Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya viracitA gurjara bhAvAnuvAda sametA HHIGH HIZI gurjaravivaraNakartA munizrI ratnajyota vijayajI ma.sA. ekAMtavAda mImAMsaka vaiddhAMti sAMkhya cAvaka naiyAyika baudhdha nImAM sAgara bhajanA re prathalI taTinI sahI tadinImAM. sAgaramAM saghalI , jinazAsana dariyo prakAzaka zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya mAlavADA (rAja.)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya viracitA pramANamImAMsA divyAzidAtA sva. AcAryadeva zrIratnazekhara sUrIzvarajI ma.sA. - zubhaAzIrvAda dAtA 0 kalikuMDa tIrthoddhAraka AcAryadeva zrI rAjendrasUrIzvarajI ma.sA. preraNAdAtA pa.pU. yuvAcArya zrImadvijaya ratnAkarasUrIzvarajI ma.sA. * gurjaravivaraNakartA munizrI ratnajyota vijayajI ma.sA. * prakAzaka 0 - zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya mAlavADA (rAja.)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatha paricaya graMthanuM nAma - pramANamImAMsA mULakartA zrImad hemacaMdrAcArya sUrIzvarajI saMpAdaka - paM. dalasukhamAlavaNIyA anuvAdaka - munizrI ratnajyotavijayajI zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya-mAlavADA prathama AvRtti - 500 (vi.saM. - 2058) kiMmata - rUA. 16pa-00 prakAzaka - prApti sthAna zrI pArasa gaMgA jJAna maMdira zrI maNIlAla yu. zAha C/o rAjendrabhAI DI.1-203, sTAra geleksI, lokamAnya tilaka roDa bI-104, kedAra TAvara, rAjasthAna hospITala sAme, borIvalI (ve.) muMbaI-400092 zAhIbAga, amadAvAda-380004 phona (gha) 8011469, (o) 8012011 phona (ghara) 2860247 sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-1 phona : 5356692 mudrakaH navanIta prinTarsa (nikuMja zAha) ra733, kuvAvALIpoLa, zAhapura, amadAvAda-1 phona: (079) 2625326, mobAIla : 982para 61177 A pustaka jJAna khAtAmAMthI prakAzita thayela hoI gRhastha vecANathI levuM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa vairAgya raMganAM "ze" maTIrIyalsane bhAvanAnA kