DaoN. thaoNmasa paramAre samagra pradarzana nihALI mahAnubhAvo sAthe saMsthAmAM jaLavAyelA alabhya graMthonI jALavaNI aMge vicAravimarza karI graMthAlayanA pustakone Digitalization karavAno prastAva rakhAyo hato. A aMge eka miTinI racanA karavAmAM AvI che. 4 A prasaMge paradezanI yunivarsiTIomAMthI ucca abhyAsa mATe bho.je. vidyAbhavanamAM rahIne vividha viSayomAM saMzodhana kArya karatA vidvAna prophesaro (1) pUrNimA mahetA bhaTTa- Professor of History, Anthropology and Interdiciplinary studies, Hood College, Frederick MD 21701 (2) DaoN. pUrNimA zAha Asst. Professor of the Practice of Dance, Duke University Dance Programe, Durham, NC, USA- jeo saMzodhanakArya mATe saMsthAnA variSTha adhyApaka DaoN. sAvaliyA sAthe joDAyelA che. temaNe paNa A pradarzanane nihALI biradAvyuM hatuM. A kAryakrama aMtargata bhAratIya saMskRti viSayanA anusnAtaka kendranA vidyArthIone tA. 11-12-2006nA zaikSaNika pravAsamAM joDAIne sthaLatapAsanA ahevAla taiyAra karavA badala temaja sthApanA dina ujavaNI nimitte kAryakramane saphaLa banAvavAmAM sahabhAgI thavA mATe saMsthAnA karmacArIone pramANapatranuM vitaraNa karavAmAM AvyuM hatuM. vidyArthIo dvArA rANIvAva-pATaNanA zilponI alaMkRta chabi taiyAra karIne niyAmaka DaoN. razmikAnta mahetAne bheTa ApavAmAM AvI hatI. For Private and Personal Use Only sAmIpya : okTo. 2006 - mArca, 2007 - Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A samagra kAryakramane saphaLa banAvavA mATe divya bhAskara, rAjasthAna patrikA (hindI), gAMdhInagara samAcAra, TAImsa oNpha InDiyAnA patrakAro ane tasvIrakArono sahayoga sAMpaDyo hato. vaLI ha.kA. ArTsa kaoNlejanA bhUtapUrva vidyArthIo zrI nareza dave ane zrImatI jayazrI zukla davee potAnI proDakzana kaMpanI. 'amadAvAda InasAIDa' dvArA samagra pradarzana, graMthAlaya ane saMgrahAlayanI viDiyogrAphI karIne gujarAtanI vividha cenalo dvArA janasamAjanI jANakArI mATe prasArita karavAmAM AvI hatI. A kAryakrama samagra varSa daramyAna darzAvavAmAM AvanAra che. te sarvano saMsthA AbhAra vyakta kare che. saMsthA dvArA yojavAmAM AvatI vividha viSayonI vyAkhyAna zreNIonA upakrame zrI arUNa milsa ceriTI TrasTanA anudAnathI prerita bhAratIya saMskRti vyAkhyAnamALA anvaye tA. 1, 2 ane 3 phebru. 2007nA roja gujarAta yunivarsiTInA bhASA-sAhitya bhavananA niyAmaka DaoN. vasaMtakumAra bhaTTa dvArA bhAratIya purAkalpana (Myth) : vibhAvanA ane vyApa' viSaya para traNa vyAkhyAna ApyA hatA. A prasaMge saMsthAnI prakAzana pravRttinA bhAgarUpa dI.bra., pro. kezavalAla harSadarAya dhruva saMzodhana graMthamALA graMtha vasamo 'madhyama' DaoN. razmikAnta mahetA dvArA saMpAditanuM DaoN. vasantakumAra bhaTTanA haste tathA saMsthAzrita jayendra nANAvaTI phAunDezana taraphathI prakAzita "prabhAsa' (prabhAsanAM jovA yogya prAcIna sthaLo), zrI dinakara mahetA dvArA saMpAditanuM DaoN. razmikAnta mahetAnA haste lokArpaNa karavAmAM AvyuM hatuM. - saMsthAnA niyAmaka, DaoN. Ara.pI.mahetA atithi vizeSa tarIke tA. 29-1-2007nA roja ha. kA. kaoNmarsa kaoNlejanA 39mA vArSikotsava prasaMge upasthita rahyA hatA. emanA haste vividhakSetre siddhi hAsala karanAra vidyArthIone InAmo ApavAmAM AvyA hatA. * niyAmaka, DaoN. Ara.pI.mahetAnA mArgadarzana heThaLa paMcAla ekatA dinezacaMdra (hAla laMDana)e "zrI vidyAraNya svAmI praNIta zrI zaMkara digvijaya eka sAhitya ane dArzanika adhyayana' viSayamAM mahAnibaMdha taiyAra karI gujarAta yunivarsiTIne suparata karatAM teone tA. 1-2-2007nA roja pIeca.DI.nI padavI mATe mAnya gaNavAmAM Avela che te badala abhinaMdana. * tA. 11-2-2007nA roja bIepIesa, svAminArAyaNa saMsthA, ANaMda dvArA zaikSaNika kSetre viziSTa pradAna badala niyAmakazrI, DaoN. Ara.pI. mahetAnuM zAla oDhADI sanmAna karavAmAM AvyuM hatuM. * 'zabda sAdha' 2006, duSyanta mAra mAra paDutapi saMgrahIna, mopati dvArA rASTrIya kakSAnA bhAratIya bhASAo ane sAhityakAro aMgeno paricaya graMtha prakAzita karavAmAM Avela che, jemAM saMsthAnA niyAmakazrI, Do. Ara.pI. mahetAno samAveza karavAmAM Avyo che. - svAtaMtra bhAratanI AjhAdI mATenI prathama laDatanI 150mI jayaMti varSa-2007nI ujavaNI mATe mAna. mukhyamaMtrIzrInA adhyakSa sthAne mahAnubhAvonI rAjyakakSAnI samitinI racanA karavAmAM Avela che. sadara samitinA ' sadasya tarIke saMsthAnA variSTha adhyApaka DaoN. Ara.TI.sAvaliyAnI niyukti karavAmAM AvI che. * gujarAta vidyAsabhA kArobArI samitinI tA. 1-4-2007 thI 31-3-2009 sudhI be varSanI mudata mATe DaoN. Ara.TI.sAvaliyAne kArobArI sabhya tarIke binaharIpha cUMTAyelA jAhera karavAmAM AvyA che. * tA. 24-25 phebru. 2007nA roja saradAra paTela yuni. vallabhavidyAnagara khAte anusnAtaka saMskRta saMsthAvRtta For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vibhAga dvArA 'saMskRta ane Adhunika vijJAna' rASTrIya parisaMvAda yojAyo hato. A parisaMvAdanA tRtIya satranA adhyakSa sthAne tathA samApana samAraMbhanA atithi vizeSa tarIke niyAmakazrI, DaoN. Ara.pI. mahetA rahyA hatA. * saMsthAmAM Avela brahmacArI vADI saMskRta pAThazALAnA vidyArthIoe tA. 10-1-2007nA roja gujarAtI sAhitya pariSadanA haoNlamAM gujarAta saMskRta pariSada dvArA yojAyela 'saMskRta bhASAnA nATakonI spardhA ane saMskRta garabAnI spardhA'mAM bhAga lIdho hato. A kAryakramanuM saMcAlana pAThazALAnA mA. AcArya zrIdharabhAI vyAse saMbhALyuM hatuM. * zrI brahmacArI vADI saMskRta pAThazALA tathA zrI bRhadgujarAta saMskRta pariSadanA saMyukta upakrame tA. 24-12-2006, zanivAre saMskRta maMDalagAna spardhAnuM Ayojana thayuM hatuM. zALAo mATenI A spardhA zrI ha.kA.kaoNleja haoNlamAM yojAI hatI. jemAM prathama traNa InAma uparAMta AzvAsana inAma paNa ApavAmAM AvyA hatA. * zrI bRhad gujarAta saMskRta pariSadanI 2007 thI 2009 nA varSo mATe nirvAcita thayelI vyavasthApaka samitie zrI brahmacArIvADI saMskRta pAThazALAnA mAnArha AcArya zrIdharabhAI vyAsanI sAMskRtika samiti tathA karmakAMDa parIkSA samitimAM sadasya tarIke pasaMdagI karI che. abhinaMdana. For Private and Personal Use Only sAmIpTa : okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gAmaDA nA kAkA kAkI : jAM 2vAnuM saMzAdhaof dhI ginI rAmabApA zatAkidI kame DaoN. bhoLAbhAI paTelanA haste 'sAmIpya" ane 'bhAratIya darzanamAM Atmatattva tathA paramAtmatattvanI vibhAvanA'nA lokArpaNa vidhi, tA.16-11-2006 pIeca.DI.nA vidyArthIone zreSTha mArgadarzana ApavA badala DaoN. sAvaliyAnuM sanmAna, mAunTa Abu, gu.I.pa.nuM 24muM adhivezana, tA. 2,3 Dise., 2006 - 4 - bhAratIya saMskRti anusnAtaka kendranA zaikSaNika pravAsamAM vidyArthIo sAthe niyAmakazrI DaoN. Ara.pI.mahetA tA. 11-12-2006 TrasTa sthApanA dina ujavaNI prasaMge pradarzita alabhya graMtho aMge vicAra-vimarza karatA niyAmakazrI ane adhyApakazrIo, tA. 26-2-2006 bhAratIya saMskRti vyAkhyAnamALA aMtargata vyAkhyAna ApatAM DaoN. vasaMtakumAra bhaTTa, tA. 1, 2,3 phebru. 2006 saMsthAnA zaikSaNika-binazaikSaNika karmacArIo sAtha niyAmakazrI ane TrasTI maMDaLanA sadasyo For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir MAYA IN SUDHDHADVAITA* Swati Shah* The doctrine of Maya is discussed at length and in detail by the various schools of Indian Philosophy. The word "MAYA" can be traced back to the Rigveda.' Maya word does not used in Rgved in the sense of "abnegation of the material world". Upanishads use "Maya "as "'unusual mysterious power." and "lack of knowledge" or "inadequate knowledge"} Shwetashwatara Upanishad gives the meaning of Maya as "disappearance of vishvamaya". (Illusion of world.) Gaudpadacharya uses the word 'Maya' in the sense of power and illusion. Adi Shankaracharya describes Maya as 'Avidya' (ignorance). The same Maya is seen in totally different perspective in Vallabhavedanta. Vallabhavedanta is known as Shudhdhadvaita i.e. the Brahman only and no defined by Maya as in Sankarvedanta. It does not mean that there is no concept of Maya in Vallabhavedanta, without accepting some principle through which this phenomena of the world and individual souls (Jiva) can be explained. Therefore Maya comes in Vallabhavedanta as one of the powers of 'Supreme Lord' and not different existing power than Brahman. Maya as defined by Sri Vallabhacharya is a power of God having all kinds of capabilities, which resides in the Lord himself. mAyA hi bhagavataH zaktiH sarvabhavanasAmarthyarUpA tatraiva sthitA / ' This power is instrumental in fulfilling Lord's wishes. yathA puruSasya karmakaraNAdau sAmarthyaM / " Thus, accordingly to Sri Purushottam, Maya is accepted as an instrument in manifestation of matter and souls. mAyA aMgIkAre api karaNarUpAyAstasyAH svarUpAnatiriktatvAt abhinnanimittopAdAnatvaM phalitamityarthaH / ' Vallabhacharya accepted existence of Maya not as an expression of the Brahman. According to Vallabhacharya, Maya is not unreal but it is transcendental. Since 3TE HART is real the world manifested through this power of Lord is also not unreal. Sri Vallabhacharya in his Tatvadipanibandha, says: 7 4799777 31419CsvAtmarUpam prapaJcaM kRtavAniti phalitam / i.e. the Lord himself created this world like himself through his own power. Here it is necessary to note that 'Samsara' and 'Prapancha' are to distinct things according to Vallabhavedanta. 'Prapancha' means the world we see, + This paper is presented in the World Philosophy Conference Org. by Indian Philosophical Congress at New Delhi, during 28-12-2000 to 1-1-2001. * DEPT. OF SANSKRIT., BHAVNAGAR UNIVERSITY, BHAVNAGAR. MAYA IN SUDHDHADVAITA For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org two which is full of different forms and various things. Sri Vallabhacharya explains it with the help of Shruti that the Lord created this world for the sake of his exalted sport (lIlA). Thus, this world is sport-ground of the Lord but Samsara is quite different. The cause of Samsara is nescience (Avidya) on the part of individual soul (Jiva). The Avidya', a power of the Lord, also causes this Samsara. This Samsara is in the form of ignorance, illusion, the notion of 'I' and 'mine'. Because of this illusion created by 'Avidya', 'Jiva' goes through the cycle of birth and death without realizing its real nature. Sri Vallabhacharya describes this illusion as the 'Jiva' thinks itself as the door of action, owner of fruit obtained by the action and enjoyer of that fruit, because the 'Jiva' lacks the knowledge that he is 'Brahman' only. ajJAnaM, bhramaH, avidyAdizabdA ahaMmametirUpasaMsAra eva pravartante, na prapaJca ityarthaH / evaM sati, ahametatkarmakartA, etajjanitaM phalaM ca mama, ahametasya bhoktetyAdijJAnAni svasya svakriyAyAstatphalasya cAbrahmatvena jJAnAt bhramarUpANIti mantavyam / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir This wrong knowledge is created by 'Avidya'. The moment, when, knowledge dawns up on him than the cycle of birth and death stops and wrong knowledge disap pears. 10 tattvajJAne sati uktarUpatva-jJAnAt nivartate / " Maya is supposed to be of two kinds. One is 'VisvaMaya' and other is 'AvidyaMaya'. 'Prapancha' (the world ) comes in to being or manifested through the will of the Lord. The proof given by Sri Vallabhacharya is an Upanisad sentence sa vai naiva reme tasmAdekAkI na ramate sa dvitIyamaicchataI Here one can see the Sruti itself says that the Lord desire for another one. So the Lord himself becomes many, which leads to say that the world is Brahman only tasya brahmAtmakatvAt // 1 The Avidyamaya' is the cause of Samsara of Jiva (individual soul). Therefore the creation and delusion of the Samsara is possible but the delusion of Prapancha is not there. 8 saMsArasya layo mukto na prapaJcasya krhicit| kRSNasyAtmaratau tvasya layaH sarvaM sukhAvahaH / saMsArasya layo muktAviti / utpattipralayayobhinnaprakAratvAd ubhayayobhedaH / muktyarthaM prapaJcavilayAbhAve kadApi na vilayaH syAdityAzaGkayAha kRSNasyAtmaratAviti / yadA svaratIcchA tadA prapaJcasvarUpaM svasmin vilapya ramate / " Delusion of Prapancha is possible only when the Lord desires so. Knowledge and ignorance both are supposed to be the power of Lord created by Maya. Ignorance and knowledge both happen in the case of Jiva. Due to ignorance Jiva has to suffer in the cycle of deaths and births. And because of Vidya (knowledge) Jiva realizes its own nature and is released from the bondage of Samsara. Individual soul realizes its true nature through Vidya and is thrown in to the cycle of births and deaths through Avidya. They both reside in individual soul. For Private and Personal Use Only sAmIpya moTo 2009 mArca, 2007 : - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vidyA'vidye hareH zakti mAyayaiva vinirmite / " These two powers are responsible for the manifestation of Samsara and Prapancha and also dissolution of them. The world and Jivas (souls) manifests when some of the three sensual qualities of the Brahman are canceled or suppressed viz. when bliss and consciousness are suppressed then matter appears and when only bliss aspect is canceled then individual souls (Jives) appears. When these qualities appear again then the world and souls attend their true nature. tayorAvirbhAvatirobhAvayorhetutvamityuktam / anayoH mAyAdhInatvamAha / mAyayaiva vinirmite iti / This Avidya according to Vallabhacharya is of five kinds. anta:karaNAdhyAsa prANAdhyAsa indriyAdhyAso dehAdhyAsa: svarUpasmaraNaM ceti paJcaparvANi 115 1. 314:01U214- Wrong knowledge or internal organs (man etc.) as soul. 2. STUTTG - Wrong knowledge of vital air as soul. 3. Sf5214- Wrong knowledge of cognitive organs and sense organs as soul. 4. SETZTH- Wrong knowledge of body as soul. 5. Tafakur Forgetting ones own nature. Jiva is released from bondage of Avidya through Vidya and his ignorance about his own self also disappears. Sankaracharya believes that the apparent world is only appearance (Vivarta). The classical example given is of 'snake and rope' ( 44) and 'conch shell and silver'. As rope appears like a snake in the deem light. Similarly the world also appears to be real. But the only reality is Brahman. And once this is realized by the soul world ceases to be for the soul. And he realizes that he is not different then the Brahman. The reality of the world is accepted as real only until the self-realization. This state is called as "Vyavaharika Satya' i.e. apparent reality accepted for the sake of practical purpose. Ignorance about the self is 'Avidya'. Sankaracharya does not distinguish between 'Maya' and 'Avidya'. For him both are synonymous for each other. In comparison with Sankaracharya, Vallabhacharya differs about the concept of 'Maya'. Maya is real because it is one of the twelve powers of Lord. According to him, it is because world, souls and inner souls are the manifestations of the Brahman only. Therefore the world is as real as Brahman. Since the world is real, i.e. everything created by the Brahman is real. Then they may not be unreal. Because it is also manifestation of Brahman only. In this sense, Vallabhacharya differs from Sankaracharya and therefore his philosophy is known as Brahmavada. MAYA IN SUDHDHADVAITA For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1. Rgveda 2. Brhadaranyaka Upanisad 3. Prashnopanisad 4. Svetasvatara Upanisad 5. Tattvarthadip-nibandha 6. Ibid. 7. Ibid. 8. Ibid. 9. ibid. 10. Ibid. 11. Ibid. 12. Ibid. 13. Ibid. 14. Ibid. 15. Ibid. 1. 2. www.kobatirth.org 10 Foot-notes: 3-61-7,5-63-7,1-151-9 2-19 1-16 1-10 p. 60 P. 60 P. 60 P. 60 P. 61 P. 62 P. 61 P. 63 P. 71 P. 71 P.72 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Bibliography: Deussen. Paul, -Sixty Upanishads of the Veda, tr. by Bedekar. V.M. & Palsule. G. B., Motilal Banarsidas, Delhi. Vol. 1, 1980 Max muller. F.- Rigveda-samhita, Krishnadas Sanskrit Series, Varanasi. Second. edi., 1983 3. Vallabhacharya, -Tattvarthdip-nibandh, Shree Vallabhavidya Pith, Shree Viththalesha Prabhucharanashrama Trust, Kolhapur. Second edi., Vol. 1, 1987. For Private and Personal Use Only sAmIpya H okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir The Mission of Archivist* Dr. Pankaj T. Desai* This is not a Seminar paper in the traditional sense. It should be rather treated as the tour d' horizon envisaged by a traditional archivist of a developing country. The mission of the archives as enshrined in the Declaration of Principles is indispensable to society and no other institution may be substituted for it in its task. As the time has passed this has proved absolutely and indisputably accurate in full sense. But the mission of the traditional archivist as a professional in charge of making possible the fulfilment of the objectives of archives, namely conservation, organisation and service to the public of documents, either public or private in nature has undergone a sea change with tremendous advancement in science and technology. His role today is no more restricted to the four walls of the repository. The communication technology has elevated him to an exalted position of no return while raising the status of the archives. Now he can no longer remain in isolation since he is cast in an enviable role of a vital part of a cultural environment without which the humanity cannot survive. Therefore, he has to play more positive and dynamic role to be the communicator who should impart the assembled memory from generation to generation thereby developing the capacity of the receiver. This action of his will lead to the propulsive interaction of human involvement more and more. That is the reason why, whatever assignment the archivist tries to take up will be a helpful service to the user directly or indirectly. With the fast changing world, even the bureaucracy cannot take a chance of becoming lethargic and passive. The unimaginable pressure from the wide range of media of the post-literate age is forcing bureaucracy directly today can be easily guaged by the evidence of records it is producing. It is indeed necessary therefore to broaden the role of archives to the extent of involving it in the life cycle of a record, right since its creation till it is relegated to the archives for preservation or to be disposed of for ultimate destruction. While the post-industrial age followed by the post-literate period have brought such an immense change in social, economic and political life of the world that to keep pace with the advance of the communication technology the archivist must educate himself now with all media of records in vogue today. He should no longer be a mere custodian but a consultant who should be in a position to give his views on the nature, confines and thrust of records. He should be well abreast of the research going on in the world and should be in a position to render necessary help to the scholars and researchers to save their time. With the automation, the archival activities will rise manifold and the role of the archivist as well as profession of archives will undergo a revolutionary evolution. Machine + Dilivered the lectures at Refresher Course, 1992, Goa University. * Retd. Principal and Prof. & Head, Dept. of History & Culture, Gujarat Vidyapith, Ahmedabad-14. The Mission of Archivist 11 For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Readable Archives, computerization giving rise to archival networks in the countries, automation, various types of microforms, data banks will result into the laying of emphasis on research and the role of the archivist as a mere custodian processor and records manager will be alienated from his role as a finder of aids. There is a possiblity that he may end himself up as a Reference Archivist or a Consultant or as an expert or specialist in communication date processes or formats. In future, his role or traditional archivist may look antiquarian because he may have to collaborate actively with the system analyst, librarian, information scientist, policy maker or planner and the changing bureaucrat. The archical operations in the coming centuries will have such a multifarous dimensions and multipurpose utilities that the joint ventures in the form of achival networks will be the need of the hour. The larger archives will have to collaborate and cooperate with smaller ones to satisfy the 21st century scholar who will expect to obtain the material by sitting in his research room and not going to the archives. The most advanced system of today like that of TELEFAC by which the document copy is obtained by merely phoning the archivist concerned will be not only a boon to the scholars but also will take the servicing of the historians. Nevertheless, automation will have a deep impact on the management of records, traditional archival theory and the occupation and will create unimaginable tremendous responsibilities. Interactions between the nations will have to be broad-based so as to facilitate the easy access to records in microforms. The legal and diplomatic hurdles will have to be ironed out. The wider use of Machine Readable Date Files on a global scale will have the archives an universal dimension which the archivist of tomorrow will have to copy up with by a planned and systematic action for archival development. The end results of the communication technology, miniturisation, multilingual translation system, supercomputers will be fantastically farreaching which appears phantasm today and the creation of records therefrom will make the task of the future archivist more and more complex inviting together the new dimensions to the methodologies of preparing inventories, appriasal, classification, indexing and the use. This obviously make will make him aware of the necessity for widerscale applicability and to bring about uniformity in archival approaches. The date processing techiques and for its servicing, the archivist will have to share more burden than the researcher or the user of the time. And therefore, the traditional search for archival material will be rather the joint effort of the archivist and the researcher. We may imagine today that it may be a, mechanical tyranny to which the future archivist will be subjected to, but if he thinks to survive, he will have no other alternative than to struggle because the custodians of the books i.e. the librarians, communication or information scientists will go far ahead of him in the automative race. The impact of the automation may have no museums as well. While the museums may have artifacts as of today, iconographic archivist may deal with the photographic archives of these objects. While cartographic collection have military and stratagic values, far more accurate data that collection of aerial photography and satellite pictures will have more 12 HuHu: zulsel. 2008 - U21, 2009 For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir relevance for the military strategies in future. And under the circumstances the archivist will have no less role to understand and manage these records. The mission of the archivist of tomorrow will be multifarious. He will be the custodian of many a records which do not come under his control for preservation in present times. In our country for instance, with the exception of Goa Archives, the custody of judicial archives still elusive for him. The time is not far when the judges in temples of law will have to devote some time for the judicious retrieval of the proliferating recor which are lying sometimes uncared for centuries. In coming decades, with the rise in crimes and punishments, the courts will have to give verdicts in favour of the archivists. Unthought of, unimagined social change that is going on in the country today resulting into welfare activities will in course of time will expand the dimension of the archival field to such an extent that this specialized data collection will create new type of specialists. There will have to be date banks of land records and registrations. The tremendous explosion of the population resulting into expanding census operations will create a new data base which will attract the attention of genealogists and population experts who in fact will be archivists in the garb of scientists. The architectural records, civic and municipal archives, environmental records, space exploration records relating to genealogy and hearldry radio and TV recordings, video discs, (though they are not lusting today, in future they may be in better material) optical digital discs, graphic documentation will require qualified archivists who will be in a position to take a realistic approach towards modernisation of archival infra-structure with a view to develop archival programmes so as not to discard the potential resources for optimum utilization. The Archivist of the future will not be a mere keeper of records but a guardian of the rich heritage for the benefit of the world village of tomorrow. Another important aspect which we cannot afford to ignore is coming up of the institutional archives. The educational and commercial activities are growing today with such a rapid speed that the institutional archives will compete with the public archives. The institutional records and business records will go on accumulating to an alarming proportion, for which the trained archivist will have to go on a rescue mission. The archival operations may shot up to such a proportion that the public archives may seek the help of the universities or the institutions to deposit their holdings there, under a network system. Or the institutions themselves may from a consortium to manage their own records with their own archivists trained in non-traditional methodologies as per the demands in our country. If we desire to equip the 'Archivist of Tomorrow', we will have to do a lot of introspection right now. The first and foremost objective of ours should be to have an archival legislation in the country. We cannot preserve the archival heritage of the country without uniform legislation which is long overdue. In fact, it deserves utmost priority and as much attention that is given to safeguard the cultural heritage. If we visualize to broaden the functions and the role of the archivist, in the coming century in contrast with the traditional archivist we will have to sound him about the sound archives, music archives, records of literature, history, drama and The Mission of Archivist 13 For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org folklore recordings, natural history collections, bio- acoustics and medical sounds, recorded linguistic and dialect surveys, military records, parliament and legislative archives, oral history recordings, broad-casting and commercial records, archives. While dealing with business and bank records management, he will have to train himself in file systems and plans, file equipment, electronic filing, micrographics, inventory and scheduling and all innovative records. management operations. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Another matter of immediate concern for us today is to standardize the use of paper and ink. With the general use of ball pens, the pressure exerted on paper is more that of a ball pen. Since the future custodian of archives will have to deal with today's current files, the task vis-a-vis preservation of such records will be very difficult unless some urgent measures at the nationwide level are taken. We in this country, have not given adequate attention to the oral history. Sometimes, oral history can be the main source of information. But its importance as supplementary information is indisputable. If we desire to build up the cultural history of India, we should. go in for more and more oral history programmes for the people in all walks of life who mattered. We can also identify the Indian News Reels of the Films Division, which will help us to build up the visual data in the archives to help the scholars to reconstruct the history. 14 If we look back towards the track of the archival development in the world, it is felt that the archivist will not fail to readapt to the new work ethics and the growing demands. of the government and public. For Private and Personal Use Only sAmIpya H okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAma kA vanapraveza evaM mahAkavi kA parakAyApraveza* vasantakumAra ma. bhaTTa AdikAvya rAmAyaNakI rAmakathA kA mahAkavi kAlidAsa ne raghuvaMza meM puna:kathana kiyA hai| raghuvaMza ke 10 se 15 sarga paryanta, arthAt kula cha sargoM meM yaha punaH kathana prApta hotA hai / parantu ina cha sargoM meM se bArahavA~ sarga kendravartI hai| kyoMki isa sarga meM mahAkavine rAmAyaNa ke ayodhyAkANDa araNyakANDa viSamandhAkANDa sundarakANDa aura yuddhakANDa, kI sampUrNa kathA ko kevala eka hI zvAsa meM kaha dI hai ! kathA mUla meM ativistRta phalaka para kahI gaI haiN| usIko mahAkavi kAlidAsa jaba eka hI sarga meM prastuta karanA cAhate haiM taba svAbhAvika hI hai ki yaha mUlakathA ko kahane meM kSipragAmI bhI baneMge evaM saMkSepavAcI bhI bneNge| parantu jaise hI kSipratA evaM saMkSepa kA kAvya meM praveza hotA hai, vahIM para kavi kI parIkSA zurU hotI haiN| bIsa hajAra se bhI adhika zlokoM meM kahI gaI rAmakathA kAlidAsane kevala 104 zlokoM meM hI sImaTa kara rakha dI hai / isa saMkSepa kA mahimA to taba nIkhara kara sAmane AtA hai ki jaba yaha dekhA jAtA hai ki kavi kAlidAsane yahA~ bArahaveM sarga meM zArdUlavikrIDita yA sragdharA jaisA adhikAkSaroM vAlA vRtta bhI upayoga meM nahIM liyA hai; parantu aSTAkSara gAyatrapAdavAlA anuSTup chanda hI upayoga meM liyA hai| dUsarA jJAtavya bindu yaha bhI hai ki mUlakathA ke vistAra kA saMkSepIkaraNa karate samaya mahAkavi kutracida bhI apanI vaidarbhI zailI ko choDate nahIM hai / mahAkavi kI varNanakalA kI yaha bhI eka parama siddhi hai| kintu kisI bhI kavi ke pAsa kevala varNanakalA hone se to kAvya banatA nahIM hai| kyoMki kahA gayA hai : "varNanAd darzanAccaiva kavirityucyate // " varNana ke sAtha sAtha kavi meM darzana-kSamatA bhI honI cAhie / 'kavi' vahI hai, jo kAntadraSTA hotA hai| jisakA prAtibha-cakSu bhUta-bhaviSya-vartamAna meM avyAhata gati se dekha sakatA hai, vahI 'kavi' hai / aura jo varNya kathA ke vibhinna pAtroM ke manogata bhAvoM ko jAnane ke lie parakAyApraveza kara sakatA hai, vahI kavi hai / kyoMki jisa sthalakAla ko kavi ne dekhA ho yA jo paristhiti kA kavi ne svayaM anubhava kiyA ho usakA to vaha yathAvat varNana kara sakatA hai| parantu jo bhI aitihAsika pAtra hote hai unake vyaktittva ko AkArita karane ke lie to kavi ke pAsa parakAyApraveza kI asAdhAraNa zakti honI hI cAhie / vikrama vizvavidyAlaya evaM kAlidAsa akAdamI dvArA Ayojita 50 vA~ kAlidAsa - samAroha, (1-7, Nov. 2006) ujjaina meM prastuta kiyA gayA lekha / + adhyakSa, saMskRtavibhAga, gujarAta vizvavidyAlaya, ahamadAbAda rAma kA vanapraveza evaM mahAkavi kA parakAyApraveza 15 For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi meM aisI zakti hone para hI atIta ke pAtroM kA caritracitraNa pAThakoM ke lie pratItikara ho sakatA hai / raghuvaMza ke dvAdaza sarga se kucha udAharaNa lekara, aba uparyukta vicAra kA samarthana kiyA jAyegA / mahAkavi ne dvAdaza-sarga ke prArambha meM, rAma ke rAjyAbhiSeka kA nirUpaNa kiyA hai / kopabhavana meM praviSTa huI kaikeyI kI duHkhadAyinI bhUmikA, jo mUla meM bar3e vistAra se Adikavi ne varNita kI hai, usako mahAkavi ne yahA~ eka hI zloka meM prastuta kiyA hai : tasyAbhiSekasaMbhAraM kalpitaM krUranizcayA / dUSayAmAsa kaikeyI, zokoSNaiH pArthivAzrubhiH // raghuvaMzam (12-4) yahA~ para, kaikeyI ke manogata bhAvoM ko apane prAtibha-cakSu se sAkSAt karate hue mahAkavi ne kevala eka hI zabda meM kahA hai| kaikeyI rAma ke rAjyAbhiSeka ke samaya para kyA thI, jisake pariNAma svarUpa rAma kA daNDakAraNya meM praveza huA - isako kahane ke lie - krUranizcayA - yaha zabda sarvathA yathArtha hai / dUsarI ora, jo bAta mUla rAmAyaNa meM nahIM hai, vaha mahAkavi ne sAkSAt kI hai :- rAma, sItA aura lakSmaNa vana kI ora prasthAna karate haiM, taba kaikeyI sItA ko vana meM jAne se rokatI hai| kintu sItAjI kaikeyI ke prastAva ko svIkAratI nahIM haiM : babhau tamanugacchantI videhAdhipateH sutA / pratiSiddhApi kaikeyyA lakSmIriva guNonmukhI // - raghuvaMzam (12-26) "videhAdhipati kI putrI (sItA) kaikeyI ke dvArA vanagamana se rokI jAtI hai, phira bhI guNonmukhI lakSmI kI taraha vaha sItA rAma kA (hI) anugamana karatI huI suzobhita huI // " yahA~ para mahAkavi ne "krUranizcayA" kaha kara jisa kaikeyI kA pUrvaparicaya de rakhA hai, vaha jaba sItA ko vanagamana se rokatI hai, usameM bhI kucha pApa chIpA hogA - aise eka darzana kI ora kavine iGgita kiyA hai / mahAkavi isa bAta kI ora aGgalinirdeza karate haiM ki kaikeyI sItAjI ko vanagamana se roka kara nirvAsita rAjakumAra kI patnI ko naye rAjA bharata kI patnI banAnA bhI soca rahI thI / parantu sItAjI isI kSaNa para rAjamahala ke sukha ThukarAkara yA kaikeyI kI kumati ko ThIka taraha se pahacAnakara rAma kA anugamana karanA pasaMda karatI haiM / mUla rAmAyaNa meM kaikeyI ne prasiddha do varadAna mA~ga kara saMtoSa jatAyA hai, parantu mahAkavi kAlidAsa ne to kaikeyI ke mana meM chIpe hue eka dAruNa - bhayaGkara dUrita ko bhI AviSkRta kiyA hai, dhvanita kiyA hai // mUla rAmAyaNa meM dazaratha putramohagrasta pitA evaM strIparavaza pati ke rUpa meM dikhAI par3ate haiM / parantu kAlidAsa ne dazaratha kI mauta kA nirUpaNa karate samaya eka dhIrodAtta raghuvaMzI rAjA ko zobhA denevAlA vyakti hI batAyA hai| 16 sAmIpya : oTo. 2006 -- bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rAjA'pi tadddviyogArtaH smRtvA zApaM svakarmajam / zarIratyAgamAtreNa zuddhilAbham amanyata // raghuvaMzam (12 - 10 ) "rAjA dazaratha yadyapi rAma ke viyoga se duHkhI hue, kintu apane kiye hue karmoM ke phala svarUpa prApta hue zApa ko yAda karake, yaha nizcaya banA lete haiM ki aba mujhe zarIra chor3akara hI ( zApa se) zuddhi prApta karanI hogI / " manuSya ko apane jIvana kI antima kSaNoM meM, putrAdikA moha chor3akara, apane karmoM kA phala bhugatane ke lie taiyAra ho jAnA caahie| eka udAtta vyakti ko zobhA denevAlI aisI vicAradhArA vAle dazaratha ko dikhAkara mahAkavi ne apane raghuvaMzI rAjAoM ke carita kA sAtatya banAye rakhA hai / "vAddhake munivRttInAm" aura "yogenAnte tanutyajAm" vAle jisa Adarza rAjavaMza kA varNana karane ke lie mahAkavi udyata hue haiM, ve eka strIparavaza pati tathA putramohagrasta pitA kA nirUpaNa nahIM kara sakate haiN| ataH Adikavi se alaga hokara mahAkavi kAlidAsa ko aise eka dhIrodAtta dazaratha kA 'darzana' karAnA jarUrI thA / I (5) lakSmaNa ke dvArA zUrpaNakhA ke nAka-kAna kATe gye| vaha khara-dUSaNAdi ke pAsa jAkara, rAma ke viruddha sabhI rAkSasoM ko ukasAtI hai, jisake kAraNa hajAroM kI saMkhyA meM rAkSasa rAma ke upara AkramaNa kara dete haiN| rAma sItAjI kI rakSA ke lie lakSmaNa ko niyukta karake, akele hI yuddha ke lie sotsAha saMnaddha ho jAte haiN| aba vAcaka ko prazna hogA ki akele rAma kaise hajAroM rAkSasoM ke sAmane laDe hoMge ? kavi atIta meM evaM parokSa meM lar3e gaye yuddha kI jhalaka apane prAtibha cakSu se dekha lete haiM; aura usakA varNana karate hue likhate haiM ki Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir eko dAzarathiH kAmaM yAtudhAnAH sahasrazaH / te tu yAvanta evAjau tAvaddhA dadRze sa taiH // - raghuvaMzam (12-45) rAma kA vanapraveza evaM mahAkavi kA parakAyApraveza " dAzarathi rAma to nizcit hI akele the, aura sAmane yAtudhAnoM hajAroM kI saMkhyA meM the / phira bhI raNasaMgrAma meM jitane rAkSasaloga dikhAI de rahe the, utane hI rAma bhI dikhAI dete the / " I kavi kA kahane kA tAtparya aisA hai ki rAma to dAzarathi the eka mAnavaputra the vaha koI yAtudhAna (jAdu karanevAle, arthAt mAyAvI) nahIM the; mAyAvI to ve rAkSasaloga the / phira bhI rAma hajAroM kI saMkhyA meM kaise dikhAI de rahe the ? to yuddha ke daurAna rAma zIghrAtizIghra gati se, yahA~ se vahA~ se aise daur3ate rahate the ki vaha eka hote hue bhI aneka dikhAI de rahe the / isa taraha kavi ne apane prAtibhacakSu se rAma kA jo sAkSAtkAra kiyA hogA, usakA varNana hameM pAThaka ko apane vartamAna sthala-kAla se bAhara nikAla ke, tatkAlIna yuddhabhUmi para le calate haiN| mahAkavi kAlidAsa kA yaha mahAvIra rAma meM 'parAkAyApraveza' hai ! For Private and Personal Use Only - - 17 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (6) dakSiNa sAgara ke kinAre pahu~ce vAnaroM kI saMpAti se bheMTa hotI hai / rAvaNa sItA ko laMkAdvIpa meM le gayA hai - yaha sunakara vAnaroM ke lie samudrollaMghana karanA Avazyaka bana jAtA hai / ataH hanumAnajI apanI apratima zakti kA pradarzana karate hue vikarAla rUpa ko dhAraNa karate haiM - aisA adbhuta rasa se paripUrNa varNana vAlmIki ne mUla meM kiyA hai / parantu kAlidAsa to varNana ke vistAra ko avakAza hI nahIM denA cAhate haiM / ataH "zlokArddhana pravakSyAmi yaduktaM granthakoTibhiH" vAlI pratijJA ko caritArtha karate hue mahAkavi kahate haiM ki - pravRttAvupalabdhAyAM tasyAH saMpAtidarzanAt / mArutiH sAgaraM tIrNaH, saMsAramiva nirmamaH // - raghuvaMzam (12-60) "saMpAti ke mila jAne se (vAnaroM ko) sItAjI kA vRttAnta prApta ho jAne para jaise koI nirmama vyakti saMsAra ko pAra kara letA hai, vaise mAruti ne sAgara ko pAra kara liyA / " yahA~ mahAkavi ne mUla rAmAyaNa meM hanumAnajI ke jo atulita bala kA pradarzana huA hai, usakI punarukti nahIM kI hai| parantu kAlidAsa ne eka dUsarI hI dRSTi se hanumAnajI kA 'darzana' kiyA hai / yahA~ hanumAnajI ke lie jo 'nirmama' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, vaha atIva dhyAnAspada hai / yathA - (1) nirmama vyakti ko saMsAra tuccha pratIta hotA hai, vaise hI mAruti ko sAgara tuccha pratIta huA; aura vaha usako pAra kara gaye / evameva (2) yadi saMsAra dustara hai, to sAgara bhI apAra hai| aisI sthiti meM yadi samudrollaMghana karane kA sAhasa juTAnA hai to vyakti ko 'nirmama' honA anivArya bana jAtA hai| yadi koI vyakti apane saMbhavita mauta kA vicAra karegA to apAra evaM agAdha sAgara ko lAMghane kA vicAra hI nahIM kregaa| kintu hanumAnajI ne to apane jIvana kA anta ho jAya to bhI kAryasiddhi karane ke saMkalpa ke sAtha utplavana kara diyA / vAlmIki ne hanumAnajI kI apUrva zakti kA gAna kiyA hai| parantu kAlidAsa ne apane kavidarzana se hanumAnajI kI AtmasamarpaNa-bhAvanA ko sahI artha meM dekhA hai aura use kevala eka - nirmama - zabda se ujAgara kiyA hai / spaSTa hai ki mahAkavi kAlidAsa ne mAruti kA jo 'darzana' eka hI - nirmama - zabda se vyakta kiyA hai vaha adhika spRhaNIya hai| mAruti kA aisA jo abhUtapUrva darzana mahAkavi ne kiyA hai, vaha unakI parakAyApraveza kI zakti ko AbhArI hai| saMkSepa meM kaheM to varNana ke vistAra se mahAkavi-pada kI prApti nahIM hotI hai| are ! varNana ke sAtha-sAtha yadi 'darzana' nahIM hai to kavi-pada kI prApti sambhava nahIM hai, athavA yadi darzanapUrvaka kA varNana nahIM hai to kavipada alabhya hI rahegA // sAmIpya:moTo. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir harivaMzapurANa kI viSNuviSayaka stutiyoM kA samIkSAtmaka parizIlana vandanA mizra harivaMzapurANa kA paurANika vAGmaya meM pramukha sthAna hai| isa purANa meM purANa ke paJca lakSaNa ghaTita hote haiM tathA dharma, artha, kAma, mokSa caturvarga kI prApti ke sopAna parilakSita hote haiM / yahA~ caturvarga meM dharma, artha, kAma, mokSa kI vizeSa carcA AI hai| harivaMzapurANa kI aneka stutiyoM meM bhagavAn viSNu kI yazogAthA kA kIrtana milatA hai jo zAntikAmI evaM mumukSu ko Ananda pradAna karatI hai / harivaMzapurANa mahAbhArata kA khila bhAga hai / mahAbhAratokta viSNu sahasranAma (anuzAsana parva a. 149) kI pratyakSa chApa harivaMzapurANa kI viSNustutiyoM meM parilakSita hotI hai / viS + n ke saMyoga se niSpanna viSNu zabda devatrayI meM parigaNita dvitIya nAma hai - 'brahmA, viSNu, maheza' / viSNu kA dAyitva vizva kA pAlana-poSaNa karanA hai / viSNu vizva ke kaNa-kaNa meM vyApta haiM isalie ve viSNu kahe jAte haiM / jayadeva ne gItagovinda meM viSNu ke dazAvatAroM kA ullekha kiyA hai| ye avatAra haiM matsya, kUrma, vArAha, narasiMha, vAmana, rAma (parazurAma), rAma (dAzarathi), kRSNa, buddha tathA kalki 2 / Rgveda meM viSNu kI stuti karate hue unheM balazAlI tathA sarvatra vicaraNazIla kahA gayA hai| yahA~ kahA gayA hai ki viSNu ne apane tIna DagoM (pAdanyAsoM) se pRthvI sambandhI lokoM ko nApa liyA hai / unake tIna pAdanyAsa vizva kI sRSTi, usake sthApana evaM dhAraNa karane ke sAtha-sAtha AzritajanoM kA pAlana-poSaNa bhI karate haiN| stu + kti ke saMyoga se vyutpanna stuti zabda kA Azaya hai guNakIrtana, sarAhanA tathA prazaMsA Adi / prakRta sthala para stuti kA sambandha viSNu viSayaka stutiyoM se hai / kAlidAsa ne raghuvaMza meM kahA hai ki hai prabhu ! ApakA caritra stutiyoM se pare hai " / viSNu kI stutiyA~ stotA ko mAnasika tathA AdhyAtmika lAbha pradAna karatI haiM / bhAratIya saMskRti meM devastuti kA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai| harivaMzapurANa meM aneka devI-devatAoM kI bhAvapravaNa stutiyA~ milatI haiM, jinameM AryA kI stuti (viSNuparva a0 3, vi0pa0 a0 112) zrI kRSNa kI stuti (vi0 pa0 a0 51) (bhaviSyaparva a0 111) (bha0 pa0 a0 131), zaGkara kI stuti (vi0 pa0 a0 72), (vi0 pa0 a0 74) tathA viSNu stuti (bha0 pa0 a0 26), (bha0 pa0 a0 68, 80 tathA 87) Adi pramukha haiN| ina stutiyoM meM bhagavAna zrIkRSNa ko viSNu kA avatAra mAnate hue viSNu kI stutiyA~ kI gayI haiM / aneka sthAnoM para viSNu ke avatAroM kI yathA narasiMha, varAha, tathA vAmana Adi rUpoM kI stutiyA~ haiM / eka sthala para RSi mArkaNDeya harihara (viSNu tathA ziva) meM abheda mAnate hue ekarUpa donoM devoM kI stuti karate haiM (vi0pa0a0 125) / harivaMzapurANa brahmA, viSNu tathA maheza ko eka hI tattva ke rUpa meM svIkAra karatA hai / ji ko eka hI tattva ke rUpa meM svIkAra karatA hai / jisa prakAra hima, jala tathA upala (olA) eka hI jala ke vibhinna rUpa haiM usI prakAra ye tInoM deva haiM / zodhArthinI, sarasvatI zizumaMdira mArga, mu. pahelanagara, po. kAdIpura, ji. sulatAnapura (u.pra.) 228145 harivaMzapurANa kI viSNuviSayaka stutiyoM kA samIkSAtmaka parizIlana 19 For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhaviSyat parva adhyAya 68 meM kazyapa dvArA paramapuruSa paramAtmA viSNu kA stavana kiyA gayA hai, jise vedokta stotrapATha kahA gayA hai / yaha stavana gadya meM hai jisameM viSNu ke aneka vizeSaNoM, kRtyoM tathA svarUpAtmaka avadhAraNAoM kA saMjJAna hotA hai| isa prakaraNa kA pradhAna kathya hai ki veda viSNu kA hajAroM prakAra se varNana karate haiM / viSNu devoM ke sRSTA, nityasiddha, gArhapatyAdi trividha agniyoM ke Avartaka vRSNija (zrIkRSNa) ajanmA tathA sanAtana puruSa haiM / ve vizvarUpa, akSara, satyAkSara, haMsa, mahAhaMsa, agra, agraja tathA padmanAbha haiM / ve sahasrabAhu, sahasramUrti, sahasrAsya, sahasrAkSa, sahasrabhuja tathA sahasrAtmA haiM / viSNu hI zatadhAra tathA sahasradhAra soma haiM / ve hI dhuloka, pRthvI, pUSA, mAtarizvA, dharma, indra, hotA, hantA, jala, vizvavAk, (yajJa meM prayukta) sukra, Rtvij, Ijya tathA IDya haiM / ve mokSa, yoga, guhya, siddha, yajJa, soma, dakSiNA, dIkSA tathA sarvasva haiM / viSNu vizvabhoktA, vizvapAlaka, vizvambhara, sAta haviryajJa-saMsthAoM ke vizeSajJa, surAsuraguru, mahAdideva, naradeva tathA svayaMbhU Adi haiM / ___ ukta prakaraNa meM 'vedokta' kahane kA Azaya yaha hai ki viSNu ke lie isa stuti meM jina nAmoM kA prayoga kiyA gayA, vastutaH veda meM kathita haiM / isa stotra kI zailI bhI atharvazIrSa ke nAma se prakhyAta stotroM ke samAna hI haiN| jaise yaha stuti viSNu ke viSaya meM nirdeza karatI hai - 'dhaurasi pRthivyasi pUSAsi mAtarizvAsi dharmo'si madhavAsi' (bh0p0a064-8)| yaha zailI atharvazIrSa kI hai yathA - gaNeza atharvazIrSa meM gaNeza kI stuti meM isa prakAra kI racanA zailI hai- tvaM brahmAsi, tvaM rudro'si, tvaM zivo'si, Adi / karNa bhaviSyatparva adhyAya 80 meM zloka saM0 37 se 52 taka bhagavAna viSNu kI vizeSatAoM ko batalAkara zloka saMkhyA 59 se 89 taka unakA stavana karatA hai tathA 81 veM adhyAya meM kRSNa rUpa viSNu kI stuti karatA hai / tadanusAra viSNu sarvezvara haiN| zrI hari hI sampUrNa lokoM kI utpatti ke kAraNa, pAlaka, kartA, hartA, jagadIzvara, sabake AdipuruSa udgamasthAna haiM / zrI hari hI samasta jagat ke kartA, purANapuruSa, prabhuoM ke prabhu aura sattva svarUpa haiM, ve Adi deva, varadAyaka tathA vareNya haiM / unakI kRpAprasAda se hI prANiyoM, gandharvo aura bar3e-bar3e nAgoM ke samudAya se yukta jagat vartamAna rUpa meM prakaTa huA hai / ve saMsAra kI utpatti ke kAraNabhUta tattva haiM / viSNu hI saMsAra ke sRSTA, pAlaka tathA saMhAraka haiN| ve AdipuruSa, purAtana devatA, prabhAvazAlI, avinAzI, vizvasvarUpa tathA bhu bhagavAn viSNu ne AdikAla meM muniyoM dvArA vandita varAha rUpa hokara mahAn megha ke samAna garjanA karate hue apanI dAr3ha ke agrabhAga para pRthvI ke mUla bhAga ko sthApita kara use jala ke Upara uThAyA thA, jo purANa puruSo / puruSottama prabhu bhI hari samasta jagata ke kartA, sAkSI yajJa rUpa evaM yajJa ke adhipati haiN| viSNu ke hI aneka rUpa haiM jise koI indra kahatA hai to koI purANapuruSa, koI unheM advaita sattA se yukta paramezvara kahatA hai to koI unheM sarvezvara / ghaNTAkarNa bhagavAn viSNu se svayaM kI rakSA kI prArthanA karate hue kahatA hai ki 'he hari ! Apa yAcakoM ke kalpavRkSa haiM, sadA sabake dAtA haiM / devezvara ! jahA~-jahA~ merA janma ho, vahA~-vahA~ Apa mere hRdaya meM virAjamAna raheM / jala merI rakSA kareM, Apa sUrya ke samAna tejasvI haiM, Apako namaskAra hai / ' 'deva janArdana ! deva janArdana ! Apa mere mana kI bAra-bAra rakSA kareM, mere mana meM malinatA na rahe / ' 20 sAmIpya:oTo. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ghaNTAkarNa 82veM adhyAya meM kRSNa kA viSNurUpa meM zloka saMkhyA 3 se 40 taka stuti karate hue unake vibhinna rUpoM kA tathA unakI kRpAlutA kA vistAra se varNana karatA hai / tadanusAra kRSNa hI viSNu haiM, ye hI cakradhArI zArGgadhara dhanuSa aura bANa dhAraNa karane vAle haiN| ye hI viSNu, jiSNu, jagannAtha, purANapuruSa, puruSottama, vizvAtmA, vizvakartA tathA sanAtana paramAtmA haiM / viSNu ne vArAha rUpa dhAraNa karake pRthvI ko jala se bAhara nikAlA / dAnava bali ko balapUrvaka bA~dhakara inhIM vAmana rUpI zrI harine devarAja indra ko trilokI kA rAjya samarpita kara diyA thA / nRsiMha rUpa meM viSNu ne dAnavoM kA saMhAra kiyA / viSNu ne AdikAla meM eka hAtha se mandarAcala parvata dhAraNa kiyA thA jinhoMne madhu tathA kaiTabha nAmaka do mahAasuroM ko mArA thA / viSNu hI kAlAntara meM parazurAma, raghukala meM utpanna rAma tathA samprati kRSNa rUpa meM virAjamAna haiN| bhaviSyat parva ke aThAsIveM adhyAya meM bhagavAn zaGkara zrIkRSNa ko viSNu svarUpa mAnakara stuti karate haiM / tadanusAra kRSNa svayaM nitya svarUpa bhagavAna viSNu haiM / sarvavyApI janArdana jagat ke kAraNa rUpa jo pradhAna (prakRti) haiM / usake tIna bheda haiM - sattva, raja tathA tama / isa triguNImayI prakRti se hI yaha vizva brahmANDa utpanna huA hai / isakA kAraNa bhUta jo sAMkhya prakRti haiM use vidvAn puruSa viSNu kA svarupa batalAte haiM jo pariNAma ko prApta hokara jagat ke adhiSThAtA ke rUpa meM sthita haiM / mahat tattva se mahAna (ahaGkAra) prakaTa huA usa mahat tattva ke pariNAma viSNu haiM / isa jagata ke paJcamahAbhUta pRthvI, vAyu, AkAza, jala, tathA anala viSNu hI haiN| bhagavAna viSNu hI karmendriyoM tathA jJAnendriyoM ko saJcAlita karate haiM / jaba viSNu rajoguNa se saMyukta hote haiM taba sRSTi karate haiM, jaba satvaguNa se saMyukta hote haiM to tInoM lokoM kA pAlana karate haiM aura jaba tamoguNa yukta hote haiM taba jagata kA saMhAra karate haiM / kRSNa sRSTikAla meM brahmA, pAlanakAla meM viSNu tathA saMhArakAla meM rudra nAma dhAraNa kara lete haiM / unhIM se jo huA hai aura jo hone vAlA hai, vaha yaha sampUrNa jagata viSNumaya hai / virATa aura samrAT kI utpatti janArdana se hI huI hai / viSNu ke mukha se brAhmaNa, bhujAoM se kSatriya, jaMghAoM se vaizya tathA pairoM se zUdra kI utpatti huI hai| unhIM ke mana se candramA, netroM se sUrya, mukha se indra tathA agni, prANa se vAyudeva, nAbhi se antarikSa, mastaka se dhuloka, pairoM se pRthvI, kAnoM se dizAyeM utpanna huI haiM / kezava to sampUrNa lokoM meM sarvatra vyApta hokara virAjamAna haiN| unameM "viSa' dhAtu ke vyApti rUpa artha kA darzana hone se ve viSNu nAma dhAraNa karate haiM / ve bhUta, vartamAna tathA bhaviSya ke svAmI haiM / viSNu prANiyoM ke pApa tApa ko harate haiM ataeva unheM hari kahA gayA hai / ve sadA sabakA 'zama' (kalyANa) karate haiM tavaeva zaGkara kahe jAte haiM / viSNu bRhat tathA vardhanazIla haiM ataeva ve brahma haiM / 'mA' vidyA ko kahate hai / 'dhava' kA Azaya svAmI hotA hai / yataH viSNu vidyA ke svAmI haiM ataeva mAdhava kahe jAte haiM / 'gau' kA Azaya vANI hai / 'vijJa' kA tAtparya jAnakAra hotA hai / yataH viSNu vANI ke vijJa haiM / ataeva unheM govinda kahA jAtA hai| viSNu akSaroM meM akAra (AdivarNa) haiM / vargoM meM Azrita rahane vAle sphoTa haiM / ve vRkSoM meM pIpala haiN| samasta lokoM ke garu brahmA haiN| zreSTha parvatoM meM meru parvata aura devarSiyoM meM nArada haiN| viSNa samasta bhUtoM ke Adi, madhya aura anta haiM / unhIM se viSNu kA prAdurbhAva huA hai / antataH sArA jagata unhIM meM lIna ho jAtA hai / viSNu hI nitya-nirantara Rgveda, yajurveda aura sAmaveda haiM / viSNu hI mAdhava harivaMzapurANa kI viSNuviSayaka stutiyoM kA samIkSAtmaka parizIlana 21 For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tathA kezava haiN| ve namaskaraNIya haiM, vandanIya hai. abhinandanIya tathA pUjanIya haiN| unakI mahattA kI iyattA kA guNagAna koI nahIM kara sakatA hai / ukta stuti meM zabdoM kI vyutpatti para vizeSa dhyAna dene yogya hai| arthaparaka vyutpatti karate hue nAma kA vidhAna vyutpatti - jijJAsuoM ke lie sarvathA prItikara hai / viSNu parva ke eka sau pacIsaveM adhyAya meM RSi mArkaNDeya ne hariharAtmaka stotra kA varNana kiyA hai (zloka saM0 29 se 58 taka) isa prakaraNa meM RSi mArkaNDeya ne viSNu tathA zaGkara ko ekarUpa mAnate hue ina donoM kI stuti kI hai| isa sandarbha meM viSNu ke aneka svarUpoM ko dekhA jA sakatA hai| RSikathana kA sAra-saMkSepa hai ki ziva hI viSNu rUpa haiM tathA viSNu hI ziva rUpa haiM / jo viSNu hai, ve hI rudra haiM, aura jo rudra hai ve hI brahmA haiM / inakA mUla rUpa to eka hI hai parantu ye kAryabheda se rudra, viSNu aura brahmA tIna devatA kahalAte haiM / jisa prakAra jala meM DAlA huA jala jalarUpa ho jAtA hai, usI prakAra rudradeva meM praviSTa bhagavAna viSNu rudramaya ho jAte haiM19 / jisa prakAra agni meM praviSTa huI agni, agnirupa ho jAtI hai, usI prakAra viSNu meM praviSTa huye rudradeva viSNurupa ho jAte haiM / viSNu tathA maheza saMsAra kI sRSTi aura pAlana karate haiM / brahmA, viSNu tathA maheza kI sRSTi aura pAlana karate haiM / brahmA, viSNu tathA maheza megharUpa se jala kI varSA karate haiM, sUryarUpa se prakAzita hote haiM tathA vAyurUpa se sarvatra gatizIla hote haiM / rudra ke paramadeva viSNu haiM aura viSNu ke paramadeva ziva haiM / eka hI paramezvara do rUpoM meM vyakta hokara sadA samasta jagata meM vicarate haiM / bhagavAn zaGkara ke binA viSNu nahIM hai aura viSNu ke binA ziva nahIM haiM / rudra tathA viSNu purAkAla se ekatA ko prApta haiM / trinetradhArI abhivAdanIya haiM tathA kamalocana kRSNa (viSNu) praNamya haiM / hAtha meM trizUla dhAraNa karane vAle bhagavAna zaGkara tathA eka hAtha meM sudarzana cakra dhAraNa karane vAle zrI hari praNamya haiM / zmazAnavAsI hara tathA samudranivAsI hari vRSabhavAhana hara tathA garur3avAhana hari vandanIya haiM / dakSayajJa ke vidhvaMsaka tathA parvata nivAsI ziva, bali ko bA~dhane vAle tathA samudra vAsI viSNu praNamya haiN| bhagavAna viSNu tathA zaGkara sarvathA namasya haiM / sAmaveda ina donoM devoM kI vandanA karate haiM / ukta viSNu viSayaka stutiyoM ke samIkSAtmaka parizIlana se spaSTa hai ki viSNu ke aneka nAma haiM / unase mokSa viSayaka tathA bhautika sampadA viSayaka varadAna pAne kI apekSA sAdhaka ko rahatI hai| ve sAdhaka kI manokAmanA pUrNa karate haiM / viSNu viSayaka aneka stutiyoM meM unheM namaskAra kiyA gayA haiN| unakI stuti gadyAtmaka bhI hai| Alocya purANa kI viSNu stutiyoM meM vaidika viSNu (parameSThI) kI chAyA sApha jhalakatI hai| puruSasakta mantra meM kathita sahasrAtmaka puruSa hI viSNa haiM / unhIM se yajJa kI utpatti huI / ina stutiyoM meM viSNu ke lie prayukta zabdoM meM arthabodha hai jo mAnasika toSaNa to karate hI haiM sAdhaka ko sAdhanA kI siddhi kI avasthA meM pahu~cAne meM sahAyaka bhI haiM / vastutaH ye adbhuta zabda-saGgraha haiM jo prAcIna bhAratIya manISA kI cintana viSayaka vividhatA ke paricAyaka haiM / ye stutiyA~ udghoSa karatI haiM ki brahmA, viSNu tathA maheza eka hI zakti ke trividha rUpa haiM / hari tathA hara do bhinna tattva nahIM haiM / pratyut eka hI sikke ke do pahalU haiM / vibhinnatA meM ekatA kA udbhava AkhyAna haiM / bhinnabhinna rUpoM meM sthita jIvoM-padArthoM meM viSNu tattva hI vyApta hai| Aja kA mAnava azAnta hai, vaha udArIkaraNa, vaizvIkaraNa, AdhunikIkaraNa tathA yantrIkaraNa ke duzcakroM meM pisa rahA hai| use mAnasika zAnti pradAna karane meM ye stutiyA~ siddha mantravat haiM tathA matamatAntaragata vibhinnatA ko dUra karane meM ye stavana ati sahAyaka 22 sAmIpya : moTo. 2006 - mArya, 2007 For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haiM kyoMki ye antataH ekezvaravAda kA hI gaNagAna karate haiM / rASTriya ekatA, akhaNDatA, : kI avadhAraNA ko sampuSTa karane meM harivaMzapurANokta viSNuviSayaka stutiyA~ parama sahayogI haiN| sandarbha : 1. yasmAdvizvamidaM sarvaM tasya zaktyA mahAtmanaH / __tasmAdevocyate viSNurvizadhAtoH pravezanAt // saMskRta hindI zabdakoza ApTe pR0 962 2. matsya:kUrmovarAhazcanarasiMho'thavAmanaH / rAmo rAmazca kRSNazca buddhaH kalkI ca te daza || gItagovinda Rgveda 1-154 stutibhyo vyatiricyante dUrANi caritAni te / raghuvaMza 10-30 sahasrabAho sahasramUrte sahasrAsya sahasrAkSa sahasrabhuja sahasrabhava sahasrazastvAtmA hurvedAH / bha0pa0 a0 68 vAmanapurANa kA sAMskRtika adhyayana - DaoN0 mAlatI tripAThI, pR0 137 lokAnAM prabhavaH pAtA kartA-hartA jagatpatiH / AdiH sa samastasya prabhavaH kAraNaM hariH // bha0pa0 80-37 tridhA bhUtaM jagadyoni pradhAnaM kAraNAtmakam / satvaM rajastamo viSNojagadaNDaM janArdanam / tasya kAraNa mAhustvAM sAMkhya prakRti saMjJakam tadarUpeNa bhavAn viSNo pariNamyAdhitiSThati // bha0pa0 88-19, 20 brahmA tvaM sRSTikAle tu sthitau viSNurasi prabho / saMhAre rudratAnAsi vidhAmA tvamasi prabho // bha0pa0 88-31 dRSTavya brAhmaNo'sya mukhamAsIda bAhU rAjanyaH kRtaH / urU tadasya yadvaizyaH padbhyAM zUdro ajAyata / / Rgveda 10-90-12 11. agnimagni praviSTastu agnireva yathA bhavet / harivaMzapurANa kI viSNuviSayaka stutiyoM kA samIkSAtmaka parizIlana 23 For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSNupurANa meM rasa-yojanA : eka samIkSAtmaka vivecana jJAnaprakAza dube aSTAdaza mahApurANoM meM viSNupurANa kA mahattvapUrNa sthAna hai / viSNupurANa para purANa-lakSaNa sarvathA ghaTita hote haiM / yaha mahApurANa jJAna-vijJAna kA Akara grantha hai / bhAratIya manISA ke uttama varadAna ke rUpa meM siddha prasiddha viSNupurANa bhUgola, jyotiSa, karmakANDa, rAjavaMza tathA zrIkRSNacaritra Adi prakaraNoM se to subhUSita hai hI, sAtha meM usameM kAvyazAstrIya tattvoM kA prAcurya bhI hai| viSNupurANa vaiSNava bhakti kA adbhuta AkhyAna hai / yadyapi isa mahApurANa meM bhakti-rasa kI pradhAnatA hai tathA anya rasoM kI bhI samucita samanvita darzanIya hai| viSNupurANa dhArmika grantha avazya hai parantu usameM sahadayoM ke prIti-utApadaka kAvya tattva kI kathamapi upekSA nahIM hai| kAvya meM rasa kI mahattA anapekSaNIya hai| rasapradhAna kAvya nIrasa zAstrIya upadezoM ko madhara banA detA hai jisase zAstrIya nIrasatA bhI sarasa ho jAtI hai| AcArya bhAmaha ne ThIka hI kahA hai ki 'kAvya ko madhura rasa meM milAkara zAstra kA bhI upabhoga hotA hai| pahale madhu ko cakhane vAle kar3avI davA ko bhI pI lete haiM / kAvyazAstriyoM ne kAvya kI vibhinna paribhASAyeM dI haiM parantu vizvanAtha kavirAja kahate haiM ki 'rasAtmaka vAkya hI kAvya hai 2 / ' parimala padma likhate haiM ki 'usa kAvya ko namaskAra hai, jisakI bUMda mAtra se bhI hRdaya ke siJcita hone para bhI satpuruSa kA mukha suvarNatA (kAntiyukta athavA sundara vacanoM se yukta) ko prApta ho jAtA hai tathA asajjana kI durvarNatA (kAntihIna athavA apazabdoM se yukta) ko / rasa kyA hai ? eka svAbhAvika prazna uThatA hai / rasa kI aneka koNIya samIkSA-vivecanA aneka kAvyazAstrIya pustakoM meM upalabdha hai / taittarIyopaniSada kA vicAra hai ki 'vahI brahma hai / isa rasa ko prApta karake hI jIvAtmA Ananda yukta hotA hai / ' darzana-adhyAtma kA jo mokSa hai vahI kAvya kA rasa hai / kavi kI rasAtmaka vANI kA hI sahRdaya samAdara karate haiM / pAlyakIrti kI mAnyatA hai ki kisI vastu meM rasa ho yA na ho kintu kavi kI vANI meM rasa honA cAhiye / bhAratIya cintana-paramparA to rasa kI mahattA kI iyattA kA samAdara karate hue yahA~ taka kahatI hai ki 'saMsAra rUpI viSa-vRkSa ke do phala amRta tulya haiM - kAvyAmRta ke rasa kA AsvAda aura sajjanoM kI saGgati / ' viSNupurANa meM rasa-svarupa bhagavAna viSNu haiM / rasa-sindhu viSNu kA guNagAna hai| viSNupurANakAra kI vANI rasa-sikta hai / viSNupurANa kA kAvya rasAtmaka vAkya kI koTi meM ginA jA sakatA hai| 1. zrRGgAra rasa : isa rasa kA sthAI bhAva rati, Alambana nAyaka yA nAyikA, uddIpana candra-cA~danI, vana, upavana, anurAgapUrNa paraspara ekadUsare ko dekhanA, kaTAkSa karanA Adi; anubhAva, ugratA, maraNa tathA AlasyAdi vyabhicArI bhAva haiM / yaha sambhoga tathA viprayoga do prakAra kA hotA hai / viSNupurANa ke paJcama aMza ke zodhArthinI, sarasvatI zizumaMdira mArga, mu. pahelanagara, po. kAdIpura, ji. sulatAnapura (u.pra.) 228145 sAmIpya : moTI. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir terahaveM adhyAya meM bhagavAna zrIkRSNa kA gopiyoM ke sAtha rAsakrIr3A kA sarasa varNana hai / isa prakaraNa meM zrRGgAra kI rasarAjatA svayameva siddha hai| zrIkRSNacandra nirmala AkAza, zaratacandra kI candrikA aura dizAoM ko surabhita karanevAlI vikasita kumudinI tathA vana-khaNDI ko mukhara madhukaroM se manohara dekhakara gopiyoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA karate haiM usa samaya balarAma ke abhAva meM hI zrIkRSNa striyoM ko priya lagane vAle atyanta madhura evaM asphuTa evaM mRdula para U~ce aura dhIme svara se gAne lage / unakI usa suramya gItadhvani ko sunakara gopiyA~ apane-apane gharoM ko chor3akara tatkAla jahA~ kRSNa the vahA~ calI gyiiN| phira kyA ? koI gopI zrIkRSNa ke svara meM svara milAkara gAne lagI to koI mana hI mana zrIkRSNa kA smaraNa karane lagI / koI to he kRSNa, he kRSNa kahate hue lajjA se saGkacita ho gayI aura koI premonmAdinI hokara turanta unake pAsa jA khar3I huI / isa uddharaNa meM rati bhAva donoM ke hRdaya meM samAna rUpa se uddIpta hai| kRSNa jitanI hI tanmayatA se gopiyoM se milanA cAhate haiM utanI hI adhIratA se gopiyA~ zrIkRSNa ke anurAga meM ApAdamastaka anuraJjita haiM / yahA~ Alambana tathA Azraya kA pArasparika sambandha vilakSaNa hai / eka bAra kRSNa Azraya to gopiyA~ Alambana, dUsarI bAra gopiyA~ Azraya to zrIkRSNa Alambana / zaraccandra kI zobhA kI kamanIyatA kA kazalatApUrvaka varNana kauna kara sakatA hai ? yahA~ 'rati' sthAyI bhAva ko uddIpta karane ke lie cArucandramayI rajanI tathA govardhana-kSetra paryApta haiN| gopiyoM kA kRSNa ke svara meM svara milAkara gAyana karanA, lajjA se saGkacita ho jAnA tathA premonmAda Adi saMcArI bhAva haiM / yaha sampUrNa adhyAya saMyoga zrRGgAra kA utkRSTa nidarzana hai / isa zrRGgAra-varNana ko bhautika tathA AdhyAtmika dharAtala para vistRta vyAkhyAyita kiyA jA sakatA hai / _ viSNupurANa meM anyatra bhI zrRGgAra-rasa kI sthiti upalabdha hotI hai / yathA prathama aMza ke adhyAya 15 ke zloka saM0 18-20 meM RSi kaNDu tathA apsarA pramlocA viSayaka zrRGgAra-varNana saMkSipta hote hue bhI marmasparzI hai| paJcama aMza ke bIsaveM adhyAya meM zloka saMkhyA 01 se 12 ke madhya kRSNa tathA kubjA kI premalIlA meM zrRGgAra rasa kA paripAka huA hai| ullekhya hai ki viSNupurANakAra zrRGgAra ko kAvyazAstrIya rIti se sarvAGgINa upasthita nahIM karate / pratyut prakaraNAnusAra zrRGgAra upasthita hokara pariveza ko rasasikta banA detA hai| 2. hAsya rasa : yaha rasa vikRta AkAra, veSa, bolI, ceSTA tathA vyavahAra Adi ke varNana se utpanna hotA hai / isakA sthAyI bhAva hAsa, Alambana vikRta veSa, vikRta vacana vAlA vyakti tathA uddIpana anupayukta vacana veSa-bhUSA Adi hote haiM / viSNupurANa ke paJcama aMza ke adhyAya 38 ke zloka saM0 80 ke kathana ke anusAra rambhA tathA tilottamA nAmaka vaidikI apsarAe~ ATha sthAnoM se Ter3he kurUpa aSTAvakra ko dekha kara ha~sa par3atI haiM / yahA~ rambhA tathA tilottamA Azraya haiM / aSTAvakra kI ATha sthaloM se Ter3hI deha Alambana hai tathA sthAyIbhAva hAsa hai hI / yadyapi RSiyoM, maharSiyoM yA zreSThIjanoM ke vikRtipUrNa aGgoM ko jo prakRti ne unheM de diyA hai yA jise svIkAra karane ko ve vivaza haiM - dekhakara ha~sI karanA ucita nahIM kahA jA sakatA parantu eka bAra prAgdarzana meM ha~sI A hI jAtI hai| viSNupurANa meM rasa-yojanA : eka samIkSAtmaka vivecana For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3. karuNa rasa : isakA sthAyI bhAva zoka hai| koI mRta vyakti, dIna dazA ko prApta vyakti Alambana hotA hai / mRtaka kA dAha tathA usase sambandha rakhane vAlI vastue~ uddIpana hotI haiM / pRthvI para gira par3anA tathA rudana Adi anubhava hote haiM / mahAkavi bhavabhUti karuNa rasa para itane mantramugdha haiM ki ve karuNa ko hI ekamAtra 'rasa' mAnate haiM / Alocya mahApurANa ke paJcama aMza ke adhyAya sAta meM zloka saMkhyA 14 se 32 taka karuNa rasa kA bhAvabharita upasthApana suSTha rUpeNa avalokanIya hai| prakaraNa kRSNa ke kAlIdaha meM kUdane kA hai / jaba kAliyanAga zrI kRSNa ko kuNDalAkara hokara balapUrvaka kasa letA hai taba gopagaNa sarpaphaNoM se pIr3ita kRSNa ko dekhakara rone lagate haiM / gopagaNoM ke vajrapAta sadRza amaGgala vAkyoM ko sunakara yazodA tathA gopiyA~ vyAkula hotI huI rudana karatI huI kAlIdaha ke taTa para pahu~catI haiM / sArA Na parama kAruNika ho uThatA hai| yahA~ para gopa tathA yazodAdi Azraya tathA vipattigrasta kRSNa (pratyakSa rUpa meM) Alambana haiM / gopAdi ke hRdaya meM adbhUta bhAva zoka hI sthAyI bhAva hai| kRSNa kA sarparAja ke caMgula meM pha~sA honA tathA unakI nirupAyatA uddIpana hai| gopAdi kA rudana anubhava hai| 4. raudra rasa : isa rasa kA sthAI bhAva krodha tathA Alambana apakAra karane vAlA vyakti tathA zatru Adi hote haiM / zatru ke dvArA kiye apakAra Adi isa rasa meM uddIpana kA kArya karate haiM / zastra ko bAra-bAra camakAnA, bar3I-bar3I DIMge mAranA tathA tyoriyA~ car3hAnA Adi anubhAva hote haiM / viSNupurANa ke prathama aMza ke terahaveM adhyAya ke zloka saMkhyA 68-69 meM raudra rasa hai| arAjakatA se vyAkula prajA mahArAja pRthu ke pAsa jAtI hai aura kahatI hai ki 'he prajApati napazreSTha ! arAjakatA ke samaya pathvI ne samasta auSadhiyA~ apane meM lIna kara lI haiN| ata: ApakI sampUrNa prajA kSINa ho rahI hai| vidhAtA ne Apako hamArA jIvanadAyaka prajApati banAyA hai ataH kSudhArUpa mahAroga se pIr3ita hama prajAjanoM ko Apa jIvana rUpa auSadhi dIjie / yaha sunakara mahArAja pRthu apanA divya dhanuSa aura bANa lekara atyanta krodhapUrvaka pRthvI ke pIche daur3a par3e 11 / prakRta prakaraNa meM samasta auSadhiyoM ko apane meM lIna kara lene ke kAraNa zatru rUpa pRthvI Alambana hai| pRthvI dvArA samasta auSadhiyoM ko apane meM lIna kara lenA tathA prajAjana kI kSubdhatA uddIpana bhAva hai / rAjA pRthu kA krodhAveza meM divya dhanuSa bANa ko lekara cala par3anA anubhAva hai / rAjA ke citta meM utpanna krodha sthAyI bhAva hai| prathama aMza adhyAya 15 ke zloka saM0 41 kaNDu muni ke tathA caturtha aMza adhyAya 6 ke zloka saM0 57 meM pururavA ke krodha prakaraNa meM raudrarasa kI sthiti sudRr3ha hai / 5. vIra rasa : isa rasa meM Alambana zatru hotA hai jisa para vijaya prApta karanA hotA hai / zatru kA pralApa, zaurya tathA yuddha kA tumula kolAhala Adi isa rasa meM uddIpana kA kArya karate haiM / hathiyAroM kA calAnA netroM kA Arakta honA tathA zarIra meM roMgaToM kA khar3A ho jAnA Adi anubhava hai / isa rasa kA sthAyI bhAva utsAha hotA hai| vivecya purANa ke paJcama aMza ke adhyAya dasa ke zloka saMkhyA 34-35 meM vIra rasa kI sthiti hai| mahAbalavAna balarAm pralambAsura (rAkSasa - jisane balarAma kA apaharaNa kara liyA thA) 26 sAmIpya:moTo. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ko pIr3ita karane ke anantara krodha se netra lAla karake pralambAsura ke mastaka para ghU~sA mArate haiM jisakI coTa se pralambAsura kI donoM A~kheM bAhara nikala AtI haiM 12 / yahA~ balarAma tathA pralambAsura Alambana tathA balarAma Azraya haiM / balarAma ke citta meM sthita (zatru ko mArane ke liye) utsAha sthAyIbhAva hai / balarAma ke nayanoM kA krodha se lAla ho jAnA anubhAva hai / paJcama aMza ke adhyAya bIsa ke zloka saM0 30 se 41 ke madhya vIra rasa gosvAmI tulasIdAsa ke zabdoM meM- "manahu~ vIra rasa dhare zarIrA 93" kI taraha sthita hai / yahA~ para bhagavAna zrIkRSNa kuvalayApIr3a nAmaka mahAbalazAlI gajarAja ko (jo kRSNa ko mAranA cAhatA thA) raGgabhUmi meM bhayaGkara yuddha kara use mAra DAlate haiM / 6. bhayAnaka rasa : kisI bhayaGkara vastu kA darzana, vyAghra tathA caurAdi isa rasa meM Alambana hote haiN| kisI bhayAnaka vastu kA svara, tathA usakI bhayakArI ceSTA uddIpana, kAyA-kampa, sveda, zravaNa, Asya zuSkatA Adi anubhAva hote haiM / Azraya ke citta kA 'bhaya' sthAyIbhAva hai / samIkSya purANa ke dvitIya aMza ke adhyAya ATha ke zloka saM0 49 se 52 taka bhayAnaka rasa kA parisara hai / parAzara kA kathana hai ki 'dAruNa tathA bhayAnaka sandhyA kAla ke upasthita hone para mandehA nAtaka bhayaGkara rAkSasagaNa sUrya ko khAnA cAhate haiM........ sandhyA kAla meM unakA sUrya se bhISaNa yuddha hotA hai / prakRta sthala para bhayAnaka rAkSasoM kA dikhalAI par3anA bhayakArI hai / yahA~ sthAI bhAva bhaya hai / Alambana sAmAnya vyakti hai| I 1 dvitIya aMza ke adhyAya teraha ke zloka saMkhyA 14 se 18 taka bhayAnaka rasa kA mUrtimanta varNana hai / yahA~ siMha ko dekhakara bhayabhIta hiraNI kA atyanta manovaijJAnika citraNa kiyA gayA hai / caturtha aMza adhyAya bAraha ke zloka - saMkhyA satraha meM zatru rAjA se bhayabhIta rAjakumArI zaivyA kA ullekha milatA hai / 7. bIbhatsa rasa : isa rasa kA Alambana hai durgandhamaya mAMsa, rakta tathA asthi Adi / rakta, mAMsa kI sar3ana tathA durgandha AnA, pakSI athavA pazuoM dvArA mAMsa ko noca-nocakara khAnA Adi uddIpana hai / nAka kATer3hA karanA, sikor3anA, tathA thUkanA Adi anubhAva hai / bIbhatsa rasa kA sthAyI bhAva jugupsA hotA hai / samIkSya mahApurANa ke paJcama aMza ke adhyAya 14 ke zloka saM0 4 tathA 13 meM bIbhatsa rasa kA avalokana kiyA jA sakatA hai| ariSTAsura kI deha kA pRSTha bhAga gobara tathA mUtra se sanA huA batAyA gayA hai jo jugupsAjanaka hai / bhagavAna kRSNa ne jaba ariSTAsura (vRSabha rUpa) kI sIMga ukhAr3a lI phira usI sIMga se usa para AghAta kiyA jisase vaha mahAdaitya mukha se rakta kA vamana karatA huA mara gayA / paJcama aMza ke adhyAya tIsa ke zloka saM0 34 meM bhI bIbhatsa rasa kI sthiti hai / pArijAta haraNa kA prakaraNa hai / zrIbhagavAna ke sAtha garur3a bhI apanI coMca paMkha aura paMjoM se devatAoM ko mArate, khAte tathA phAr3ate phira rahe the / yaha varNana bIbhatsa kA pratyakSa pramANa hai / 8. adbhuta rasa : isa rasa meM kisI alaukika tathA Azcarya utpanna karane vAlA vyakti yA padArtha. Alambana, alaukika viSNupurANa meM rasa- yojanA : eka samIkSAtmaka vivecana For Private and Personal Use Only 27 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org vastuoM ke darzana, zravaNa tathA kIrtana uddIpana, sambandhita padArtha kI prazaMsA karanA, A~sU AnA tathA gadagada honA anubhAva, harSa tathA Avega Adi saJcArI bhAva tathA vismaya sthAyI bhAva hotA hai / paJcama aMza ke adhyAya ikkIsa ke zloka saM0 21 se 24 taka adbhuta rasa kI upasthiti hai / bhagavAna zrIkRSNa tathA balarAma gurusAndIpani se zikSA grahaNa karate haiN| donoM ne kevala cauMsaTha dinoM meM rahasya tathA saGgraha ke sahita (astramantropaniSat tathA astra prayoga) sampUrNa dhanurveda sIkha liyA / sAndIpani ne jaba unake isa asambhava aura atimAnuSa karma ko dekhA to yahI samajhA ki sAkSAt sUrya aura candramA hI mere ghara para A gaye / yaha pUrNa prakaraNa vismayakArI hai / itane kama dinoM meM itanI gurugambhIra vidyA ko hRdayaMgama kara lenA vismayotpAdaka hai| bhagavAna zrIkRSNa viSNu ke alaukika karma tathA svarUpa kA anekazaH varNana milatA hai / ina sthAnoM para adbhuta rasa kA adhivAsa hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 9. zAnta rasa : isa rasa meM paramAtmA kA cintana tathA saMsAra kI anityatA kA jJAna Alambana, satsaGga, puNya Azrama Adi uddIpana, zarIra meM romAJca ho jAnA Adi anubhAva, mati harSa tathA smRti Adi anubhAva tathA zama (citta kI zAnti) yA nirveda (saMsAra ke viSayoM ke prati vairAgya) sthAyI bhAva hai / viSNupurANa ke prathama aMza ke adhyAya 17 meM prahalAda carita varNita hai / prahalAda daityakumAroM se kahate haiM ki 'mUrkha loga apanI bAlyAvasthA meM khelakUda meM lage rahate haiM, yuvAvasthA meM viSayoM meM pha~sa jAte haiM aura bur3hApA Ane para use asamarthatA ke kAraNa vyartha hI kATate haiM / isIlie vivekI puruSa ko cAhiye ki deha kI bAlya, yauvana aura vRddha Adi avasthAoM kI upekSA na karake bAlyAvasthA meM hI apane kalyANa kA yatna kare / maiMne tuma logoM se jo kucha kahA hai use yadi tuma mithyA nahIM samajhate to merI prasannatA ke liye hI zrI viSNu bhagavAna kA smaraNa karo / ina paMktiyoM se spaSTa hai ki yahA~ prahalAda ko paramAtmA kI anurakti kI vyaJjanA hI abhISTa hai etaeva zAnta rasa hai / tRtIya aMza ke adhyAya aThAraha ke caturtha aMza ke adhyAya dasa meM zloka saMkhyA 23 se 29 taka zAnta rasa kA atyanta manorama varNana upalabdha hai / isa prakaraNa meM mahArAja yayAti apane citta ko sAMsArika bhoga-vRttiyoM se virata kara zrI bhagavAna meM lagA dete haiM / viSNupurANa meM zAnta tathA bhakti rasa meM pratidvanditA hai ki kauna Age hai / viSNupurANa kA uddezya hI hai ki bhakta ke citta meM bhagavAna acyut ke zrIcaraNoM meM akhaNDa bhakti ho evaM use parama zAnti kI prApti ho / 28 10. vAtsalya rasa : isa rasa kA Alambana hai bhAI-bahina, putra tathA kanyA, apane se choToM ke prati premaparaka vAtsalya, hI yahA~ sthAyI bhAva hotA hai| bAlaka kI totalI bAteM Adi uddIpana tathA sneha se goda meM lenA, AliMgana karanA tathA sIsa sU~ghanA Adi anubhAva hai / samIkSya purANa ke caturtha aMza ke adhyAya do meM zloka saMkhyA 102-03 meM vAtsalya rasa hai / mahArAja mAndhAtA apanI putriyoM se milane maharSi saubhari ke Azrama meM jAte haiM / mahArAja apanI kanyA kA snehapUrvaka AliGgana kara Asana para baiThate haiN| punaH unakA vAtsalya umar3a par3atA hai / ve bar3hate huye prema ke kAraNa nayanoM meM jala bhara kara kahate haiM ki 'beTI tuma loga yahA~ sukhapUrvaka sAmIpya : khoTo. 2006 - bhArya, 2007 For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ho na ? tumheM kisI prakAra kA kaSTa to nahIM hai ?" yaha sampUrNa pariveza vAtsalya grAma racayitA hai| bhagavAna kRSNa kI bAlalIlA ( 6, 6, 10 - 12) tathA bAlaka pradyumna (5-27-12) ke prakaraNoM meM vAtsalya rasa upasthita hai / 11. bhakti rasa : prAcIna AcAryoM ne bhakti rasa ko devatA viSayaka rati mAnakara kevala bhAva koTi meM hI nirdiSTa kiyA thA parantu gaur3Iya vaiSNavoM ne ise rasa hI nahIM pratyut sarvotkRSTa aura Adi rasa kI mAnyatA pradAna kI / rUpa gosvAmI ke 'bhaktirasAmRtasindhu' tathA 'ujjavalanIlamaNi' nAmaka granthoM meM 'bhakti' kI tatvavivecinI vyAkhyA milatI hai / 'bhakti rasa' ko kAvya rasa meM pratiSThApUrNa sthAna dilAne meM AcArya madhusUdana sarasvatI ke yogadAna ko kathamapi vismRta nahIM kiyA jA sakatA / bhakti rasa kA sthAyI bhAva Izvara viSayaka rati vizeSakara kRSNa tathA rAma viSayaka rati / Alambana Izvara kA koI rUpa vizeSakara kRSNa tathA rAma kA koI rUpa, bhaktoM kA samAgama, tIrthoM kA sevana, nadI kA ekAnta, pavitra sthala Adi uddIpana haiM / bhagavAna ke nAma tathA lIlA kA kIrtana Adi anubhAva tathA mati, harSa Adi saJcArI bhAva haiM / viSNupurANa 1 - 18 meM varNita bhakta pravara prahalAda kRta bhagavat stuti, (1-20 meM bhI), 2- 15 meM RSi dvArA nidAgha ko advaita jJAnopadeza, 2-8 viSNu ArAdhanA, 5- 2 meM bhagavAna ke garbha meM A jAne para devagaNa dvArA pAramArthika svarUpa ke varNana meM bhakti rasa kI viziSTa udbhAvanA paThanIya hai| anya prakaraNoM meM bhI yathAsthAna viSNu viSayaka bhaktisUtra evaM srota dikhalAyI par3ate haiM / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhagavAna prahalAda kI stuti sunakara kahate haiM ki 'he prahalAda ! maiM terI ananya bhakti se atyanta prasanna hU~, tujhe jisa vara kI icchA ho mA~ga le / ' pratyuttara meM prahalAda kahate haiM ki 'he nAtha ! sahasroM yoniyoM se maiM jisa-jisameM jAU~ usI meM he acyut ! ApameM merI sarvadA akSuNNa bhakti banI rahe / avivekI puruSoM kI viSayoM meM jaisI avicala prIti hotI hai vaise hI ApakA smaraNa karate hue mere hRdaya se kabhI dUra na ho / ' 'kurvataste prasanno'haM bhaktimavyabhicAriNIm / yathAbhilaSito mattaH prahalAda kriyatAM varaH // 1-20-17 'nAtha yonisahasreSu yeSu yeSu vrajAbhyaham / teSu teSvacyutAbhaktiracyutAstu sadA tvayi // yA prItiravivekAnAM viSayeSvanapAyinI / tvAmanusmarataH sA me hRdayAnmApasarpatu // ' 10-20 - 17, 18 yahA~ bhagavAna viSNu Alambana tathA bhaktarAja prahalAda Azraya haiM / bhagavAn viSNu kI upasthiti aura unakI kRpA uddIpana hai / prahalAda dvArA bhagavAna kA guNakathanAdi anubhAva tathA viSNu viSayaka bhakti sthAyI bhAva hai / ukta samIkSAtmaka vivecana ke AdhAra para asandhigdha rUpa se kahA jA sakatA hai ki viSNupurANa viSNupurANa meM rasa- yojanA : eka samIkSAtmaka vivecana For Private and Personal Use Only 29 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir meM rasayojanA samartha sazakta tathA prabhAvI hai| itanA avazya hai ki anya rasoM kI apekSA zAnta tathA bhakti rasa kI vizeSa sthiti hai / aisA honA samIcIna bhI hai kyoMki viSNupurANa kA jo pramukha pratipAdya hai vaha hai zrotA yA pAThaka ke hRdaya meM viSNu viSayaka avicala bhakti kA bIjAropaNa tathA vivardhana / sandarbha: m m lh 63 svAdukAvyarasonmizraM zAstramatyupayuMjate / prathamAlIDhamadhavaH pibanti kaTubheSajam // kAvyAlaMkAra 5-3 vAkyaM rasAtmakaM kAvyam sAhitya darpaNa prathama pariccheda namo namaH kAvyarasAya tasmai niSiktamantaHpRSatApi yasya / suvarNatAM vaktramupaiti sAdhodarvarNatAM yAti ca darjanasya // parimala padmagapta - navasAhasAGa caritama 1-14 rasau vai saH rasa hyevAyaMlabdhvA'nandI bhavati / taittarIyepaniSad 2-7-2 astavastuSumAvAbhUtakavivAci rasaH sthitiH / pAlyakIti (rAjazekhara katakAvyamImAMsA meM) saMsAra-viSavRkSasya dve phale hyamRtopame / / kAvyAmRta rasAsvAdaH saGgati sujanaiHsaha // paramparAgata 7. viSNupurANa paJcama aMza adhyAya 13, zloka 14-19 8. taM dRSTvA gRhamAnAnAM yAsAM hAsaH sphuTo'bhavat / 5-38-80 9. ekorasaH karuNa eva nimittabhedAd / u0rA0ca0 10. tatastu nRpatirdivyamAdAyAjagavaMdhanuH / zarAMzca divyAnkupitaH sonvadhavadvasundharAm // vi0pu0 1-13-69 11. muSTinA so'hanmUrdhni kopasaMrakta locanaH / tena cAsya prahAreNa bahiryAte vilocane // vi0pu0 5-10-35 12. rAmacarita mAnasa 30 sAbhIpya:oTo. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAlidAsa ke samaya kA bhArata : Adhunika bhArata ke pariprekSya meM / ' DaoN. ravIndra paTela saMskRta sAhitya ke ziramora kavi kAlidAsa ke samaya meM tatkAlIna paristhitiyoM tathA ghaTanAoM kA gaharA prabhAva unake sAhitya meM paDe binA nahIM rahatA / kAlidAsa ke vicAroM ko pUrNatayA samajhane ke lie unake kAvyoM kA AsvAdana karane se tatkAlIna bhArata kA trAdRza varNana milatA haiM / jina rAjanaitika, dhArmika, sAmAjika, sAMskRtika aura sAhityika paristhitiyoM meM evaM jina pradezoM aura avasthAoM meM rahakara usane apane graMthoM kI racanA kI isakA varNana unake granthoM se prApta hotA hai / __ kAlidAsa ke samaya meM rAjA tathA prajA ke paraspara sambandha atyanta madhura the / rAjA apanA pradhAna kartavya prajAnuraMjana samajhatA thA aura prajA ko apanI santAna ke samAna mAnatA thaa| prajA bhI use pitRtulya samajhatI thI / yadyapi daNDavyavasthA kaThora thI, tathApi usakI AvazyakatA kadAcit hI par3atI thii| nyAya meM apane-parAye kA bheda nahIM hotA thA / raghuvaMza usakA sAdyanta udAharaNa hai| ___kAlidAsa ke samaya ke saMdarbha meM Adhunika bhArata meM prazAsana aura prajA meM vaimanasya bar3ha gayA haiM / rAjanetA bhraSTAcAra, anIti, avyavahAra Adi meM phase hue haiM / binA ghUsa ke prajA kA koI kArya saMpanna nahIM hotA / aparAdhI khuleAma ghUmate haiM, aura jo niraparAdha hote haiM, unako daMDa diyA jAtA hai| nyAyavyavasthA bhI bhraSTAcAra se mukta nahIM hai| tatkAlIna samaya meM prajA se liyA kara prajA para hI vyaya kiyA jAtA thA / rAjA hI prajA kI zikSAdIkSA tathA usakI jIvikA kI vyavasthA ke lie uttaradAyI thA / rAjakoSa para rAjA kA adhikAra na thA, vaiyaktika dAnapuNya vaha apanI nijI sampatti meM se karatA thA / raghu ne kautsa ko jo dAna diyA thA, vaha rAjakoSa se nahIM, kintu apanI nijI sampatti meM se diyA thA / Adhunika bhArata ke rAjyakartA prajA ke dhana ko hara kara arabopati bana jAte haiM, prajA se liyA kara prajA ke lie kharca nahIM hotA / rAjyakartA apanA nIjI kharca rAjakoSa se hI karate haiM / RSiyoM ke Azrama nagara, grAma Adi se dUra hote the / gurukula ko mAtA ke garbha jaisA jAnA jAtA thA, jina para bahAra kI uthala-puthala kA prabhAva nahIM par3atA thA / vidyArthI ekAgra hokara apane adhyayana meM lage rahate the| RSi-muni apane Adarza, AcAra tathA upadeza se deza ke naitika stara ko U~cA uThAte the / dazaratha ko vaziSTha ke caraNoM meM dekhakara kitane hI ucca vRttivAle navayuvakoM ko rAjasI ThATavAle dazaratha kI apekSA tapasvI vaziSTha banane kI preraNA milatI thii| Aja gurukula paddhati bilakula naSTa ho gaI hai, isase guru aura ziSya-paraMparA meM kAphI antara bar3ha gayA hai / ziSya apane guru ko guru nahIM mAnatA aura guru bhI dhana ikaTThA karane meM vyasta ho gaye + akhila bhAratIya kAlidAsa samAroha, ujjaina, nave. 2006 meM prastuta zodhapatra / pIeca.DI. skolara, ratanapura, tA. IDara, ji. sA.kA. 383430 kAlidAsa ke samaya kA bhArata : Adhunika bhArata ke pariprekSya meM / 31 For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haiM / vidyArthI meM ucca Adarza, AcAra, vicAra, naitika stara lupta ho gayA hai| Aja ke ye navayuvaka tapasvI viziSTa kI apekSA rAjasI ThATavAle dazaratha banane kI ceSTA karate haiN| zikSA meM bhraSTAcAra nasa-nasa meM phaila gayA hai| mAno paise ke binA koI kArya sampanna nahIM hotA / Aja zikSA aura usakI avasthA itanI bigar3I huI hai, kI usako sudhAranA nAmumakIna hai / kAlidAsa ke samaya ke AcAryoneM aisI dhArmika, sAmAjika aura rAjanaitika vyavasthA kI racanA kI thI, jo samAja ko sudRDha DhA~ce meM DhAla sake aura use surakSita rakha sake / ina navIna vyavasthAoM ko prAmANika mAnyatA pradAna karane ke lie zruti (veda) ko AdhRta kiyA hai / manusmRti nAmaka prasiddha grantha meM solaha saMskAra, vyavahAra, aparAdha kA nirNaya Adi niyama rAjA ke pAlana ke lie banAye gaye haiM, aura prajA ko bhI ina niyamoM se bAMdha diyA jAtA thA / ataH rAjA ko varNAzramadharma kA rakSaka tathA Izvara kA pratinidhi kahA gayA hai / raghuvaMza meM zambUka tapasyA kara rahA thA aisA ullekha hai, kintu usa samaya karane kA adhikAra na thA / kAlidAsa zaibadharmI thA usakA ullekha kenopaniSada kI haimavatI umA meM hai| usane paurANika kRSNa, vAmana viSNu tathA brahmA tInoM ko eka hI paramazakti ke tIna rUpa mAne haiN| paramAtmA kI ArAdhanA ke vidha-vidha prakAra aura unake pratipAdaka zAstroM ko bhI Adara kI dRSTi se dekhA jAtA thA / usa samaya kA samAja bhI kAphI udAra thA / manu ne asavarNa vivAhoM ko vaidha mAnA haiM / tatkAlina vyavahAroM, mAnyatAoM aura kalA Adi ne bhAratIya saMskRti ke nirmANa tathA vikAsa meM acchA yogadAna diyA hai| kAlidAsa ke saMdarbha meM Aja kI dhArmika, sAmAjika, Arthika aura rAjanaitika vyavasthA bahuta bigar3I huI hai / samAja meM daMbha, bhraSTAcAra, zoSaNa ke kAraNa strIyoM kI dayanIya sthiti hai / balAtkAra, apaharaNa jaise kisse hararoja hote rahate haiM / sAmAjika stara nimna kakSA kA ho gayA hai / dhArmika daMbha bar3ha gayA haiM / apane ko dharmaguru kahalAnevAle dhArmika guru araboM kI saMpatti apane nIce dabAye baiThe haiN| prajA ne paramAtmA ko Adhunika svarUpa de diyA hai| naitika mUlyo kA adha:patana ho gayA hai, prajA nirmAlya banatI jA rahI hai| rAjanaitika vyavasthA nAma:zeSa ho gaI haiM, tathA rAjanaitika aparAdhIkaraNa bar3ha gayA prajA Arthika upArjana meM par3I haiM, prajA meM hiMsA, aparAdha, bhraSTAcAra kA bhAva bar3ha gayA hai / samAja meM manusmRti kI varNavyavasthA bilakula naSTa ho gaI haiM / prajA kA rakSaNa karanevAlA koI nahIM hai, aura jo prajA ke rakSaka haiM, vo hI bhakSaka bana jAte haiN| samAja meM se vaivAhika paddhatiyA~ naSTa ho gaI haiM / Adhunika saMskRti ke vikAsa ne suvyavahAroM, mAnyatAoM, kalA Adi ko nirmUlana kara diyA haiM / kAlidAsa ke samaya meM ahiMsA kI bhAvanA bahuta acchI thI, yaha usake kAvyoM meM dikhAI paDatI hai| gandharva ne rAjA aja ko saMmohana nAmaka astra diyA, jo binA hiMsA kiye zatruoM ko parAjita karanevAlA thA / aja ne apane zatruoM para usa astra kA prayoga kara unheM harA diyA, kintu unheM mArA nahIM / manu ne zikAra ko vyasana kahakara usakA niSedha kiyA haiM / kAlidAsa ne dazaratha ke usa zikAra khelane kI nindA kI hai, jisameM usake hAthoM zravaNakumAra kA vadha ho gayA thA / 'abhijJAnazAkuntala' meM bhI mAdhava ke mukha se kavi ne zikAra karanA burA ThaharAyA hai / zAkuntala meM yajJa meM pazu mAranevAle kSetriya brAhmaNa sAmIpya : moTo. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir para vyaMgya se kaTAkSa kiyA hai| upaniSadoM meM 'anna kA niSedha na karo' aisA upadeza diyA hai / manu ne kevala vAnaprastha tathA ghora pApa kA prAyazcita karanevAle ke lie hI paMcAgnitApana Adi upavAsoM kI vyavasthA kI hai / isa prakAra usa samaya ke samAja meM ahiMsA kA bar3A prabhAva thA / kAlidAsa kI tulanA meM Adhunika bhArata meM ahiMsA kA prabhAva acchA nahIM hai, mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA ko apanA zastra banAyA thA / jainAcAryoM ke ahiMsA ke vicAra bahuta sucAru, aura samAja - utthAna ke lie prabhAvakArI haiM, kintu Aja kA Adhunika samAja pApAcAra, hiMsAcAra meM DUbA hai isalie mahAtmA aura jainadharma ke ahiMsA ke vicAra prabhAvazAlI nahIM hote / Adhunika yuga meM gauhatyA aura anya pazupakSIoM kI hatyA kA silasilA bar3ha gayA hai, isalie mAMsAhAra kA bhI mahattva bar3ha gayA hai| paryAvaraNa aura pazu- - pakSI kI aneka jAtiyA~ lupta hotI jA rahI haiN| Adhunika prajA ne paryAvaraNa aura kudaratI saMpatti ko bahuta nukasAna pahu~cAyA haiM / paryAvaraNa ke binA Aja vizva mAno dhagadhagate gole meM parivartita hotA jA rahA hai / manu, upaniSada tathA kAlidAsa ke ahiMsA aura prakRti ke siddhAMta ko mAno abhizApa laga gayA hai / prAcIna bhArata meM RtuoM ke apane utsava the| unameM bhI vasantotsava kA vizeSa mahattva thA / zAkuntala meM sAnumatI apsarAne kahA hai ki 'mAnava utsavoM ke bar3e premI hote haiN| striyA~ pati, putra kI dIrghAyu, pati kA prema prApta karanA Adi aneka prayojanoM se vrata rakhatI thIM / citrakalA, nAcanA, gAnAbajAnA Adi manoraMjana ke sAdhana the / mandiroM tathA utsavoM meM nRtya bhI bahuta pracalita the / prAcIna bhArata kI tulanA meM Adhunika yuga meM utsava, manoraMjana zuzka ho gaye haiM, prajA utsavoM se vimukha hokara nirutsAhita ho gaI hai / dhArmika utsavoM meM zuSkatA ke kAraNa prajA nirmAlya hotI jA rahI hai / utsavoM aura manoraMjana se prajA meM naye saMcAra kA udbhava hotA hai, vaha Aja nahIM dikhAI par3atA / kAlidAsa ke samaya gRhasthAzrama cAroM AzramoM meM zreSTha samajhA jAtA thaa| samAja meM striyoM kA sthAna bahuta U~cA thA / zivajI dvArA bulAye jAne para jaba saptarSi unake sthAna para pahu~ce, taba vasiSTha ke vAma pArzva meM devI arundhatI ke darzana para unheM gRhasthAzrama kI mahimA kA anubhava huA aura unhoMne vivAha kA nizcaya kara liyA / unake isa nizcaya se prAjApatya maharSiyoM kA sira bhI U~cA ho gyaa| samAja meM striyoM ko sammAnAspada pada prApta thA / ve zikSita hotI thIM aura unakI zikSA meM itihAsa, purANa, citrakalA tathA nRtya, saMgIta Adi para vizeSa bala diyA jAtA thaa| pati ke sAtha yajJa Adi dhArmika kriyAoM meM bhAga letI thIM, indumatI ne svayaMvara ko pasaMda kiyA thA aura pArvatI ne spaSTa hI kaha diyA thA ki ve ziva se hI vivAha kreNgii| rAjA agnivarNa kI mRtyu ho jAne para usakI rAnI kA vidhivat rAjyAbhiSeka kiyA gayA thA / rAjAoM tathA dhanI parivAroM meM bahuvivAha bhI pracalita thA / koI-koI strI apane pati ke sAtha satI bhI ho jAtI thI / kanyA ko parAyA dhana samajhA jAtA thA aura usake lie yogya ghara kI cintA mAtA-pitA ko hotI thI / kanyA ke janma para utsava manAyA jAtA thA / putra putrI janma ke samaya kI mahimA kA varNana kavi ne apane granthoM meM kiyA hai / kAlidAsa ke granthoM meM kulIna kanyAoM aura vivAhitA nAriyoM ke sundara citroM kI bhI kamI nahIM / kAlidAsa ke samaya kA bhArata : Adhunika bhArata ke pariprekSya meM / For Private and Personal Use Only 33 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org kAlidAsa kI tulanA meM Aja gRhasthAzrama nimnastara para A gayA hai, samAja meM striyoM kA sthAna nimna stara para A gayA hai| striyoM ko Adara kI bhAvanA se nahIM dekhA jAtA / Adhunika zikSA paddhati ke kAraNa prajA meM saMskAra kA abhAva ho gayA hai / putraiSNA kI tIvra icchA meM Aja kanyA hone para garbhapAta karA diyA jAtA hai, pariNAma svarUpa Aja samAja meM kanyAoM kI kamI mahasUsa hone lagI hai / sAmAjika asamatulA paidA ho gaI hai / pazcimI saMskRti ke kAraNa pativratA striyoM kA abhAva dikhAI par3atA hai, sAmAjika asabhyatA bar3hatI jAtI hai / hareka vyakti apane Apa meM chIpI huI - burAI ko nahIM dekhatA aura acche AdamI hone kA DhoMga karatA hai / choTI umra meM vivAha sambandha, sAmAjika ajJAnatA, zikSA kI kamI, bar3A kuTumba Adi samasyAe~ samAja ko durAcAra kI ora le gaI haiM / T Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAcIna kAla meM rAjA dIna-dukhiyoM yA pIr3itoM kI sahAyatA ke lie AvazyakatA A par3ane para, vaha apanI jAna para bhI khelane ko taiyAra rahatA thA / prajA ko vaha apanI santAna ke sammAna pyAra aura pAlana karatA thA / "suzAsana ke kAraNa prajA sukhI aura samRddha thI / vaha una abhAvoM se mukta thI jinase vivaza hokara loga aparAdha karate haiM / " rAjakarmacArI itane satarka the ki aparAdha karanevAle ko turanta pakar3a lete the / kAlidAsa kI racanAoM meM usa samaya ke samAja kI naitika vyavasthA kA jo citra upalabdha hotA haiM, vaha bahuta kucha vikrama ke rAjyazAsana se milatA-julatA hai, aisA aneka granthoM ke ullekha se mAlUma par3atA haiM / dilIpa ke rAjya meM corI kA nAma sunAI nahIM par3atA thA, parAye dhana ko koI chU nahIM sakatA thA / usa samaya meM satpuruSa ko sammAna aura duSTa puruSa nikaTa kA sambandhI ho to bhI daMDa diyA jAtA thA / rizvata dene yA rAjakarmacArI dvArA balapUrvaka rizvata lene kI manAI thI, kintu pakar3e jAne para kaThora daMDa diyA jAtA thA / 34 Adhunika yuga meM naitika jIvana adha: patana kI ora A cukA hai| prazAsana meM baiThe rAjanetA dInadukhiyoM yA pIr3ito kI sahAyatA se vimukha rahate haiM / kudaratI Apatti, prakopa aura anya ApattiyoM ke samaya rAjanetA prajJA ko AzvAsana dekara cale jAte haiN| prajA ko saMbhAlanevAlA koI nahIM rahatA / rAjakarmacArI binA rizvata liye prajA kA koI kArya nahIM karate / rAjakarmacArI kAmacorI karate haiM, rAjanetA deza kA dhana lUTate haiM, to sAmAnya prajA corI, DakaitI, lUTaphATa Adi karatI hai / isa prakAra sAmAjika burAIyA prAcInakAla kI tulanA meM aura bar3ha gaI haiM / kAlidAsa kA yuga aisA sandhikAla thA, jaba yajJa-yAga Adi kA sthAna ziva, viSNu, skanda jaise devatAoM kI mUrtipUjA ne liyA hai / uccavarga ke logoM kI bhASA saMskRta thI / rAjamaheloM aura sAhitya ke kSetra meM bhI use pradhAna sthAna prApta ho cukA thA / usa samaya uttara tathA pazcimottara bhArata meM bauddhoM kI mahAyAna zAkhA apanA sAhitya saMskRta bhASA meM hI likha rahI thI / isa yuga meM veda kA adhyayana usake chaha aMgo - zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda tathA jyotiSa ke sAtha kiyA jAtA thA / brAhmaNa, upaniSad, sUtragrantha, rAmAyaNa, mahAbhArata aura sAMkhya Adi darzana pAThyakrama ke antargata the / dharma ko lekara manu Adi ke dharmazAstra tathA artha ke viSaya meM kauTilya Adi ke arthazAstra ke graMtha bane / kAma viSaya para vAtsAyana kA kAmazAstra Aja bhI upalabdha hai, jisakA upayoga kAlidAsa ne acchI taraha kiyA hai / nAgarika susaMskRta vyakti hotA thA, ataH usake vyavahAra meM prAyaH ucchRMkhalatA kA phUhar3apana nahIM AtA thA / sAmIpya : khosTo 2006 - bhArya, 2007 For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAnacitra - 1 mAnacitra - 1 'vikramorvarzIya' meM indrasabhA meM eka nATaka khele jAne kA varNana hai, jisake lekhaka tathA sUtradhAra svayaM bharata the| 'mAlavikAgnimitra' meM pUrvavartI nATyakAra bhAsa, sAmilaka, kaviputra Adi kA smaraNa kiyA hai / usa samaya nRtyakalA bhI bahuta unnata dazA meM thii| mAlavikAne agnimitra kI eka goSThI meM pariSkRta nRtya, sUkSma bhAvAbhinaya aura madhura saMgIta ke kuzala mizraNa kA adbhuta dRzya upasthita kiyA thA / kauTilya ke arthazAstra ke gahana adhyayana ke kAraNa rAjanIti - sambandhI vicAra se kavi bahuta prabhAvita the / isa ke aneka pramANa usake granthoM meM milate haiM / kAlidAsa ke samaya meM kaI maMjila ke sopAnayukta bhavana banAye jAte the / zilAoM ke stambhoM meM taraha-taraha kI citra, AkRtiyoM, mUrtiyA~, phUla-pattiyA~ Adi aMkita kI jAtI thIM / bhavanoM kI dIvAroM para bar3e-bar3e citra banAye jAte the / raghuvaMza ke solahaveM sarga meM, isI prakAra ke eka sundara citradRzya kA varNana hai / udyAnoM meM dhArAgRha bhI banAye jAte the, jinameM jalayantra calate the / kAlidAsa ke samaya taka sundara prastaravediyA~, toraNadvAra aura kalApUrNa stambha bana cuke the, ve Aja bhI purAne bhagnAvazeSa ke rUpa meM dekhe jAte haiM / kAlidAsa ne apane granthoM meM vyAkaraNa, koza, nirukta, karmakANDa. chanda. jyotiSa. darzana, rAmAyaNa, mahAbhArata, purANa, dharmazAstra, arthazAstra, kAmazAstra, nATyasAstra, kAvya Adi kA adhyayana karake apane sAhitya ko uccatama banAyA hai| ___ Adhunika yuga meM prajA dhArmika jIvana se vimukha aura bhagavAna meM zraddhA rahita hai| bhakti aura prabhusmaraNa meM bAhyADambara kI pravRttiyoM ne apanI jagaha banA lI hai| bAhya dikhAve meM hI prabhu smaraNa kI pravRtti hotI hai, 'mu~ha meM rAma aura bagala meM chUrI' jaisA bheda cala rahA hai / dhArmika granthoM ke adhyayana ke bInA sAmAjika susaMskRtatA kA abhAva dikhAI par3atA hai| dhArmika granthoM ke adhyayana se saMskAra, vikAsa, AMtarika parivartana, sAmAjika utthAna hotA hai, jo Aja prajA meM dikhAI nahIM par3atA / vAtsAyana ke 'kAmazAstra' kA koI nIti-niyama samAja meM upalabdha nahIM hai, isalie jAtIya jJAna ke abhAva ke kAraNa prajA meM jAtIya roga kI mahAmArI kA AvirbhAva huA hai| isa prakAra kAlidAsa ke samaya kA bhArata aura Adhunika bhArata ke bIca saMskRti aura sabhyatA kAlidAsa ke samaya kA bhArata : Adhunika bhArata ke pariprekSya meM / 35 For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kA sAmya vaiSamya kaisA haiM, isakI carcA uparokta kI gaI haiM / Adhunika bhArata kI sabhyatA meM jo parivartana AyA haiM, isa se sAmAjika vaimanasya bar3ha gayA haiM / jo hamArI saMskRti ke viruddha haiN| kAlidAsa ke kAvyoM meM nirdiSTa sthaloM se yukta * bhArata kA mAnacitra saMdarbha arthazAstra - viSNugupta, jayamaGgala, nItinirNAyapancaTIkAsameta, saMpA. zrIvizvanAthazAstrI, bhAga 1/2 sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI, dvitiya saMskaraNa, 1970 / kumArasaMbhava - kAlidAsa, saMpA. AcArya paM. sItArAma caturvedI, paMcamasaMskaraNa, saM. 2054 vikramAbda, uttarapradeza saMskRta saMsthAna, lakhanaU kenopaniSad - saMpA. jagadIzalAla zAstrI, motIlAla banArasIdAsa, vArANasI, dvitIya saMskaraNa, sana 1970 taitirIya upaniSad (upaniSada saMgraha) - saMpA. jagadIzalAla zAstrI, motIlAla banArasIdAsa vArANasI, dvitIya saMskaraNa, sana 1970 manusmRti - saMpA.vAsudeva la. caukhambA, kAzI, paMcama saMskaraNa, zakAbda - 1837 mAlavikAgnimitra - kAlidAsa, saMpA. AcArya paM. sItArAma caturvedI, paMcamasaMskaraNa, saM. 2054 vikramAbda, uttarapradeza saMskRta saMsthAna, lakhanaU yajurveda - saMpA. paM. jagadIzalAla zAstrI, motIlAla banArasIdAsa, dilhI, I. 1971, tRtIya saMskaraNa raghuvaMza - pro. revAprasAda dvivedI, sAhitya akAdamI, dillI, prathama saMskaraNa, I. 1993 vikramorvazIyam - kAlidAsa, saMpA. AcArya paM. sItArAma caturvedI, paMcama saMskaraNa, saM. 2054 vikramAbda, uttarapradeza saMskRta saMsthAna, lakhanaU 10. abhijJAnazAkuntala - saMpA. subodhacandra paMta, motIlAla banArasIdAsa, dilhI, prathama saMskaraNa, I. 1970 36 sAmIpya : moTo. 2006-mArya, 2007 For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra jainI vAcamupAsmahe kAvyAnuzAsana aura nATyadarpaNa kA maMgala padya www.kobatirth.org - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( hama jainI vANI kI upAsanA karate haiM ) * pArula mAMkaDa jaina AcAryoM ne saMskRta kAvyazAstra meM jo yogadAna diyA hai unameM AcArya hemacandra aura unake ziSyayugala rAmacandra aura guNacandra sarvAdhika prasiddha haiM / 'jainI vAcamupAsmahe' yaha padyAMza prAyaH sabhI jainAcAryoM ke kAvyazAstrIya granthoM meM draSTigocara hotA hai / paraMtu prastuta zodhapatra meM hama hemacandrakRta 'kAvyAnuzAsana' (kA.zA.) ke aura rAmacandra - guNacandrakRta 'nATyadarpaNa' (nA.da.) ke maMgala padya para vicAravimarza karanA cAhate haiM / sarvaprathama hama hemacandra ke maMgalapadya meM prayukta 'jainI vAcamupAsmahe' padyAMza kA vicAra karegeM / yathAakRtrimasvApadAM paramArthAbhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe // (kA. zA. 1 / 1 ) svabhAvataH madhura padoM se yukta parama zreSTha artha ko kahanevAlI aura sarva bhASAoM meM pariNata honevAlI jainI vANI kI hama upAsanA karate haiM / + isakI 'alaMkAracUDAmaNi' nAmaka vRtti meM hemacandra isa prakAra vivecanA karate haiM rAgAdijetAro jinAsteSAmiyaM jainI jinopajJA / anena kAraNazuddhayopAdeyatAmAha / ucyata iti vAk varNapadavAkyAdibhAvena bhASAdravyapariNatiH / tAmupAsmahe / upAsanaM yogapraNidhAnam / akRtrimasvAdUnyanAhAryamAdhuryANi padAni nAmikAdIni yasyAM sA / tathA svacchasvAdumRduprabhRtayo hi guNamAtravacanA api dRzyante / athavA akRtrimANyasaMskRtAnyata eva svAdUni mandadhiyAmapi pezalAni padAni yasyAmiti vigrahaH / ( vahI pR. 1) 'jina' kA matalaba hai jo rAga ityAdi (= dveSa) ko jItanevAle haiM ve / unakI yaha vANI vaha jainI vANI arthAt jinoM ke dvArA prayukta honevAlI / ataH usa vANI kI kAraNazuddhi se hI usakI grAhyatA batAte hue AcArya kahate haiM - jo bolI jAtI hai vaha huI vANI, jo varNa (akSara), pada tathA vAkya ityAdi rUpa meM bhASA meM pariNata hotI hai usakI hama upAsanA karate haiM / - 'upAsana' kA artha hai yoga meM nirdiSTa dhyAna / akRtrima svAdu arthAt svabhAva se hI madhura nAmAdi artha ko darzAne vAle pada jisameM haiM aisI vANI / svaccha, svAdu, mRdu, kabhI kevala guNavAcaka bhI pratIta hote haiM / athavA akRtrima hone ke kAraNa aura apariSkRta hone ke kAraNa hI mIThe tathA alpa buddhi vAloM ke lie komala (sarala) laganevAle pada jisameM haiM, aisA ( samAsa kA ) vigraha ho sakatA hai / 2 AcArya hemacandra Age samajhAte hue kahate haiM ki yaha (vANI) gIta ityAdi ke samAna hai / paramArtha AIOC (jagannAthapUrI) 2002 Dise. meM svIkRta zodhapatra | rIDara ina saMskRta, ela. DI. insTiITyUTa oNpha inDolojI, ahamadAbAda jainI vAcamupAsmahe - ( hama jainI vANI kI upAsanA karate haiM ) * - kAvyAnuzAsana aura nATyadarpaNa .. For Private and Personal Use Only 39 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra arthAt AtyaMtika kalyANa arthAt mokSa - ko kahanevAlI usa (vANI) kA svabhAva hone se paramArtha ko kahanevAlI - aisA kahA gayA | dravyAdi ke anuyoga bhI paraMparA se mokSa ke prayojana rUpa hone se paramArtha kA kathana karanevAle mAne gaye haiN| aura bhI saba devatA, manuSya tathA tiryaMc (pakSI) kI suMdara bhASAoM meM pariNata hotI arthAt tanmayatA ko prApta karatI hai; ataH vaha 'sarvabhASApariNatA' hai| ekarUpa hotI huI bhI bhagavAna kI ardhamAgadhI bhASA bAdaloM ne choDe hue jala kI bhA~ti Azraya ke anurUpa banake pariNata hotI hai / 3 isa taraha jagata ke lie vismayarUpa atizaya arthAt zreSThatva binA ekasAtha aneka prANiyoM para upakAra karanA saMbhava nahIM ho pAtA / 4 (1) jainI vANI ardhamAgadhI bhASA hemacandra ke 'viveka' meM dravyAnuyoga' ke sivA koI pada para prakAza DAlA nahIM gayA hai| hemacandra prastuta maMgala padya ke vivaraNa se nimnokta tathya ubhara Ate haiM jainoM kI sarasvatI jinopajJA hai aura jina vaha hai jisane rAga www.kobatirth.org - dveSAdi kaSAyoM ko jita liyA hai / (2) rAga-dveSa vihIna cittavAle muniyoM kI vANI hone se usakI kAraNazuddhi svayaM spaSTa hai ataH yaha upAdeya hai, svIkAra yogya hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ww (3) bolI jAtI hai isalie 'vAk' vANI hai aura akArAdi varNa, pada aura vAkyAdi bhAvarUpa hone se bhASAdravya meM pariNata hotI hai / usakI upAsanA hama karate I (4) upAsanA kA artha hai yogazAstra meM kathita praNidhAna dhyAna ciMtana ityAdi / (5) vANI ke jo pada haiM ve svabhAvataH hI madhura hone se AsvAdya haiM jo pada nAmAdi artha ko darzAte manana haiM / 38 - B - (6) svaccha, madhura, sukumAra Adi (zabda) kevala guNavAcaka hI hote haiM / svaccha, mAdhuryAdi kAvyaguNa se yaha vANI paripUrNa hai yaha garbhitArtha bhI dhvanita hotA hai / (7) svAbhAvika prAkRta (saMskRta nahIM haiM yAne pariskRta nahIM haiM) pada hone se hI svAdumadhura hote haiM tathA mandamati vAloM ko bhI sarala lagate haiM / yaha saba gItAdi ke bhI samAna hai / (8) paramArtha niHzreyasa mokSa ko kahanevAlI hone se yaha paramArthAbhidhAyinI bhI hai / kyoMki dravyAdi anuyoga bhI paraMparA se niHzreyasa ke hI prayojaka haiM / (9) jainI vANI sura nara aura tiryaMc kI suMdara bhASA meM pariNata hotI hai arthAt tanmayatA ko prApta hotI hai ataH ise "sarvabhASApariNatA" kahA gayA hai / For Private and Personal Use Only (10) ekarUpa hone ke bAvajUda bhI bhagavAna kI ardhamAgadhI bhASA bAdaloM ne barasAye hue pAnI kI taraha Azraya ke anurUpa pariNata hotI hai| jaise meghajala sAgara, saritA, tAlAba, Adi Azraya ke anurUpa barasatA hai aura Azraya vyApa meM samA jAtA hai, vaise ardhamAgadhI bhASA bhale eka ho mAnava, devatAgaNa sAmIpya : khosTo 2006 - bhArya, 2007 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aura tiryaMca sabhI ko apanI-apanI bhASA meM samajha meM AtI hai isalie use 'sarvabhASApariNatA' kahA gayA hai| (11) ina 'atizayoM' ke binA ekasAtha aneka jIvoM para upakAra karanA asaMbhava hai| adhunA hama nATyadarpaNakAroM ke maMgalapadya kI samIkSA kareMge - prathama viveka meM mUlagrantha aura svapajJavRtti ke AraMbha meM donoM ke lie maMgalAcaraNa kA samAna padya (hAlAM ki do bAra ullekhita karate haiM) ud-ghoSita karate hue rAmacandra guNacandra kahate haiM - caturvargaphalAM nityaM jainI vAcamupAsmahe / rUpaidazabhi vizvaM yayA nyAyye dhRtaM pathi // 1/1 / / dharma, artha, kAma aura mokSarUpa caturvargAtmaka phaloM ko pradAna karanevAlI, jinoM kI usa vANI ko hama namaskAra karate haiM jisane apane bAraha rUpoM (dvAdazAMga - se) dvArA saMsAra ko nyAyocita mArga meM sthApita kiyA hai| svopajJa-vRtti meM isa padya ko maMgala-paraka aura abhinaya-paraka do arthoM meM kahA gayA hai - (1) caturvarga ityAdi - caturvargo dharma - artha - kAma - mokSa - yathaucityaM pradhAnaM gauNaM vA phalaM yasyAM samudAya - samadAyinorabhedo'pyasti, tena puruSabhedena eka - dvi - tri puruSArthaphalatve'pi catarvargaphalatvaM na vihanyate / iSTalakSaNAtvAcca phalasya yo yasya, puruSArtho'bhISTaH sa tasya pradhAnaM, aparo gauNaH / 'nityam' ityanena AvazyakaM vAcaH caturvargaphalaM prati hetutvamucyate / arthApekSayA jinAnAmiyaM jainI / jinopadiSTaM hyartha RSayo grathnanti / 'vAcam' iti bhAratIm / 'upAsmahe tadarthAnuSThAnena samIpe vartAmahe / samIpavRtyA ca tadekazaraNAtmAtvamAtmanA ravyApitam // (nA.da. pRSTha 1/1 upara) caturvarga arthAt dharma, artha, kAma aura mokSa rUpa cAroM puruSArtha aucitya ke anusAra jisake pradhAna yA gauNa phala haiM vaha caturvargaphalA vANI huI / samudAya aura samudAyI kA abheda mAnA jAtA hai isalie puruSabheda se eka do aura tIna puruSArtha phala ke rUpa meM ho to bhI caturvarga kA khaNDana nahIM hotA / phala ke iSTa hone se cAroM puruSArthoM meM jisa samaya jo puruSArtha jisako abhISTa hai, vaha usake lie pradhAna hotA hai aura anya puruSArtha gauNa phala vAle hote haiM / caturvarga phaloM ke sAtha anvita hone vAle 'nityam' isa padase vANI kA caturvarga phala ke prati Avazyaka - anivArya - hetutva sUcita kiyA hai| yaha jinavANI zabdAtmaka hI ho yaha Avazyaka nahIM, kintu artha kI apekSA se (rAgAdi ke jetA) jinoM kI yaha vANI hone se use 'jainI' kahA gayA hai| kyoMki jinoM ke dvArA batAe gaye artha ko hI RSi apane grantha meM grathita karate haiM / vAcam se bhAratI - sarasvatI kA grahaNa hotA hai / upAsmahe artAt isake anuSThAna se samIpa-upasthita hote haiM / samIpa rahane ke kAraNa apane ekamAtra zaraNAgatatva ke rUpa meM pratipAdita kiyA hai| jainI vAcamupAsmahe - (hama jainI vANI kI upAsanA karate haiM)* - kAvyAnuzAsana aura nATyadarpaNa ... u& For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'nityam' kA upAsmahe pada ke sAtha bhI anvaya karate hue nA.da. kAra Age spaSTatA karate hue kahate hai - "nitya' kA yahA~ 'upAsmahe' pada se bhI anvaya hotA hai / isameM upAsana kA aviccheda (=nairantarya) sUcita hotA hai / dvAdazarUpa arthAt AcArAMga sUtra se lekara draSTivAda taka jainadharma ke bAraha mukhya aMka / yahA~ para prasiddha bAraha mukhya aMga hI abhipreta hai, anya jaina AgamAdi nahIM, kyoMki unakI tulanA bAraha rUpakoM ke sAtha nahIM ho pAtI / _ 'vizva' pada samudAya kI dRSTi se ekavacana meM hai| vizva arthAt karmabhUmi ke prAdhAnya ko lekara manuSyaloka athavA pUrA vizva (saMsAra) / nyAyya pada kI dharmapathyartha ityAdi sUtra se nyAyya arthAt nyAya meM yat pratyaya karane se siddhi hotI hai| nyAyAnukUla mArga meM 'dhRtaM' arthAt vyavasthita kiyA / yaha vyavasthApana tInoM kAla meM hone se atIta (bhUtakAla kA) nirdeza kiyA hai / kyoMki dhRtam pada se pratIta hotA atItanirdeza vANI ke anAditva ko sUcita karatA hai / (vahI. pR. 9, 10) dvitIya vyAkhyA : nA.da.kAra prastuta maMgala kI abhinayaparaka vyAkhyA karate haiM - (2) yadyapi sAkSAt dharma - artha - kAmaphalAnyeva nATakAdini tathApi 'rAmavad vartitavyaM na rAvaNavad' iti heyopAdeya - hAnopAdAnaparatayA, dharmasya ca mokSahetutayA mokSo'pi pAramparyeNa phalam / 'nityam' ityanena caturvargaphalAnyeva rUpakANi nibandhanIyAni iti khyApyate / jinAnAM rAgAdijetRNAM lakSaNapraNayanApekSeyaM jainI / na nAma sarvatropadiSTaM lakSaNaM na / navekSA'rvAcInadRzaH saMkSepavistarAbhyAM tat kartR prabhavanti / yadyapi nATakAdi rUpaka prakAra dharma, artha, aura kAma ina tInoM meM se kisI eka phala ko sAkSAt rUpa se pradAna karate haiN| phira bhI 'rAma kI taraha varatAva karanA cAhie rAvaNa kI taraha nahIM' isa taraha heya aura upAdeya (parityAjya aura grAhya) paraka hone se paraMparA se dharma bhI nATakAdike rUpa meM mokSa rUpa phala kA kAraNa ho sakatA hai| 'nityam' se caturvarga phalarUpa nATakAdi kA hI nirUpaNa kaviyoM ko karanA cAhie yahI bAta yahAM sUcita kI gaI hai / 'jinoM' se arthAt rAgAdi ke vijetA santoM kA grahaNa bhI yahA~ hotA hai ataH rAgAdi ko vaza meM karanevAloM kI yaha vANI sAkSAt rUpa se - apane mUla rUpa meM (jinoM kI na hone para bhI) racanA kI dRSTi se jinoM kI hI kahI jA sakatI hai| aura sarvatra upadiSTa artha lakSaNa na ho aisI koI bAta nahIM hai / navIna dRSTivAle arvAcIna bharatAdi usako vistAra se kaha sakate haiM / 'vAcam' ko spaSTa karate hue nA.da.kAra batAteM hai ki 'vAcam' arthAt nATakAdi rUpa vANI kA 'upAsmahe' arthAt hama parizIlana karate haiM / 'nityam' pada isa abhinaya paraka artha meM bhI - 'caturvarga' aura 'upAsmahe' donoM padoM ke sAtha vaMdanaparaka artha kI taraha yahAM bhI joDA gayA hai| abhiprAya yaha hai ki, nATakAdi kA satata parizIlana na karanevAle vidvAna ko - nATyazAstra Adi para grantha racanevAle aucitya ko pratipAdita karanevAle-unako ucita niyamoM ke pratipAdaka vidvAn kaise kaha sakate haiM / 'rUpaka' zabda kI vyutpatti vizada karate hue donoM granthakAra kahate haiM - rUpyante abhinIyante iti 40 sAmIpya : moTo. 2006 - bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rUpANi nATakAdIni / 'rUpita' arthAt abhinaya dvArA pradarzita kiye jAte haiM isalie nATakAdi 'rUpaka' kahalAte haiN| isase anabhineya hai (kAvyAdi) vahAM 'rUpa' zabda apratIta hI rahatA hai| ataH vANI kA sAmAnya nirdeza hone para bhI vANI abhineya - nATakAdi rUpa hI samajhI jAnI cAhie / vaise 'abhineya' ke bAraha se bhI jyAdA bheda haiM, kintu prastuta prakaraNAnusAra 'dvAdaza' pada kahA hai / 'vizvam' pada pahalI vyAkhyA ke samAna yahAM bhI samudAyavAcI hI hai| samavakAra Adi rUpaka prakAroM meM devatA Adi kA caritra nirUpaNa hotA hai isalie nATaka meM bhI samasta vizva kA (kevala martyaloka kA hI nahIM) samAveza hotA hai / 'pathi' pada yaza sampAdana kA upAya hone se uttama kAryoM ko bodhita karatA hai / nAyaka aura pratinAyaka ke viSaya meM dharma aura adharma ke phaloM ko dikhalAkara nATakAdi durdAntacitta (adharmiyoM) ke vyavahAra ko bhI nyAyya mArga meM vyavasthApita karate haiM / ___ isa vyAkhyA meM bhI zraddhAparaka hone se yaha padya namaskAra sUcaka hI samajhanA cAhie / isa padya ko vivaraNa ke prAraMbha meM aura mUla grantha kI kArikA rUpa meM yaha sUcita karane ke lie rakhA gayA hai ki mUlagrantha aura vRtti donoM ke kartA abhinna haiM / (nA.da. pR. 11, 12) maMgalaparaka aura abhinayaparaka do prakAra ke vivaraNa se nimnokta tathya ubhara Ate haiM / (1) paraMparA anasAra maMgala padya meM iSTa aura samacita devatA ko namaskAra kiyA gayA hai| yahAM iSTa aura samucita devatA jainI vANI hI hai / vANI kI prazaMsA se samagra kRti aura artha kI prazaMsA vyaJjita hotI hai| (2) rAgAdi ke jetA haiM ve jina haiM unakI vANI ardhamAgadhI bhASA jo arthApekSA bharatAdi muni kI bhI vANI hai kyoMki RSi rAgAdi jetA jo haiM unhIM kI (jinoM kI) vANI kahate haiN| bhASA cAhe saMskRta ho / bhale hI ve arvAcIna ho, para nUtana dRSTivAle haiM ataH granthakAra bharatAdi kI bhI prazaMsA karate (3) dharma - artha - kAma aura mokSarUpa puruSArtha catuSTaya jainI vANI kA phala hai / nATya ke saMdarbha meM prathama tIna puruSArtha hI phalarUpa haiM kintu dharma se mokSarUpI puruSArtha kA bhI AkSepa ho jAtA hai / (4) vANI 'dvAdazAGgI' hai| vaise 45 jaina Agama haiM, paraMtu yahA~ sUtrakRtAMgAdi bAraha aMga AgamoM kA nirdeza hI ucita samajhA gayA hai| kyoMki abhinayaparaka artha meM prastuta vANI nATakAdi bAraha prakAra ke rUpakoM ko dhAraNa karatI hai aura jagata ko nyAyya mArga meM vyavasthApita karatI hai| rUpakoM meM nATakAdi ko dekhate hue adharma ke patha para jo haiM ve uddhata manuSya bhI nyAyya patha para - dharma ke patha para pratiSThita hote haiN| kyoMki nATakAdi meM rAma kI taraha jInA cAhie rAvaNa kI taraha nahIM, yahI upadeza vyaJjita hotA hai| (5) 'nitya' vizeSaNa donoM artha meM caturvarga aura 'upAsmahe' ke sAtha juDatA hai / nityam - Avazyaka vANI jo caturvarga prati kAraNarUpa hai / 'upAsmahe se tadarthAnuSThAna se usa vANI kI samIpa meM rahate haiM yaha vidita hotA hai| arthAt nairantarya sUcita hotA hai| abhinayaparaka artha meM catarvargaphala rUpa jainI vAcamupAsmahe- (hama jainI vANI kI upAsanA karate haiM)* - kAvyAnuzAsana aura nATyadarpaNa ... 41 For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rUpakoM ko nibandhita karanA hI cAhie yahI artha sUcita hotA hai / aura 'upAsmahe' se nATakAdi granthoM kA aura usake zAstra granthoM kA satata parizIlana samajhanA cAhie / (6) vizva se 'martyaloka' aura sArA 'vizva' (caudaha bhuvanAdi) yahI eka artha sUcita hotA hai / dUsarA artha hai nATakAdi meM khAsa taura se samavakArAdi meM deva daitya ke carita hone se manuSyaloka ke sivA itara loka kA bhI nirUpaNa Avazyaka samajhA gayA hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - 42 (7) nyAyye pathi - nyAya se anapeta arthAt nyAyAnukUla mArga meM vizva ko pratiSThita karanA jainI vANI kA kartavya hai / nATaka ke sandarbha meM yazasaMpAdana ke upAya rUpa hone se nAyaka pratinAyaka ke nayAnaya (naya aura anaya) rUpa phala ke upadeza se nATakAdi duSToM ko bhI supatha para pratiSThita kara sakate haiM / samIkSA : nATyadarpaNakAra ke maMgala padya ke preraNAsrota hemacandra kA kA.zA. hI hai / paraMtu kA.zA. kA padya paraMparAgata aura kevala dharmaparaka hai| jabaki, nA.da. kAra maMgala padya se jainI vANI kA nATyavANI taka vistAra karake vyavahArika abhigama kA svIkAra karate haiM, bezaka padya kA maMgalaparaka aura abhinayaparaka artha jatAne meM nA.da.kAra kA parizrama sAyAsa lagatA hai| kA.zA. meM hemacandra kA maMgala padya nitAnta sahaja aura bhaktibhAva pUrNa hai| hemacandra ne kAvyaparaka artha dene kA sabhAna prayatna nahIM kiyA hai / madhura mRdu svAdu ye jainI vANI - bhagavAna kI ardhamAgadhI bhASA ke nirAle guNa haiM aura unake nirUpaNa se sahaja rUpa meM mAdhurya, sukumAra ityAdi kAvyaguNoM kI vyaJjanA bhI niSpanna ho hI jAtI hai / - hemacandra ne bhI rUpaka ke dvAdaza bheda svIkRta kiye haiM, prakaraNI ke badale ve saTTaka kA nirdeza karate haiM itanA pharka hai / nA.da. ne prakaraNI ko joDakara apane rUpakabheda ko bhI dvAdaza hI mAnA hai / kintu unheM dvAdazAMgI jainI vANI ke sAtha yukta kara diyA hai / atra unakA preraNAstrota dazarUpaka hai / dazarUpaka meM dhanaJjayane viSNu ke daza avatAroM ko lekara rUpaka ke daza prakAra nirUpita kiye haiM / (da.rU. 1/2) rAmacandra - guNacandra ne caturvarga ko nATya kA phala mAnA hai / ataH unakA abhigama sAhitya ke saMdarbha meM bhI dhArmika hai| pUrA kAvya va nATyasAhitya kA phala kevala Ananda hai / kAvya aura nATya meM upadeza jarUra AtA hai para vaha kAntAsaMmita hai / sAhitya mAtra kA pradhAna prayojana anargala Ananda hI hai | hemacandra ne kAvya ke saMdarbha meM AnandarUpa prayojana kA svIkAra kiyA hI hai kyoMki kalA mAtra Ananda ke lie hI hotI hai (kA. zA. 1 / 3) / For Private and Personal Use Only sAmIpya : khosTo 2006 - bhArya, 2007 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAdaTippaNa a. vAgbhaTakRta kAvyAnuzAsana 1/1 ni.sA. AvRtti 1965 va. narendraprabhasUrikRta alaMkAramahodadhi 1/1 : saM. ela.bI.gAndhI, jI.o. aisa. baroDA, 1942 ka. AcArya ajitasenakRta alaMkAra cintAmaNi saM. nemicandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha, dilhI, : 1973, ityAdi graMtha kA maMgalapadya 2. bAlastrImUDhamUrkhANAM nRNAM cAritrakAkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJaiH siddhantaH prAkRtaH kRtaH // 1 // (kA.zA. hemacandra vRtti meM uddhRta padya pR. 1) : saM. DaoN. tapasvI nAndI, ela.DI.insTiITyUTa oNpha inDolojI, ahamadAbAda, I.sa. 2000. tadetagdItAdisAdhAraNamiti vizinaSTi / paramArtho niHzreyasaM tadabhidhAnazIlAM paramArthAbhidhAyinI dravyAdyanayogAnAmapi pAramparyeNa niHzreyasaprayojanatvAt / tathA sarveSAM suranaratirazcAM vicitrAsu bhASAsu pariNatA tanmayatAM gatAM sarvabhASApariNatAm / ekarUpApi hi bhagavato'rdhamAgadhI bhASA / vAridavimuktavArivadAzrayAnurUpatayA pariNamapi / yadAha - devA daivIM narA nArI zabarAzcApi zAbarIm / tiryaJco'pi hi tairazcI menire bhagavagdiram // 2 // na hyevaMvidhaM bhuvanAdbhutamatizayamantareNa yugapadanekaH sattvopakAraH zakyakartum / (vahI pR. 1) kA.zA. 1/1 viveka (pR. 2) : saMpA. ra.cho. parIkha mahAvIra jaina vidyAlaya muMbaI, 1938 anuyoga cAra prakAra ke haiM - caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga - jo paraMparAse niHzreyasa mokSake sAdhaka bana sakate haiN| bAraha aMga nimnokta haiM - (1) AcArAMga (2) sUtrakRtAMga (3) sthAnAGga (4) samavAyAGga (5) bhagavatI (6) jJAtAdharmakathA (7) upAsakadazA (8) antaHkRtadazAMga (9) anuttaropapAtika (10) praznavyAkaraNa (11) vipAka (12) dRSTipAda / nA.da. pR. 1,2 saMpAH. AcArya vizvezvara. dillI vizvavidyAlaya, 1961. OM 6 . jainI vAcamupAsmahe- (hama jainI vANI kI upAsanA karate haiM)* - kAvyAnuzAsana aura nATyadarpaNa ... 43 For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir purAzma, madhyAma ane navAzmakAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo DaoN. Ara. TI. sAvaliyA* purAmakAlIna saMskRti : saMskRtinI zarUAtanAM hajAro varSono vRttAMta analikhita rahyo che. e kAlanI saMskRtinA vRttAMta mATe anya samakAlIna sAdhano dvArA keTalIka rUparekhAtmaka mAhitI maLe che. AthI saMskRtinA A prAgu-akSarajJAna ke nirakSarajJAnakAlane "prAgu-aitihAsika kAla' tarIke oLakhavAmAM Ave che. A kAlamAM mAnavasarjita TakAu cIjo mukhyatve pASANanI ghaDavAmAM AvatI. AthI te yugane "pASANayuga' kahe che. e cIjomAM mukhyatve hathiyArono samAveza thAya che. prA-aitihAsika kAla A pASANayugono banelo che. prAgu-aitihAsika saMskRtinA vRttAMtano sarva AdhAra e kAlanI purAvastukIya sAdhanasAmagrI para rahelo che, jemAM mukhyatve mAnave ghaDelAM pASANanAM hathiyAro, mAnavonA ane mAnavanI sAthe saMkaLAyelA prANIonA dehAvazeSa, mAnave ghaDelAM vAsaNo vagere sAmagrIno samAveza thAya che. A sAmagrI sthaLatapAsa ane keTaleka aMze ukhkhanana (khodakAma) dvArA prApta thaI che. prAgitihAsanA vibhAgIkaraNamAM moTebhAge stara-racanA, ojAronA ghaDatara, vaparAyelI vastuo, prAptisthAno vagereno upayoga thAya che. temAM ojAro banAvavAmAM vaparAtAM padArtho vadhu mahattva dharAve che. A mujaba thatA vibhAgIkaraNamAM jyAre mAtra paththaronAM ja ojAro uparAMta asthi (hADakAM)onAM ojAro vaparAtA tevA yugane azmayuga' nAma ApavAmAM Ave che. paththaronI sAthe tAMbu, kAMsuM jevA padArtho ojAro banAvavA mATe vaparAya che tyAre te yugane 'tAmrAzmayuga" kahe che. jyArathI lokhaMDanAM ojAro vaparAvA mAMDe che tyArathI 'lohayuga'nI zarUAta gaNAya che. samagra daSTie bhAratanA prAgitihAsanA vibhAgo A pramANe pADavAmAM Ave cheH (1) prAcInAzmayuga : (Palaolithic or Old Stone Age) Azare 25 hajAra varSa pahelAMno ane vizva-itihAsamAM Azare 26 lAkha varSa karatAM vadhu jUno samaya. (2) madhyAmayuga (Mesolithic or Middle Stone Age) Azare 25 hajAra varSathI 13 hajAra varSa sudhI (3) aMtyAmayuga (Neolithic or New Stone Age) Azare sADA cAra hajAra varSathI 13 hajAra varSa sudhI (4) navAzmayuga Azare cAra hajAra varSathI 6 hajAra varSa sudhI (5) tAmrAmayuga (Copper Bronze Age) Azare traNa hajAra varSathI cha hajAra varSa sudhI Delivered lectures in the Deparment, under the UGC scheme of exchange of teacher : Department of History, Sardar Patel University, Vallabh Vidyanagar. Date : 1 & 2 September, 2006 variSTha adhyApaka, bho.je.vidyAbhavana, eca. ke. kaoNleja kaeNmpasa, Azrama roDa, amadAvAda-9 sAmIpya: okTo. 2006-mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (6) lohayuga : (Iron Age) Azare traNa hajAra varSathI Aja sudhI sAmAnya bhASAmAM joIe to, * Adima asaMgrAhaka tabakko athavA Adya ane madhyapASANa yugo * vikasita atrasaMgrAhaka tabakko athavA aMtyapASANa/madhyapASANano yuga prAraMbhika anna utpAdana tarapha saMkramaNa athavA Adya nUtanapASANa yuga sthAyI grAma komo athavA vikasita nUtanapASANa yugItAmrapASANa yuga nAgarikIkaraNa athavA kAMsyayuga A rUparekhAnI aMtargata judAM judAM sthaLonI AnupUrvI mATe paNa jAtajAtanA vivAdo cAlatA hoya che. khAsa karIne A vivAdomAM paththaranAM ojAronAM svarUpo, e ojAro sAthe maLatAM prANIonAM asthio vagere vAparIne dalIlo thatI hoya che. game te abhiprAyo hoya to paNa prAga-itihAsanI jJAnaprAptinA viziSTa mArgo dvArA bhAratamAM prAgitihAsanuM ane Adya-itihAsayuganuM jJAna prApta thayuM che e spaSTa che. prAgaitihAsika mAnavavidyA (Prehistoric Anthopology) dvArA mAnavano zArIrika vikAsa jANI zakAya. che ane prAgaitihAsika purAtattva (Prehistoric Archaeology)thI mAnave zrama dvArA meLavelI mAnavatA jANI zakAya che. nisarganA pheraphAro ane padArthonI goThavaNImAM eka ja prakAranA svarUpavALA paththaro, retI, mATI vagerene stara athavA vaLuM kahe che. mAnavonA pravRttisUcaka padArtho paNa pRthvI para starAnukramamAM aneka sthaLe goThavAyelA maLe che. te sthaLe naisargika prakriyA tathA mAnavonI buddhi tathA mahenatathI staromAM pheraphAro thatA hoya che. A tapAsamAM mAnavakRta vastuo tathA naisargika paristhitimAM thayelA pheraphAro lakSamAM levAmAM Ave che. mAnavakRta vastuonI madadathI samajAya che ke mANaso potAnI jarUriyAta saMtoSavA mATe joItAM dhAradAra sAdhano paththaranA banAvatA. prAcIna pASANayugamAM mAnava prANIonA zikArathI tathA mAchalIomAMthI bharaNapoSaNa karato. zikAra karavA mATenAM ojAro banAvavA mATe paNa ojAro ghaDavAno vicAra mAnavamanamAM Avyo hoya tema lAge che. paththaranAM ojAronA mukhya be prakAra hatA (1) ghaDIne banAvelA ojAro (Core Tools) (2) cIrIo pADI banAvelA ojAro (Flake Tools). A ojAro banAvavAmAM AkAranI darakAra rakhAI lAgatI nathI. jemAM phaLAM jevAM hathiyAro (bhAlAnI aNIo) tathA paththaranA TukaDA karIne ke cholIne banAvelAM judI jAtanAM ojAro maLe che. paththaronAM ojAro banAvavA mATe zarUAtamAM anukULa paththara zodhIne te phoDavAmAM Avato ane tenuM ojAra banAvavAmAM AvatuM. temAM gAbha ke patarIno upayoga thato jovAmAM Ave che. paraMtu paththaranAM ojAronA ghaDatarano vikAsa thavAthI sArI rIte baMdhAyelA sUkSma rajakaNavALA paththarono upayoga karavAmAM Avato. AvA paththaro aNiyALI eraNa para mUkIne phoDavAmAM AvatA. te paththaronA naLAkAra ke zaMkuAkAra gAbha parathI patarI kADhavAnA prayogamAM jayAre aNI lAMbI kADhavAnI jarUra paDI tyAre naLAkAra gAbhanI eka lAMbI bAju para pahelAM ADI avaLI nAnI nAnI patarIo kADhavAmAM AvatI. A rIte paththara phoDIne A paththarane aNiyALI eraNa para rAkhIne tene bAju parathI halakI hathoDInA ghA karavAthI lAMbI patarI nIkaLe che. A patarIne nasa kAkaravALI hoya che. A kAkaravALI, nasane lIdhe AvI patarIone "kAkaranasa' patarI kahevAya. A rIte gAbha parathI pahelI patarIo nIkaLe te moTebhAge purAma, madhyama ane navA makAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo 45 For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vacce eka nasavALI hoya che. paraMtu gAbha nAno thAya tyAre tenI parathI be nasavALI patarIo paNa nIkaLe che, tethI patarIo tapAsatAM tenI uparathI naso tathA te phoDavAnI paddhati bAbata anumAna thaI zake che. Ama, paththaro phoDavA mATe vaparAtI vividha paddhatio jotAM temAM paththaramAMthI vadhu patarIo kADhavAnI rIta vikasatI gaI che. tenI parathI manuSyanI buddhi mATe anumAna karI zakAya ke zarUAtamAM manuSyanI tenI tAtkAlika jarUra pUrI pADavA mATe ojAro ghaDavAnI AvaData vikasI che, arthAt tenI kArIgarI ane vicAra karavAnI zaktimAM sAro vikAsa thayo hato. A paristhitino khyAla ojAronA ghATa parathI paNa AvI zake che. azma ojAro paikI azmabhurikA, azmakuThAra lAMbo vakhata vaparAyAM, paraMtu tenI sAthe cAlu thayelI patarI vAparavAnI paraMparAmAM patarImAMthI judAM judAM sAdhano banAvavAnI paraMparA vikasatI cAle che. A paraMparAmAM maLI AvatAM sAdhanomAM jAtajAtanI khurapI athavA cholavAnAM sAdhano ghaNAM maLe che. A sAdhano moTe bhAge eka bAju para ke judI judI bAju paranI dhAra ane tenA upayogathI oLakhAya che. jema ke, pArzvakhurapI, antaHkhurapI, antargoLa khurapI, bahirgoLa khurapI vagere viziSTa banAvelI hoya che. ghaNIvAra jAtajAtanA garbhono paNa A kAmamAM upayoga thato jovA maLe che. pramANamAM nAnAM ojAro vaDe lAkaDAM, vAMsa ke evA padArtho para kAma thatuM hovAnI kalpanA che. A ojAronA vikAsa pachI patarIo parathI hAlanAM cappanAM pAnAM jevAM ojAronA bhAgo trikoNa, ardhacaMdra, samabAju, catuSkoNa vagere ghATanAM paththaranAM sAdhano maLe che. A sAdhano pramANamAM ghaNAM nAnAM hoya che tethI te hAthamAM pakaDIne vAparavAne badale koI hAthA para caDAvIne vAparatA hovAno abhiprAya jovAmAM Ave che. A jAtanAM paththaranAM ojAronI vaparAza tAMbA ane kAMsAnAM ojAronI sAthe tathA paththarane ghasIne dhAra kADhIne banAvelAM navAzma ojAro sAthe thato najare paDe che. - paththaranAM ojAronI dhAra sakhata ane lAMbo vakhata cAle evI banAvavA mATe paththarane ghasIne AkhI dhAra sIdhI karavAmAM Ave che. paththarane bIjA paththara para jarUra paDye retInI madadathI ghasIne tenI dhAra vyavasthita karavAmAM Ave che. A jAtanAM paththaranAM ojAro uparokta trikoNa vagere karatAM ghaNAM moTAM hoya che, ane tethI te jaladIthI maLI Ave che. paththaranAM ojAronA ghaDataramAM dhAra kADhavAnI A viziSTa paddhativALAM ojAro lIsAM ane camakatAM hoya che, tethI tene Polished Stone Tools (polIDa sTona Tulsa) tarIke oLakhavAmAM Ave che. A ojAromAM kahADI, vAMsalA, kodALI, chINI, hathoDI jevAM vividha ojAro prApta thayAM che. AvAM ojAronI sAthe kyAreka tAMbA ke kAMsAnAM ojAro tenA upalA tharamAMthI maLe che. ojAro uparAMta paththaranAM vATavAnAM sAdhano nizA, nizAtarA vagere paNa prAgaitihAsika kALamAM maLavAnI zarUAta thAya che. tenI vaparAyelI uparanI sapATInA ghasArAne lIdhe te oLakhAya che. prAgitihAsamAM paththaranI A vastuo uparAMta asthi athavA hADakAM maLe che. temAM moTe bhAge majabUta ane lAMbo samaya TakI zake evAM hADakAM, chipolIo vagereno samAveza thAya che. hADakAMno moTo bhAga manuSyoe mArelAM ane khAdhelAM jAnavaronA bhAgo hoya che, jayAre manuSyanAM hADakAM ghaNAM ochA pramANamAM maLe che. hADakAMmAMthI banAvelAM ojAro paNa maLI Ave che. temAM nAnI khurapI, bhAloDA tathA sAbarazIMganI kodALIo jevA ghaNAM ojAro hoya che. A ojAro azmayugonA uttarArdhamAM maLe che ane tenA adhyayanathI tatkAlIna kudaratI paristhiti temaja manuSyo ane pazuo temaja Itara jIvo sAthenA saMbaMdho samajavAmAM ghaNI sahAya maLe che. - paththaranAM A ojAronI prakriyA vadhu karakasarayukta che, tethI temAM sAdhanono vadhu kuzaLatApUrvaka upayoga thato hovAnI mAnyatA sakAraNa gaNAya. taduparAMta paththaranAM ojArane ghasIne dhAra kADhavA mATe vadhAre navarAzanI jarUra sAmIpyaH okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 5 ,,,, paDe. e navarAza mATenI jarUrI pArzvabhUmikA paNa A paththaranAM ojAro sUcavI jAya che. Ama paththaranAM ojAronI banAvaTa, upayoga ityAdinI prakriyAno vicAra karatAM tenA ghaDatara parathI paththaro meLavavAmAM rAkhavAmAM AvatI sAvadhAnI tathA kudaratI paristhitimAM ojAro banAvavA mATe maLatA paththarono karakasarabharyo upayoga karavAnI kuzaLatA vadhatI jatI najare paDe che. tethI samajAya che ke potAnI jarUra pramANe mANaso ojAro banAvatA ane vAparatA. hADakAMnAM vividha sAdhano paikI aNI, bhAloDa, aMjanazalAkA jevAM sAdhano tathA soya, kotaraNI mATenAM sAdhanothI manuSyanI keTalIka kArIgarIno khyAla Ave che. temAM soya-sAdI ane nAkAvALI maLatAM tenI madadathI thatAM sivaNakAma, bharatakAma vagereno khyAla Ave che. A sAdhanothI manuSyo mAtra upayogI vastuo uparAMta kalAnAM tattvovALI vastuo paNa banAvatA hovAnA purAvA prApta thAya che. Ama paththara ane hADakAMnAM ojAro manuSyanI buddhi dvArA kudaratamAM maLatI vastuono potAnA upayoga mATe jarUrI pheraphAra karavAnI zakti darzAve che ane temAM kArIgarInI vividha zaktio darzAve che. paraMtu te kArIgarIno vadhu vikAsa agninA upayogathI kRtrima padArtho banAvavAthI thato nihALAya che. agnino upayoga manuSyo rAMdhavAmAM lAMbA vakhatathI karatA hoya ema baLelAM hADakAMo parathI dekhAya che. sInathropasa nAmanI manuSya jevAM prANIonI jAti hatI. cInamAM pekiMga najIka cAukAu-TakhanI guphAmAM rahetI. A guphAmAMthI banelAM hADakAM maLI AvavAne kAraNe anumAna karavAmAM Ave che ke te agnino upayoga karatI haze. Ama Adi mAnava kudarata Ape tevo zikAra karIne khorAka prApta karato ane saMgraha karato. upalA prAcIna pASANayugamAM Azare 25,000 varSo pUrve kromeganana, roDesiyana ane nienDarathala nAmanI manuSya jAtio pRthvI para hatI. nIcalA pASANayuganA himayugomAM 4,00,000 varSo pUrve pithekethropasa, heIDalabarga vagere nAmanI mAnavajAtio pRthvI para hatI. nienDarathala nAmanI vicitra manuSyajAti Adhunika manuSya karatAM judI hatI. mAnava saMskRtimAM A jAtie paNa phALo Apyo che. A jAti phaLAM jevAM hathiyAro tathA paththaranA kaDA karIne ke cholIne judI jAtano ojAro banAvatI. A jAtinA mANaso ekatrita thaIne vyavasthita samUhomAM zikAra karatA. AmAMthI sAmAjika saMgaThana thayuM haze. prAcIna pASANayugamAM muDadAMne kabaromAM dATavAmAM AvatAM. te kabaro ghara tarIke upayogamAM levAtI. guphAomAM paNa kabaro karavAmAM AvatI. kabaramAM zaba pAse mAMsa tathA ojAro rAkhavAmAM AvatAM, kAraNa ke evI mAnyatA pracalita hatI ke mRtaAtmAone paNa vastuonI jarUra paDe che. A yuganAM ojAro sIriyA, bhArata, cIna, sAIbiriyA vageremAMthI maLI AvyAM che. * prAcInAzma yuganA manuSyonA jIvananirvAhamAM bAremAsa pANI maLI rahe tevA vistAro ane tenI sAthe temanAM sAdhano banAvavA mATe jyAM paththaro maLatA hoya tevAM sthaLoethI temanA vasavATanAM eMdhANa maLe che. bhAratamAM maLelA prAcInAma yuganAM ojAronAM sthaLo tapAsatAM samajAya che ke A yuganA loko nadIkinAre athavA tenAthI thoDe dUra, moTe bhAge rahetA hatA. samagra daSTie vicAra karatAM samajAya che ke jyAM kudaratI guphAo ke nAnA DuMgaronI ADamAM prAcInAzma yugathI manuSyo rahetA jayAM AvI paristhiti na hoya tyAM jhADane Azraye ke khullAmAM teo rahetA. prAcInAma yugathI aMtyAma yuga sudhInA avazeSo AvI paristhitimAM maLe che. prAcInAma yuganA avazeSo tapAsatAM eka hakIkata spaSTa thAya che ke te yuganA padArthomAM sthAnika padArtho vaparAyelA hoya che. A parathI jaNAya che ke prAcInAzma yugamAM sAmAnyataH manuSyane bIjA pradezo para potAnA yogakSema mATe AdhAra rAkhavo paDato na hato, tethI A yugamAM jyAre manuSyo sthaLAMtara karIne bIjA pradezamAM jatA purAma, madhyama ane navAmakAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo 47 For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org tyAre bIjA pradezamAM loko yogakSema mATe te pradezamAM maLatA sthAnika padArtho para AdhAra rAkhatA hovAthI temanA bIjA pradezo sAthenA saMparkonuM pramANa nahIMvat che. padArthonI banAvaTa ane tenI rUparacanA dvArA nizcita thatAM rUpasAmya parathI saMparko sthApita karavAnI paddhatino upayoga prAgitihAsamAM ghaNo thAya che. tenI madadathI judI judI jagyAethI maLatI vastuonA banAvanAranA saMparko ke sthaLAMtaro bAbata vicAraNA thatI hoya che. prAcInAzma yugane vaTAvIne madhyAma ane aMtyAzma yuganA saMparkonI hakIkato tapAsatAM paNa ojAronI rUpasamatAnI madadathI eziyA tathA yuropa vaccenA saMparkono khyAla paNa Ave che. A saMparko che ke sthaLAMtaro e praznano javAba Apavo muzkela che. paraMtu A yugonAM ojAromAM paNa ghaNI samAnatA hovAthI tenI madadathI saMparkanI kalpanA karavAmAM Ave che. bhAratanA moTA bhAganA pradezomAM A samatA dekhAya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMparko ane sthaLAMtaro moTebhAge yogakSema mATe thatAM hoya che. jyAre naisargika ke mAnavIya pravRttithI eka sthaLa yogakSema mATe pratikULa jaNAya tyAre manuSyo teno tyAga karI bIje sthaLe jatA hovAnI prakriyA jANItI che. A prakriyAmAM naisargika paristhitie keTaloka bhAga bhajavyo hovAnuM prAgaitihAsika kALanA avazeSo darzAve che. Ama A yugano mAnava vanavAsI hato, ene koI sthira raheThANa nahotuM ane e potAno khorAka utpanna karI zakato nahi, e choDo ane phaLo ekaThAM karato, mAchalAM pakaDato ne rAnI prANIono zikAra karato. paristhiti ane saMjogomAMnAM parivartanoe ojAromAM parivartana ANyAM. teoe moTAM, beDhaMga ane bhAre ojAromAMthI vadhu nAnAM, vadhu khUbIdAra ane vadhu viziSTa ojAra vikasAvyAM. mukhyatve enAM ojAronA abhyAsa para AdhArita mAnavanA vikAsano itihAsa tethI saMbhavita che. madhyAzma ane navAzmakrAMti (zikArI avasthAnuM mAnavajIvana ane kRSi tathA pazupAlanano prAraMbha) mAnavajIvana ane tenA dehanuM yogakSema paMcamahAbhUta tattvo para AdhAra rAkhe che. ApaNe dehane paMcamahAbhUtano banelo mAnIe chIe, tenI taMdurastI TakAvavI, vaMzavRddhi karavI tathA sAmAjika jIvana yogya rIte nibhAvavuM vagere aneka kAryo karavA mATe manuSya aneka prakAranI naisargika sAmagrIno upayoga kare che. A naisargika sAmagrImAM AhAranI vastuo tathA te prApta karavA mATenI bhautika sAmagrI, nivAsa mATenAM sAdhano ane itara upayoganI sAmagrI vagereno samAveza thAya che. vAnaramAnavamAMthI mAnavarUpe vikAsa pAmatAM mAnave potAnI sAmAjika paraMparAnI zarUAtanA tabakkAmAM pASANanAM ojAro ghaDI sau prathama zikAra tathA dhAnyasaMcayanI ane AgaLa jatAM khetI ane pazupAlananI paraMparA meLavIne zarUAtamAM AraNyaka avasthAnI ane pachI grAmINa avasthAnI raheNIkaraNI vikasAvI. mAnavanI A AraMbhika avasthAo daramyAna thayelA mAnavajIvananA kheDANane 'saMskRti' kahe che. manuSyae zikAra, khetI ane pazupAlanamAMthI udyoga ane vANijayano vikAsa sAdhyo. teNe nAnA nAnA gAmone badale moTAM nagaro vasAvI agAunI AraNyaka avasthA ane grAmINa avasthAmAMthI nAgarika avasthA prApta karI. mAnava saMskRtinA ghaDataramAM dekhA detI A ucca avasthAne 'nAgarika saMskRti' sabhyatA kahe che. 48 manuSyano nagarIya avasthAmAM vikAsa thavo te koI jAduI prakriyA na hatI. hajAro varSanI sAdhanA pachI vanavAsI avasthAmAMthI mAnavI sabhyatAnI Toca para pahoMcyo che. mAnavavikAsane dhyAnamAM rAkhIne mAnavavikAsanA traNa tabakkAo gaNAvAya che. (1) vanavAsI avasthA - Savage Stage (2) bAbarIya avasthA - Barbar Stage For Private and Personal Use Only sAmIpya H okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (3) nagarIya avasthA - Urban Stage (1) vanavAsI avasthA (Savage stage) : A avasthAno mAnavI vanamAM jIvana gujArato hovAthI ane khorAka mATe zikAranI zodhamAM rakhaDu jIvana gujArato hovAthI tenI A avasthAne vanavAsI avasthA kahe che. A avasthAmAM tenI pAse raheThANanI, khorAka banAvavAnI koI sUjha na hatI. tenI pAse potAnA manobhAvo vyakta karavA mATe bhASA paNa na hatI. te potAnAM sukha-duHkha cIcIyArIo pADIne vyakta karato hato. khobA vaDe pANI pIvAnI paNa tene gatAgama na hatI. potAnA sAthI pazuonI jema te nadI ke taLAvanA pANIno potAnA moM vaDe sIdho saMparka sAdhato hato. rahevA mATenI koI vyavasthA karI na hovAthI te paththaranI zilAo para ke jhADanI bakholamAM paDyo raheto hato. tene UMgha, ArAma, bhUkha ke tarasa koIno khyAla na hato. te samUhamAM zikAranI zodhamAM nakaLato ane kAcu mAMsa, kaMdamULa ane phaLa khAIne raheto. A avasthAmAM te potAnA hAthane paNa paganI jema svIkArato hato. potAnA sAthI pazuonI jema tenuM jIvana paNa pazu jevuM ja hatuM. hajAro varSa pachI tene dhIme dhIme samajAyuM ke tene be paga ane be hAtha che. ahIMthI sabhyatAnI zarUAta thaI gaNAya. (2) bAbarIya avasthA (Barbar stage) : A avasthA e vanavAsI ane nagarIya avasthAnI kaDIrUpa che. A avasthAmAM AdimAnava potAnA hAtha vaDe aneka ojAro ane sAdhano banAvavA lAgyo. zikAranI zodhamAM rakhaDu jIvana gALavAne badale te have prAthamika kakSAnI khetI karI sthAyI jIvana gujAravA lAgyo. A avasthAmAM AdimAnave khetI, agni, cakra ane zaDhavALI hoDInI krAMtikArI zodha karI. khetI e saMskRtinuM prathama sopAna hatuM. puruSavarga jayAre zikAranI zodhamAM jaMgalamAM bhaTakato hato, tyAre prakRtimAM je pheraphAro thatA hatA tenI noMdha strIoe lIdhI. vRkSano vikAsa kevI rIte thAya che ? phUlamAMthI phaLa kevI rIte bane che ? ane phaLanAM bImAMthI pharI vRkSa kevI rIte janme che ? tenI noMdha levAmAM AvI. mAnavasamAjamAM khetInI zodha karavAnuM bahumAna strIone maLe che. khetInI zodhathI AdimAnavane phurasada maLI. phurasadano samaya te mATInAM vAsaNo, rAcaracIluM vagere banAvavAmAM kADhavA lAgyo. kAcuM mAMsa khAvAne badale have te anAja ane phaLaphUla khAvA lAgyo. pariNAme khorAka pacAvavAno prazna hala thaI gayo. khetI sAthe pazupAlana paNa dhIme dhIme vikasyuM. agAu pazuono AhAra tarIke upayoga karato hato tene badale have te bhAravAhaka tarIke ane jotaravAmAM teno upayoga karavA lAgyo. keTalAMka pazuo tenA kuTuMbanAM sAthI jevAM banI gayAM. pazupAlanathI te dUdha paNa meLavavA lAgyo. mAtAo mATe bALaucherano prazna paNa hala thaI gayo. Ama AdimAnave pazuone paNa potAnA jIvananI Arthika pravRttinuM sAdhana banAvyAM. samaya jatAM pazuo ja tenI mAla milakata gaNAvA lAgyAM. A avasthAmAM bIjI krAMtikArI zodha te agni manAya che. Akasmika rIte ja manuSyane kudarata dvArA agninI bheTa maLI. vanamAM koI kAraNasara be lAkaDAMnA gharSaNamAMthI acAnaka Aga phATI nIkaLI ane mAnave pachI teno upayoga samajI lIdho. agnino sau prathama upayoga teNe aMdhakArane bhedavAmAM karyo. agninI madada vaDe te khorAka rAMdhIne khAtAM zIkhyo. pariNAme pAcananA prazno hala thaI gayA. agninI madadathI mATIne pakavIne annasaMcaya mATenAM vAsaNo banAvavAmAM tathA dhAtuone ogALI temAMthI aneka ojAro ane hathiyAro tathA khetInAM sAdhanasAmagrInuM nirmANa karyuM. agni na hota to sabhyatAno vikAsa AdimAnava karI zakyo na hota. A kAraNathI ja duniyAnI keTalIka saMskRtiomAM agnine devatA tarIke svIkAravAmAM Ave che, A avasthAnI trIjI mahattvanI zodha te cakra gaNAya che. cakranI zodhathI manuSya mATInAM vAsaNo banAvavAnI purAma, madhyama ane navA makAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo 49 For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zarUAta karI. paiDAMnI madadathI teNe gADuM ke gADI paNa calAvI. cakranI madada vaDe garagaDI paNa banAvI ane vajana UMcakavAmAM haLavAza anubhavI. AjanA audyogika jamAnAmAM cakra udyoganuM eka mahattvanuM sAdhana banI gayuM che. cakranI madada vaDe aneka yaMtro calAvI zakAya che. mAnavanI cothI mahattvanI zodha te zaDhavALI hoDI hatI. A nAvanI madada vaDe jaLamArgano vyavahAra saraLa banI gayo. cakra ane nAva e baMnenI madadathI manuSya Arthika vyavahAra vadhArI zakyo. (3) nagarIya avasthA (Urban stage) : Arthika ane vaijJAnika krAMtine kAraNe mAnavajIvanano vikAsa thayo. khetIkAma mATe haLanI zodha karI, mA lAkaDAnA TukaDAo, paththara tathA barUthI jhUMpaDIo baMdhAI, anAjanA bhaMDAro annasaMcaya mATe banavA lAgyA. anAja daLavA paththaranI ghaMTIonuM nirmANa thayuM. samAjanA upayoga mATe kRtrima cIjo, navAM hathiyAra vagerenuM utpAdana thayuM. kuTuMbamAM strI jAti ane puruSajAti vacce kAmanI vaheMcaNI A yuganA AraMbhamAM thaI lAge che. A yugano mAnava vividha dhanadhAnya pakavato thayo. gAmonI AsapAsa saMgaThita zramathI khAIo tathA vADo jaMgalI pazuo tathA mAnavazatruothI bacavA mATe banAvavAmAM AvatI. dareka kuTuMba potAno khorAka, kapaDAM, vAsaNa, ojAro tathA bIjo sAmAna utpanna karatuM. AdimAnava potAnI jarUriyAto karatAM vadhAre utpAdana karato thayo. A vadhArAnI Upajazaktine kAraNe tenI Arthika paristhitimAM moTA pheraphAro thayA. tenI samAjaracanA badalAI gaI. vadhArAnA mAlano vinimaya thato hovAnuM mAnI zakAya. A yuganuM dareka gAmaDuM svAzrayI hatuM. A yuganI aneka saMskRtinA avazeSo maLyA che. khetIkAma tathA pazupAlanane kAraNe anya mANasonI jarUra paDI, jene kAraNe gulAmonI prathA zarU thaI. baLavAna mANasa vadhAre jamIna ane mANaso rAkhato, jemAMthI zeTha, mAlika, nokara vagere vargo astitvamAM AvyA. ToLIonA samUhano baLavAna vyakti saradAra banyo, jemAMthI rAjA ane rAjayano uddabhava thayo. mUDIvAda, sAmyavAda, samAjavAda vagere astitvamAM AvyA. sAmAjika vikAsa rIta-rivAja, nIti-niyamo tathA vijJAnane kAraNe thayo. vicAro darzAvavA zabdonuM sarjana thayuM haze. bhASAne laIne lekhanakaLAnI zarUAta thaI. nAgarika krAMti mATe bhASA ane lekhanakaLAnI jarUriyAta hatI. vaijJAnika zodhane laIne kaLA ane sauMdarya manoraMjananA sAdhano vikasyAM. Ama manuSya zikAra, khetI ane pazupAlanamAMthI udyoga ane vANijayano vikAsa sAdhyo. teNe nAnAM nAnAM gAmone badale moTAM nagaro vasAvyAM. TUMkamAM, bhAratIya prAgitihAsamAM manuSyoe tamAma prakAranI paththara paranI kArIgarI tathA kAmanI uccabhUmikA hAMsala karI hatI, dhAtu udyoga vikasAvyo hato tathA nAnI vasAhatothI mAMDIne moTAM nagaronuM Ayojana karavAnI zakti tathA AjanA kalAkArane mugdha kare evI kalAnAM sarjana karIne bhAratanI paraMparAonAM dIrghajIvI tattvonAM mUlyonI pratiSThA prAgaitihAsika yugamAM thaI hatI ema tenuM adhyayana batAve che. prAgitihAsanuM adhyayana manuSya banAvelI ke vAparelI vastuonAM prAptisthAnonI paristhiti sahita samagra pAsAMo lakSamAM levAthI saphaLatApUrvaka thaI zake che. A mATe e yuganAM sthaLonA sArA nakazA banAvavAnuM kArya karavAnI ghaNI jarUra che. vaLI te sthaLanuM sthAnika nAma, sImADAo vagerenI sUcio ane noMdha rAkhavI. bhAratamAM kUbAmAM rahetA loko je rIte prAgaitihAsika avazeSo samajI zake che tevI rIte zaheramAM rahetA loko samajI zakatA nathI, tethI ApaNA dezanI jIvanapaddhatinuM sAdaMta jJAna meLavavAnI ApaNo prAgitihAsa samajavA mATe ghaNI jarUra che. khAsa karIne prAcIna vastu e jJAnapreraka hoI temAMthI thatI jJAnasAdhanA mahattvanI hoya che. A kSetra AMtaravidyAkIya che. temAM ApaNA potAnA kSetramAM ApaNo asAdhAraNa kAbU hovo iSTa che. bIjAM kSetromAMthI jarUrI vidyA meLavIne pa0 sAmIpya: okTo. 2006- mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ApaNo vikAsa karI zakAya che. vaLI, prAgaitihAsika padArtho darzAvavA mATe, tenI goThavaNI karavA mATe prakAza pArzvabhUmi, raMga, citro ityAdi dvArA saMgrahAlayonI vidhi (gelerI)omAM paNa vadhu ne vadhu vikAsa thaI zake che ane temAM ghaNuM bAkI che. sthAnika, tAlukA, jillA, rAjya ane deza kakSAe saMgrahAlayonuM saMkalana tathA adhyayana-adhyApana mATenAM saMgrahAlayo ityAdi mATenuM ghaNuM kAma bAkI che. prAgitihAsa mATe bhASAprayoga vikasAvavAnI ghaNI jarUra che. je te sthaLe dekhAtA padArtho mATe keTalAka zabdo hoya che teno upayoga karavAthI bhASA samRddha thAya che. paraMtu bhASAmAM lakhANa karavAmAM tenuM avarodhaka baLa viSaya paratve upekSA ke jijJAsAno abhAva hoya che. A avarodhaka baLane lIdhe gujarAtI bhASAnAM sAmayiko, graMtho vageremAM prAgitihAsamAM ghaNAM ochAM lakhANo thAya che. Ama, prAgaitihAsika bhArata tathA vizvanA prAgitihAsanA jJAnanAM kSetramAM aneka rIte saMzodhano zakya che ane tenA vikAsa mATe jarUrI saMsthAo viksAvavI ane temAM sArA kAryakartAo maLI rahe te prakAranI vidyAkIya sagavaDo vikasAvavAnI paNa jarUra che. AvI saMsthAo sivAyanuM prAgitihAsanuM jJAna samRddha thAya ema nathI. sAmAnyataH prAgitihAsanI tamAma saMzodhana praNAlikAo purAvastu saMzodhananI che, tethI purAvastu saMzodhanono sarvAMgI vikAsa thatAM itihAsanI khUTatI kaDIo paNa maLavAnI zakyatA che. Ama itihAsa ane tenAM lAkSaNika adhyayana ane saMzodhanomAM manuSyanAM manuSyatva, prAcInatA ane tenA vikAsanI vividha kakSAo, tenI siddhio ane niSphaLatA, tenA AdinI jJAnaprAptinuM sAdhana che. bhAratamAM ane samagra vizvamAM mAnavapravRttinA ghaNA aMzo navA svarUpe dekhAtA thayA che ane manuSyanI atIta kALanI siddhionAM moTA bhAganAM sara thayelAM sopAnonI zreNI Aje paNa upayogI che ema dekhAya che. jema jema A viSayanuM vadhu ne vadhu kheDANa thaze tema tema bhAratIya jIvana ane saMskRtinI lAMbI paraMparAnAM vadhu ne vadhu tattvo prAgaitihAsika bhAratanI deNa hovA bAbata navo prakAza paDato jaze ema AjanI paristhiti darzAve che. saMdarbhagraMtho 1. 2. 3. 4. 5. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Coon, C. S., The Story of Man', New York, 1954. Kraus, B. S., The Basis of Human Evalution', New York, 1964. Rhodes, F.H.T., 'The Evalution of Life', London, 1962. Malinowski, 'Culture', Encyclopedia of Social Sciences, Vol. IV Sankalia, H. D., 'Pre-History and Prato-History in India and Pakistan', Bombay, 1962. coparA, pI. ena., 'bhAratanuM gejheTiyara', graMthanirmANa borDa, amadAvAda, 1984. satyanArAyaNa, prA. ke., 'manuSyanI utpatti ane vikAsa', graMthanirmANa borDa, amadAvAda, 1980. mahetA, 2. nA., 'bhAratIya prAgitihAsa', amadAvAda, 1982. paTela, aMbAlAla, 'bhAratIya prAcIna saMskRti', saMskAra prakAzana, surata, 1962. parIkha, 2. cho. ane zAstrI ha. gaM., 'gujarAtano rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa' graMtha-1, itihAsanI pUrvabhUmikA, amadAvAda, 1972. 11. sAvaliyA, Ara. TI., 'vicAravimarza', amadAvAda, 2001. * rekhAMkana saujanya : bhAratIya prAgitihAsa 6. 7. 8. 9. 10. purAma, madhyAzma ane navAzmakAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo For Private and Personal Use Only 51 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 52 www.kobatirth.org A For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ne15]+de ]+P h]] neL]>ho Flb[ aah lalitabe etah pip allf P]h] b 2. kATakhUNe phoDelo paththara lAvAlvA paddhati sAmIpya: okTo. 2009 - mArca, 2007 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir **, che, * , : : tra : :: aMDara- lip ' Tips : = - mAM - 15 2 Kakkt kada.. kAjAma gayel vividha jAtanAM anyAma yuganA garbho, patarIo ane ojAro purAma, madhyAzma ane navAzmakAlIna saMskRtinA mukhya lakSaNo 53 For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAka suha nA paththaranAM ghasIne dhAra kADhelAM vividha jAtanAM sAdhano paththaranAM ojAro paranA hAthAo tathA saMbhavita upayoga = = = = e * * - 2 hADakAMnAM vividha sAdhano 54 sAmIpyaH okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kathA prAcInaH pariveza, nUtana DaoN. Ara. pI. mahetA DaoN. kRSNakumAra gaDhavAla vizvavidyAlayamAMthI saMskRta vibhAganA adhyakSapadethI I. 1985mAM sevA nivRtta thayA che. emaNe vividha kSetranA 46 granthonI racanA karI che. emaNe pahelAM 'udayanacarita' nAme saMskRta navalakathA prakAzita karI. emanI saMskRta bhASAmAM lakhAyelI tyArapachInI A navalakathA "tapovanavAsinI' I. 1994 mAM prakAzita thaI che. kanakhala haridvArathI mayaMka prakAzana dvArA A prakAzana thayuM che. saMskRtamAM lakhAyelI A racanAnuM sAhityika svarUpa "navalakathA' nuM che. A navalakathAmAM 27 prakaraNo che. lekhake tenI sAthe Ano hindI anuvAda Apyo che. A zakuntalAnI prAcIna kathA ahIM navalakathA" nA nUtana parivezamAM prastuta thaI che, navalakathAnA kendramAM nAyikA zakuntalA che. A rIte A nAyikApradhAna navalakathA che. nAyikAnI tApasI svarUpamAM prastuti hovAthI tapovanavAsinI' zIrSaka anvartha che. navalakathAnI "provanA' gurukuLa kAMgaDI vizvavidyAlaya haridvAranA kulapati dharmapAle lakhI che. zrI dharmapAla A rIte prazaMsA kare che. prAvIneSu saMskRtaprajyeSu santanAvRtta prAyaza: padyamayamevopannAkhyate | paraMtu gadyagrantheSu tadvRttaM na kenApi nibaddham / Do. kRSNakumAraNAmumevAbhAvaM dUrIkartuM gadyamayyA zailyA pariSkRtA bahuvidhanavakalpanAsamanvitA nArINAM mAtRrUpaujaH paricAyikA zakuntalAkathA sNkiirtitaa|... asyA racanAyAM varNavinyAso rasAdhanavatti vitanate. lalitapadyavilAsaH saciraM lalanAlAvaNyamallAsayati samacitazabdotprAso guNAbhivyaJjakatAM nizcinoti, vAkyanicayaiSTArthamuccinoti, kAvyazobhAvardhakAlaGkAraniyogaH sarvathA rasamupakurute, trividha yathojitaM rasapUrSaya matimatinIti ! A rIte navalakathAmAM "sAhitya-guNa to che ja, paraMtu zAkuntalakathAno gaghAvatAra ahIM prathamavAra ja che. nArI jIvananA be samartha unmeSo ahIM zakuntalAne nimitte pragaTyA che - mAtarUpa ane ojasvitA. e rIte prAcya kathAnuM yathAtatha nirUpaNa nathI ja. bahuvidha navakalpanothI maMDita A kathAno AkAra che. Introduction dilhI yunivarsiTInA nivRtta prophesara zrI satyavrata zAstrInI che. A vistRta bhUmikA navalakathAno pUrepUro paricaya ApI rahe che. emaNe navalakathAne A rIte AvakAra Apyo che - With the imaginative handling of the old theme in a powerful and vibrant style, the Tapovanavasini is a welcome addition to the growing novel literature in sanskrit, which in spite of interest in it cannot account for more then a score or so of standerd works. For this it's talented author deserves rich plaudits. prabhAvazALI zailImAM prAcya kathAnI kalpanAsabhara mAvajata ne kAraNe vikasanazIla saMskRta navalakathAkSetramAM A eka noMdhapAtra saMpUraNa che. navalakathAne prAraMbhe DaoN. kRSNakumAre saMskRtamAM prastAvanA ApI che. hindI anuvAdane prAraMbhe Ano anuvAda pUmiwAmAM Apyo che. temAMthI navalakathAnA Azayo spaSTa karyA che, te A che : "prastuta 3panyAya meM nArI ke praNaya bhAvoM ke sAtha hI svAbhimAnI rUpa ko aura bAlaka meM zakti kA saMgraha karAnevAle mAtArUpa ko abhivyakta karAne kA prayatna hai| yaha na to 'mahAbhArata' kI zakuntalA meM aura na kAlidAsa kI zakuntalA meM abhivyakti hotA hai| ...nArI ke manorama saundarya Adi guNoM kA varNana karake sahRdayoM ke hRdayoM ko * niyAmaka, bho. je. vidyAbhavana, Azrama roDa, amadAvAda-380009 kathA prAcIna pariveza, nUtana 55. For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prasanna karanA hI lekhaka kA prathama prayojana hai / tathApi isameM usake Antarika saundarya kI abhivyakti mI hotI haiAdhunika vibhAvanAthI saMyukta evuM A zakuntalAnuM navaparimArjana sahRdayI vAcakane saMtarpaka banI rahe tema che. saMskRta navalakathAnI sAthosAtha racanA ravivarmAnAM A citro prasaMgane anurUpa sthAna pAmIne zobhA vadhAre L : (1) Sakuntala (1818) (2) Sakuntala Pathralekhan (3) Viswamitra and Menaka (4) Bharata and the lion cub. kakSAsaMkSepa A rIte che - - rAjA duSyanta maMgayArthe vanabhramaNa karato hato. teNe mahiSano zikAra karyo. temAM ene thAka ane tarasa lAgyAM. eka mRgane bANa mAravA jato hato tyAre be Azrama bALakoe ene aTakAvyo. emaNe rAjAne AzramamAM AvavA jaNAvyuM. kulapati kava koIka kAme bahAra hatA. rAjAe vinaMti svIkArI, praveza karyo. zakuntalA, potAnI sakhIo priyaMvadA ane anasUyA sAthe upavanamAM jaLasiMcana karatI hatI. A sakhIo AzramanA AcAryonI putrIo hatI. zakuntalAne bhramasrAsa thayo, temAMthI ene mukta karavA duSyanta praveza karyo. potAno paricaya rAjAnA adhikArI tarIke Apyo. priyaMvadA pAsethI rAjAe jANyuM ke zakuntalA kSAtrakanyA che. karvanI pAlakaputrI che. enI vivAhayogyatA nakkI thaI, pachI teNe potAno vAstavika paricaya thavA dIdho ke te pote rAjA ja che. duSyanta ane zakuntalAnuM tArAmaitraka thayuM. zakuntalAnuM valkala vRkSamAM bharAyuM, e nimitte A thayuM. baMne have punarmilana mATe Atura hatAM. rAtre mAlinI nadIne kAMThe virahavyAkuLa duSyanta gayo. e vakhate tyAM anasUyA ane zakuntalA beThAM hatAM. zakuntalA bhUrjapatra para saMdeza lakhavA jatI hatI, tyAM rAjA pragaTa thayA. baMne premAsakta hatAM. anasUyAe rAjA sAme zarata mUkI kahyuM ke aMtaHpuramAM zakuntalAnuM sthAna bIjI rANIonI pAse zocanIya na bane ane zakuntalAno putra ja yuvarAjapada pAme, rAjAe saMmati ApI. anasUyAe agni pragaTAvyo ane gAMdharvavidhithI baMnenA vivAha karyA. pachI anasUyAe vidAya lIdhI. baMnee dAMpatyasukha anubhavyuM. savAre rAjAne pratinidhimaMDaLa maLavA AvavAnuM hatuM, tethI zakuntalAthI teNe vidAya lIdhI. jatI vakhate svanAmAMkita mudrA ApIne kahyuM ke AmAMnA akSaro pUrA thAya eTalA divasamAM bolAvI leze. gautamI kavanI bahena hatI. pote praNaya-khaMDitA hatI, tethI AzramamAM tApasajIvanathI rahetI hatI. teNe kavine gAMdharvavivAhanI jANa karI dIdhI hatI. AzramamAM zakuntalAne putra janma thayo. putra bharata parAkramI hato. te tera varasano thayo. yajJaprasaMge vighnakartA asurane mArIne parAkramathI pratiSThita thayo. rAjA taraphathI koI nimaMtraNa na AvyuM.paNa kave saMkalpa karyo. e mujaba AzramanA be AcArya zArnarava zAradvatane sAthe javA kahyuM. AzramamAM saue kanyAvidAyanuM duHkha anubhavyuM. mArgamAM gaMgAne kAThe zacItIrtha AvyuM. prAtaHkALe snAna karIne sUryane ardhva ApatI veLAe jaLamAM vIMTI sarI paDI, teno khyAla zakuntalAne na rahyo. hastinApuramAM keTalAka prajAjanonA upahAsothI kaMTALIne zArava-zAradrata zakuntalAne choDIne pAchA pharI gayA kantalA, sarvadamana sAthe rAjasabhAmAM pahoMcI. duSyanta, tene svIkAravAnI vAta bAjue rahI, paNa cAritryanA AkSepo zakuntalA para karyA; oLakhavAnI nA ja pADI dIdhI. zakuntalA roSamAM hatI. teNe kahyuM ke A putra cakravartI thavAno che, tArI dayA para Ave tema nathI. teNe vIjaLIvege koI kazuM samaje e pahelAM sarvadamananA bhAthAmAMthI bANa kheMcIne evI rIte lakSyavedha karyo ke duSyantano mukuTa UDI gayo. e putra sAthe sabhAmAMthI nIkaLI gaI, mArIca kazyapanA AzramamAM sthAyI thaI. A vyavasthA menakAe karI hatI. duSyantane mAchImAra pAsethI vIMTI maLI AvI. have tene pastAvo thato hato. nagaramAM sArthavAha dhanamitra niHsaMtAna mRtyu pAmyo. ene potAnI anapatyavedanA pIDavA lAgI. devarAja indra Ayojana goThavyuM. pa6 sAmIpya: okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir asura-saMgrAmamAM duSyantane potAnI madade bolAvyo. sArathi mAtaline pAchA pharatAM kazyapanA Azrama pAsethI pasAra thavA jaNAvyuM. AzramamAM tapa karatA koIka muni tarapha vAgha dhasyo eTale duSyanta enA tarapha zarasaMdhAna karyuM. aDhAra varSano sarvadamana potAnA mitra' taraphanA zarasaMdhAnathI gusse thayo ane duSyantane vAryo. AthI duSyanta mAtra bANa enA tarapha karyuM ke tarata sarvadamane evI rIte doraDuM pheMkyuM ke rAjA emAM baMdhAI gayo. baMdhanagrasta duSyantanI pAse koI kumAranI mAtAne laI AvyuM ane A rIte abhijJAna thayuM. sukhada punarmilana thayuM. kumArane hastinApuranI gAdIe besADIne duSyanta zakuntalA sAthe vAnaprastha svIkArI lIdho. zAkuntalakathAnI potAnI pAse upalabdha sAmagrIno lekhake potAnI vivekabuddhi anusAra yathocita viniyoga karIne prAcyakathAne nUtana avatAra Apyo che. "mahAbhArata' (Adiparva-62 thI 68)mAM A kathA che. zakuntalAnuM pratyAkhyAna karato duSyanta mahAbhAratane anurUpa che. kAlidAsanA "abhijJAna zAkuntalam'mAMno viSaya ja A kathA che. paraMtu durvAsAnA zApano prasaMga A navalakathAmAM nathI. 'padmapurANa' mAM A kathA che. temAM, sAsare jatI vakhate zakuntalAnI vIMTI priyaMvadAthI pANImAM sarI paDe che; sabhAmAM zakuntalA duSyanta samakSa priyaMvadA pAse A vIMTI mAge che, tyAre te ApI zakatI nathI. A upanyAsamAM sakhIo zakuntalA sAthe jatI ja nathI. lekhakanI gadyacchaTA koIka vAra emanA bhASA prabhutvanI pratIti karAvatI hoya che : jema ke sakalaM divasaM yAvad vyomamaNDalasyAdhipatyamupabhujya sakalaM ca jagad dIptimatA prakAzenopakRtya divasAvasAne prakRtipariNAmamivAvalokayana bhagavAna bhAskaro nirvedamApanno yatiriva kASAyavastrANi dhArayan astagiriguhAsu tapastatukAma ivAlakSyata / rAjasabhA vacce jenI sabhA che e rAjAne zakuntalA kahe che : dharmakaJcukaM paridhAya, dharmAsane virAjamAnenApi tvayA, he anArya ! dharmasya parityAgaH kRtaH / aizcaryamadavibhraSTabuddhistvaM madonmattaH saJjAtaH / dhruvaM tvaM zobhanIyAsanAcchannakUpasamaH / yastatropavizati, kUpe nipatyAsaMzayaM vinazyati / he mUrkha ! upara sarasa bichAnuM, nIce UMDo kUvo ! bichAnuM joIne bese, e jIvate jIvatAM mUo !! kathA navaraNavirAmu che. satyavrata zAstrIe prazaMsA karI che, te yogya che : The author has full command and control to express all the sentiments in this sanskrit novel. 043 Caual zRMgAra zakuntalAviraho tasya dussaha eva jAtaH tasya hRdayavedanayA dhairyamaryAdollaMghitA / kimapi bhogyaM na tasyAnandapradAyakamabhUt / / badhuM ja viziSTa che, prazaMsanIya che : viSaya tarIke eka prAcya kathA hoya, e jemAM prastuta thAya te sAhityika svarUpa Adhunika hoya, Adhunika vibhAvanA kalAtmaka rIte vaNAyelI hoya, AdhArakathAnuM aMta:tatva jaLavAI rahyuM hoya. 1. kRSNakumAra (DaoN.) tapovanavAsinI (zAkuntalIyA kathA) (saMskRta upanyAsa): mayaMka prakAzana, mizrA bAga, hanumAna gaDhI, nivRta (haridvAra); 2264; pR. XXX+4+218+4+202 Gajendragadkar A.B.- The Abhijnana-Sakuntala of Kalidasa; the Popular Book Store, Surat; 1951; fifth edition. 3. Sukhathankar V.S.- 3fe467 34. 62-EC;Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona; 1933; first edition. kathA prAcInaH pariveza, nUtana pa7 For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhagavAna RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce sAmya DaoN. thomasa paramAra* prAcIna bhAratamAM dharmanA kSetre be paraMparAo hatI- brahmana paraMparA ane zramaNa paraMparA. brahmana paraMparAmAMthI brAhmaNa dharma udbhavyo je pAchaLathI hiMdu dharma tarIke oLakhAyo. zramaNa paraMparAmAM bauddhadharma udbhavyA. hiMdudharmanI devasRSTimAM zivanuM sthAna agragaNya che. veda sAhityamAM zivane rudra tarIke saMbodhyA che. RgvadamAM rudra potAnA tejomaya bANa svarga ane pRthvI para pheMke che evuM varNana maLe che. yajurvedamAM to zatarudriya nAmano Akho vibhAga che. hiMdu dharmanA tripuTI devo brahmA, viSNu ane maheza paikI zivane saMhAraka deva mAnavAmAM AvyA che. bhAratamAM prAcIna kAlathI zivano mahimA jovA maLe che. dharmanA vartamAna covIsa tIrthakaromAM RSabhadeva bhagavAnanuM sthAna prathama che. temaNe mAnavIne makAna bAMdhatAM, pazupAlana karatAM, khetI karatAM temaja kalA zIkhavIne vikAsane mArge vALyo. samAjamAM satya ane ahiMsAnA dhoraNo pratipAdita karyA. temaNe samAjamAM ziSTa jIvanano pAyo nAMkhI mAnavImAM sahakAranI bhAvanA keLavI. teo yugapuruSa hatA jemaNe potAnA yuganI prajAne satya, ziva ane suMdarano pATha bhaNAvyo. janajIvanane navo vicAra, navI vANI ane navuM karma ApyuM. bhogamArgamAMthI karmamArga, pravRttimArga ane yogamArga tarapha vALyA. ajJAnarUpI aMdhakAramAMthI haTAvIne jJAnano vimala prakAza-pradIpa, prajavalita karyo. mAnava saMskRtinuM nava nirmANa karyuM. vartamAna avasarpiNI kAlacakramAM sarva prathama samrATa, sarva prathama kevalI, sarva prathama tIrthaMkara tarIke zrI RSabhadevanuM sthAna ghaNuM UMcuM che. teo Arya ke zramaNa saMskRtinA prathama mArgadarzaka che. dharmapuruSa tarIkenI khyAti temaNe bhale meLavI, paNa samAjasthiti ane rAjanItino mArga taiyAra karavAmAM temaNe moTo lokopakAra karyo che. brAhmaNa paraMparAmAM zrI RSabhadevanuM sthAna brAhmaNa paraMparAmAM paNa zrI RSabhadevanuM mahattva jovA maLe che. tyAM temane ArAdhya deva mAnIne temano muktakaMThe guNAnuvAda karavAmAM Avyo che. RgvadamAM temane pUrvajJAnanA pratipAdaka ane du:khono nAza karavAvALA jaNAvatAM kahyuM che ke, "jevI rIte jaLathI bharelo megha varSAno mukhya strota che, je pRthvInI tarasa chIpAvI de che tevI ja rIte pUrvajJAnanA pratipAdaka RSabha mahAna che, temanuM zAsana vara do. temanA zAsanamAM RSi paraMparAmAMthI prApta pUrvanuM jJAna AtmAnA zatruo krodhAdikanuM nAza karanAruM hojo. baMne-saMsArI ane mukta AtmAo potAnA ja AtmaguNothI jhagamagatA rahe che, caLakatA rahe che tethI teo rAjA che, teo pUrNajJAnanA sAgara che ane te Atma patana thavA nathI detA.'' eka anya jagyAe RgvadanA RSi RSabhadeva vize kahe che ke, lahe prabho ! badhA manuSya ane devomAM tame ja pahelAM pUrvayAvA (pUrvajJAnanA pratipAdaka) cho.2 AtmA e paramAtmA che - sakhA to paramapU|. jainadharmano e mULa siddhAMta che. A siddhAMtanuM RvedamAM A rIte pratipAdana karavAmAM AvyuM che, dhamana, vacana, kAyA traNe yogothI baddha (saMyata) RSabhe ghoSaNA karI ke mahAdeva paramAtmA maryomAM nivAsa kare che. RgvadanA maharSie RSabhane svayaM Adi puruSa hovAnuM paNa jaNAvyuM che.' + jaina senTara opha amerikA (nyUyorka) dvArA tA. 8/1/2005 nA roja amadAvAda khAte yojita 'zrI aSTApada mahAtIrtha paranA semInAramAM vaMcAyela zodhapatra. * adhyApaka, bhAratIya saMskRti vibhAga, eca.ke. ArTsa koleja, Azrama roDa, amadAvAda-380009 . sAmIpyaH okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir atharvavedano RSi mAnavone RSabhadevanuM AhvAna karavAnI preraNA Ape che. vaidika paraMparAmAM temane ja mAnasaputra ane jayeSTha arthavavana kahyAM che. ane temane ja bhagavAne samasta vidyAomAM mukhya brahmavidyA ApIne lokomAM potAnA uttarAdhikArI banAvyA che." zrImad bhAgavata pramANe RSabhadevano janma rajoguNIjanane kevaLa jJAnanI kevalyanI zikSA devA mATe ja thayo hato. A graMthamAM ema paNa jaNAvyuM che ke RSabhadeva ja mokSamArganA pravartaka avatAra che. bhAgavata, karmapurANa, mArkaMDeya purANa Adi vaidika graMthomAM zrI RSabhadevanI mahattvapUrNa gAthAo AlekhAyelI che. bhagavAna RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce sAmya bhagavAna RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce ghaNI bAbatamAM sAmya jovA maLe che. 1. agni : baMne devo agni sAthe saMkaLAyelA che. vaidika deva rudra kAlAMtare ziva, mahAdeva, girIza vagere nAme oLakhAyA. keTalAMka vidvAno zivamAM agninuM svarUpa kahyuM che. teo mAne che ke zivanI jaLAdhArI e agninI vedI ane zivanI jaTA e cakarAvA letI agninI zikhA che. DaoN. maeNkaDonale rudra ane agni vacce sAmya darzAvyuM che. 8 zivanA svarUpa naTarAjanA uparanA eka hAthanI hatheLI para agninI javALA dhAraNa karelI hoya che. RSabhadeve agni pedA karIne lokone rAMdhavAnI kaLA zIkhavI. eTale ja atharvavedamAM RSabhasUktamAM bhagavAna RSabhane anya vizeSaNonI sAthe gati (agni)nA rUpe stuti karI che. RgvadanA rudrasUktamAM rudrano sarvajJa RSabha rUpe ullekha karyo che. 10 2. kalA : baMne devo kalA sAthe saMbaMdha dharAve che. bhagavAna ziva kalAcArya paNa gaNAya che. kalAkAronA te iSTa deva che. temanI eka saMjJA naTeza paNa che. naTarAjanA svarUpamAM zivanI nRtyakalAnI nipuNatAnA darzana thAya che. bhagavAna RSabhadeva paNa kalAnA jJAnI hatA. jaMbudvIpa prajJaptinI vRtti anusAra zrI RSabhadeva svAmIe potAnA jayeSTha putra bharatane boMtera kalAo zIkhavI hatI. 3. vRSabha : vRSabha baMne devo sAthe saMkaLAyela che. zivanuM vAhana vRSabha che. zrI RSabhadevanuM lAMchana paNa vRSabha che. zrI RSabhadeva jayAre marudevI mAtAnI kukhamAM hatA tyAre mAtAe cauda svapno joyA hatA temAM sarva prathama vRSabhanuM svapna hatuM. janma pachI paNa RSabhadevanI chAtI para vRSabhanuM cihna hatuM tethI ja temanuM nAma vRSabhanAthaRSabhadeva rAkhavAmAM AvyuM hatuM. 4. zivarAtrI : zrI RSabhadevanI nirvANa tithi ane zaiva saMpradAyanI zivarAtrI vacce sAmya jaNAya che. vartamAna avasarpiNI kALanA trIjA ArAnA 89 pakhavADiyA bAkI rahyA hatA tyAre mAdha mAsanI kRSNa codazI (gujarAtI poSa vadi- meru terasa)nA pUrvAhe abhicI nakSatramAM caMdrano yoga Avyo tyAre zrI RSabhadeva nirvANa pAmyA. zrI RSabhadevanI nirvANa tithi jambudvIpa prajJapti, kalpasUtra ane triSaSThizalAkA puruSacaritra pramANe mahA vada terasa che. jyAre tilloyapaNAttI ane mahApurANa 15 pramANe caudasa che. zrI RSabhadevanA nirvANanA divase zramaNoe zivagati prApta thayelA evA bhagavAnanI saMskRtimAM divasamAM upavAsa rAkhyo ane AkhI rAta dharmajAgaraNa karyuM. AthI te rAtrI zivarAtrI tarIke prasiddha thaI. "ziva', "mokSa", "nirvANa' A badhA paryAyavAcI bhagavAna RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce sAmya pa9 For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zabdo che. "IzAna saMhitA' mAM jaNAvyuM che ke mahAvada caudasanI mahArAtrIe koTi sUrya pralopama bhagavAna Adi deve zivagati prApta karI tethI ziva e ligamAMthI pragaTa thayA. je nirvANa pahelAM Adideva kahevAmAM AvatA hatA te have zivapadane prApta karavAthI "ziva' kahevAvA lAgyA. uttara prAMtamAM zivarAtrI parva phAgaNa vada caudasane divase to dakSiNamAM mahA vada caudasane divase ujavavavAmAM Ave che. A taphAvatanuM kAraNa e che ke uttaramAM mAsano prAraMbha kaSNapakSa-vadIthI thAya che. jyAre dakSiNamAM mAsano prAraMbha zuklapakSa-sudathI thAya che. AthI dakSiNa prAMtIya mahAvada caudasa uttara prAMtamAM phAgaNa. vada caudasa thaI jAya che. 17 5. kailAsa athavA aSTApada parvata : kailAsa parvata e bhagavAna zivanuM nivAsa che. to aSTApada parvata e bhaghavAna RSabhadevanI nirvANa bhUmi che. himAlayamAM Avelo kailAsa parvata e aSTApada parvata hovAnI eka mAnyatA che. kailAsa parvata sAthe bhagavAna zrI RSabhadevanA nirvANa sthaLa tarIkenI oLakha tibreTI lAmAo Ape che.18 Aje kailAsa parvata himAlayamAM cInanI sattA heThaLanA tibeTamAM mAnasarovaranI uttare paccIsa mAIla dUra Avelo che. jaina dharmagraMthomAM mAnasarovarano ullekha Ave che jethI spaSTa thAya che ke prAcIna kALamAM jaino mAnasarovarathI paricita hovA joIe. svAmI praNavAnaMdajI be varSa sudhI kailAsa parvata para rahyA hatA. "kailAsa ane mAnasarovara' nAmanA temanA graMthamAM jaNAvyuM che ke, "A kailAsa parvata para jaina dharmanA prathama tIrthaMkara nirvANa pAmyA hovAnuM jANavA maLe che. A kailAsa parvata "aSTApadajI" nAme oLakhAya che. 19 kailAsa parvatanI dakSiNe naMdI nAmano parvata che. naMdI eTale vRSabha. vRSabha zivanuM vAhana che. ziva maMdiramAM liMga svarUpe rahelA zivanI sAme ja naMdInuM zilpa mUkavAmAM Ave che. RSabhadevanuM lAMchana paNa vRSabha . jo kailAsa parvata aSTApada hoya to tenI sAme AvelAM naMdI parvata RSabhadevanA lAMchananuM sUcana kare che. zrI RSabhadeva je parvata upara nirvANa pAmyA te parvatanI cAre bAjue bharata mahArAjAe yojanayojananA aMtaravALA ATha pagathiyAMnI racanA karAvI tethI te parvata aSTApada (ATha pagathiyAvALo) tarIke oLakhAyo. jaina dharmamAM zrAvakanA aSTaguNa jaNAvyAM che tenA pratIka tarIke aSTApadanA ATha pagathiyAM hoI zake. zivanA ATha svarUpa jaNAvyA che - AkAza, vAyu, pRthvI jala, teja, caMdra, agni ane yajamAna. aSTApadanA ATha pagathiyAM zivanA A ATha svarUpano paNa saMketa kare che. 6. trizUla trizUla e zivanuM Ayudha che. jaina paraMparAmAM paNa trizulanuM sthAna che. AcArya vIrasene eka gAthAmAM trizUlAMkita ahaMntone namaskAra karyA che. 20 orissAmAM khaMDagirinI eka guphAmAM (i.pU. bIjI sadI) tathA mathurAmAMthI prApta AyogapaTTa (i.sa.nI bIjI sadI) para trizUlanuM Alekhana jovA maLe che. siMdhu saMskRtimAMthI prApta nirvastra yogIonI mUrtionA mastake trizuLa jovA maLe che. A mUrtio kAyotsarga mudrAmAM ane dhyAna avasthAmAM che. keTalIka mUrtio vRSabha cihnita che. A baMne prakAranI mUrtio mahAna yogI RSabhadeva sAthe saMbaMdha dharAve che. ahIM trizUla jainadharmanA ratnatraya-samyagu darzana, samyagu jJAna ane samyagu cAritryanA pratIka tarIke hoI zake. athavA to RSabhadevanA janma pUrve temanA pitA nAbhi rAjAe zAsana mATe apanAvela traNa nIti- hAkAra, mAkAra ane dhikkAranuM pratIka paNa hoI zake. 60 sAmIpya: okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7. jaTA : RSabhadeva ane ziva baMne jaTAdhArI devo che. dIkSA pachI RSabhadeve eka varSa tapa karyuM tyAre temanA mAthAnA vALa khUba ja vadhI gayA hatA. AthI temanA tapasvI jIvananI smRtimAM temanI pratimAmAM khabhA para jaTAnI laTo darzAvavAmAM Ave che. jaina mUrti vijJAnanI dRSTie RSabhadevanI pratimAne oLakhavAnuM eka lakSaNa che. je anya tIrthakaronI pratimAmAM jovA maLatuM nathI. 8. gaMgAvataraNa gaMgAvataraNanI kathA baMne devo sAthe saMkaLAyelI che. AkAzamAMthI udbhavelI gaMgA jyAre nIce AvI tyAre lAMbA samaya sudhI bhagavAna zive tene potAnI jaTAmAM dhAraNa karI hatI. jaina paraMparAmAM paNa gaMgAvataraNanI kathA che. himavAna parvatanA padma nAmanA sarovaramAMthI nIkaLIne gaMgA phUTamAM eka moTA oTalA para sthita jaTAdhArI Adi jinendra RSabhanAthanI aneka vajamayI pratimAo upara gaMgAnI dhArA paDe che. mahAna jaina AcArya yatiRSabhe 'triloka prajJapti' mAM prastuta gaMgAvataraNanuM varNana karyuM che. ' uparyukta dRSTie jotAM jaNAya che ke bhagavAna zrI RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce ghaNuM sAmya che. ziva purANamAM jaNAvyA pramANe bhagavAna zrI RSabhadeva zivanA aThThAvIsa yogAvatAramAM che. 22 temaNe RSabhadevanA rUpe avatAra dharyo. prabhAsapurANamAM paNa evo ja ullekha che. 23 DaoN. rAjakumAra jaine veda, upaniSada bhAgavata vagere graMthonA pramANo ApIne ema pratipAdita karavAno prayatna karyo che ke zrI RSabhadeva ane ziva eka ja che, judAM judAM nathI. zramaNa ane brAhmaNa e baMne paraMparAnA te Adi puruSa che. jaina paraMparAmAM bhagavA RSabhadevane ja ziva, temanA mokSa-mArgane ziva-mArga tathA mokSane zivagati kahevAmAM AvI che. 24 je OM v pAdaTIpa 1. asatapUrvA vRSabho jyAyanimA araya zuruSaH santi pUrvI : / divo na pAtA vidathasya dhImiH kSatraM rAjAnA pradivo dadhArthe zrAve, 12-38; devendra munijI, "dharma ane saMskRti', pR. 273 Rgvada, 2-34-2 3. tridhA vo vRkSo vItI mahAvo matsya mavaza | Rvera, 4-18-rU Rgvada, 31-17 5. marDakopaniSada, 1-1 mayamavatAro rAsopanutavaivalyapazikSaUTIm | zrImad bhAgavata, paMcama skandha, adhyA. 6 7, zrImad bhAgavata, 11-2-6 8, MaCdonell, A.A.; "Vedic Mythology', p. 78 atharvaveda, 9-4-3 10. Rgvada, 2-33-15 11. "jabUdvIpa prajJapti', sU. 48, pR. 91; devendra munijI, uparyukta, pR. 271 12. kalpasUtra, 196; devendra munijI, uparyukta 13. triSaSThizalAkApuruSacaritra, parva-1, sa. 6; devendra munijI, uparyukta 14. devendra munijI, uparyukta, pR. 271 15. devendra munijI uparyukta pR. 271; mahApurANa 37-3 16. devendra munijI, uparyukta, pR. 272 17. ejana, pR. 272-273 18-19. kumArapALa desAI, "pArijAtano parisaMvAda', gujarAta samAcAra 20. "dhavalATIkA', 1,45-46 21. "trilokaprajJapti', 4, 230 22. "zivapurANa', 4,47, 29 23. "prabhAsapurANa', 29; devendra munijI, uparyukta 24. nakumAra saina (Do.) "vRSabhadeva tathA ziva sa-vandhI prArA mAnyatApa', muni zrI nArIta kRti prantha, pR. 602 629 bhagavAna RSabhadeva ane bhagavAna ziva vacce sAmya 1 For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArata H dharmanA pariprekSyamAM DaoN. manISA Ara. upAdhyAya* rAjakIya itihAsamAM uttara bhAratamAM magadhanA mahAjanapadano abhyudaya thaI rahyo hato ane enI pazcima sarahadanA pradezomAM IrAnI sAmrAjyanI sattA pravartatI hatI. te daramiyAna uttara bhAratanA sAMskRtika itihAsamAM mahAna zramaNa saMpradAyano abhyudaya thayo. AryonA veda dharmamAM devopAsanA ane yajJakriyAone sthAne AraNyako ane upaniSadomAM jaNAvelA ciMtana tathA darzananuM mahattva vadhatuM jatuM hatuM tenI sAthe sAthe vaMdanA, vacano ane vipronA maMtavyothI svataMtra rIte tattvaciMtana karI saMsAra baMdhanamAMthI mukti meLavavAnI jIvacaryA darzAvatA judA judA dArzanika saMpradAyono abhyudaya thavA lAgyo. Ama A saMpradAya vadhu lokapriya ane vyApaka banyA. temAM vairAgya ane saMyama para bhAra mUkatA zramaNa dharmanuM prAdhAnya raheluM hatuM. zramaNa paraMparAmAM koIpaNa manuSya sva puruSArtha vaDe arhata pada ke tIrthaMkara pada meLavI zake che. jIvananA AkharI dhyeyane siddha karavAne mATe ahiMsAne mukhya sAdhana gaNavAmAM AvyuM che. zramaNa paraMparAmAM dharmabhAvanA, darzana ane tattvajJAna 'ahiMsA' zabdamAM vyakta thAya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'jaina dharma' zramaNa dharma ane nigraMtha saMpradAyanA nAme jANIto thayelo che. 'nigraMtha' zabdano artha graMthi vinAno ane bIjo artha dharmopadezaka thAya che. A nigraMtha saMpradAyamAM je AcAryo ane saMto thayA temaNe tapa dvArA potAnAM mana, vANI ane kAyAne taddana jItI lIdhAM hatAM. AvA mahApuruSone mAnanI dRSTithI jina" nAma ApavAmAM AvyuM che. jina saMskRti dhAtu zri-jItavuM uparathI thayelo che. teno artha jeNe rAga, dveSa Adi sarva doSomAMthI potAnuM mana nirmaLa karyuM che ane mana, vacana ane kAyA upara saMpUrNa kAbU maLavyo che. tapa vaDe potAnA aMtaranA zatruone haNIne temanA upara vijaya meLavyo hovAthI teo ''arha"ne nAme paNa oLakhAya che. A advaito kevaLa jJAna meLavyA pachI "tIrtha" eTale ke sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikAonA banelA caturvidha saMghanI sthApanA kare che. tethI teo tIrthaMkara kahevAya che. AthI tIrthaMkaro potAnA upadezathI A vicitra saMsArarUpI samudramAMthI asaMkhya jIvone tAre che. teo dharmane navIna satya, navo prakAza ane purnajAgRti ApI jagatanuM kalyANa kare che. jaina mata anusAra RSabhadevathI mAMDIne vardhamAna mahAvIra sudhInA 24 tIrthaMkaro prasiddha che. jaina dharmanA phelAvAno yaza koI eka upadezakanA nAme caDelo nathI, paraMtu rAga-dveSanA vijetA evA aneka jino" nA hAthe phelAvo thayelo che. jinoe pratipAdita karelA dharmane "jainadharma" kahevAya che. pahelA tIrthaMkara RSabhadeva pachI bIjA trevIsa tIrthaMkaro thaI gayA jemAMnA pahelA bAvIsa tIrthaMkaro vize aitihAsika pramANa maLatuM nathI. jaina anuzruti anusAra bAvIsamA tIrthaMkara neminAtha yAdava kuLamAM janmyA hatA. teo kRSNanA pitrAI bhAI thatA hatA. neminAtha vize kathA evI che ke potAnA lagnanA divase bhojana mATe asaMkhya pazuhiMsA thavAnI hatI. A joIne teo khUba du:khI thayA ane lagnane badale temaNe dIkSA grahaNa karI. teo saurASTramAM giranAramAM kAladharma pAmyA hovAthI giranAra jaino mATe mahattvanuM tIrtha gaNAya che. 62 trevIsamA tIrthaMkara pArzvanAtha chellA tIrthaMkara mahAvIra svAmI pahelA Azare 250 varSa para thayA hatA. temaNe potAnA AyuSyanA trIsamA varSe saMsAra tyAga karI dIkSA grahaNa karI hatI ane lagabhaga 70 varSa nirvANa prApta karavA mATe gALyAM hatAM. temaNe upadezelA dharmamAM ahiMsA, satya, asteya ane parigraha ema cAra vratono samAveza thAya che. temanI aitihAsikatA puravAra thayelI che. * saMzodhaka sahAyaka, bho.je. vidyAbhavana, amadAvAda-9, For Private and Personal Use Only sAmIpya : okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir covIsamA tIrthaMkara mahAvIra svAmI aitihAsika vibhUti gaNAya che. teo bhagavAna buddhanA samakAlIna gaNAya che. mahAvIranA janma pachI temanA pitAnI sarva prakAranI samRddhi vadhI tethI temanuM nAma "vardhamAna" pADavAmAM AvyuM. saMsAranA vikArothI vardhamAnanI tyAgavRtti samaya jatAM prabaLa thatI jatI hatI. vardhaNAne potAnA AyuSyanA trIsamA varSe potAnI sarva saMpattinuM dAna karI, keza locana karI, gRhatyAga karyo ane satyanI zodha mATe tapa karavA nIkaLI paDyA lakevaLa jJAna' prApta karyA pachI. mahAvIre potAnA jJAna ane anubhavono loka kalyANa mATe upayoga karyo temanA upadezamAM temaNe ahiMsA, satya, brahmacarya, asteya, aparigraha, kSamA, namratA, viveka ityAdi sadguNo upara bhAra mUkIne prajAne premamaya ane nirbhaya jIvana jIvavAnA maMtra ApyA dharmanuM mULa dayA che, ema jaNAvI dharma kSetre temaNe ahiMsAne eTalI pratiSThita karI ke samaya jatAM te bhAratIya dharmono prANa banI gaI. mahAvIre trIseka varSa sudhI upadezaka tarIke khUba vikAsa karyo ane potAnA AyuSyanA boMteramAM varSe rAjagRha pAse pAvApurImAM I.sa. pU. 527(bIjA mate I. pU. 470mAM)mAM nirvANa pAmyA. mahAvIra svAmIe aparigrahamAM strInI jema vastranAya parigrahano temaNe tyAga karelo. tIrthaMkaroe upadezelA jaina dharmamAM vividha anekavAdone sthAne anekAntavAdanuM pratipAdana thayeluM che. samyag jJAna, samyag darzana ane samyag cAritrane dharmanAM 'traNa ratna' mAnelAM che. navAM karmabaMdhanonA Asrava(dvAra)nA saMvaraNanI tathA jUnAM karmabaMdhanonA nirjaraNanI bhalAmaNa karelI che. saMyama ane tapanuM bhAre mahattva mAneluM che ane karmanA baMdhanamAMthI mukta thaI mokSa pAmavAno upAya darzAvyo che. mahAvIra svAmInAM maukhika pravacanone AgaLa jatAM sUtronA saMgraho tarIke Agama graMthomAM graMthastha karavAmAM AvyAM che. zramaNa saMpradAyamAM saMyama ane vairAgya para bhAra mUkavAmAM Avyo che. temaja karmaphaLa ane punarbhavanI ghaTamALamAMthI mukta thavAno dArzanikamArga veda saMpradAyathI svataMtra rIte vicAravAmAM Avyo che. prAcIna bhAratamAM veda dharmanI sAthe zramaNa dharma paNa lokapriya ane pracalita thayo. AdhyAtmika unnatie pahoMcavA tathA Atmadarzanano je mArga batAve tene tIrthaMkara tarIke oLakhavAmAM Ave che. AthI tIrthaMkaro jagatanuM kalyANa sAdhe che ane dharmane navIna satya ane prakAza pUrAM pADe che. tIrthaMkarone jina tarIke paNa oLakhavAmAM Ave che. je AtmA upara vijaya prApta kare te jina ane te ja tIrthaMkara. jine upadezelo dharma jaina dharma tarIke oLakhAya che.A dharmanA kula covIsa jina thayA che. hiMdu dharmamAM covIsa avatAro, bauddha dharmamAM paNa buddha covIsa, tevI ja rIte jainamAM jino paNa covIsanI saMkhyAmAM che. mUrtipUjAnI aitihAsikatA ane prAcInatA cArathI pAMca hajAra varSa jUnI sAbita thAya che. jaina dharma paNa aitihAsika kAlathI astitvamAM hato tema keTalAka avazeSone AdhAre purAtattvavido kahe che. AvA avazeSomAM khaDaka lekhamAM nigraMthonI noMdho temaja keTalIka guphAo, jaina sAdhuonAM nivAsasthAno temaja utkhananamAMthI maLI AvelI keTalIka mUrtione kAraNe mAnyatAnuM samarthana karavAmAM Ave che. jaina dharmamAM mUrtipUjA aMgeno spaSTa ullekha karliMganA rAjA khAravelanA zilAlekha (lagabhaga I.sa. pU. 1lI sadI)mAMthI maLI Ave che. A ullekha Abhilekhika purAvAomAM sauthI prAcIna kahevAya. gujarAtamAM jaina dharma khUba phAlyo hato ane teNe rAjyadharma tarIke kIrti saMpAdana karI hatI. jaina dharmanAM maMdiro Aje paNa lokapriyatA batAvatAM astitvamAM che. jainonI zraddhA bhaktibhAva ane dharma pratye advitIya bhAvanA khUba udAtta che, jethI jina bhagavAnanAM bhavya maMdiro bAMdhIne bhaktoe potAnI dharma bhAvanAne mUrta svarUpe rajU karI che. bhAratamAM aDhaLaka dhana kharcIne baMdhAvelAM jaina maMdiro tenAM Adarza pratIko che. jaina dharmamAM mUrtionI oLakha mATe lAMchano agatyanAM che. je jaina mUrtionA paricaya mATe pAyArUpa che. jyAre hiMdu dharmamAM pratIko che, paNa jaina dharmamAM covIse tIrthaMkaro sAmAnya rIte mAnavaAkAramAM ekasarakhA dekhAya che. temane bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArata H dharmanA pariprekSyamAM 63 For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir oLakhavA mATe lAMchano ja mahattvanAM che. tIrthakaronI mUrti pratiSThA aMge jaina samAjamAM ucca bhAvanA keLavAyelI che. maMdiranI jema mUrti-pratiSThA mATe paNa zreSThIo potAnA puNyajano mATe aDhaLaka dhana vAparatA, jenAM pramANo mUrti para lakhelA lekhone AdhAre maLI zake che. te sAthe je te mUrti-pratiSThA karAvanAra zreSThInA kuTuMbanI vigato, gacchanI vigata, gacchAdhipatinI prApta thAya che. A prakAranI pravRtti prAcIna kAlathI atyAra sudhI cAlu rahelI jovA maLe che, jemAM atre mahAvIra svAmInI keTalIka mUrtio kotarAyelA abhilekho vize vigato ApI che. e0 // saM 1253 ASADha zudi 3 some zoke...zrI bhAvadevAcArya gacche piSyoTakAddhA....ne zre. dhaNadevaputra...jUse paMpriNaputra bIlahaNakudArAsahitena mahAvIrabiMbaM kAritaM pratiSThi(SThi)taM zrIjinasUribhiH / rAyapura vistAramAM kAmezvaranI poLamAM saMbhavanAtha svAmI derAsaramAM vi.saM. 1253mAM aSADha sudi 3nA divase somavAre (23 jUna I.sa. 1197mAM) mahAvIra svAmInI pratimAnI pratiSThA jinaprabhasUrie karI hatI. This Ekatirthi bronze image of Mahaviraswami is preserved in the temple of Sambhavnath in Kameshwar Pole in the Raipur area. It was installed in V.S. 1253. Asadha. sudi.3. Soma (i.e. Mon., 23 June, 1197, A.D.) This image was made by the sons and grandsons of Dhanadeo. (2) // saMvata 1368 varSe...vadi 8 some zrI zrImAla jJAtIya zre. nAgapAlabhAryA jAsalazreyArthe putra mAlAkena biMba zrIvIrasiMhasUrINAmupadezena zrI mhaaviir....|| DosIvADAnI poLamAM sImaMdhara svAmInA derAsaramAM zrImAla jJAtinI zreSThI nAgapAlanI patnI jesale vi.saM. 1368 (I.sa. 1311-12) 29, me somavAre mahAvIra svAmInuM biMba bharAvyuM. This Ekatirhi bronze image with parikar is preserved in the upper sanctuary of Simandharaswami temple in Indrakot of Doshivada's Pole. This icon of Mahaviraswami was made by Malaka with the precept of Virasimhasuri for the bliss of Jasala, wife of Shre. Nagapala of Srimala caste in V. S. 1368 (ie. 1311-12 A.D.) The inscription contains the fortnight, the day and the week-day, but the name of the month is not mentioned. The week-day tallies with the given day in the month of Jyestha. In that case the date would correspond to Monday. 29. May 1312 A.D. saM. 1387 varSe phAguNa zudi 6 gurau zrI nAgaragacche zrI jinezvarasUri saMtAne Sata yathA pitAmaha che. mAtAmaha zreyase ...vRddhanAtha, zrI mahAvIrasvAmI... TrAna vatvazatipaTTaH RritaH || mahAvIra svAmInI saparikara dhAtupratimAnI pratiSThA jhaverIvADamAM nIzApoLamAM jagavallabha pArzvanAthanA derAsaramAM vi.sa. 1387 phAgaNa suda chaThTha guruvAre (I.sa. 1331 mAM 14 phebruArI jinezvarasUrie) sAmIpyaH okTo. 2006-mArca, 2007 64 For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir karI. This bronze image of Mahaviraswami with Parikar is preserved in Jagavallaba Parasvanath Temple, Nisha Pole in Zaverivad. This icon was installed in V.S. 1387. Phalguna sudi 6 Guru (i.e. Thu., 14 Feb. 1331 A.D.) by Jineswarasuri. saMvata 1399 phAguNa vadi 2 budhe gAdhikagotra sA. bobAsanA / na.sA. dharaNigena pitRkusaliya zreyase zrI mahAvIrabiMba kAritaM pra. maladhArI gacche zrI rAjazekharasaribhiH / / kAMsAnI mahAvIra svAmInI pratimA rIlIpharoDa vistAramAM pAMjarApoLamAM zItalanAthanA derAsaramAM dharaNige pitRnA zreya mATe maladhArI gache vi.saM. 1399 phAlgana vadi 2, budhavAra I.sa. 12, phebru. 1443mAM rojazekharasUrie pratimAnI pratiSThA karI. This bronze image of Mahaviraswami preserved in Shitalnath Temple in Panjara Pole in the Relief Road area. It was made by Dharaniga for the happiness of his father. This icon with parikar was installed by Rajashekharsuri of Malladhari Gaccha in V.S. 1399, Phalguna Vadi 2 Budhvar (i.e. Wed., 12 Feb., 1343 A.D.) (pa) saM. 1443 varSe vai. sudi. 3 some Ukeza jJAtiya maM. lIlA bhA. mANikSi pu. huMDapAkena pitRmAtR zreyase zrI mahAvIrabiMbaM kAritA / zrI saMDeragacche zrI mahAvIra biMbaM // ekatIrthI kAMsAnI mahAvIranI parikaravAnI AdIzvaranA derAsaramAM DozIvADAnI poLamAM hunDapAke tenA pitA lIlA ane tenI mAtA mANiNinA zreya mATe vi.sa. 1443 vaizAkha suda-3 ane (I.sa. 1386, somavAra, 2 eprila) sumatisUrie pratimAnI pratiSThA karAvI. This Ekatirthi bronze image of Mahavir with parikar is installed in the upper sanctuary of Adishvar in the Temple of Simandharswami at Indrakot of Doshivada's Pole. This icon was made by Hundapaka. for the spiritual bliss of his father Lila and mother Maniksi. By caste he was Ukesa. This icon was installed by Sri Sumatisuri of Sandera gaccha (in the Pattavali of Sri Yashodevasuri) in V.S. 1443. Vai(Shakha) sudi 3 Soma (i.e. Mon., 2 April, 1386 A.D.) // e. I. saM. 1469 varSe phAgu. va. 2 zukre huMbaDa jJAtIya zre. saravaNa suta meghA bhAryA va. dharaNU suta zrIsAkUpAbhyAM pitRmAtRzreyArthaM zrImahAvIrabiMba kAritaM pratiSThitaM hubaDa jJAtIya / kAMsAnI pratimA mahAvIra svAmInI parikaravALI vAghezvaranI poLamAM AvelA AdIzvara derAsaramAM AvelA dharaNU ane meghAe vi.sa. 1469 phAlgana vadi-2 zukravAra (I.sa. 1413) 17, phebruArI mahAvIrasvAmInA biMbanI pratiSThA karAvI. bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArata : dharmanA pariprekSyamAM 65 For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir This bronze image of Mahavirswami with Parikar is preserved in Adishwar Temple in Vagheshwar Pole. This Tirtirthi icon was donated by Dharanu and Megha. It was installed in V.S. 1469, Phalguna vadi 2, Shukra (i.e. 17 Feb. 1413 A.D.) saM. 1489 varSe zrI zrImAla jJAtIya maM. pa...ba. laSamIsuta kelahA bhAryA kIlhaNadevi zreyArtha zrI tapApakSa zrI somasuMdarasUriNAmupadezena zrI mahAvIrabiMba kAritaM pratiSThi (SThi) taM zrIsUribhiH / . tyAgamatuM ! paMcatIrthI kAMsAnI mahAvIra svAmInI parikaravAnI pratimA nAgajI bhUdaranI poLamAM kelhAnI patnI kilhaNa devInA zreya mATe mUrti karAvI tapApakSamAM somasuMdarasUrinA upadezathI zrI sUrie mahAvIra svAmInI pratimA pratiSThita karAvI. This Panchatirthi bronze image of Mahavirswami with Parikar is installed in Sambhavnath Temple in Nagajibhudar's Pole. It was donated for the spiritual bliss of Kilhandevi wife of Kelha. This image was installed by Srisuri as per the advice of Somasundarasuri of Tapa Paksha in V.S. 1481 (1425-25) // saM. 1482 varSe mAgazara 6 guro, prAgvATavaMze zre. bhImA bhAryA mAku suta zre. mehA bhAryA ruDI tatputra saravaNa mA. sahijalade laghusuta vanA bhA. sUcakU zreyase zrI vardhapAnabiMbaM kAritaM tapAgacche zrI somasuMdarasUripiTa tA. paMcatIrthI kAMsAnI vardhamAna svAmInI AdIzvara derAsaranI DozIvADA poLamAM saravaNe karAvI soma caMdrasUrie tapAgacchamAM vi.sa. 1482, 6 guruvAra ane 15 navembara 1425 mAM pratiSThA karAvI. This Panchatrithi bronze image of Vardhamanaswami with parikar is preserved in Adishvar Temple in Kasumbhavad of Doshi Vada's Pole. It was made by Sarvana. son of shre. Meha and Rudi, for the bliss of Sucaku, wife of Saravana's younger son Vana. This Bimba was installed by Sri Somachandrasuri of Tapa Gaccha in V.S. 1482 Margasa(i)r(sa) Sau. 6. Guru (i.e. Thursday, 15 Nov., 1425 A.D.) // saM. 1490 phA.zu. 11 prA. mahA. narapAla bhA. nAmalade suta bIlasena bhA. bIlhaNade suta sAdA bhAryA hAMsAdikuTuMbayutena svazreyase zrI vardhamAnabibaM kAritaM pra. tapA. zrI zrI somasuMdarasUribhiH / zrI: paMcatIrthanI kAMsAnI pratimA vardhamAna svAmInI parikaravALI AvelA dharmanAtha derAsaramAM devazAnApADAmAM vizAla ane tenI patnI vilhaNe sADI ane tenI putrI haMsAnA kuTuMbanA zreyArtheNadenA putra zrI somasuMdarasUrie tapAgacchanA vi.sa. 1490 phAlvana suda-11mAM (I.sa. 1434, 19 sAmIpya: okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir phebruArI, zukravAra) mUrtinI pratiSThA karI. This Panchatirthi bronze image of Vardhamanswami with parikar is preserved in Dharmanath Temple in Devasha's Pado, near Calico Dome, Relief Road. It was made by Vishal and his wife Vilhana along with his son Sada and daughter-in-law Hansa etc. family members for their own bliss. Vishal was the son of Narapala and Namalade of Pragvata caste. This bimba was installed by Sri Somasundarasuri of Tapa gachha in V.S. 1490, Phalguna, shu. di. 1, (i.e. Friday, 19 Feb. 1434 A.D.) (10) // saMta 1499 varSe usavAla jJAtIya maM. jasavIra bhA. sarasU su. ma. nAIAkena bhA. laSaNAde su. pAMcA jAvaDa kAlA meghA dedharamAnAdi kuTuMbayutena svazreyArtha zrI mahAvIra biMbaM kAritaM prati. tapA. zrI munisuMdarasUribhiH // paMcatIrthI kAMsAnI mahAvIra svAmInI parikaravAnI pratimA ciMtAmaNi pArzvanAtha derAsaramAM devazAnA pADAmAM kelIkoDoma rIlIpharoDa nAIkena jasavIra ane sarasa ane osavAla jJAtinAM patnI lAsAe putra pAMcA, jAvaDa, kAlA, meghA, dedhara, mAnA ja. kuTuMbanA zreyArtha pratimA karAvI. enI pratiSThA muni suMdarasUrie vi.saM. 1499 (I.sa. 1442) mAM karI. This Panchatirthi bronze image of Mahaviraswami with Parikar is preserved in Chintamani Parshvanath Temple in Devasha's Pado, near Calico Dome, Relief Road. It was made by man, Naraka. son of Man. Jasvir and Sarasut of Usavala caste. along with his wife Lasanade, son Pancha, Javada. Kala Megha. Dedhar. Mana and family, for the spiritual bliss of their own soul. This Bimba was installed by Sri Manisundarasuri of Tapa gachha in V.S. 1499 (i.e. 1442-43 A.D.) saM. 1505 varSe mA.su.10 vaizAkhe prAgvATajJAtIya ma. pathAkena (paMthA) rAMbhU putrasIpurAdetharAdi kuTuMbayutena zrI birabiMbaM suta bhAryA pUrI zreyase kA.pra. tapA zrI jayacaMdrasUribhiH // vAghaNanI poLamAM AvelA ciMtAmaNI pArzvanAthanA derAsaramAM saMgrahita mahAvIra svAmInI saparikara paMcatIrthI pratiSThA tapAgacchanA jayacaMdrasUrie vi.saM. 150pamAM mAghasudi 10 (I.sa. 1449, 2, phebruArI, ravivAre) pratiSThA karI. A biba prAgvATa jJAtinA pathAke potAnI patnI pUrInA zreya mATe banAvyuM. This Panchatirthi bronze image of (Maha) vira with parikar is preserved in the sanctuary of Shantinath in Chintamani Parshvanath Temple in Vegan Pole. It was installed by Jayachandrasuri of Tapa gaccha in V.S. 1505. Magha su.di. 10 (i.e. sun., 2 Feb., 1449 A.D.) But Vaishakha is written in place of week day. It might be read as Ravau (Sunday). This Bimba was made by Pathak of Pragvat caste for the bliss of Puri. bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArataH dharmanA pariprekSyamAM For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 68 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (12) ||sN. 1508 DIsAvAla jJA. // zreSThI depAla bhA. deu suta, jesA bhA. lAThI suta samadhareNa svazreyArtha zrI vardhamAnabiMbaM kAritaM pra. tapAgacchanAyaka zrI ratnazekharasUribhiH ahimmadAbAde || paMcatIrtha kAMsAnI pratimA indrakuTamAM Avela sImaMdhara svAmInA maMdiramAMnI vardhamAna svAmInI saparikara paMcatIrthI vi.sa. 1508 (I.sa. 1451-52mAM jesA ane lAThInA putra samaMdhare tapAgaccha nAyaka zrI ratnazekharasUrie tenI pratiSThA karI This Panchatirthi bronze image of Vardhamanaswami with parikar is preserved in Smandharaswami Temple in Indrakot of Doshivada's Pole. It was made by Samadhara, son of Jesa and Lathi, for his own bliss. Jesa was the son of Shre. Depal and Deu of Disavala caste. This icon was installed by Tapa gachha Nayaka Sri Ratnashekharasuri at Ahimmadavad (Ahmedabad) in V.3. 1508 (1451-52_A.D.) (13) saMvat 1510 jayeSTa (STha) su... dine maMtri. baMze vAvaDa gotre Tha. dhirarAja suta sA. pahirAja bhAryA rupAI putra sA. vijAsahitena svapuNyArtha zrI mahAbIrabiMbaM kAritaM prati zrI kharataragacche zrI jinasAgarasUribhiH // zubhaM bhavatu / paMcatIrthI kAMsAnI pratimA DosIvADAnI poLamAM zrAvaka pahirAja patnI rupAInA putra vijAnA potAnA puNyArtha mATe zrI mahAvIra biMbanI pratiSThA jinasAgarasUrie karI hatI. vi.saM. 1510 jeTha suda (me-jUna, I.sa. 1454) This Panchatirthi bronze image of Mahaviraswami with parikar is preserved in Rusabhadeva Temple in Jhanpanah's Pole of Doshivada's Pole. It was made by Sha. Pahiraja and his wife Rupai, along with their son Sa. Vija. for the bliss of his own soul. This icon was installed by Sri Jinasagarasuri of Kharatara gachha in V.S. 1510, Jyestha, su.di (May-June 1454 A.D.) (14) saM. 1595 varSe mAgha zu. 2 pattane prA. meM. SetA khetalade putryA uTakU nAmnyA zrI mahAbIrabiMbaM tA. 9. rApA zrI muninuMsUripade zrI zevasUripaTTe ; kAlupura vistAramAM kAluzAhanI poLamAM ajItanAthanA derAsaramAM saMgrahita mahAvIra svAmInI sapirakara paMcatIrthI vi.saM. 1515 mahAsuda-2, I.sa. 1459 6, jAnyu. zanivAre prAgdhATa mA jJAtinA khetA ane khetaladenI putrI uTakue pATaNa nagaramAM mahAvIranuM biMba karAvyuM ane tapAgaccha zrI muni suMdarasUri pamAM zrI ratnazekharasUri pamAM enI pratiSThA karI. This Panchatirthi bronze image of Ajitnath with parikar is preserved in Ajitnatha Temple in Kalushah's Pole of the Kalpur area. It was made by Utaku. daughter of Pragavata man. Kheta and Khetalade in Pattana nagara. This icon was sAmIpya : okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir installed by Sri Ratnasekharasuri (in the Pattavali of Tapa Sri Manisudarasuri) in V.3. 1515, Mugha. Su, di a. (i.e. Sat, 6 Jan,, 1459 A.D.) (15) // saM. 1966 varSe prA. so. avA mA. 3mI pU. dharmAMtAtAna svazreyoJartha (zreyArtha) zrI mahAvIrabivaM kA. pra. tapAgacche zrI ratnazekharasUribhiH // ahammadAbAda || paMcatIrthI kAMsAnI mahAvIra svAmInI parikaravALI pADApoLamAM neminAtha derAsaramAM saMgrahita dharmA ane lAlAkA putra AcA ane uMmI prAgavATa vaMza mATe karI hatI. prAgavATa jJAtinA saunI acA ane umInA putra dharmA ane lAlAke potAnA zreya mATe A biMba karAvyuM. vi.saM. 1516 (I.sa. 1459-60)nA tapAgacchanA ratnazekharasUrie potAnA zreya mATe karAvyuM. This Panchatirthi bronze image of Mahavirswami with Parikar is preserved in the Neminath Temple in Pada Pole. It was made by Dharma and Lalaka sons of So. Acha and Umi of Pragvata caste for his own bliss. This Bimba was installed by Sri Ratnasekharasuri of Tapa gaccha in V.S. 1516 (1459-60 A. D; } (16) // saMvat 1521 varSe vaizAkha vadi 2 khau zrI zrImAla jJAtIya zre. vAdhA bhAryA cinUM suzrAvikayA nijazreyArtha / zrI aMcalagaccheza zrI jayakesarasUriNAmupadezena zrI / / zrI mahAbIra biMbaM kAritaM pratiSThi (SThi)tA zrI // saMdhena // 1 DozIvADAnI poLamAM kusuMbAvADamAM Avela Adizvara derAsaramAM saMgrahita mahAvIra svAmInI saparikara paMcatIrthI zrImAla jJAtinA zreSThI vAdhAnAM patnI cInue vi.saM. 1521 vaizAkhavada 2, ravivAra I.sa., 1495, 12, me divase karAvI aMcala gacchanA jayakezarIsUrinA upadezathI zrIsaMghe tenI prati karI. This Panchatirthi bronze image of Mahaviraswami with Parikar is preserved in Adishwar Temple in Kasumbavad of Doshivada's Pole. It was made by Susravika chinu. wife of Sre. Vagha for her own bliss. She belonged to Srimala caste. This icon was made with the precept of Ancala gacchesha Sri Jayakesarisuri and installed by Srisingha in V.S. 1521, Vaisakha va.di. 2, Ravi (i.e. Sunday, 12 May, 1465 A.D.) (17) saM. 1246 varSe phA.su. 10 zukre zrIsarabAlagacche sAdhvIdemata zreyArtha paUsiri visayamato (?) zrImahAvIra pratimA kArayitA // cha || pATaNanA adhyapada derAsaramAM mahAvIra svAmInI pratimAnI pIThikA upara vi.saM. 1246mAM lekha kotarelo che, jemAM saravAla gacchanA sAdhvI daimatinA zreya mATe A mUrti karAvyAno ullekha che. bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArata : dharmanA pariprekSyamAM For Private and Personal Use Only 69 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 70 www.kobatirth.org (18) saM. 1284 varSe mahA vadi pU ...... mahozreyArtha zrI mahAvIrasvAmi kAritaM / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pATaNanA aSTApadajInA derAsaramAM mahAvIra svAmInI pratimA saM. 1284 varSe mAhaviMda - 5 mahonA zreya mATe mahAvIra svAmInuM biMba karavAmAM AvyuM. (19) saM. 11 varSe...devavara suta nayanAAna (?) zrI mahAvIravivuM aa. pra. zrI somapramasUrimi: pATaNanA aSTApadajInA derAsaramAM devavaranA putra jayanArAja saM. 1311 varSe zrI somaprabhasUrie mahAvIra svAmInA biMbanI pratiSThA karI. (20) saM. 1379 jyeSTa va. 8 zanau zrImAlajJAtIya.... bhAryA jayataladevi zrImahAvIrabiMba kA. prati zrI sUrizmi | zrImAla jJAtinA jayatala devIe saM. 1379 jeTha vada-8 zanivAre zrI mahAvIrasvAmI-biba zrI sUrie karI. (21) saM. 1398 caitra vadi 6 prAgvATa... pitRmaha mulu zreyase zrImahAvIrabiMbaM ...... zrIrAjazekharasUribhiH // pATaNanA khADA khoTaDA derAsaramAM prAgdhATa jJAtinA zrAvake potAnA pitAmaha mUlUnA zreya mATe saM. 1398 caitra vada-6nA divase rAjazekharasUrie mahAvIranuM biMba karAvyuM. (22) saM. 1404 varSe mAha suda 8 zanau prAgvATa jJAtIya vya. lAkhA suta vya. hemAkena bhAryA vya. hamIrade zreyArtha zrImahAbIrabiMbaM kA. pra. zrI sUribhiH // zubhaM bhavatu // pATaNanA khADA khoTaDA derAsaramAM prAgdhATa jJAtinA vyavahArI lAkhA putra hemAke potAnI patnI vya. hamIranA zreya mATe saM. 1404 varSe mAha suda-8 zanivAra zrI mahAvIra biMbanI pratiSThA karI. (23) saMvata 1428 varSe posa sudi 7 zrImAlajJAtIya gAMdhI padama bhAryA siMgayA (?) devi zreyase sutayatAka (?) zrImahAvIrabiMbaM kAritaM pratiSThita zrIsUribhiH // pATaNanA khADA khoTaDA derAsaramAM saMvata 1428 varSe poSa suda-7 zrImAla jJAtinA gAMdhI padmanI patnI siMgAe daivinA zreya mATe zrI mahAvIrabiMba karAvyuM, je zrIsUrie pratiSThita karyuM. (24) saM. 1452 varSe jyeSTha su. 5 ravau zrImAlajJAtIya vya......nAgalade suta vya. mAtApitA zreyArtha zrImahAvIravivuM aa. pra. mahendrasUrimi: || || zubhaM bhavatu // For Private and Personal Use Only sAmIpya H okTo. 2006 - mArca, 2007 - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrImAla jJAtinA vyavahArika nAgaladee putranA vyavahAra mATe mAtApitAnA zreya mATe saMvata 1452 mAM mahAvIranuM biMba karAvyuM, jenI mahendrasUrie pratiSThA karI. saMvata 145ra ane jeTha suda-5 e karI. (25). saM. 1453 varSe vai.su. 3 zanau zAlagata (?) jJAtIya Tha. lakhamA bhA. zreNI suta Tha. karmAkena zrIaMcaMlagacchezazrImestugasUrIgAmupadezena zreyArtha zrI mahAvIrabiMbaM kA. pra. zrIsUribhiH / Thara lakhamA ane enI patnI zreNInA putra Thakkara kamake mahAvIranuM biMba zrI ThaMcala gacchaza zrI metuMgasUrinA upadezathI potAnA zreya mATe karAvyuM ane tenI pratiSThA zrIsUrie karI. (26) saM. 2603 varSe 1. . 7 sone zrI mAvaDIRche 3pazajJA. zrAsuyA (?) gotre sApanA (?) bhA. nAnIde su. gheghA bhA. kuMtigade svazreyase zrIAdinAthabiMbaM kA. pra. kAlikAcAryasaMtAne zrI vIrabhUmiH zrI, pATaNamAM vakhatajInI zerImAM saM. 1503 varSe phAgaNa suda-8 somavAre zrI bhAvadAra gaccha upakeza jJAtinA kuMtike.. potAnA zreya mATe zrI AdinAthanuM biba karAvyuM ane zrI vIra sUrie enI pratiSThA karI. Ama jaina zAsanamAM devatA pratyenI AMtara bhAvanA temaja puNya kArya pUruM karyAno saMtoSa vyakta thayelo jovA maLe che. mahAvIra svAmInA jIvananAM aneka pAsAMomAM temanI pratimAo tathA pIThikA para kotarAyelA abhilekhonuM adhyayana vistArathI karavAnuM haju bAkI che. ahIM zodhapatra rUpe A prakAranA saMzodhananI zarUAta karavAno prayatna karela che. mAro A prayatna abhyAsIo temaja jIjJAsuone upayogI thaze ema mAnuM chuM. saMdarbha sUci 1. zrI guNacaMda gaNi, "mahAvIra carita', prathama AvRtti, vi.saM. 1994, bhAvanagara jaina, AtmAnaMda sabhA, 1938. 2. naina, rIstAna, "bhAratIya saMskRti meM naina- dharma yohAna', 2663, bhopAtra. 3. dave, ka.bhA., "gujarAtanuM mUrtividhAna', I.sa. 1967, prathama AvRtti, amadAvAda. zAha, priyabALabena, "jaina mUrtividhAna', prathama AvRtti, 1980, amadAvAda. 4. Bhattacharya, B.C., The Jain Iconography, Lahore, 1939. . Shelat, B.K. Parikh, P.C., The Jain Image Inscriptions of Amedabad. I.ed. 1997 7. upAdhyAya, vAsudeva, 'pravIna bhAratIya mUtivijJAna', vArANasI- 2670. zAstrI, ha.gaM, "prAcIna bhArata', bhAga-1, prathama AvRtti 1969, amadAvAda, bhojaka, lakSmaNabhAI, hI.,'pATaNa-jaina dhAtu-pratimA lekha- saMgraha', motIlAla banArasIdAsa, dillI, prathama saMraNa, 2002. bhagavAna mahAvIranA samayanuM bhArataH dharmanA pariprekSyamAM 71 For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtano ItihAsa ane saMskRti : maitraka ane anu-maitraka kAla hariprasAda zAstrI* gujarAtanA prAcIna kAlanA itihAsamAM traNa dIrgha kAlakhaMDa che : kSatrapa kAla, maitraka kAla ane solaMkI kAla. (1) maitraka kAla gujarAtamAM kSatrapa kAlanA aMta pachI thoDAM varSa magadhanA gupta samrATonuM zAsana pravatyuM. e pachI valabhImAM eka navA rAjavaMzanI sattA sthapAI. e rAjavaMzanuM nAma nizcita thayuM nahotuM tyAre enuM rAjaya valabhI rAjya' tarIke oLakhAtuM. AgaLa jatAM e vaMzanA rAjAo maitraka kulanA hovAnuM nizcita thatAM valabhI rAjaya maitraka rAjaya tarIke oLakhAyuM. maitraka vaMzanuM zAsana samasta saurASTra, kaccha, uttara gujarAta, madhya gujarAta ane pazcima mALavA para pravaryuM hatuM. AthI gujarAtanA itihAsamAM A kAlakhaMDane maitraka kAla' tarIke oLakhavAmAM Ave che. | gujarAtano maitrakakAlIna itihAsa gujarAtImAM mukhyatve traNacAra graMthomAM nirUpAyo che. 1. A lekhakanA "maitrakakAlIna gujarAta' (1955) mAM, 2A lekhakanA "gujarAtano prAcIna itihAsa' (1964, 1973)mAM, 3. bho.je. vidyAbhavananA "maitraka kAla ane anu-maitraka kAla" (1974)mAM ane A lekhakanA "gujarAtano itihAsaH prAcIna kAla" (2001)mAM. maitraka kAlIna itihAsanA vividha srotomAM jaina prabaMdhomAM mAtra valabhI-bhaMgano Anuzrutika vRttAMta nirUpAyo che, je e vaMzanA aMtima rAjAnA samayamAM thayelA e rAjavaMzanA tathA enI rAjadhAnI valabhInA nAzane lagato che. paraMtu A vaMzanA rAjAoe bhUmidAna karI tAmrapatro para enAM dAnazAsana kotarAvelAM, te ekasothI vadhu prApta thayAM che, temAMthI e rAjAonI vaMzAvaLI ane sAlavArI, dAna lenAra brAhmaNo ane bauddha vihAro, rAjayanA adhikArIo ane vahIvaTI vibhAgo, bhUmidAnane lagatI dhArmika mAnyatAo, dAnazAsanonA dUtako ane lekhako, dAnazAsanonI mitio ItyAdi vize ThIkaThIka mAhitI maLe che. maitraka rAjAo samaya jatAM yAdavakulanA kSatriya gaNAyA, paraMtu mULamAM teo pAzupata saMpradAyanA bhagavAna lakulIzanA eka paTTaziSya mitranA vaMzaja hovA saMbhave che. maitraka kulanA ghaNAkharA rAjAo parama mAhezvara hatA. A rAjavaMzano sthApaka bhaTArka mULamAM senApati hato. samaya jatAM eNe prabaLa zatrusainyane harAvI valabhImAM potAnI rAjasattA sthApI, paraMtu eNe tathA enA uttarAdhikArIe potAnA paramabhaTTArakanI AmanyA rAkhI rAjapadavI dhAraNa karI nahi. A vaMzanAM dAnazAsana varSa 183 thI 447 nAM maLyAM che, temAM prayojAyela saMvata valabhI saMvata hovAnuM mAluma paDe che, je agAu saurASTramAM pracalita thayela gupta saMvatanuM sudhAreluM rUpAMtara che. A anusAra maitraka rAjyanI sthApanA I.sa. 470 nA arasAmAM thaI lAge che, jayAre eno aMta I.sa 788 mAM Avyo hovAnuM mAluma paDe che. nivRtta niyAmaka, bho.je. vidyAbhavana, amadAvAda 72 sAmIpya: okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maitraka vaMzamAM ekaMdare 19 rAjA thayA. trIjA rAjA droNasiMhe paramabhaTTArakanA anumodanathI 'mahArAja' evI rAjapadavI dhAraNa karI. pAMcamAM rAjA guhasenanA samaya lagabhaga (I.sa. 555-570)thI maitraka rAjyano abhyudaya thayo. AThamA rAjA zIlAditya 1lo-dharmaditye pazcima mALavA para sattA prasArI. agiyAramo rAjA dhruvasena 2 jo bAlAditya uttara bhAratanA cakravartI samrATa harSathI parAjita thayo, paraMtu pachI ene e cakravartInA jamAI thavAnuM sadbhAgya sAMpaDyuM. enA putra dharasena 4 thA (lagabhaga I.sa. 643-650) e '52mabhaTTArakamahArAjAdhirAja-52mezvara'nA pracalita mahAnuM temaja e uparAMta 'cakravartI'nuM biruda dhAraNa karyuM. paMdaramA rAjAnA samayathI A vaMzanA dareka rAjA 'zIlAditya' nAma dhAraNa karatA. A rAjA zIlAditya 3 jAe I.sa. 676 mAM bharUca sudhI vijayakUca karelI, paraMtu bIje varSe e pradeza nAMdIpurI (nAMdoda)nA gurjararAjavaMzanI sattA nIce jato rahyo. have maitraka vaMzanI rAjasattAnI paDatI thavA lAgI. siMdhanA arabI sUbA-taraphathI saurASTra para AkramaNa thayAM. Akhare I.sa. 788mAM arabI phoje valabhI para dariyAI humalo karI rAjadhAnI valabhIno tathA enA rAjavaMzano vinAza karyo. chatAM kahevuM joIe ke maitraka vaMze lagabhaga I.sa. 570 thI 788 sudhI arthAt 300 thI vadhu varSa sudhI pazcima bhAratanA ghaNA pradeza para potAnuM prabaLa zAsana pravartAveluM. saurASTranA pazcima bhAgamAM maitraka rAjavIonA Adhipatya nIce 'gArulaka' nAme vaMzanA rAjAoe lagabhaga I.sa. 481 thI 575 sudhI rAjya kareluM. A pradezamAM IsvI 8mI sadInA pahelA caraNamAM puSyaNa nAme saindhava rAjAnA kulanI sattA pravartI. e vaMzanI sattA tyAM anu-maitraka kAla daramyAna paNa cAlu rahI. enI rAjadhAnI dhUmalImAM hatI. maitraka kAla daramyAna cInI mahAzramaNa yu-Ana-zvAMge I.sa. 640 nA arasAmAM gujarAtamAM valabhI vagere sthaLonI mulAkAta lIdhelI. tyAre valabhI pAsenI dariyAI khADI aMdara cheka valabhI sudhI vistarelI hatI ne valabhInA bajA2mAM dezavidezanI virala amUlya cIjo upalabdha hatI. e pachI pacIseka varSe bhArata AvelA cInI pravAsI i-nsiMge noMdhyuM che ke cInanAM nAmAMkita vidyApITho sAthe sarakhAvI zakAya evAM be vidyApITha bhAratamAM che-eka,magadhamAM rAjagRha pAse nAlaMdAnuM ane bIjuM saurASTramAM valabhImAM. Ama valabhI maitraka kAlamA vepAra vaNajanuM temaja ucca zikSaNanuM nAmAMkita kendra hatuM. maitraka kAla daramyAna ahIM zaiva dharma tathA bauddha dharma ghaNA lokapriya hatA. uparAMta bhAgavata, zAkta ane saura saMpradAya paNa pracalita hatA. jaina prabaMdhomAM jaNAvyA pramANe valabhImAM jaina dharma paNa lokapriya hato. valabhImAM TTi nAme kavie eka bAju rAmacaritanuM kathAkAvya ane bIjI bAju zabdazAstra tathA kAvyazAstrane lagatAM udAharaNo ApatuM zAstra kAvya--e benA tANAvANAne vaNI laI racAtA dvisaMdhAna mahAkAvyano avanavo prakAra racyo. samasta bhAratamAM racAyelAM A prakAranAM mahAkAvyono prathama namUno A kAvya che. kavie to potAnA kAvyanuM nAma 'rAvaNavadha' rAkheluM, paraMtu lokomAM e 'maTTiAvya' tarIke prasiddha che. A mahAkAvya valabhImAM dharasena (2jA ke 3jo)nA samayamAM arthAt I.sa. 578-628 daramyAna racAyuM hatuM. maitrakakAlamAM gujarAtamAM racAyeluM bIjuM mahAkAvya che. harivaMzapurALa, je digaMbara AcArya jinasena sUrie vaDhavANamAM zaka saMvata 785 (I.sa. 783-788)mAM raceluM. emAM 66 sargomAM yadukulanA hiranA vaMzamAM thayelA aneka mahApuruSonAM carita nirUpAyAM che. maitraka rAjyanI rAjadhAnI valabhI surASTranA pUrvataTa para vaselI prAcIna nagarI hatI. rAjya taMtramAM rAjAno amAtya, mahAsAmaMta, mahApratI hAra, mahAdaMDanAyaka vagere. ucca adhikArIo madada karatA. rAjyanA vahIvaTI vibhAgomAM AhAra, viSaya, pathaka, sthalI vagere moTA nAnA vibhAga hatA. jamInanI mApaNI gujarAtano itihAsa ane saMskRti : maitraka ane anu-maitraka kAla For Private and Personal Use Only 73 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mukhyatve "pAdAvarta (1 pAda41 pAda)mAM karAtI. sikkAomAM zarva bhaTTAraka nAme bhUtapUrva rAjavInA cAMdInA sikkA "rUpaka' nAme pracalita hatA. kAlagaNanAmAM valabhI saMvata pracalita hato, jeno AraMbha I.sa. 318-19mAM thayo gaNAto. enAM varSa kArnikAdi hatAM ne enA mAsa pUrNimAnta hatA. dakSiNa gujarAtamAM kalacuri saMvata pracalita hato. maitraka kALa daramyAna gujarAtamAM anekAneka devAlaya baMdhAyAM. gujarAtamAM vidyamAna devAlayonA sahuthI prAcIna namUnA A kAlanA hovAnuM jaNAya che. emAMno sahuthI prAcIna namUno jAmanagara jillAnA gopa nAme gAma pAse Avelo che. devAlaya UMcI vizALa jagatI para AveluM che. garbhagRhanI cotarapha dIvAlothI gherAyelo pradakSiNApatha che. garbhagRha samacorasa che. emAMnI mULa pratimA mojUda rahI nathI. enuM zikhara dvitala phAMsanAvALuM chAdya zikhara che. devAlayanuM nirmANa chaThThI sadImAM thayuM lAge che. kadavAra (ji. jUnAgaDha)nA maMdirane laMbacorasa garbhagRha ane laMbacorasa maMDapa che. A maMdiramAM agAu viSNunA dasa avatAronI pratimAo haze; hAla tyAM navarAhanI sevya pratimA che ne enA parikaramAM bAkInA nava avatAronAM zilpa kotarelAM che. maitraka kAlanAM maMdiromAM chAghazikharomAM upara jatAM kramazaH ochI laMbAI-pahoLAI dharAvatA be, traNa, cAra, pAMca ke sAta samatala thara hoya che. te enI Toca upara AmalasAra ane kalaza hoya che. A devAlayomAM garbhagRhomAM temaja enAM anya aMgomAM vividha devadevIonI pratimAo hoya che. zAmaLAjI, valabhI, koTyarka, kAraNa vagere sthaLoe ziva, pArvatI, kArtikeya, kRSNa, zakti, lakulIza, bhairava, tIrthakaro, buddha ityAdinI kalAtma pratimAo upalabdha thaI che. maitraka vaMzanA zAsana daramiyAna mAlavaka pradezamAM bAdha gAma pAse TekarImAM kaMDArelI guphAomAM aneka suMdara citra AlekhelAM che, je sAtamI sadInAM che. 2. anu-maitraka kAla maitraka rAjyanA aMta pachI gujarAtamAM aneka vibhinna rAjyonuM zAsana pravatyuM. I.sa. 788 thI 942 sudhInA vacagALAmAM gujarAtamAM koI eka rAjyanI sarvopari sattA sthapAI nahi, AthI A kAlakhaMDane itihAsamAM anu-maitraka kAla' tarIke oLakhavAmAM Ave che. saurASTranA pazcima bhAgamAM saidhava vaMzanI sattA lagabhaga I.sa. 920 sudhI cAlu rahI. dakSiNa saurASTramAM cAlukya vaMzanI sattA pravartI, jeno samaya lagabhaga I.sa. 770 thI 900 sudhIno hato evuM enAM tAprazAsano parathI jaNAyuM che. saurASTranA uttarapUrva bhAgamAM vaDhavANanAM cApa vaMze potAnuM zAsana lagabhaga I.sa. 885 thI 914 sudhI pravartAvyuM. uttara gujarAtamAM vanarAja cAvaDAe aNahilavADa pATaNa vasAvI tyAM potAnI rAjasattA sthApI. enA vaMzajoe tyAM I.sa. 942 sudhI rAjya karyuM. ne e pachI tyAM caulukya (solaMkI) vaMzanI rAjasattA pravartI. A cAvaDA rAjyanI sthApanA vi.saM. 802 (I.sa. 746) mAM thaI hatI evuM anuzrutika vRttAMto jaNAve che, paraMtu aitihAsika daSTie enI sthApanA e pachI lagabhaga 94 varSe arthAtu I.sa. 840 nA arasAmAM thaI hovAnuM mAlUma paDe che. A vaMzamAM 6 rAjA thayA lAge che, paraMtu temAMthI koI rAjAnA abhilekha ke sikkA prApta thayA nathI. A cAvaDA vaMzanuM zAsana uttara gujarAtamAM aNahilavADa pATaNanI AsapAsanA nAnakaDA pradezamAM sImita hatuM. taLa-gujarAtanA ghaNA pradeza para dakhkhaNanA rASTrakUTonI sattA pravartI hatI. lATa (dakSiNa gujarAta)mAM e rAjavaMzanI alaga zAkhA sthapAI. AgaLa jatAM vaLI dakhkhaNanA mukhya vaMzanuM sIdhuM zAsana pravarte. rASTrakUTa rAjyanI rAjadhAnI kheTaka (kheDA) mAM rakhAI. moDAsA pradeza paNa A rAjavaMzanA zAsana nIce hato. 74 sAmIpya: okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ama anu-maitraka kAlamAM gujarAtamAM aneka rAjavaMzonI alaga alaga sattA pravartI. A kAlanA itihAsa vize DaoN. mAlatIbahena bhaTTe zodhaprabaMdha taiyAra karelo, e aprasiddha che. paraMtu emAMnI mAhitI A lekhake bho.je. vidyAbhavananA "maitraka kAla ane anu-maitraka kAla" (1974)mAM saMkalita karI che. A lekhakanA lagujarAtano prAcIna itihAsa' (1964) mAM tathA "gujarAtano itihAsa : prAcIna kAla' (2001) mAM paNa A vize alaga prakaraNa apAyuM che. rASTakaTa rAjayamAM moTI-nAnI saMkhyA dharAvatAM gAmonA vahIvaTI samUha pracalita hatA. anu-maitraka kAlanAM lagabhaga sarva rAjayono vRttAMta teonAM dAnazAsano parathI upalabdha che. mAtra aNahilavADa pATaNanA cAvaDA rAjayano vRttAMta purANo ane prabaMdho jevA sAhityika srotomAM sImita rahelo che. sainyavo gupta saMvata ane rASTrakUTo zaka saMvata prayojatA. anu-maitraka kALa daramyAna pazcima bhAratamAM jaina Agama graMtho para aneka vRttio lakhAI temaja keTalIka kathAkRtio paNa racAI. punnAra saMghanA hariNAcA I.sa 931-932 mAM vaDhavANamAM "bRhatkathAkoza" nI racanA karI hatI. bauddha dharma dezanA anya bhAgonI jema A pradezamAM paNa have lupta thavA lAgyo hato. rASTrakUTa rAjAo arabo sAthe sAro saMbaMdha rAkhatA. ethI A kALa daramyAna ahIM muslima prajAno tathA IslAma dharmano prabhAva zarU thayelo. A kALa daramyAna pahelAM dIvamAM ane pachI saMjANamAM IrAnanA jarathostI dharma pALatA pArasIonI vasAhata sthapAI. anu-maitraka kAlamAM devAlayomAM samatala chAdya zikharanuM sthAna rekhAnvita zikhara levA lAgyuM. tenI aMdara caMdrazAlAnuM alaMkaraNa dhIme dhIme zikhara para jAla nAmathI jANItI racanAmAM pariNamyuM. ne zikharomAM talanA cheDe pracalita zikharanI pratikRtio nAnA kadanI iMgikAonuM svarUpa dhAraNa karavA lAgI. vaLI zikharonA veNukozamAM bhadra-pratirathanI racanA thavA lAgI ne zikhara eka zRMgI ke paMcazRMgI svarUpa dhAraNa karavA lAgyuM. A kAlanI keTalIka manohara zilpakRtio vaDodarAnA akoTAmAM maLela dhAtuzilpomAM dekhA de che. kAravaNa, prabhAsa, UMjhA, roDA, kapUrAI, koTezvara, kAvI vagere sthaLoe sUrya, kArtikeya, mAtRkAo ziva, zakti, viSNu, kubera ityAdi devadevIonI pratimAo maLI che. tAraMgA jevA sthaLoe varada-tArA ane bodhisattva avalokitezvara ityAdinI bauddha mUrtio prApta thaI che. tAraMgA, pATaNa, zatruMjaya giranAra vagere sthaLoe jaina tIrthakaro ane yakSonI aneka pASANa pratimAo najare paDe che. anu-maitraka kALa daramyAna gujarAtamAM bhAratIya sAsAnI tathA "gavaiyA' sikkA pracalita hatA. Ama anu-maitraka kAlanI saMskRti aneka bAbatomAM maitraka kAla ane solaMkI kAlanI vaccenI saMkramaNaavasthA vyakta kare che. gujarAtano itihAsa ane saMskRti: maitraka ane anu-maitraka kAla For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uttaragItA-jJAna dvArA brahmaprApti prA. jyosnAbahena zAha* uttaragItA-paricaya uttaragItA mAtra traNa adhyAyamAM racAyelI che. uttaragItAnA saMpAdako jaNAve che tema uttaragItA viSe evI mAnyatA pravarte che ke yudhdha samaye sAMbhaLela gItAjJAnanI vismRti thaI jatAM arjuna AgaLa jatAM te jJAna pharI sAMbhaLavAnI icchA zrI kRSNa pAse darzAve che tyAre zrIkRSNa tene pharIthI saMkSepamAM je upadeza kahyo te uttaragItA che. paraMtu A gItA mahAbhAratanA koI parvamAM samAveza pAmI nathI, AthI uttaragItAnI racanA svataMtra kRti tarIke hovAnuM spaSTa thAya che. bhagavadgItAnI jema uttaragItA zrIkRSNa-arjuna saMvAdarUpe racAyelI che ane e prAya: anupa ane kavacit upajAti chaMdanA zlokomAM racAyelI che. enA adhyAyonI puSpikAomAM adhyAyanA aMte mAtra "uttaragItAmAM" tema lakheluM che. vaLI emAM zrIkRSNanI uktinA AraMbhe bhagavadgItAnI jema haMmezAM "zrI bhagavAnuvAca" evo zabdaprayoga karavAmAM Avyo che. uttaragItA jJAnayoga ane brahmaprApti : uttaragItA khUba ja nAno graMtha hovA chatAM temAM bhagavadgItAno tAttvika sAra samAyelo che. mAtra traNa ja adhyAyamAM rajU thatI uttaragItA AtmA-paramAtmA tattvanA svarUpane spaSTa karI baMne vaccenA saMbaMdhanuM nirUpaNa bahu suMdara rIte kare che. bhagavadgItAmAM rajU thayelo jJAnayoga ApaNane ahIM paNa jovA maLe che. uttaragItA kahe che : ghaTAkAzamivAttmAnaM vilayaM vetti tattvataH / sa gacchati nirAlaM vaM jJAnAlokyaM na saMzayaH // je jJAnI mahAkAzamAM ghaTAkAzanI peThe potAno paramAtmAmAM ja laya thayo che, ema yathArtha rIte anubhave che, te jJAna vaDe darzana karavA yogya niHsaMga brahmane avazya pAme che (uttaragItA 2/39) uttaragItAmAM bhaktimArga ke karmamArga vize vadhAre vistRta khyAlo jovA maLatA nathI. adhyAya 3, zloka 15 mAM"paramAtmAmAM (kezavamAM) acaLabhakti" evo ullekha che. paraMtu te zlokanI vigata jotAM tyAM mukhya bhAva dhyAnayogano che. bhaktino nahi. nimiSaM nimiSArdhaM vA zItA zItanivAraNam / acalA kezave bhaktivibhavai ki prayojanam // TADha, taDako vagere dvandro sahana karIne eka kSaNa ke ardhI kSaNa paNa jo paramAtmAmAM acaLa bhakti rahe to tene vaibhavanuM zuM kAma che ? acala bhakti, pUjA vagere brahma pratye dhyAna keLavavAnA arthamAM vaparAyela che. uttaragItA tAtvikatA para bhAra mUkatI hoI avyakta-nirguNa svarUpa para vadhAre bhAra mUke che. ahIM kRSNa pahelA puruSamAM potAnuM vaktavya rajU karatA nathI. paNa parabrahma kevuM che? teno AtmA sAthe kevo saMbaMdha che ? parabrahmane kevI rIte pAmI zakAya ? vagere bAbato trIjA puruSamAM samajAve che ane brahmane pAmavA mATe tattvajJAna para bhAra mUke che. indriyANAM nirodhena dehe pazyanti mAnavAH / dehe naSTe kuta buddhirbuddhinAze kuto jJatA / / * epha-42, sTarliMga siTI, bopala, ji. amadAvAda 76 sAmIpyaH okTo. 2006-mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir indriyono saMyama karI manuSyo dehamAM ja AtmAne juve che. deha nAza pAme to budhdhi kyAMthI saMbhave ? ane buddhino nAza thAya to jJAnIpaNuM kyAMthI saMbhave ? (uttaragItA 1/54). uttaragItAmAM aparokSAnubhava, dehendriyono saMyama vagere bAbato jJAnanA saMdarbhamAM samajAvI che. karma ke bhaktinI vAto emAM khAsa jovA maLatI nathI. karma aMge uttaragItA kahe che ke, anantakarma zaucaM ca japo yajJastathavaica / tIrthayAtrAdigamanaM yAvatattvaM na vindati // sarva karmo, aMdara ane bahAranI zaucakriyAo, maMtrajApa, yajJo ane tIrthayAtrAe javuM vagere jyAM sudhI (puruSa) Atmatattva jANato nathI tyAM sudhI ja jarUrI che. (u.gI. 2/43) TUMkamAM uttaragItAmAM jJAnamArga paranI ja vistRta carcA jovA maLe che. alabatta, uttaragItAe brahmajJAna prApta karavA mATe dehane khUba ja mahattvano gaNyo che. te jaNAve che ke dehamAM judI judI nADIo che je pavitra karmothI pAmI zakAya che. dakSiNe piMDalA nADI vahnimaMNDalagocarA / devayAnamiti jJeyA puNyakarmAnusAribhiH // jamaNA bhAgamAM agnimaMDaLa sudhI gayelI, pavitra karmothI pAmI zakAya tevI fpaMpAnA nAmanI nADI che. te nADI devayAna athavA arcirAdimArga kahevAya che. (u.gI. 2/11). badhI nADIo paikI sauthI mahattvanI suSummA athavA brahmanADI che. A nADInA AgaLanA bhAgamAM brahmajayoti che. A suSummA (kuMDalinI zakti)nI aMdara ja samagra jagata samAyela che. tasyAnte suSiraM sUkSmaM brahmanADIti surabhiH // iDA piGgaloyormadhye suSumNA sUkSmarUpiNI / tasyAgre sarvagaM sarvaM yasmin sarva pratiSThitam // te brahmAMDanA cheDe eka sUkSma chidra che temAM gayelI nADIne vivekI puruSe brahmanADI athavA suSummAnADI kahI che, te suSummAnADI IDA ne piMgalAnI vacce atyaMta sUkSmarUpe rahI che. tenA agrabhAge sarvAtmaka, vizvatomukha ane sarvavyApta brahmajayoti rahela che. (u.gI. 2/14, 15) suSumNAntargataM vizvaM tasmin sarva pratiSThitam // ema samagra jagata te suSummA(kuMDalinI zakti)nI aMdara temAM samAIne rahela che. (u.gI. 2/18) vaLI, dehamAM ja tenA sAta avayavomAM sAta pAtALaloka tathA dehamAM ja sarva brahmAMDa rahelA che tema kahyuM che. adhaH pado'talaM vidhAtpAdaM ca vitalaM viduH / nitalaM pAdasaMdhiM ca satulaM khaGgamucyate // mahAtalaM ca jAnu syAdurudeze rasAtalam / kaTistalAtalaM proktaM saptapAtAlasaMjJayA / paganI nIce atala loka jANavo; pagane vitala loka kahe che. paganI ghUMTI e nitalaloka che. jAMgha sutala' loka kahevAya che, goThaNa mahAtala che. sAthaLamAM rasAtala kahevAya che ane keDa talAtala kahevAya che. A sAta avayavo sAta pAtALanA nAme oLakhAya che. (u.gI. 228, 29) huM dizitaH | sarva brahmAMDa dehamAM ja che. (u.gI, 2/26). uttaragItA-jJAna dvArA brahmaprApti For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ama dehanI aMdara ja sarvalokanI kalpanA karI tene paramAtmAmAM laya karavAnI rIta temAM batAvI che jenA dvArA "huM ja brahma chuM" ema AtmA-paramAtmAnI ekatAnuM jJAna meLavI e rIte paramAtmAnuM dhyAna dharanAra mukti pAme che. A rIte mokSa pAmavA jIvAtmAe zuM karavuM joIe te uttaragItA batAve che. keTalAka tAtvika praznonI bAbatamAM uttaragItA bhagavadgItAnA khyAlane maLatI Ave che. bhagavadgItAmAM uttaragItA karatAM ghaNuM vadhAre kahyuM che paNa tAttvikatAne lagatuM jJAna bhagavadgItA karatAM uttaragItA vizeSa samajAve che. bhagavadgItAnI jema ja AtmAnI apekSAe dehane malina ane nAzavaMta gaNe che. atyantamalino deho dehi cAtyantanirmalaH / / deha atyaMta malina che. dehI AtmA atyaMta nirmaLa che. (u.gI. 1/57) ane chatAM tema paNa kahe che ke te ja dehamAM sarva loka, sarva brahmAMDa vagere samAyelAM che (juo u.gI. 2/13 thI 14) mATe tattvajJAna pAmavA sau prathama dehamAM ja sarvakAMI samAyeluM che ema jANavuM, dehano laya paramAtmAmAM thAya che tyAre ja mokSa thAya che. A pramANenA jJAnane ja tattvajJAna kahevAmAM Ave che. e ja brahmajJAna che je dvArA manuSya mukti meLavI zake che ema samajAvyuM che. ( aMtima tattvo keTalAM che te aMgenI carcA uttaragItAmAM jovA maLatI nathI. puruSa prakRtino ke parAaparA prakRtino temAM ullekha ja nathI. uttaragItAmAM Atmatattva ane paramAtma tattva e baMnenI carcA mAnavamuktinA saMdarbhamAM karavAmAM AvI che. uttara gItAmAM AtmAnuM, khAsa karIne jIvAtmAnuM svarUpa vadhu spaSTa karela che. AtmA e paramAtmAnuM ja svarUpa che tema te spaSTapaNe kahe che. zarIriNAmajasyAntaM haMsatvaM pAradarzanam / haMsohaMsAkSaraM caivaM kUTasthaM yattadakSaram // tadvidvAnakSaraM prApya bAhyAnmaraNajanmanI // jIvanuM je aMtima svarUpa te haMsatva-parabrahmarUpatA che, te ja jIvone pAra darzAvanAruM paramajJAna che. haMsa brahma che, haMsAkSara-praNava OMkAra che. A baMnenuM je sAkSI che te akSara che. tenA svarUpane jANanAro vivekI hoI, te akSarane pAmI, janma-maraNanA pherAmAMthI chUTe che. (u.gI. 1/5,6). manastho dehinAM devo manomadhye vyavasthitaH / judAM judAM prANIonA aMta:karaNamAM rahelo paramezvara te te aMtaHkaraNomAM ja sAkSI svarUpe prakAze che. (u.gI 131) je brahma sarva prANIomAM aMtaryAmIrUpe vaseluM hoI sarvavyApta che, tene jANIne yogIo indriyono saMyama karI kevI rIte sidhdhi thAya che ? evA arjunanA praznanA javAbamAM kRSNa kahe che, yathA jalaM jale kSiptaM kSIre kSIraM ghRte ghRtam / avizeSo bhavettadvajjIvAtmaparamAtmanoH // jema pANImAM pANI, dUdhamAM dUdha ane ghImAM ghI nAMkhI dIdhA pachI te eka thaI jAya che, tema jIva ane paramAtmAnI ekatA saMbhavI zake che. (u.gI. 2/2). jIve pareva tAdAtmyaM sarvagaM jyotirIzvaram / pramANalakSaNairjeyaM svamekAnavedinA // adhikArIe pote ja brahmaniSTha guru pAsethI pramANabhUta lakSaNo vaDe jIva ane paramAtmAnI ekatA jANIne sarvavyApta, sarvaniyatA ane svayaMprakAza AtmAno sAkSAtkAra karavo joIe. (u.gI. 2/3) 78 sAmIpya: okTo. 2006 mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ama uttaragItA AtmA-paramAtmAnuM svarUpa eka hovAnuM spaSTa kare che ane AtmA paramAtmAno vicAra mAnava-muktinA saMdarbhamAM ja kare che. uttaragItA brahmanuM varNana nIce mujaba kare che niSkalaM taM vijAnIyAtSamirahitaM zivam / prabhAzUnyaM manaHzUnyaM budhdhizUnyaM nirAmayam // avayavarahita, bhUkhatarasa vagere cha vikAro rahita, ziva (maMgaLa svarUpa), prabhAzUnya (vRttio) rUpI prakAza rahita, mana rahita, buddhi rahita, nirAmaya (AbhAsa, bhrama vinAnA) evA paramAtmAnuM dhyAna karavuM (u.gI. 1/13) eTale ke brahma ke paramAtmAnuM ahIM nirguNa svarUpa spaSTa karavAmAM AvyuM che. uttaragItAmAM adhyAya 3nA zloka 6mAM AtmajJAnIo mATe (sAkAra) mUrtinI upAsanAnI jarUra nathI tema kahyuM che. tIrthAni toyapUrvAni devAnyASANamanmayAna / yogino na prayadyanta AtmajJAnaparAyaNAH // AtmajJAnamAM tatpara rahetA yogIo, jaLathI bharelAM tIrthomAM ane paththaranA ke mATInA devonA zaraNe kadI jatA nathI, arthAta tIrthasthAnathI ke devapUjAthI je vastu siddhi karavAnI che te ja AtmajJAnathI siddha thaI jAya che, to te tIrthAdinI zI jarUra che ? (u.gI. 7/6).. jo ke, uttaragItAmAM nirguNa svarUpa ja zreSTha tema kahyuM nathI to saguNa brahma ke jenI pUjA-bhakti thaI zake che tenI paNa koI carcA nathI. vaLI, te na hovA aMge paNa koI ullekha nathI. AthI eTaluM ja kahI zakAya ke uttaragItAmAM brahma aMgenAM varNano nirguNa svarUpane lAgu paDe tevAM che. dA.ta. hRsva, dIrgha ane plata e mAtrAo rahita, zabdathI para, svara-vyaMjana rahita, biMdu, nAdanA aMzothI paNa para evuM (u.gI. 1/16). prakAzaka, sarvano aMtaryAmI, ane niyaMtA paramezvara (u.gI. 1/18) parama ucca, vyApaka, nAzarahita, badhe prakAzamaya, AkAra rahita, sarva bhUtonA aMtaryAmi, sarvavyApI, paramAtmA ane avyaya. (u.gI. 3/11,12, 13 vagere) uttaragItAmAM brahma hRdayanI aMdara raheluM che tema kahyuM che ane hRdayanI aMdara rahelA paramAtmAno sAkSAtkAra e ja jIvanamukti che. A brahmane pAmavA mATe uttaragItAmAM tattvajJAna ke brahmajJAna para bhAra mUkyo che e parathI paNa kahI zakAya che ke brahmanuM svarUpa nirguNa che. uttaragItAmAM brahmajJAna ja udiSTa che. tenI apekSAe vedo ne dharmazAstronA te vinAnA jJAnane mithyA kahyuM che. AloDya caturo vedAnadharmazAstrANi sarvadA / yo vai brahma na jAnAti darvI pAkarasaM yathA // cAra vedo ane dharmazAstrono sarvadA pUrNa abhyAsa karIne paNa brahmane je jANato nathI te puruSa rasoInA rasane nahIM jANatI kaDachI jevo che arthAta rasoInA sarva padArthomAM ghUmI vaLelI kaDachI tevA koIpaNa svAdane jANatI nathI tema zAstrono abhyAsa karyA chatAM brahmane nahIM jANato manuSya kAMI paNa jANato ja nathI. (u.gI. , uttaragItA mujaba graMtha mAtra sAdhana che. kArya sidhdha thatAM ja te tyAjya che. (u.gI. 1/20). yathA'mRtena tRptasya payasA kiM prayojanam / evaM taM paramaM jJAtvA vedairnAsti prayojanam // jema amRta pIne tRpta thayo hoya, tene pachI pANInI zI jarUra che ? e rIte parabrahmano sAkSAtkAra karyA pachI vedonI kazI jarUra nathI. (u.gI. 1/ra 2) . uttaragItA mukti meLavavA icchanArA mATe yoganI apekSA rAkhe che. yoga dvArA indriyono saMyama ke je tattvajJAna meLavavAmAM madadarUpa che te sUcave che ane tattvajJAna dvArA paramatattva jANyA pachI aparokSAnubhava uttaragItA-jJAna dvArA brahmaprApti 79 For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir thatAM badhe brahmanAM ja darzana thAya che. tAvadeva nirodhaH syAdhAvatattvaM na vindati / vidite tu pare tattve ekamevAnupazyati // jyAM sudhI tattvajJAna na thAya tyAM sudhI indriyono saMyama karavo paDe che. parama tattva jaNAyA pachI aparokSAnubhava thatAM eka mAtra brahmane ja badhe jue che. (u.gI. 1/55) vaLI, eka page Ubho rahI, hajAro varSo sudhI manuSya tapa kare to paNa eka ja A jJAnayoga soLamAM bhAganI yogyatAne paNa te pAmI zakato nathI . (u.gI. 2/40) ema kahI bhagavAna jJAnayogane ja zreSTha gaNe che. brahmajJAna pachI badhuM ja vyartha che. ema ApoApa jIvane samajAya che. jayAM sudhI jIva Atmatattvane jANato nathI tyAM sudhI ja sarva karmo, aMdara-bahAranI zauca kriyAo, maMtra-jApo, yajJo ane tIrthayAtrAo vagere jarUrI che. (u.gI. 2/43) bhagavadgItAmAM kahyuM che, "jJAnI to mAro AtmA che" (bha.gI. 7/18) " ekaniSTha bhaktivALo jJAnI hoya to te zreSTha che... ane te jJAnamArga zreSTha paNa agharo hovAthI bhagavagItAmAM bhaktimArga ane karmamArga mAtra sAmAnya mAnavIne najara samakSa rAkhI upadezyA che. tethI tyAM vyakta saguNa svarUpane paNa mahattvanuM gaNavuM ja paDe. paraMtu uttaragItAmAM jJAnIne ja mahattvano gaNyo hoI jJAnamArga ane te dvArA meLavI zakAtuM nirguNa svarUpa ja batAvyuM che. vaLI, A aMtima nirAkAra svarUpane jagatanA saMdarbhamAM upadezya nathI. je AtmA nirvikAra-nirAkAra svarUpane pAmavA AvuM brahmanuM nirvikAra-nirAkAra svarUpa ja jANavuM joIe. mATe saMpUrNapaNe tenA tAttvika svarUpane uttaragItAe nirUpyuM che. jIva-jagatanA utpattinA praznamAM jarApaNa DokiyuM karyuM nathI ane tattvavidyAnA saMdarbhamAM vicArIe to kahI zakAya ke uttaragItAmAM parabrahmanuM tAtvika svarUpa spaSTa karI te saMdarbhamAM ja jIva-jagatanA tAttvika saMbaMdho spaSTa karela che. jIva-jagatanA bhautika svarUpane lezamAtra sparza karyo nathI. mAtra "jJAnane ja najara samakSa rAkhI tenI sAthe saMbaMdhita AtmA-paramAtmAnI carcA karatI uttaragItAmAM bhagavadgItAno tAttikanicoDa jovA maLe che. athavA kahI zakAya ke bhagavadgItAmAMthI prApta thato tAtvika nicoDa ApaNane uttaragItA rUpe maLe che. mukti athavA mokSa : uttaragItAmAM 'suSuNNA nADI' ke je sarva prANIonA dehomAM che tenuM mULa sarvoparI brahma hovAnuM kahyuM che.A brahma jagatamAM, sarvatra vyApta che ane jagatanA saMdarbhamAM brahma ja sarvoparI che, te ja jagatanuM utpatti kAraNa che, te ja jagatano AdhAra che tema jaNAvyuM che. Ama brahma sthULa rUpe jagatathI para hovA chatAM sUkSmarUpe (AtmatattvarUpe) jagatamAM ja vyApta che. brahmanI suSumbhAnADI (kuMDalinI zakti)mAM samagra jagata samAyela che. (u.gI. 213 thI 18) eno artha e ke "jagata brahmathI para nathI. brahmanI prakRti ja zuM ahIM kuMDalinI zakti nahIM hoya ? uttaragItA jaNAve che ke dehanI judI judI nADIomAM ja zakti rahela che te zakti paramAtma svarUpa pAmavA mATe madadarUpa bane che. Izvara ja sarva dehamAM rahelo hoI AtmA jayAre potAnA e sAcA svarUpane oLakhe che tyAre mukti pAme che. jIvAtmAnA paramAtmA sAthenA saMbaMdha viSe A sivAya khAsa ullekha nathI. uttaragItAmAM eka bAbata bhagavadgItAnI jema ja jovA maLe che ane te e ke Izvara sarva jIvo pratye samadRSTinI apekSA rAkhe che. samadaSTivALAne "sarvam khalu idam brahma" eTale ke badhAmAM brahmanAM darzana thAya che. ane tyAre potAnA paramAtmA sAthenA saMbaMdhane te spaSTa rIte samajI zake che. 80 sAmIpya: okTo. 2006- mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikSAnnaM deharakSArthaM vastraM zItanivAraNam / azmAnaM ca hiraNyaM ca zAkaM zAlyodanaM tathA // samAnaM cintayedyogI yadi cintyamapekSate / - bhUtavastunyazocitve punarjanma na vidyate // e yogI jo mokSane icchato hoya to teNe dehanI rakSA mATe ja bhikSAnuM anna icchavuM joIe; tema ja TADhane dUra karavA mATe ja vastra icchavuM joIe ane paththara, sonuM, zAka ane suMdara bhAta e sarvane samAnarUpe vicAravuM joIe. badhe samadaSTi keLavavI joIe. AvA yogIne bhUta-bhaviSyanI, koI vastu tarapha zoka ke rihitapaNuM siddha thAya che. tethI tene punarjanma raheto nathI, (u.gI. 3/16, 17) (juo bhagavadgItA 6 8, 9.5 18, 19;12/17, 18, 19). judA judA dehomAM rahelo AtmA sarvavyApaka hoI eka ja che. judA judA deho dhAraNa karavAne kAraNe aneka dekhAtA jIvAtmAo svarUpathI to eka ja che, chatAM jyAM sudhI dehanuM baMdhana che tyAM sudhI dehomAM baMdhAyelA AtmAo rUpe jIvAtmAo aneka che tema ja kahevuM paDe. eka ja nadInuM pANI pAMca ghaDAmAM vaheMcAya tyAre pAMce ghaDAmAM sarakhuM ja pANI hovA chatAM saMkhyAthI pAMcaghaDAmAM pANI che tema je rIte kahevAya tema ja jIvAtmAo viSe vicArI zakAya. uttaragItA tattvajJAna para, brahmajJAna para vizeSa bhAra mUke che ane tene mokSanA dhyeyane ke janmamRtyunA pherAmAMthI mukta thavAnA dhyeyane najara samakSa rAkhyuM che. (u.gI. 1, 5, 6) uttaragItA be prakAranI mukti batAve che. (1) sadyomukti ane (2) krama-mukti. mRtyuthI zarIrarUpa upAdhino game te kALe, game te sthAne ane game te rIte nAza thayA pachI jIva brahma sAthe ekatAne pAme che te somukti, jyAre kramamukti jaNAvavA mATe uttaragItA vaLI be mArgo darzAve che. (1) devayAna mArga athavA arcirAdimArga (2) pitayAnamArga athavA dhUmamArga. jamaNA bhAgamAM agnimaMDala sudhI gayela, pavitra karmothI pAmI zakAya tevI piMgalA nAmanI nADI che te devayAnamArga che (u.gI. 2/11) ane DAbA niHzvAsamArge caMdramaMDaLa sudhI pahoMcelI ane zarIranA bhAgamAM mULAdhArathI mAMDI sahasramaMDaLa sudhI pahoMcelI IDA nAmanI nADI che te piyAnamArga athavA dhUmamArga jANavI. (u.gI. ra12) ; judA judA bhAgamAM AvelI nADIomAM devayAna ke arcirAdimArga batAvyA che. je mArge gaelA punarjanma pAmatA nathI. paraMtu pitayAna athavA dhUmamArga rUpa je IMDA nAmanI nADI che te mArge gayelAne punarjanma levo paDe che. (juo bhagavadgItA 8/23 thI 27) ane chelle kahe che suSuNNA nADI IDA e piMgalAnI vacce atyaMta sUkSmarUpe rahI che tenA agrabhAge sarvAtmaka, vizvatomukha ane sarvavyApta brahmajyoti rahelI che. (u.gI. 2/14, 15) upasaMhAra : tattvajJAna thayA pachI; jema ghaDAnuM pANI moTA jaLAzayamAM maLI jAya tema AkAzanI peThe nirmaLa ane pavitra paramezvara, parabrahma sAthe ekatA thatAM jIva advaita brahmasvarUpe ja thaIne bhedathI rahita thAya che. (u.gI. 2/32) bhagavadgItA paNa A vAta ja samajAve che. (bha.gI. 3/28) uttaragItA-jJAna dvArA brahmaprApti For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gAyatrI maMtra ane kavi ikabAla-zAzvata vijaya pAme che prA. saMjayakumAra paMDyA hajAro varSathI aviratapaNe A pRthvI upara jo koI saMskRta padyanuM satata raTaNa thatuM hoya to te ApaNo prakhyAta "gAyatrImaMtra bhUrbhuvaH svaH tatsaviturvareNyam bhargodevasya dhImahi dhiyo yonaH pracodayAta' e che. eno artha keTalo nirmaLa che, "he parabrahma paramAtmA prANasvarUpa, du:khanAzaka, sukhasvarUpa, zreSTha, utpAdaka parama kRpALu paramAtmAnA pavitra tejane dhAraNa karIe. je amArI buddhine sanmArgamAM prerita kare. A maMtranA akSaroe. chaMde, arthe aneka bhAvakone gheluM lagADyuM che. tenuM kAraNa A maMtra satya ane buddhinA prakAzano che. jema vijJAna satyanI zodha kare che, tema adhyAtma paNa satyanI ja zodha kare che. paraMtu baMnenA satyanuM svarUpa bhinna bhinna che. vijJAna prakRtinA satyanI zodha kare che ane adhyAtma cetanAnuM satya zodhe che. adhyAtma parama satyanI zodha che. AdhyAtmika satya anubhUtigamya che. AdhyAtmika satyone vaijJAnika satyonI jema pradarzita karI zakAtAM nathI. cakAsI zakAtAM nathI. pratyakSa prayoga, bauddhika zodha e vijJAnanI saMzodhana paddhati kahevAya che. anubhUti, sAkSAtkAra, aparokSAnubhava e adhyAtmanI paddhati che.' sUphIvAdI kavio paNa paramatattvane ArAdhavA mATe bhaktimArga apanAve che. sUphIo potAne Azika mAne che ane allAhane mAzUka. temanI dRSTie izkanA be prakAra che. izka mijAjI ane izke hakIkI. hakkano artha satya ke allAha thAya che. tethI izke hakIkI A IzvaranuM - temanA premanuM samarthana kare che. 2 gAyatrI maMtranA arthane urdU gajhalanA mAdhyamathI pragaTa karanAra mohammada ikabAba viSe ApaNe be bAbato jANIe chIe. 2. sAre nahA~ se acchA hindosatAM hamArA....jevA rASTrapremathI chalakatA gItanA racayitA tarIke. 2. bhAratathI alaga evA "pAkistAna' zabdanA janaka tarIke. kadAca "pAkistAna' zabdanA janaka tarIke te khUba avahelanA pAmyA. pariNAme temanI bIjI racanAo tarapha koInuM vizeSa dhyAna nathI gayuM. A kavi hindudharmanA graMtho, vicAromAM niSThA dharAve che. A niSThA islAma dharmamAM paNa svIkArAya e hetuthI temaNe saMbhavataH urdUmAM gajhala lakhI gAyatrI maMtrano saMpUrNa bhAva-artha pragaTa karyA che. eTalI spaSTatA karyA pachI mohammada ikabAlanI eka urdU gajhala joIe. e AphatAbe hu khAne" jahAM tU, zIrAjA baMda taphatare konomakA hai tU. bAisa hai tU judo adama namUda kA, hai saja" tere dama se camana hasto buMdara kA, kAyama yaha anUro kA tamAzA tujhI se hai, hara zaya meM jindagI kA takAjhA tujhI se hai, hara zaya ko terI jalavAgarIe sabAta hai, * saMskRta vibhAga, zAradAgrAma ArTasa enDa komarsa koleja, mAMgaroLa - 362 225 ji. jUnAgaDha 82 sAmIpya: okTo. 2006-mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org terA yaha sojo sAja- sarAyA17 hayAta hai. no AphatAba jisase jamAne meM nUra hai, dila hai, khirada hai, ruhe9 havA hai, zara hai. e AphatAba ! hama ko jiyAe zaura hai, cazme khirada ko apanI tajallIe nUra de. hai mahaphile vajUda kA sAmA tarAja tU, yajadAne sAkitAne narolo pharAja2 sU. terA kamAle hastI, ha2 jAnadAra meM, terI namUda silasilase23 kohasA2 24meM. hara cIja kI hayAta kA paravaradigAra tU. jAIdagAne5 nUra kA tAjadAra tU. na ibtadA koI, na koI intahA terI, AjhAda kede avvalo Akhira jiyA terI. samagra gajhalano artha A pramANe thAya che : he sUrya (paramasattA) tuM ja jIvananA spaMdananuM mULa che. tuM saMsAranuM saMcAlana kare che ane paMcatattvomAM prANa arpe che. dareka vastu tArA prakAzathI gativAna che, prakAze che. tuM che dedipyamAna sUrya ! tenuM ajavALuM sarvatra vyApeluM che. pachI te buddhi hoya ke hRdaya ! he sUryanArAyaNa amane sadabuddhi Apa ane nija prakAzanuM jJAna Apaje. sRSTinA mULanuM kAraNa tuM che ane ahIM jIvano tamAma sRSTino jANakAra paNa tuM ja che. parvatamAM sRSTinA kaNa kaNamAM, dareka jIvaMtatAmAM tuM samAyelo che. tuM pAlana, poSaNa kare che. tuM Adi ane aMtanA baMdhanathI mukta sadA sarvadA prakAzamAna che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ATalo suMdara bhAvaspaMdanathI chalakato vicAra kavi ikabAle urdU gajhalamAM bharyo che. ApaNe sthULa upa2 AvI aTakI gayA chIe eTale judA judA padArthovALuM jagata che ene ja sAcuM mAnI beThA chIe. vyaktigata caitanya paNa Avo eka moTo bhrama che. siddhAMta pramANe samagra caitanya paNa AvI rIte avyakta rIte samAyeluM che. te ja rIte padArtha paNa caitanyanuM vyaktapaNuM che. "All of Consiousness is enfolding of consciousness !" A sAthe taittarIya upaniSadanI bIjI vallInA sAtamA anuvAkanA A maMtro mUkIe to kevI samAnatA lAge !- te joIe. 'asada vA udamagra AsIta tato vai sadajAyata / tadAtmAnaM svayaMkuruta tasmAttatsukRtamucyata iti / yadatsukRtam raso vai sa: hayavAya labdhavA AnaMdI bhavati / 27 ahIM lAdhava, vicAronAM sphulliMgo ane garimA ekasAthe jovA maLe che. Ama, ahIMyAM gAyatrImaMtra ane urdUgajhalane joyA pachI ghaNAM vicAra biMduo chuTTA paDe che. te A pramANe che. gAyatrImaMtra ane kavi ikabAla-zAzvata vijaya pAme che 1. jo arthane pragaTa karavAmAM gAyatrImaMtramAM kevaLa 24 akSaronI jarUra paDI che. te ja arthane pragaTa karavAmAM kavi ikabAlane 303 akSaro vAparavA paDyA che. saMskRtamAM lAghava samajAvavA A udAharaNa dIvAdAMDI svarUpa che. For Private and Personal Use Only 83 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2. 3. 4. 5. jema ke 1. 2. 3. 4. 5. 84 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A uparAMta A urdu kavine urdu, arabI, phArasI, hindI ema cAra bhASAnuM caraNuM gAyatrImaMtranA arthabodhane pahoMcavA levuM paDyuM che. eka kaDavI vAstavikatA e che ke badhA dharmo mULabhuta rIte vaizvika che; paNa tenA anuyAyIonI jagyA bhaugolika rIte nizcita che. tethI AkhA vizvane kyAreya eka chatra nIce AvarI zakAya tema nathI.28 I.sa. 1997 mAM darabhaMgA yunivarsiTInA DaoN. mohammada hanIphakhAna amadAvAda AvelA. temanA pIeca.DI.no viSaya hato. "mahAmaMtra gAyatrI ane sUraha phAtimAM !" jo taTasthabhAve udAratApUrvaka vicAravAmAM Ave to khyAla Avaze ke sUraha phAtimA sUtrarUpa mahAmaMtra gAyatrInI ja vyAkhyA Ape che.jema ke 'tatsaviturvaranthama 'no artha che - 'alahandullilAvvila AlamIna ane kSativasya dhIrtti' eTale bruarehamAna nirahIma mAlikeyonidadIna...'29 bhArata svataMtra thayA bAda ApaNI senAnA 'royala' nAmAMkanavALI rejimenTanA leTina dhyeyasUtronuM bhAratIyakaraNa karavAnuM zarU thayuM. ApaNA topakhAnAnA eTale royala ArTIlarInAM be dhyeyasUtro hatAM. 'UBIQE' ane QUO-FAS-ET-GLORIA DUCANT' baMne mATe saMskRta pracura bhASAMtara karavAmAM AvyuM. te viSe bhAre vivAda cAlyo. Akhare A bAbatamAM nirNaya kamAnDara ina cIpha rAjendrasiMhajI para choDavAmAM Avyo. mahArAja zrI jANatA hatAM ke sainiko potapotAnI rejimenTanI War cry (yuddha ninAda) para prANa samarpaNa karatAM hoya che. temanuM mAnacihna sAmAnya sainikane samajAya tevuM hovuM joIe. tethI Quo Fas et Gloria Ducant nuM bhASAMtara lazkaranI chAvaNImAM Ijjata o IkabAla' ane UBIQE nuM bhASAMtara 'sarvatra:' evuM karavAmAM AvyuM. Aje paNa rejimenTa opha ArTIlarInA kepa bejha para A dhyeyasUtro zobhAyamAna che. ATalA vicArataMtunA saMdhAna sAthe mULavAta saMskRta sAhitya vivecana taraphanAM navA daSTikoNa taraphanI che. saMskRtabhASAnI zreSThatA ane lAghavane bIjI bhASAnA vicAro sAthe sAMkaLIzuM to bhaviSyanI peDhIne saMskRtabhASA tarapha mukharata karI zakIzuM. bIjI bhASAomAM lakhAyelI vArtA, gIta, navalikA ke gajhalanAM mULa saMskRta bhASAmAM kyAM rahelAM che te zodhI vAcaka samakSa mUkIzuM to saMskRta bhASAnI samRddhi baLakaTarIte sahu joI zakaze. atyAranuM saMskRta vivecana mAtra saMskRtagraMtho kendrI 2heze to teno lAbha saMskRtabhASAnA vidyArthIothI vizeSa AgaLa nahIM jaI zake. atyAre adhyayana-adhyApana sAthe saMkaLAyela koIpaNa vyaktine bethI vadhAre bhASA zIkhavI paDe che. to be bhASAonI samAna vicAravALI kRtione jagata samakSa zA mATe na mUkavI ? have pachInuM saMskRtabhASAnuM dAyItva evuM raheze ke jagatanA zreSThatama sAhityamAM paDelAM cirasthAyI tattvonI saMskRtabhASA sAthenI tAdAtmyatA zodhavI paDaze. A kAma navA vivecakonuM che. e jeTaluM saphaLa rIte thaze teTalA saMskRtano pracAra thaze. A kArya agharuM nathI tema saheluM paNa nathI. kadAca Ane ja saMskRta bhASAnuM 'mArkeTiMga' kahI zakAya. For Private and Personal Use Only sAmIpyaH okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir , pR. 10, sa, ejana .) bAvIsa saMdarbhanoMdha le. bhANadeva, 'upaniSada vidhA', prakAzana : pravINa pustaka bhaMDAra, rAjakoTa 1988, pR. 395 trivedI prA. rItA, "Adhunika bhAvabodhanI kavitA-mRgayA, pArzva prakAzana amadAvAda pR. 45 AphatAba (phA) sUrya, urdU zabdakoSa urdU sAhitya akAdamI, gAMdhInagara, pR. 385 4. ruha (a.pu.) dayALu, ejana, pR. 953 khAne (phA.vi.) rahevAnuM sthaLa, pR. 268 zIrAjA (phA.pu.) baMdhanakrama, ekatrika vastu, ejana, pR. 1019 daphatara (phA.pu.) kacerI, ophisa, ejana, pR. 550 bAIsa (u.vi.) bAvIsa, ejana, pR. 774 adama (a.pu.) mRtyu pachInuM sthAna, ejana, pR. 20 10. namada uparathI namUda (phA.vi.) UnanI pathArI, ejana, pR. 632 alTa (phA, vi.) lIlu tAjuM ghAsa, navajuvAna, ejana, pR. 1040 12. hastAbda-hayAtI, astitva, ejana, pR. 1121 13. takAjhA-vAraMvAra kahevuM, ejana, pR. 475 4. jalavAgarI-darzana, ejana, pR. 398 15. sabAna (a.pu.) daDhatA, sthiratA, pR. 1038 16. sojo sAja (phA.) anukULatA, ejana, pR. 1061 17. sarAyA (phA.) pagathI mAthA sudhIno AkAra, kada, ejana, pR. 1047 18. birada (phA.) buddhi ane samaja, ejana, pR. 273 19. ruhe (a.) prANa, AtmA, ejana, pR. 954 20. sAkitAne (a.) mauna, gatihinatA, ejana, pR. 1060 21, narobo. (phA) moTAI zreSThatA, ejana, pR. 722 22. pharAjha (phA) 23. silasilae (a) zRMkhalAo, sAMkaLa, ejana, pR. 1074 24. kohasAra (phA) parvatamALA, ejana, pR. 850 25. jAIdagAne (a.) tyAgIne, viraktane, ejana, pR. 430 26. DaoN. mohammada ikabAla graMthAvalI, kaTyiAta IkabAla. graMtha-1, pR. 20, saMdarbha, akhaMDAnaMda sapTembara 1998. amadAvAda. pR. 81 27. mahetA deveza, "paramANuthI paramAtmA sudhI', prakAzana. navabhArata sAhitya maMdira, amadAvAda mR. 185 8. paMDyA viSNu, akhaMDaAnaMda-sapTembara-'98, pR. 82 29. ejana, pR. 83 30. kepTana narendra, akhaMDAnaMda, sapTembara-98, pR. 45 gAyatrI maMtra ane kavi ikabAla-zAzvata vijaya pAme che 85 For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta jodhapura, udayapura ane jayapuranA sikkAo nayanA ena. adhvaryuM* auraMgajhebanA avasAna bAda mughala sAmrAjyanI imAratanA avazeSomAMnAM aneka nAnAM moTAM rAjayoe mughala bAdazAho pAsethI sikkA pADavAno adhikAra prApta karyo hato. A sikkAo para teonAM saMketa cihno tathA mughala bAdazAhanAM nAmo jovA maLe che. paraMtu teoe sikkA para trizULa, kaTAra, caMdra, sUrya, vRkSanI DALI vagere jevA vividha cihno vAparavAthI mughalonA sikkAthI temanA sikkA ghaNA alaga tarI Ave che. paraMtu A prakAranA eTale ke mughala bAdazAhonA nAmavALA sikkAo I.sa. 1858 sudhI ja jovA maLe che. I.sa. 1858 samagra bhAratamAM briTiza rAjasattAno udaya thatAM aMgrejoe temanI sAthe sahAyakArI yojanAo ane saMdhi dvArA potAnuM rAjakIya Adhipatya jamAvyuM ane rajavADAMoe potAnA rAjyanA sikkA pADavAnuM cAlu rAkhyuM. paraMtu pAchaLathI aMgrejothI prabhAvita thaIne keTalAMka rajavADAMoe potAnA sikkA para mughala bAdazAhanA nAmane badale briTiza zahenazAhanuM nAma lakhAvA mAMDyuM. paNa bIjAM ghaNAMe ema na karatAM sikkA potAnA nAmathI ja pADavA cAlu rAkhyA. aMgrejoe aneka rajavADAM paikI 34 rajavADAnA sikkA pADavAnA hakka mAnya rAkhyA hatA, jemAM jayapura, jodhapure potAnA sikkA paDAvyA hatA. jyAre udayapure briTiza zahenazAhanuM nAma lakhavAne badale tenA sikkA para "rati naMdhana' lakhIne sikkA paDAvyA, je briTizaro sAthenI maitrInuM sUcana kare che. jayapura, jodhapura ane udayapura rAjayo prajAsattAka bhAratamAM ekIkaraNa thatAM sudhI potAnA sikkA niyamitapaNe chapAvatAM rahyAM. jodhapura : jodhapuranA mahArAjAoe sonAmAM 1, 1/2 tathA 1/4 mohara, cAMdImAM 1, 1/2, 1/4 tathA 1/8 rUpiyA ane tAMbAmAM 1 paisAthI 1/4 AnA, 1/2 AnAnA sikkA paDAvelA hovAnuM jaNAya che. jodhapuranA mahArAjA vijayasiMhe I.sa. 1761mAM jodhapuranI TaMkazALa sthApI hatI. uparAMta sujata, nAgora ane pAlInI TaMkazALAmAM paNa sikkA pADavAmAM AvatA hatA, jemAM jhADa, kaTAra jevAM viziSTa cihno, tathA agrabhAga para devanAgarI akSara ane pRSThabhAga para je te TaMkazALanA darogAnI TUMkI sahI jovA maLe che. sikkAnI baMne bAju arabI-phArasI lipimAM lakhANa jovA maLe che. bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta jodhapuranA mahArAjAo paikI sumerasiMha, saradArasiMha, jazavaMtasiMha ane umedasiMhanA sikkA maLe che. jemAM 1 paiso, 1/4 AnA, 1 rUpiyo ane 1/2 AnAnA mUlyanA sikkA saMgRhIta che. jazavaMtasiMha (I.sa. 1873 thI 1895)nA sikkAomAM paisA, 1/2 AnAnA mUlyanA tAMbAnA sikkA saMgRhIta che. 1/2 nAnA sikkAo Azare 20.3 thI 20 mg. sudhInuM vajana dharAve che. jayAre sikkAno vyAsa Azare 2,1 thI 2.3 jovA maLe che. sikkA AkAramAM goLa che. A sikkAomAM agrabhAgamAM arabIphArasImAM lakhANa tathA vRttAkAre goLa lITI tathA nAnAM TapakAM jovA maLe che. taraMgAkAre rekhAnuM Alekhana hoya che, jayAre pRSThabhAgamAM paNa arabI-phArasI bhASAmAM lakhANa tathA arabI aMkomAM I.sa.nuM varSa ApeluM jovA * myujhiyama-ina-cArja, bho.je. vidyAbhavana, amadAvAda-9 sAmIpyaH okTo. 2006- mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maLe che. sikkAmAM vRttAkAre be lITInI vacce TapakAM tathA bahAranI bAjue parvatAkAre bhaumitika AkRti kaMDArelI jovA maLe che tathA sikkAmAM madhyamAM pAMca TapakAMvALuM vartuLa hoya che. 1 rUpiyAnA mUlyanA A sikkAo cAMdInA che. temano vyAsa 1.8 thI 2 se.mI. tathA 11.3 jeTaluM Azare vajana dharAve che. A sikkAomAM agrabhAge rANI vikaToriyAnuM biruda sahita nAma arabI-phArasI bhASAmAM lakheluM che tathA nAgarI akSara 'tu' tathA jhADanI DALInuM cihna jovA maLe che, jyAre pRSThabhAgamAM je te mahArAjAnuM arabI-phArasI bhASAmAM lakhANa tathA nAgarI lipimAM 'zrI mAtAnI' evuM lakhANa jovA maLe che. tathA nIce nAnI kaTAranuM cihna jovA maLe che. A uparAMta jodhapuranI TaMkazALamAMthI muhammada akabara II nA nAmavALA 1 rUpiyAnuM mUlya dharAvatA A sikkAonuM vajana Azare 10,7 thI 10.8 mI. grAma che tathA teno AkAra goLa che, je 2.1 thI 2.2 se.mI.no vyAsa dharAve che. A sikkA cAMdInA che. A sikkAonA agrabhAge arabI phArasI lipimAM lakhANa che tathA kaTAranuM cihna che; jyAre pRSThabhAgamAM arabI-phArasI lipimAM lakhANa tathA TaMkazALanuM cihna jovA maLe che. zAhaAlama bIjAnA samayamAM pADelA sikkAnuM vajana Azare 16.7 mI. grAma che. A sikkAno vyAsa 2.2. se.mI. che ane vartuLAkAra dharAve che. A sikkA tAMbAnA che. sikkAnA agrabhAge arabI-phArasImAM lakhANa jovA maLe che, tathA sAta TapakAMnuM vartuLa hoya che. jyAre pRSThabhAgamAM arabI-phArasI lipimAM lakhANa jovA maLe che, ane sAta TapakAMnuM vartuLa jovA maLe che. jazavaMtasiMha ane saradArasiMhe rANI vikaToriyAnA nAmavALA sikkA paDAvelA, saradArasiMhe eDavarDa 7mAnI AkRti ane samarasiMhe eDavarDa 7 ane jyaoNrja 5mAnI ane umedasiMhe jyaoNrja-5mAnA ane eDavarDa AThamAnA ane jyaoNrja chaThThAnA nAmanA tathA hanumaMtasiMhe jyaoNrja 6ThThAnA nAma vALA sikkA paDAvyA hatA. Ama jodhapura rAjyanA traNeya dhAtunA sikkAo cheka I.sa. 1947 sudhI paDatA rahyA hatAM. udayapura : udayapura rAjyanA sikkA briTizakAlanA sikkAomAM mahattvanuM sthAna dharAve che. udayapuranA bhImasiMha mahArAjA(I.sa. 1778-1828)e je sikkA bahAra pADyA te 'cAMdorI rUpiyA' tarIke pracalita thayAM. A pachI temanA uttarAdhikArI javAnasiMha (I.sa. 1828-1838) ane saradArasiMhe (I.sa. 1838-1842) sikkA pADavAnA cAlu rAkhyA. mahArAjA svarUpasiMhe (I.sa. 1842-1861) rAjakIya paristhitine dhyAnamAM rAkhIne jUnA cAMdorI rUpiyAne sthAne 'nUtana cAMdorI' sikkA pracalita karyA. udayapuranA sikkAo para kyAMya zAsakanuM nAma tathA samayano nirdeza jovA maLato nathI. udayapuranA mahArAjAoe sonAmAM mahora, cAMdImAM rUpiyo, 1/ 2 rUpiyo, 1/4 rUpiyo, 1/8 rUpiyo ane 1/16 nA vibhAjanamAM tathA tAMbAmAM 1pai, 1/4 AnA, 1/2 AnA, 1 AnAnA sikkA paDAvyA hatA. bho.je. vidyAbhavananA saMgrahAlayamAM mahArAjA svarUpasiMhe (I.sa. 1842-1861) paDAvelA sikkAomAM 1 rUpiyo, 1/2 rUpiyo, 4 AnA tathA 1/2 AnA ane 1 AnA nA mUlyanA sikkAono samAveza thAya che. 1 rUpiyAnA mUlyanA sikkAomAM agrabhAga para vRttAkAramAM phUlavelanI bhAta vacce devanAgarI lipimAM sIdhI lITImAM 'citrakUTa dyapurI' evuM lakhANa jovA maLe che. upara tarapha cihna jovA maLe che tathA nIcenI tarapha TekarIo (citrakUTanI) jovA maLe che, jyAre pRSThabhAgamAM phUlavelanI bhAta vacce AvelA vRttAkAramAM madhyamAM devanAgarI lipimAM 'Drokti saMdhana' ane vi.saM.nuM varSa ApeluM che. A sikkAonuM vajana 5.3 thI 5.4 mg. tathA vyAsa 2.3 thI 2.4 che. A sikkA cAMdInA ane vartuLAkAra che. bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta jodhapura, udayapura ane jayapuranA sikkAo For Private and Personal Use Only 87 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4 AnAnA mUlyanA A sikkAomAM agrabhAga para devanAgarI lipimAM vitra ane nIce 3yapura evuM lakhANa jovA maLe che tathA nIce parvatamALAonuM citra jovA maLe che, jyAre pRSThabhAgamAM bIja caMdrAkAre ATha khUNA vALIne banAvela vartuLamAM devanAgarI lipimAM "pti naMdhana' evuM lakhANa jovA maLe che. A sikkAnuM vajana 2.72 mg. che ane 1.3 se.mI.no vyAsa dharAve che. A sikkA goLAkAra tathA cAMdInA che. 1/2 nAnA sikkAomAM agrabhAga para kinArIe TapakAM jovA maLe che tathA devanAgarI lipimAM lakhANa jovA maLe che ane sikkAnuM abhidhAna kareluM jovA maLe che, jayAre pRSThabhAga para sikkAnI kinArIe TapakAM jovA maLe che tathA devanAgarI lipimAM lakhANa ane vi.saM.nuM varSa jovA maLe che. A sikkAnuM vajana 3.2 mg. che tathA teno vyAsa 2.1 se.mI. che. A sikko goLAkAra ane tAMbAno che. 1 AnA mUlyanA A sikkAno AkAra aSTakoNa che. sikkAnI kinArIe TapakAM che. tathA madhya bhAgamAM devanAgarI lipimAM vitrakUTa ane nIce 3yapura evuM lakheluM che. nIce citrakUTa parvatamALAnI hAra jovA maLe che, jyAre pRSThabhAgamAM sikkAnI kinArIe TapakAM jovA maLe che ane madhyamAM nAgarI lipimAM 'otI naMdhana' evuM lakhANa tathA vi.saM.nuM varSa lakheluM jovA maLe che. udayapura rAjyanA bIjA mahArAjA phatehasiMhe je sikkAo paDAvyA temAMno bho.je. vidyAbhavananA saMgrahAlayamAM 1 pAI mUlyano che. A sikkAnA agrabhAga para madhyamAM devanAgarI lipimAM '3yapura' lakheluM che tathA upara ane nIce tarapha DijhAIna jovA maLe che. jayAre pRSThabhAgamAM A sikkAnI madhyamAM devanAgarImAM 'viro' evuM lakhANa lakheluM che ane vi.saM.nuM varSa ApeluM che tathA upara nIce phUlavelanI bhAta jovA maLe che. A sikkAnuM vajana 1.8 mg tathA teno vyAsa 1.6 se.mI che. A sikko goLAkAra ane tAMbAno che. A sivAya udayapura rAjayanA mahArAjAoe cAMdorI sikkA paDAvyA hatA tenA para sAta TapakAMvALuM vartuLa tathA kamaLanA phUlanuM cihna jovA maLe che, jyAre nIce tarapha aspaSTa cihna jovA maLe che. pRSThabhAga para je cihyo che te ghasArAne laIne aspaSTa dekhAya che. jayapura : rAjasthAnamAM I.sa. 1728mAM mahArAjA savAI jayasiMhe jayapurano pAyo nAMkhI aMbarathI tyAM rAjadhAnI khaseDI tyArathI e jayapura rAjaya tarIke khyAti pAmeluM. Azare I.sa. 1743 mAM tyAM TaMkazALa sthapAI, je jayapuranI pahelI TaMkazALanI hatI ane tene mughala bAdazAha taraphathI potAnI svataMtra TaMkazALa calAvavAno paravAno maLyo hato. A TaMkazAvanuM cihna 7 pAMdaDAvALI DALI hovAthI A| cihna dharAvatA sikkAo 'jhAra' (jhADa) zAhI tarIke prakhyAta thayA hatA I.sa. 1857 pahelAM A rAjyanA badhA sikkA mughala bAdazAhonA nAme jayapura ane mAdhopuranI TaMkazALamAMthI paDelA hatA. jayapuranI TaMkazALanuM cihna jema jhADa hatuM tema mAdhopuranI TaMkazALanuM cihna pAMdaDuM hatuM. A sikkAo pa2 jayapuranA rAjAonuM nAma ApavAmAM AvyuM nathI. I.sa. 1857 pachI je sikkA paDelA jovA maLe che temAM sikkAnA agrabhAga para briTiza samrATanA ane pRSThabhAga para jayapuranA mahArAjAnuM nAma tathA rAjyakAlanuM varSa aMkAyeluM jovA maLe che. A sikkAomAM pahelAM hijarI varSa ane pachI I.sa.mAM apAyeluM jovA maLe che. sikkAo para lakhANa arabI-phArasI lipi ane bhASAmAM jovAmAM maLe che. A rAjayanAM mahArAjAoe sonAmAM mohara, cAMdImAM rUpiyo ane enA vibhAjanamAM 1/2, 1/4, 1/8 ane 116 rUpiyAnA sikkA tathA tAMbAmAM paiso ane 1/2 paiso ane pittaLamAM 1 Ano 2 AnAnA 88 sAmIpya: okTo. 2006 -mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sikkA paDAvyA hatA. jagatasiMha 2-jA (I.sa. 1803 thI 1818)thI badhA rAjAoe je sikkA paDAvyA hatA te "najharAnA" tarIke oLakhAyA. A sikkA bhAre vajananA ane moTA kadanA che. mAnasiMha 2-jA (I.sa. 1922-1947)nA eka AnAnA sikkAmAM devanAgarI lipimAM lakhANa, madhyamAM jhADanI AkRti tathA pRSThabhAgamAM phArasImAM lakhANa ane aMgrejI AMkaDAmAM sikkAnuM mUlya lakheluM jovA maLe che. pAchaLathI A sikkAomAM agrabhAge jhADane sthAne rAjAnI pratikRti aMkita karAI, jayAre pRSThabhAgamAM aMgrejI AMkaDAne badale jhADa aMkita karavAmAM AvyuM. A uparAMta TaMkazALanuM nAma ane sikkAnuM mUlya paNa phArasI bhASAmAM lakhavAmAM AvyuM. mAnasiMha 2 jA e be AnAno corasa sikko paDAvyo hato, je badhA ja sikkAomAM viziSTa bhAta pADe che. A sikkAnI baMne bAjue phArasI bhASAmAM lakhANa jovA maLe che. bho.je. vidyAbhavanamAM je sikkA saMgRhita che temAM mAnasiMha 2-jA no 1 AnAnA mUlyano sikko che. A sikkAnA agrabhAge lITI dorela vartuLanI madhyamAM vRkSanI DALInuM cihna jovA maLe che, je TaMkazALanuM cihna che. tenI nIce saMvatanuM varSa jovA maLe che. sikkAnI vRttAkAre nAgarImAM mahAragAdhirAja savArUM mAnasiMha-2 evuM lakhANa jovA maLe che. jyAre pRSThabhAgamAM madhyamAM vartuLamAM 1 AnAnuM mUlya aMgrejImAM, aMkita kareluM jovA maLe che tathA nIce nAgarImAM 'i mAnA" lakhANa jovA maLe che. sikkAnI kinArIe vartuLAkAramAM arabIphArasImAM lakhANa jovA maLe che. A sikkAnuM vajana 4.3 mg che. tathA teno vyAsa 2.2, se.mI. che. AkAra goLa tathA tAMbA dhAtuno banelo che. bIjA jayapuranA mahArAjA mAdhosiMha 2-jAnA 1 tathA 12 mUlyanA paisA bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta che, jemAM 1 paisAnA mUlyanA sikkAnA agrabhAge arabI-phArasImAM lakhANa jovA maLe che. tathA jayapuranI TaMkazALanuM cihna jovA maLe che. jayAre keTalAka sikkAo para hijarI saMvata paNa jovA maLe che ane vRttAkAre TapakAM jovA maLe che. pRSThabhAga para arabI-phArasImAM lakhANa jovA maLe che tathA vRkSanI DALInuM cihna jovA maLe che. keTalAka sikkAmAM hijarI varSa ApeluM jovA maLe che. A sikkAo zAhaAlama 2-jAnA nAmanA pADelA che. A sikkAonuM vajana 15.1 thI 18 mg. jeTaluM jovA maLe che. jayAre teno vyAsa 1.8 thI 2.1 se.mI.no che. A sikkA goLAkAra tathA tAMbAnA che. mAdhosiMha 2 jAnA 1/2 paisA mUlyanA je sikkAo che; temAM agrabhAga para arabI-phArasImAM lakhANa jovA maLe che. keTalAka sikkAo para hijarImAM varSa ApeluM jovA maLe che. pRSThabhAgamAM paNa arabI-phArasImAM lakhANa ane hijarImAM varSa lakheluM jovA maLe che. tathA vRkSanI DALInuM cihna jovA maLe che. A sikkAonuM vajana 6.1 thI 6.3. m.g che, jayAre teno vyAsa 1.8 thI 2 se.mI.no jovA maLe che. A sikkA AkAramAM goLa che ane tAMbAnA che, rANI vikaToriyAnA nAmavALA sikkAo che. bho.je. vidyAbhavanamAM sikkAono amUlya khajAno che. te rasaprada itihAsa dharAve che tathA tenA dvArA rAjadhAnI tathA kayA rAjAe kayA mughala bAdazAha ke briTiza hakUmata heThaLa sikkA paDAvyA tenI jANakArI prApta karI zakAya che. saMdarbha graMtho 1. zAstrI, hariprasAda gaM. parIkha, pravINacaMdra sI., "bhAratIya sikkAzAstra', 1974 2. Gupta, P.L., 'Coins', Ahmedabad, 1969 bho.je. vidyAbhavanamAM saMgRhIta jodhapura, udayapura ane jayapuranA sikkAo For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ilvadurga": eka aitihAsika dharohara jItendra paTela* DaoN. ravIndra paTela* amadAvAdathI aMbAjI tarapha jatAM uttara-pUrva tarapha vizALa aravallInI girimALAo AvelI che. khUba ja prAkRtika sauMdarya dharAvatI A parvatamALAnI aneka peTA zAkhA jevI TekarIonI vacce "Ilvadurga" nAmanuM nagara vaseluM hatuM. A nagara samaya jatAM "IDara' nAmathI prakhyAta thayuM. lagabhaga I.sa. 2500 varSa pahelAM ahIM susumArapura nAmanuM nagara vaseluM hatuM. purAtanakALamAM A bhUmi AbAda ane samRddha nagarIothI bharapUra haze, ema ahIM-tahIM maLI AvatA suMdara ghATanAM prAcIna maMdironAM khaMDero, Thera-Thera verAyelI zilpamUrtio tathA sthaLe-sthaLe baMdhAyela suzobhita vAvo ane kUMDo parathI tenI prAcInatAno khyAla Ave che. paurANika ullekho pramANe Ilvana ane vAtApI nAmanA asuronA trAsathI bacavA agatsya RSie temano nAza karyo hato. tyAra pachI A samagra pradeza 'Ilvadurga" nAmathI jANIto thayo. veNIvatsarAja nAmano rAjA lagabhaga 2300 varSa pachI A pradezamAM rAjaya karato hato, teNe rAjyano khUba ja vikAsa karelo. I.sa.nA chaThThA saikAmAM valabhIpuranA zIlAdityanA putra gRhAditye IDarano pradeza bhIla loko pAsethI jItI lIdho ane tenA vArasoe ahIM baso varSa sudhI rAjaya karyuM. pachI mAravADanA parivAroe ahIM 300 varSa sudhI rAjaya karyuM. tenA chellA rAjA amarasiMhe dilhInA pRthvIrAja cauhANanI madada sAthe zAhabuddIna ghorI sAme yuddha karI A pradezane bacAvyo hato. pachI rAva sonIMgajInA vaMzajoe ahIM rAjaya karyuM. teonA samaya daramiyAna A vaMzanA rAjyakartAo taLAvo, kaMDo, vAvo, maMdiro ane killo banAvI kAyama mATe A pradeza para potAnI sajIva smRti mUkatA gayA. I.sa. 1931mAM mahArAjA daulatasiMhajInA avasAna bAda hiMmatasiMhajIe gAdI saMbhALI. mahArAjA hiMmatasiMhajIe IDarathI rAjyagAdI ahamadanagara pheravI ane ahamadanagaranuM nAma hiMmatanagara karyuM, tevo ullekha prApta thAya che. teo IDaranA samagra pradezano rAjayakArabhAra hiMmatanagarathI karatA hatA. saMvata 1955mAM zrImad rAjacaMdra IDaranI mulAkAte AvelA tyAre mahArAjA dolatasiMhe temanI mulAkAta lIdhelI jeno sAra 'dezI rAjya nAmanA mAsikamAM prasiddha thayelo.' zrImad rAjacaMdranA jaNAvyA pramANe ghaMTiyA pahADa para caDhatAM taLeTImAM jamaNI bAjue 'pUDhavI zilA" Avela che, jenA para bhagavAna mahAvIra svAmI birAjela jeno ullekha "bhagavatIsUtra' mAM joI zakAya che. teozrI IDaramAM padhAryA tyAre temaNe paNa Aja zilA para birAjI "bRhadravya saMgraha' graMthanuM vAcana potAnA ziSyone saMbhaLAvyuM. teo AgaLa jaNAve che ke "tathArUpa Apta puruSanA jIvane samAgama thavAmAM koI eka puNya hetu joIe tathA tenI oLakhANa thavAmAM muzya joIe ema pratyakSa anubhavAya che.' kevaLa nirAzA pAmavAthI jIvanane satsamAgamano prApta lAbha zithila thaI jAya che. satsamAgamanA abhAvano kheda rAkhatAM chatAM paNa sasamAgama thayo che e paramapuNya yoga banyo che." *ratanapura tA. IDara, ji. sAbarakAMThA -393430 sAmIpya: okTo. 2006- mArca, 2007 90 For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'tathArUpa AptapuruSanA abhAva jevo A kALa varte che. to paNa AtmArthI jIve tevo samAgama icchatAM tenA abhAve paNa vizuddhisthAnakanA abhyAsanuM lakSya e ja kartavya che.* pramAda parama ripu che, e vacana jene samyapha nizcita thayuM che te puruSo kRtakRtya thatAM sudhI nirbhayapaNe vartavAnuM svapna paNa icchatA nathI. dhyAnamAM ekAgravRtti rAkhIne sAdhu niHspRha vRttivAna arthAt sarva prakAranI icchAthI rahita thAya tene parama puruSo nizcita dhyAna kahe che.' bAhyAbhyatara asaMgapaNuM pAmyA che evA mahAtmAone saMsArano aMta samIpa che, evo niHsaMdeha jJAnIno nizcaya che. Ama, "pUDhavI zilA' para birAjI zrImad rAjacaMdra potAnA vacanAmRtamAM upadeza karela che. pU. zrI vinobAjI, pU. svAmI sahajAnaMdajI, ravizaMkara mahArAja, paMDita becaradAsajI vagere aneka saMto, munio ane vidvAnoe A aitihAsika nagaranI mulAkAta lIdhela che. A nagaranA aitihAsika sthAnomAM IDarIo gaDha, jaina daherAsaro, rUkhI rANInuM mALiyuM, raNamalanI cokI, mahAtmAonI guphAo, kaNvaRSino Azrama, aneka auSadhIya vanaspatio prApya hatI. - "skula oNpha jIyolojI, daherAdUnanA DaoN. sukumAra mukharajIe 1997 mAM gujarAta ane IDaranI mulAkAta lIdhela. temanA adhyayana pachI temaNe ja noMdha karI te nIce pramANe che : amerikAnA TeksAsa reDa beDasa' pachI uttara gujarAta, kaccha ane aravallInI girikaMdarAone khUba ja mahattvanAM sthaLa gaNavAmAM AvI rahyAM che. teo jaNAve che ke IDaranI AjubAjue tathA aravallInI girimALAnA khaDako Arkiyana yuganA che tathA chellAM 20 karoDa varSathI "yathAvata' sthitie paDyA hoI, bhUtakALanA amUlya dastAveja banI gayA che. IDaragaDha pAse dekhAtA paththaro to dekhAvamAM romAMca upajAve tevA che. goLa, laMbagoLa, UbhA, ADA ane kalpanAmAM paNa na Ave tevA AkAronA che. DioN. mukharajI jaNAve che ke IDara paMthakamAM dekhAtA amuka paththaro to cheka "Arkiyana yuga' nA eTale ke 60 thI 120 karoDa varSa jUnA che. jo ke karoDo varSa jUnA paththara pahADanI nIce aMdara dharabAyelA che. je saMpUrNapaNe grenAITamAM rUpAMtarita banI cUkyA che. hAIve upara najIka dekhAtA paththaro paikI keTalAka aMdAje 20 karoDa varSa jUnA to che ja. keTalAka vikRta khaDako joI zakAya che je pRthvI zarUAtamAM vAyu svarUpa hatI tyAra bAda ghana svarUpamAM AkAra dhAraNa karatI vakhate je sauthI prathama vikRta khaDako banyA te pUrAM 180 karoDa varSo pahelAM banelA che. tenI upara bIjA khaDakonuM paDa baMdhAyela che. A khaDakomAMthI prANI jIvananA astitvane darzAvatA azmIbhUta avazeSo maLatA nathI. e samaye mahAsAgara paNa banyA nahotA. A yugane bhUstarazAstrIo 'Arkiyana yuga" kahe che. grenAITa ane nIsa jAtanA paththaro A yuganI pedAza che. - gujarAtamAM lagabhaga 20 lAkha varSa bAda jabarajasta javALAmukhI phATI nIkaLyA- dakSiNa gujarAta, saurASTra ane kaccha upara lAvArasanuM paDa pharI vaLyuM (A vistAramAM kula cha hajAra phUTa UMcuM lAvAnuM paDa che.) AnA kAraNe (lAvAne kAraNe) gujarAtano kinAro vadhato gayo - te cheka AphrikAnA "mADAgAskasa' sAthe joDAI gayo. A samaya daramiyAna aravallI girimALA pUrNa astitvamAM-himAlaya karatAM vizALa AkAramAM hatI, paraMtu e pachI dhIme-dhIme jamInanI nIce dharabAya che. A bAju gujarAta upara pharI samudra chavAI jAya che. Azare cAra lAkha varSa pahelAM kaccha ane saurASTra thoDA UMcA AvyA. sAbaramatInA bhAThAnI jamIna banI. jo ke pazcima sAbarakAMThAthI mAMDI AjanA pAkistAna sudhInI jamIna upara samudra hato, paraMtu Adhunika yuga eTale ke mAnava Ilvadurga": eka aitihAsika dharohara 91 For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1. vasavATanI zarUAta mAtra 25,000 (paccIsa hajAra) varSa pUrve zakya banela. e samaye saurASTra eka beTa hatoje AjathI mAtra aDhI hajAra varSa pUrve pazcimabhArata sAthe joDAI jAya che. AjanA beTa dvArakAne ApaNe AnA udAharaNa tarIke laI zakIe. kacchanuM raNa hatuM tyAMnA sAgarane sukAyAne mAtra 1500 varSa thayAM che.10 Ama, IDa2nA astitvanuM aitihAsika mUlya A noMdha parathI jANI zakAya che. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. www.kobatirth.org 92 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAdaTIpa mahArAjA : 'lokomAM kahevata che ke 'rAjezrI te narakezrI' eno artha ? zrImad rAjacaMdra : 'rAjapadavI prApta thavI e pUrvenA puNya ane tapobaLanuM phaLa che. tenA be prakAra che, eka llapuNyAnubaMdhI puNya' ane bIjuM lapApAnubaMdhI puNya,lapuNyAnubaMdhI puNya' phaLarUpa prApta thayelI rAja padavI dhAraNa karanAra sadA satvaguNapradhAna rahI, potAnI rAjasattAno sadupayoga karI, prajAno pote mAnIto nokara che evI bhAvanA rAkhI, puNya karmo ja upArjana kare che." dezI rAjya' mAsika, I.sa. 1928, IDara zrI bhagavatIsUtra, zataka 3 uddezaka - 2, vyAkhyA prajJapti - 254 jaM kiMcivi citaMto NirIhavittI have jadA sAhU / laddhUNaya eyattaM tadAhu taM tassaNicchayaM jjhANaM // mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiMvi jeNa hoi thiro / appA appami o, phaLameva paDyuM have khvALuM // 'bRhada dravya saMgraha', gAthA- 55-56 vacanAmRta-777 IDara, vaizAkha vada-12, saM. 1953 vacanAmRta-853, mAgazIrSa suda-14, saM. 1955 vacanAmRta-778, IDara, vaizAkha vada-13, saM. 1953 vacanAmRta-779, IDara, vaizAkha vada-13, saM. 1954 vacanAmRta-855, ITa2, mAgazIrSa suda-15, saM. 1955 vacanAmRta-874 IDara, vaizAkha vada-10, saM. 1955 DaoN. sukumAra mukharajIno lekha, skula oNpha jIyolojI, daherAduna, I.sa. 1997, pR. 13 For Private and Personal Use Only sAmIpyaH okTo. 2006 - mArca, 2007 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir graMthAvalokana 'The Elements of Archaeology', by Nanavati Jayendra. Publication-Team spirit (India) Pvt.Ltd., Ahmedabad, 2005, pp. 59 Price, Rs. 100-00 This book is the collection of articles and notes written by author before twenty twenty five years. The book contains 10 chapters. The first chapter is on the excavations at Langhanaj (Dist. Mehsana) in months of Nov-Dec. 1965 under the direction of Dr. H.D. Sankalia, the author and Dr. R.N. Mehta. Before this excavation eminent scholars like Rovert Bruce Foote, Dr. Subbarao, Prof. Zeuner had also excavated here. This chapter throws light on the microlithic industry at Langhanaj. In the second chapter the author discusses the relation between myth and reality. The author opines that Rigveda, Mahabharat and Ramayana are to be explored from Geo-chronological point of view. He has shown the probability that there was a highly developed human culture before the occurance of Maha-Pralaya and some persons were saved and living even after that episode. Chapter third throws light on the Dharmagnas of Ashok inscribed on the rook at Junagadh. It contains also the history of the construction and restroration of Sudarshana lake. The fourth chapter gives the information about the stone-inscription found from Mahuva. It belongs to Kshatrapa period and preserved in local meuseum at Amreli at present. Chapter fifth deals with the symbolism of the Indian temple. Chapter Sixth deals with an introduction of the book, 'Embroidery and Bead-work of Kutch and Saurashtra'. It represents a colourful and fascinating school of Indian embroidery. Chapter seventh informs about 'Early man and Harappan civilization'. The first man lived in Bhadar Valley some two lakhs years ago. He lived not only in Saurastra but in the other parts of Gujarat and India as well. In chapter eighth author appeals to the people to save our cultural heritage. It is a prime and moral duty of each citizen. Chapter ninth discusses the conception of curatorship. Curator is not mere a store-keeper or an officer in-charge of supervision but he is above all an interpreter and propagator of the past culture and his duty is to kindle cultural consciousness in the people. The last chapter, i.e., the tenth analyses the development of museums and Archaeology. For this author has showed 13 suggestions. Errata has given though many words are left to be corrected. In chapter fifth some terminology of the temple architechure is not properly used or wrongly translated in English. Yet students, reserchers and lovers of archaelogy would find this to be interesting. Dr. Thomas Parmar Prof., Dept. of Indian Culture, H. K. Arts College, Ahmedabad graMthAvalokana 63 For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "Savitri Shatakam' (A Century of Verses on Savitri with the commentary); by Rasaraj - Dr. Jaydev Jani, Reader in Sanskrit, Faculty of Arts, M.S.University of Baroda. Vadodara - 390002 (INDIA), Pg. 105, Price : Rs. 150/ The popular Story of Savitri and Satyavan is the formost theme of SavitriShatakam. The author Dr. Jayadev Jani has a new touch to this Story. The story of Savitri and her husband Satyavan has been narrated in the Mahabharat (297 verses), the Matsya Puranam (176 verses) and in the Devi Bhagavata Mahapuranam (925 verse). Dr. Jani gives also us a brief comparative study of correlated versions. Author gives the "Savitri-Latika' (Latika stands for Dr. Jani's wife's name.) Commentory on the poem. Savitri shatakam begins with salutation to the sun. Aswapati the king of Madra country is childless. He worships goddess Savitri and pleases her. The goddess grants a worthy daughter Savitri. When she becomes young takes her along with an old minister and visits cities for suitable husbnd. She meets a noble boy (who introduces by a Hemit) Satyavan, the prince of king - Dyumatsena. Savitri decides to marry with Satyavan. But Narada is worried, because only one year of Satyavan's life span is left. But Savitri is firm and strong to marry with Satyavan. When the last four days of her husband's lifespan are left, she avoids other activities and meditates on goddess Parvati. On the forth day morning Satyavan takes up an axe in his hand and just then Savitri requests her parents-in-law to allow her to go with him. In the jungle Satyavan cuts a dry mango tree, makes two heaps and approaching to his wife, tells Savitri that he has severe headache. Savitri in front of her she sees Yama, the good Satyavan's soul, takes it in his possession. Savitri sees her husband's dead body and follows Yama. Savitri asks the reason why he has come himself and not his servants Yama is pleased by her modest words and speaks of the reason that Satyavan was a righteous person worshipping gods, sages, Brahmins and his parents and hence he will now enjoy divine pleasures in heaven Savitri praises Yama as the highest ruler residing among kings in the form of punishment. Yama is pleased and offers a boon excepts Her hasband's life. Savitri, very clearly presents her wish that she being a virtuous wife is keen of having 100 sons. Finally Yama gives her husband's life back. Savitri recites a hymn in honour of Yama. Then Yama tells her to return, because her husband will get up soon as if from a sleep. There are two core parts of this excellent book. One is in Sanskrit Verse and its meaning, in Second one is in English. At the end of book Dr. Jani gives appendix. We would take notice of several points are (1) The author takes simple story and gives a creative touch. (2) build up deep a interesting array of distinguished timehonoured Indian woman's story. (3) Characters are in great approach. The main character is Savitri who takes efficient part and gives message to fight in any circum68 au : Bulsal. 200- HIZT, 2009 For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir stances. As a married woman, It was her responsibility to save her husband's life. She was mentally strong. (4) The language of poem is sweet . (6) Savitri is a representative of Indian culture and Dr. Jani proves that we can take a message from this devoted couple. We congratulate to Dr. Jani for 'Savitri Shatakam.' Prof. Rakesh R. Patel Lecturer in Sanskrit, P.K. Chaudhary Mahila Arts College, Sector-7, Gandhinagar. savatsA gau athavA savatsa dhenu, lekhaka : DaoN. e. ela. zrI vAstava, prakAzanaH sUkarakSetra zodha saMsthAna, kilA zaMkaragaDha, kAsagaMja (u.pra.), prathama saMskaraNa : 2006, mUlya : eka so rupaye, pRSTha saMkhyA : 11, 82, citrasaMkhyA : 22 (zveta-zyAma) __ hamArA jIvana kRSi ke vikAsa se pahale pazupAlana para nirbhara thA / jina pazuoM kA pAlana kiyA jAtA thA unameM sarvAdhika mahattvapUrNa gAya thI / gAya se hameM susvAda pauSTika dUdha milatA hai / dUdha se pAyasa, dahI, rabaDI, malAI, makkhana, ghI Adi aneka madhura vyaMjana banAe jAte the| bhAratIya saMskRti kI AdhAra- zilA ke rUpa meM gAya ko mAnyatA prApta hai| isa mAnyatA pIche sAMskRtika mahattva ke sAtha Arthika pakSa (godugdha, godhRta, gomUtra Adi ke kAraNa) suddaDha hai / hamAre lokajIvana meM aneka zubhAzubha zakuna mAne jAte hai / inameM savatsA gau, yAnI bachaDe ko dUdha pilAtI gAya eka sarvajJAta zubha zakuna hai| hamArI saMskRti meM godAna kA bar3A mahattva hai| kintu godAna akelI gAya kA nahIM bachaDe sahita payasvinI gAya kA hI kiyA jAtA hai / hamAre sAhitya meM savatsA gau kA mahattva yatra-tatra-sarvatra milatA hai| purAtAttvika dRSTi se bhI 'savatsA gau' ke mahattva ko pratipAdita kiyA gayA hai| bhAradvAja RSi ne gAya ko devAdhideva kA sAkSAt pratinidhi mAnA hai| purANa tathA saMskRta ke mahAkAvya gAya kI mahimA se bhare par3e haiM / kArtika zukla aSTamI 'gopASTamI' ke rUpa meM Aja bhI manAI jAtI hai| Aja bhI dIpAlI ke dUsare dIna godhanapUjA kI paraMparA pracalita hai / 'gau' ko hI pRthvI kA rUpa mAnA hai / lokavizvAsa ke antargata aneka zubha-azubha zukanoM kA bar3A mahatva hai| ye zubhAzubha zakuna-vicAra hamArI vartamAna loka aura ziSTa donoM saMskRtiyoM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai| rAjasthAna tathA madhyapradeza meM bhI gau-sevA tathA sabere sabere gAya ko cArA khilAne kI paraMparA hai| dakSiNa bhArata meM bhI gAya ko sAkSAta kAmadhenu mAnakara usakI pUjA kI jAtI hai / vahA~ bhI yaha vizvAsa hai ki gAya ke aMga meM sabhI devatAoM kA vAsa hotA hai / gujarAta meM gAyoM ko subaha-subaha harA cArA khilAne kI paramparA Aja bhI hai / loga Thelo meM harA cArA bharakara sabere-sabere nikalate haiM aura use becate nahIM haiM, balki DhUMDha-DhUMDha kara gAyoM ko khilAte haiN| mahArASTra meM pItala kI gAya aura bachaDA pUjAghara meM rahete haiM jahA~ unheM ThAkura (bhagavAna) jaisA mAnakara pUjA jAtA hai / samuce deza meM gAya kI pUjA kA pracalana hai / isa prakAra dvitIya zatI I.pU. se lekara Aja taka savatsA gau athavA dhenu ko zubha zakuna mAnane ke sAkSya hamAre sAhitya meM aura purAtAtvika sAkSyoM meM bikhare paDe haiM / graMthAvalokana For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ina sabhI tathyoM kA jikra isa pustikA meM kiyA gayA hai / isake bAre meM adhika jAnakArI ke liye isa laghu AkArI sUtrAtmaka evaM citrAtmaka pustaka kA adhyayana Avazyaka jAna paDatA hai / isa pustikA kA varNita viSaya hama sabase anajAnA nahIM hai, phira bhI aisI kaI bAteM yahA~ pustaka meM kI gayI haiM jinake bAremeM hamArA jJAna bahuta sImita hai| bhAvi zodhArthiyoM ke liye to yaha pustikA preraka hai| kevala hamArI bhAratIya saMskRti meM hI nahIM, lekina vizva samasta ke aneka dharmo meM bhI gAya kI mahattA aura upAdeyatA ko vaijJAnika pramANoM se bhI puSTa kiyA gayA hai aisA narezacaMdra baMsala kA vidhAna sahI dikhAI paDatA hai| lekhaka ne apane kathana kI ora citroM aura saMdarbha graMthoM se vizeSa rUpa se AkRSTa kiyA hai / prakAzaka saMsthA kA hama saba AbhArI haiM ki lekhaka ke Alekha ko pustaka rUpa meM sAkAra kiyA hai aura hameM isa viSaya meM vidita kiyA hai / prakAzana manohara hai / lekhaka aura prakAzaka donoM ke yogadAna kA hama Adara aura kadara karate haiM / isa prakAra sAhitya, purAtattva tathA loka-paramparA ke sAkSyoM ko hamAre pratyakSa karake lekhaka mahodaya ne hamako suvidita kiyA hai ki savatsA gau zubha zakuna mAnA gayA hai / aisI mahattvapUrNa pustikA kA sAMskArika vizva meM jarUra svAgata kiyA jAegA / lekhaka kI nirUpaNa zailI rocaka aura rucira hai| koI bhI vidhAna saMdarbha se avibhUSita nahIM dikhAI paDatA / monogrApha kI bhASA vInitaveSI hai / lekhaka mAMgalika pratIkoM ke vizeSajJa to hai hI, sAtha meM mUrtikalA ke bahuzruta vidvAna hai| ina donoM bAtoM kA sumadhura viniyoga isa pustikA meM hama dekha sakate ha / / Do. raseza jamInadAra nivRtta adhyakSa, itihAsa-saMskRti vibhAga, gUjarAta vidyApITha, amadAvAda vividhA (saMskRta-viSayanA abhyAsa-saponI saMgraha) : - ..DaoN. razmiAnta mahetA, 05sema pAte, prAptisthAna- DA. Ara.pI. mahetA, 778/1, zivaisi', 'madhurama ileTa', se.422-21, gAMdhInagara382021; prathama mAvRtti; varSa 2004; mUlya- 100%00; pRSTha saMdhyA-224. - pUrve saMskRtanA adhyApanakAryamAM saMlagna ane pachIthI saMpUrNa rIte saMzodhanakAryamAM saMlagna rahelA pro. DaoN. razmikAnta mahetAe chellAM trIseka varSamAM je vividha lekho lakhyA che ane je judI judI patrikAo, saMzodhanapatrikAo vageremAM prakAzana pAmyA che temano A "vividhA' saMgraha-grantha che. A granthamAM kula 37 adhyayana-saMzodhana lekho che. A badhAmAM sauthI vadhAre saMkhyA saMskRta nATya sAhityane lagatA lekhonI che. eka tarapha "devIcandra gupta-eka dRSTikSepa' jevA lekhamAM saMskRta sAhityanA jJAta parantu anupalabdha nATakano ApaNane paricaya karAvyo che; to bIjI bAju 'bhAgya mahodaya, prabuddha rohiNeya, moharAja parAjaya, saugaMdhikAharaNa, pANinIya nATaka ane pAkhaMDadharmakhaMDana jevAM nAnAM-moTAM saMskRta-nATakono paNa paricaya karAvyo che. A paricaya sAmAnya bhAvakone dRSTi samakSa rAkhIne apAyo hovA chatAM temAM eka saMzodhaka ane abhyAsanI sUkSma dRSTi paNa jovA maLe che. "chAyAnATaka' temaja "prahasana" jevA zIrSakovALA lekhomAM nATyazAstrIya vimarza; "yajJaphalama- kartutvano prazna'. ane "vINAvAsavadattama- kartutvano prazna jevA lekhomAM je te kRtinA kartutvanI vicAraNA; "AdizaMkarAcArya sAmIpya : moTo. 2006-bhArtha, 2007 For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dvArA karavAmAM AvelA pazupati temaja bhAgavatamatanA khaMDananA lekhomAM dArzanika-samIkSAtmaka vimarza'-ema judI judI zailIthI lekha nibaddha karI, pro. mahetA sAhebe sAcA arthamAM A saMgraha-granthane "vividhA' banAvI dIdho che. vedanI kathA (gautama-ahilyA), upaniSada-vRttAnta, rAmAyaNa jaina vAya- ema sAhityanAM judAM judAM kSetrone sparza karatA lekho paNa A kRtinuM 'vividhA' nAma sArthaka kare che. saMskRta sAhitya akAdamI, gAMdhInagaranI Arthika sahAyathI prakAzita A grantha saMskRtanA abhyAsuvidvAno, saMskRta-premIo temaja saMzodhakone to upayogI thaze ja; e sAthe saMskRta-kSetramAM saMzodhana karavA icchatA udayamAna saMzodhaka-chAtrone saMzodhana-lekha ke abhyAsa lekha lakhavA mATenI Adarza-zailI paNa pUrI pADaze; evuM mAruM mantavya che. kamalezakumAra che. cokasI rIDara, saMskRta vibhAga, guja. yuni. amadAvAda saMskRti ane kalA, le. DaoN. Ara.TI. sAvaliyA, prakAzaka : lekhaka pote, prAptisthAna : e-4, yajJa puruSanagara, karmacArInagara sAme, rannA pArka, ghATaloDiyA, amadAvAda-380061, prathamavRtti-2005, mUlya rUA. 140/-. bhAratIya saMskRti viSayamAM ema.e. ane pIeca.DI. thayelA, saMskRtinuM paNa sAruM jJAna dharAvatA DaoN. Ara.TI. sAvaliyAe bhAratIya saMskRti, zilpakaLA ane sAMskRtika vikAsamAM phALo ApanArA saMpradAyo vize pustako lakhyAM che. "gujarAtanI hiMdu devIonuM pratimAvidhAna', "gujarAtamAMnI mAtRkAonuM mUrtividhAna", "gujarAtanI dipAla pratimAo', 'gujarAtanAM prAcIna sarovara, taLAvo ane kaMDo', tathA "pAzupAta saMpradAya : udbhava ane vikAsa', 'ApaNA saMto' vagere temanAM rasaprada pustako che. "saMskRti ane kalA' pustakamAM kula agiyAra lekho che. pahelo lekha che "jUnAgaDhanI godaDiyA paraMparA vize A lekhamAM DaoN. sAvaliyAe ati jUnI godaDiyA paraMparA vize vistRta mAhitI ApI che. ugra tapazcaryA ane vairAgyabhAva dharAvatA tathA janasamUha vacce javAnuM thAya tyAre godaDI jevuM vastra vIMTatA sAdhuonI paraMparAno ullekha bhatRharinA 'vairAgya zataka'mAM hovAnuM DaoN. sAvaliyAe noMdhyuM che. A paraMparAmAM zrI premadAsabApA, zrI prAgadAsabApu vagere vize ahIM vigate vAta thaI che. lekhane aMte samagra gujarAtamAM kayA kayA sthaLe A paraMparAnA samartha saMto-sevakonAM pratiSThAno sthapAyAM che. tenI vigata paNa apAI che. bIjA lekhamAM baudhdha dharmanA tripiTaka graMthanI kRSi bhAradvAjanI gAthA vize vAta thaI che. "huM kheDuM chuM, vAvuM chuM ane mAro nirvAha calAvuM chuM, tuM paNa ema kara. evo bodha ApanAra bhagavAne tathAgatanI A gAthAno marma samajAvatA kRSi bhAradvAja pravajyA le che ane arihanta thAya che tenI vAta ahIM thaI che. trIjA lekhamAM "gujarAtamAM yahUdI paMthano prasAra' vize vistRta vicAraNA thaI che. jagatanI mukhya cAra jAtio Arya, semeTika, mogalo ane nIgro paikI semeTika jAtinA yahUdIonI dharmabhAvanA, dasa AjJAo tathA yahUdI saMto vize ahIM vicAraNA thaI che. dasa AjJAomAM sukha ane zAMtinI cAvI rahelI hovAnuM joI zakAya che. gujarAtamAM vasatI yahUdI prajA ane emanI praNAlikAo utsavo vize vistRta mAhitI Apato A lekha A pustakano eka mahattvano lekha che. graMthAvalokana For Private and Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir evo ja bIjo mahattvano lekha gujarAtamAM zIkhapaMthano prasAra' che. A lekhamAM zIkha dharmanA prAdurbhAva, guru nAnakanI vicAraNA tathA vividha guruo vize mAhitI apAI che. vividha dharmamAM jovA maLatAM hindu islAmI ane zIkha paraMparAnAM viziSTa nAmone DaoN. sAvaliyAe alaga tAravI ApyAM che. vAhiguru' ane 'bisamAdI avasthA vize emaNe karelI carcA emanA UMDA abhyAsano khyAla Ape che. prAraMbhanA cAra lekhomAM gujarAtanI vividha dhArmika paraMparAono paricaya ApyA bAda DaoN. sAvaliyAe bAkInA sAta lekhomAM jaLAzayo, bhAratIya citrakalAmAM zrIkRSNa, "2mUnAmA' hastapratamAM suvarNanagarI dvArikAnuM Alekhana, gujarAtanI zilpakaLAmAM kIcaka, sAMskRtika itihAsane jALavatAM ane jJAnavRddhinuM nimitta banatAM saMgrahAlayo, kalAkendra gaMdhAra tathA gAMdhIjInA kaLA vizenA vicAro saMdarbha sAdhAra vicAraNA thaI che. "bhAratIya citrakalAnA prANa zrIkRSNa' lekha A pustakano atyaMta mahattvano lekha che. bhAratIya citrakaLAnI vividha paraMparAo ane emAM sAMpaDatAM zrIkRSNa AdhArita citro vize samRddha mAhitI A lekhamAM apAI che. A lekhamAM aneka citro paNa sAmela hoI lekhakanI vicAraNAne sadaSTAMta spaSTa karI Ape che. gujarAtanI zilpakalAmAM kIcaka" lekha tathA gaMdhAra vizeno lekha paNa DaoN. sAvaliyAnA saghana abhyAsa ane sUjhano paricaya karAve tevA samRddha che. kalAvid madhusUdana DhAMkInI paraMparAmAM DaoN. sAvaliyA haju AgaLa DagaluM mAMDe evI zubhecchA. uSA upAdhyAya adhyakSa, gujarAtI vibhAga, gUjarAta vidyApITha, amadAvAda kalA-saMskRtinA kinArethI' le. : DaoN. thomasa paramAra, prakAzaka : lekhaka pote, prAptisthAna : 23, mahAvIranagara, ela. je. kaoNmarsa kaoNleja pAse, vastrApura, amadAvAda-15, prathamavRtti-2006; mUlaya : 80-00 DaoN. thomasa paramAranA vIsa lekhono A samuccaya saMskRti-itihAsa tathA kalAnuM Acamana karAve che. kalA-saMskRtinA kinAre cAlatA cAlatA vividha zaherono sparza teoe karyo che ane teno AsvAda A laghugraMthanA vAcakane maLe che. prathama lekha "zrI kRSNanuM sthaLAMtara ane dvArakAmAM utpanano che. zrI kRSNanA caritrane teo potAnI rIte mulave che. zrIkRSNanuM mathurAthI dvArakAmAM sthaLAMtarae jarAsaMdha sAmethI hAra nathI. sAmAnya rIte evuM mAnavAmAM Ave che ke, jarAsaMghanA trAsamAMthI chUTavA zrIkRSNa mathurA choDyuM. lekhaka A eka mAtra kAraNane svIkAratA nathI. A banAvane teo khUba ja taTasthatAthI jUe che. "yuddhavidyAnA paMDita ane vyavahArika rAjanItinA prauDhavidvAna phakta jarAsaMghanA trAsathI mathurA choDI de te saMtoSakAraka kAraNa nathI. ane temanA A maMtavyanA TekAmAM je kAraNo jaNAve che te buddhigamya che ane saMtoSakAraka paNa che. bIjo lekha jetavana dAnano prasaMga Alekhe che. bauddha dharmanI eka anuzruti mujaba sudatta mahAna dAnavIra ane bauddha dharmanA anuyAyI hato. rAjA prasannajitanA rAjakumAra pAsethI vihAra mATe jamIna kharIdavA je dhana teNe khacyuM hatuM te kathA bharahuta tathA bodhigayAnA sthApatyamAM zilpanA rUpamAM kaMDArelI che tenuM vivaraNa lekhaka A lekhamAM kare che. baMne sthApatyonuM mulyAMkana karI, bodhigayAnuM zilyAMkana vadhAre sArI rIte kathAne vAcA Ape che. jaina dharmamAM paNa deva-devIonA zilpa,vAstu tathA citrakalA jevI kalAno saMgama jovA maLe che. trIjo 98 sAmIpyaH okTo. 2006-mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ane cotho lekha anukrame devI zilpo tathA citrakalAnI mAhitI Ape che. devIonI mUrtikalAmAM mukhya devIo zrI lakSmI, sarasvatI, soLa vidyA devIo, caMdrezvarI, aMbikA, sidhdhAyikA tathA zAMtidevInI vigate carcA karI che. jaina citrakalAne lekhaka be vibhAgamAM vaheMce che. (1) bhiticitro ane (2) laghucitro. bhitticitro guphAo tathA maMdironI divAla para doravAmAM AvyA che jayAre laghucitro mATe alaga alaga mAdhyamano upayoga karavAmAM Avyo che. jaina citrakalAno itihAsa jANavA A lekha vAMcavo anivArya che. pAMcamo lekha bhAratanA vividha pradezo mathurA, nAgArjuna koMDA tathA pATaNamAMthI prApta thayela sadyasnAtAnA zilpono tulanAtmaka abhyAsa che. dareka zilpa tenI AgavI zailI rajU kare che. manuSyanA jIvananA bhinna bhinna rasomAMno eka hAsya rasa che. tenuM pratibiMba kalAmAM na paDe te kema bane ? bhAratIya zilpa ane citromAM hAsya rasa nIpita thayo che te darzAvato chaThTho lekha hAsyanI pRSThabhUmimAM itihAsanI sAmagrI paNa pIrase che. zitaLA devI bhAratamAM judA judA nAmathI pUjAya che. A devInA svataMtra maMdiro gujarAtamAM noMdhAyA nathI paraMtu A devI samAjamAM khAsa mahattva dharAvatI hoI maMdironI divAlamAM tathA kuMDanA paDathAra para aMkita thayelI jovA maLe che. eka abhyAsa mujaba zitalA devIno pracAra bAramI sadIthI vadhAre prAcIna hoya tema jaNAtuM nathI. TUMko paNa mAhitI sabhara A sAtamo lekha devI pratimAnA abhyAsamAM upayogI che. ATha, nava ane dazamo lekha maMdira sthApatya vizenA che. jemAM maMdiranA aMgo, maMdiranI manuSya zarIra sAthe sarakhAmaNI ane saMbaMdha tathA vAstukalAmAM tenI agatyatA samajAve che. kevAnanuM ziva paMcAyatana tathA kheDAvALAnuM dhArezvara maMdira devAlaya nirmANanA suMdara udAharaNa che. A devAlayanA mApa tathA zilpo vize lekhake vigatavAra carcA karI che. A laghugraMthamAM agiyAramo lekha ati mahattvano jaNAya che. "sthApatyakIya saMzodhanomAM vividha dRSTibiMduonI chaNAvaTa lekhakanI viSaya paranI pakaDa spaSTa kare che. lekhanI sAthe sAthe bharapura mAhitI sAthenA rekhAMkano viSayane samajavA upayogI thaI paDe che. bAramAM lekhamAM gujarAtanAM prAcIna tathA arvAcIna lekhanI carcA karI sthApatya kSetre gujarAte pragati karI che ane bhaviSya ujaLuM che tevI AzA vyakta karI che. (A lekhamAM bhulathI gopanuM maMdira baraDA DuMgara para batAvela che. hakikate gopanuM maMdira baraDA DuMgara para nahi paNa gopanA DuMgaranI taLeTImAM Avela che) lekha 13 ane 14 amadAvAdanA seTa yojanA carcanA abhilekho tathA berisTrI paranA che. abhilekho parathI aMgreja zAsananI tathA bepTisTrI uparathI dhArmika kriyA temaja zilyAMkananI mAhitI maLe che. (lekha 13 ne aMte pAdaTIpa zarata cukathI rahI gayela jaNAya che.) sthApatyano eka viziSTa rU5 phUvAro che. bhAvanagaramAM Avela kalAmaya phuvAro tenuM suMdara udAharaNa che. ricarDa pokTara simsa bhAvanagara rAjyanA ejInIyara hatA. 25 varSa sudhI bhAvanagara rAjyamAM teoe sevA ApI hatI ane chappanIyA duSkALa vakhate sevA ApatA 60 varSanI uMmare mRtyu pAmyA hatA. bhAvanagara rAjaya taraphathI temanI sevAnI kadara rUpe A kuvArI karAvelo. A phUvAro eka kalAtmaka kRti che paraMtu tenI saMtoSakAraka nathI teno eka lekhake vyakta karyo che. A kuvArAnI yogya saMbhALa sthAnika saMsthAe karavI jarUrI graMthAvalokana For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org che. 17 naMbarano A lekha ApaNI sthApatya taraphanI ApaNI pharaja pratye aMgulI nirdeza kare che. aDhAramo lekha bAmiyAnanI buddhi pratimA, bauddha dharmano itihAsa tathA tAlibAnonI barbara mAnasikatAnI mAhitI Ape che. lekha ati saMvedanazIla che. lekhaka pote paNa lakhatA lakhatA bhAvuka thaI jAya che. viSaya sAthenuM lekhakanuM tAdAtmya manane sparzI jAya che. teo khinna svare lekhano aMta karatA jaNAve che ke, "tAlibAnoe e vizALa dila dharAvatA mahAnubhAvanI pratimA toDI konuM hita karyuM aneM kone sukha ApyuM ?' Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cAMpAnera, eka vakhatathI madhyakAlIna gujarAtathI rAjadhAnI. aneka yuddho ane caDatI-paDatInI kathAkillA, mahelo, masjIdo, bagIcA tamAma bhUtakALanA khaMDeronuM sAkSI cAMpAnera. cAMpAnerathI gaI kAla ane AjanI tavArImA lekha 19mAM lekhaka Alekhe che. pustaka jJAnanuM pratika che. jJAnano saMgraha smRtimAMthI graMthamAM avatare tyAre teno prakAza tamAmane sAMpaDe che. lakhANanI prAcIna paraMparA zilpamAM jovA maLe che te pustakanuM mahattva spaSTa kare che. vIsa lekhonA A laghugraMtha jJAnanI dRSTie bRhad che. jene je viSayamAM ruci hoya teno saMdarbha A pustakamAMthI meLavI zake che. pustakanA viSayano vyApa paNa ghaNo che. jemAM citra, zilpa, maMdira sthApatya, carca tathA bauddha sthApatyano samAveza thayelo che. lekhakane A pustaka mATe abhinaMdana ghaTe che. prabhAsa - sva. harizaMkara prabhAzaMkara zAstrI, saMpAdaka - mahetA dinakara, prakA. jayendra nANAvaTI phAunDezana, 15, ghoSA sosAyaTI, thalateja, amadAvAda; 2006; prathama AvRtti; pR. 14-86; mUlya rU. 140-00 100 dinakara mahetA pUrva niyAmaka, purAtattva khAtu, gujarAta rAjya, gujarAta rAjyanA prathama purAtattva niyAmaka sva. zrI jayendra nANAvaTInI smRtimAM emanAM karmaniSTha patnI zrImatI kauzalyAbahenanI preraNAthI jayendra nANAvaTI TrasTanI racanA jAnyuArI 2005mAM karavAmAM AvI che. emano eka uddezya bhAratIya saMskRti ane itihAsane lagatAM prakAzano karavAno che. A uddezyane anurUpa A prakAzana phAunDezana dvArA karavAmAM AvyuM che. nivRtta purAtattvaniyAmaka ane A granthanA saMpAdaka zrI dinakara mahetAe yogya rIte ja A graMtha zrImatI kauzalyAbahenane samarpita karyo che. pU. zAsrIjI bApA tarIke prasiddha sva. harizaMkarabhAInA aMtevAsI, sAmudrI maMdira, prabhAsanA zrI bAbubhAI jozIe emane granthAraMbhe smaraNAMjali ApI che. zrI dinakarabhAIe grantharacanAnI bhUmikA saMpAdakIya dvArA pUrI pADI che. temaja granthAnte be anupUrtio dvArA purAtattvIya anveSaNanA saMdarbhamAM upayukta hoya, tevI sAmagrI prabhAsane anusaMdhAne ApI che. bho.je.vidyAbhavananA variSTha vyAkhyAtA DaoN. rAmajI sAvaliyAe granthane 'Amukha' dvArA AvakAra Apyo che. 'purAtattva jagatanA tAralAo' evA eka prakAzita lekhamAM pU. zAstrIjI bApAno vistRta paricaya teo ApI cUkyA che (bRhad gujarAta pratimA darzana, naMdalAla devasuka pR. 226-7). sAmIpyaH okTo. 2006 - mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sva. zAstrIjI pAse zaikSaNika lAyakAta na hatI, chatAM A viSayamAM temanAM jJAnane lakSyamAM laIne tA. 17-3-1951nA roja prabhAsamAM navAM zarU thatAM saMgrahAlayanA kyureTara tarIke rAjya sarakAre nimaNUMka ApI hatI. tyAM rahIne emaNe prabhAsanAM jovA lAyaka sthaLonI hastaprata taiyAra karI hatI. te emaNe mitrabhAve zrI dinakarabhAIne ApI rAkhelI. tA. 20-2-1980nA roja zAstrIjInuM avasAna thayuM. emanA parivAranI saMmati meLavIne, jayendra nANAvaTI phAunDezane A hastaprata prakAzita karI. graMthamAM prabhAsanA jovA yogya prAcIna 100 sthaLono paricaya che. AmAM daravAjA che. maMdiro che, coro che, koThAriyuM che, aMDapikA che, vAva che, kuMDa che, zilAlekha che, masjida che, durga che, pALiyo che, saritAsaMgama che, guphA che, ghATa che, TIMbo che, makarabo che, - pAra vagaranAM vaividhyavaMtAM sthAno che. prabhAsamAM, sAthe rAkhIne joI zakAya, tevo A addabhuta mAhitI samRddha graMtha che. A graMtha mAtra sthaLa-nirdezaka banI rahyo nathI. je te sthAnanuM mahattva darzAvavA lekhaka je aitihAsika vigato pUrI pADe che, te lekhakanAM AmUlAgra jJAnanI pratIti karAve che. prabhAsamAM ATalAM badhAM sAMskRtika samRddha sthAno che, e mAtra A granthanA sevanathI ja khyAla Ave che. lekhaka che, je te sthaLane tenA mahattvane anurUpa vyApa phALave che. "bharamano daravAjo' che tene mATe traNa paMkti che. zrI somanAthanuM maMdira mATe 18 pAnA che. hamIrajI gohilanA zaurya ane mRtyunuM smaraNa karavuM hoya to te bhATacAraNoe sAcavI rAkhelA soraThAo Ape che. emaNe ApelI keTalIya vigato herata pamADe tevI che. jemake mahamuda gajhanI pAcho pharato hato tyAre somanAthano eka pUjArI tene raNane avaLe mArge laI gayo ane tyAM mahamUdanuM sainya pANI pANI karatuM marI gayuM. mahamuda mAMDamAMDa gajhanI pahoMcyo hinduoe teno pIcho karyo ane lUMTano mAla pAcho laI lIdho. A prakAranA mAhitI samRddha graMtha lakhavA mATe sva. zAstrIjI ane A granthane vAcakanA hAthamAM mUkavA mATe phAunDezana - abhinaMdananA adhikArI che. razmikAnta mahetA niyAmaka, bho.je. vidyAbhavana amadAvAda "zratisevI zrIlakSmaNabhAI bhojakanA sAMnidhyamAM', le. rasIlA kaDiyA, prakAzaka : caMdrakAnta kaDIA, zrI esa.ema. jaina borDiMga DrAIva-ina-roDa, amadAvAda-54, prathamavRtti-2006, pRSTha 11+172, mUlya rU. 200/-. munizrI puNyavijayajI mahArAjanA ziSya zrI lakSmaNabhAI hIrAlAla bhojaka hastapratavidyAnA UMDA abhyAsI ane vidvAna hatA. samAja samakSa rajU thato bahenazrI rasilA kaDiyAno "zratasevI zrI lakSmaNabhAI bhojakanA sAMnidhyamAM' viSaya parano zodhamUlaka graMtha arvAcIna vidvAnonA tadaviSayaka graMthomAM teono ghaniSTha abhyAsa karI saMzodhanakSetre upayogI evo graMtha che. A graMthanI sauthI moTI vizeSatA e che ke eka vyakti vizeSanA jIvana ane kAryanA dareka tabakkAne sAdhAra mUlavavAno prayatna karyo che. vaLI zrI lakSmaNabhAI bhojakanI pravRttionA hArdane jIvaMta opa ApavAno graMthAvalokana 101 For Private and Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aitihAsika upakrama noMdhanIya che. koI eka vyaktinA jIvanacaritane itihAsanA sAdhana tarIke gaNIne samagra tathA adhyayana-saMzodhananI kaparI kAmagIrI pUrNa karI, graMtha svarUpe pragaTa karavAnuM bhagIratha kArya rasilAbahena kaDiyAe karyuM che. emano e svAdhyAya nicoDarUpe A graMthamAM prasiddha thayo che. kula 6 prakaraNa ane 11 pariziSTo dharAvatA A graMthamAM I.sa. 2001 thI I.sa. 2005 daramiyAna lekhikA sAthe zrI lakSmaNabhAI bhojakanA thayelA vArtAlApanuM dastAvejIkaraNa thayeluM che. jemAM darzAvela tArIkhavAra ghaTanAkramanuM vigatapUrNa avalokana, vizleSaNa ane vivaraNa lekhikAnA hastaprata vidyAnA UMDA abhyAsanI chApa upasAve che. ahIM zrI lakSmaNabhAInA jIvana-kAryanA nirUpaNamAM upalabdha mahattvanI tamAma ghaTanA-prasaMgonuM vigatapUrNa vraNana ApyuM che. ane je te pravRttionI vizeSatAo muddAsara nirUpI che. pariziSTomAM zrIlakSmaNabhAInI koThAsUjha ane adhyayana-saMzodhananA nicoDarUpa kAryonI vigato pragaTa karIne graMthane vizad banAvyo che. bhArata ane gujarAtanI hastaprata vidyAnA kSetramAM viziSTa pradAna karanAra zrI lakSmaNabhAI bhojakane lagato A graMtha A viSayamAM prathama prasthAna che. AvA eka preraka prasthAna mATe huM A graMthanA lekhikA zrImatI rasilAbahena kaDiyAne hArdika abhinaMdana ApuM chuM. ne A dizAmAM teo uttarottara AvA anya upayogI pradAna karatA rahe evI AzA rAkhuM chuM. DaoN. Ara.TI.sAvaliyA variSTha adhyApaka, bho.je. vidyAbhavana, amadAvAda vine zyanta (saMskRta abhyAsalekhono saMgraha), lekhaka : DaoN. ravIndra khAMDavALA, prakAzaka : pArzva pablikezana, amadAvAda, prathamavRtti - I.sa. 2005, mUlya : rUA. 60-00. 'ttei zyanta' e DaoN. ravIndra khAMDavALAnA saMzodhana lekhono saMgraha che. I.sa. 1998 thI zaru thayela saMzodhanayAtrAnuM A eka phaLa che. A graMthanuM zIrSaka ja lekhakanI bahuzrutatA pratipAdita kare che. DaoN. ravIndrae ahIM vedakALathI AraMbhIne Adhunika samaya sudhInI saMskRta sAhityanI siddhio vaidUSyapUrNa tayA rajU karI che. atyAra sudhI vaNakheDAyelA evA tatrazAstranA mArgamAM DaoN. ravIndrae prazaMsApAtra kArya karyuM che. zrutimAM zAktatatranA mULa zodhato emano abhyAsa lekha "zAktatatrone zrutinuM samarthana'nA zIrSakathI taiyAra thayela che. je orienTala konpharansa, 2004, vaidika vibhAgamAM prastuta thayo hato, te A graMthanuM prathama puSpa che. tyArabAda zAktatatronA pariprekSyamAM 'biMdu' (zUnya)nuM paNa adhyayana karela che. uparAMta svadharmanA pAlananA navA sidhdhAntanA rUpamAM gItAnI praNAlikAbhaMjakatAno lekha, vaidika vAka nI utpatti, teno mahimA ane tenuM tAtrika arthaghaTana, joI zakAya che. vaLI, zrImad bhagavadgItAnA prApya evA gujarAtI samazlokI anuvAdo uparanA abhyAsalekhamAM temaNe vIsa jeTalAM anuvAdako noMdhyA che. ahIM udAharaNa mATe eka ja zlokanA dareka anuvAdake karela anuvAda paNa darzAvyA che. maLa vedAnta viSayanA abhyAsa evA DaoN, ravindra adhyAsavAda athavA "khyAtipaMcaka kaI rIte vira zake ? adhyAsanuM lakSaNa, zaMkarAcAryae darzAvelA anya dArzanikonA adhyAsa vizenA mata, paMcakhyAti vagere 102 sAmIpya: okTo. 2006 mArca, 2007 For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org vicAraratnothI A lekha dIpI uThyo che. to gAMdharvarAja puSpadantanI kRti 'ziva mahimnaH stotra' uparano abhyAsalekha paNa dArzanIya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mArasaMbhavam nA tvAmAnananti prakRti.... / (2-13) zloka upara kareluM ciMtana temano kAlidAsAnurAga darzAve che. kAlidAsane dhyAnamAM rAkhIne DaoN. khAMDavALAe be lekha A graMthamAM sthApyA che. je paikI bIjA lekhamAM temaNe kAlidAsanA nATakonA pariprekSyamAM 'bhaya ane AzaMkA'nA AdhAre adhyayana karyuM che. e ja pramANe mahAtmAgAMdhI ane saMskRta sAhityano sannikarSa be zodhapatronA AdhAre pragaTa karyo che. DaoN. harSadevamAdhava kRta 'bhAvasthirAkhi nanAntarasauvAni, 'jAto'smi' ane 'ttAvArasaridhAM svapnamayA: parvatA:'nuM rasaprada vivecana Adhunika saMskRta sAhityanA saMdarbhe thayela che. DaoN. mAdhava kRta 'bhUtavratazatam' ke jene zrI rAdhAvallabha tripAThIe achUtA bhAvanodha lenevAlI RvitA kahIne biradAvI che, tenuM parAmarzana paNa A graMthamAM samaviSTa karela che. graMthAvalokana 'zitte brUyante' AvA abhyAsalekhothI sampanna che. dareka lekhanA ante jovA maLatI saMdarbhasUcI lekhakanI mahenatathI avagata kare che. zrIdhara vyAsa mA. AcArya, zrI brahmacArIvADI saMskRta pAThazALA bho.je.vidyAbhavana, amadAvAda For Private and Personal Use Only 103 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bho. je. vidhAbhavananAM prApya prakAzano Coins : The Source of Indian History The Art of Abanindranath Tagore and Regional By Dr. P.L.Gupta Rs. 28-00 responses to the spirit of Revival by Ratan Proceedings of the K.R.Sant Memorial Semi- Parimoo Rs. 95-00 nar on Indian Culture, Philosophy and Art: The Concepts of Atman and Paramatman in edi. by Bharati Shelat Indian Thought by Siddheshvar Bhatt Rs. 50-00 Archaeology of Western India Some Jain Concepts and Conduct by Sushma by M.K.Dhavalikar | Rs. 150-00 Singhvi Rs. 60-00 History And Culture of Madhya Pradesh "gujarAtano rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa graMthamAlA" By Prof. K.D.Bajpai Rs. 100-00 saMpA.: pro.2.cho.parIkha, DaoN. ha.gaM.zAstrI, DaoN. bhAratI zelata A Historical and Cultural Study graMtha 1 : itihAsanI pUrvabhUmikA (punarmudrita) rUA. 217/of the Inscriptions of Gujarat graMtha 2 : mauryakAlathI guptakAla (punarmudrita) rUA. 204/By Dr. H.G.Shastri Rs. 130-00 Jainism from the view point of Vedantic graMtha 3 : maitraka ane anumaitrakakAla(punarmudrita) rUA. 276)Acarya By Prof. Y.S. Shastri Rs. 45-00 graMtha 4 : solaMkIkAla (punarmudrita) rUA. 166)The Bhagavata, (Critical edition) saMpA.: pro.ra.cho.parIkha ane DaoN. ha.gaM.zAstrI graMtha 1-7 Vol. I ed. by Dr. H.G.Shastri saMpA. : DaoN. ha.gaM.zAstrI ane DaoN.pra. ci.parIkha graMtha 8-9 Vol. II ed. by Dr. Bharati Shelat Rs. 800-00 graMtha 5 : saltanatakAla rUA. 25-50 Vol. III ed. by Dr. H. G. Shastri, graMtha 6 : mughalakAla rUA. 19-45 Dr. B.K. Shelat, Dr. K.K.Shastree Rs.800-00 graMtha 7 : marAThAkAla Vol. IV, part I (Epilogue) rUA. 13-25 Rs. 1,000-00 graMtha 8 : briTizakALa (I.sa. 1818-'14)rUA. 20-40 : ed. by Dr. K. Rs. 400-00 part IIJ K Shastree Rs. 150-00 graMtha 9 : AjhAdI pahelAM ane pachI The Jain Image Inscriptions of Ahmadabad | (I.sa. 1915 thI 1960) rUA. 40-4) by P.C.Parikh & B.K.Shelat Rs. 300-00 yoga, anuyoga ane maMtrayoga, rUA. 60-00 mAMgalika pratIka jainadarzana ane purAvastuvidhA rUA.35-OO le.DaoN. e.ela. zrIvAstava ru. 220-00 jainadarzanamAM zraddhA (samyagdarzana) matijJAna ane kevala-jJAnanI A Descriptive Catalogue of Gujarati, Hindi, vibhAvanA le. DaoN. nagIna zAha rUA, 3pa-00 and Marathi Manuscripts of B. J. Institute jaina darzanamAM naya le. jitendra zAha rUA. pa0-00 Museum, Part - I Rs. 160-00 saurASTranuM saMtasAhitya A Descriptive Catalogue of Sanskrit and (saMta paraMparAo, sAdhanA ane siddhAMto). Prakrit Manuscripts of B.J.Institute Museum, Part-III Rs. 120-00 le. niraMjana rAjyaguru - rUA. 80-SO A Supplement of the Catalogue to the Cata mudrArAkSasa kiMvA hore mhAta (cothI AvRtti) logue of the Persian and Arabic Manuscripts anu. kezavalAla harSadarAya dhruva rUA. 65-00 of B.J.Institute Museum, Part-III parAkramanI prasAdI kiMvA vikramorvazIya nATaka Rs. 120-00 racayitA : kezavalAla harSadarAya dhruva rUA. 65-00 The Catalogue of the Ancient Coins in the arthopahAra-saMcaya saMpA. DaoN. ke.kA.zAstrI rU.65-OO B. J. Institute Museum Rs. 225-00 viMdhyavananI kanyakA anu. kezavalAla ha. dhruva rU.80-00 The Catalogue of the Medieval and Modern ranadAsakRta harizcaMdrAkhyAna saMpA.prA.ke.kA.zAstrI rU. 50-00 Coins in the B.J. Institute Museum Rs. 225-00 gItagoviMda saMpA. DaoN. razmikAnta mahetA 3,50-00 Underground Shrine Queen's step-well at bhAratIya darzanamAM Atmatattva tathA paramAtmaPatan, by Jaikishandas Sadani, 1998 Rs. 125-00 tattvanI vibhAvanA le. prA. sI.vI. rAvaLa rU. 125-00 Available at Gujarat Vidyasabha B. J. Institute Premabhai Hall, Ashram Road Bhadra, Ahmedabad-380001 Ahmedabad-380009 For Private and Personal Use Only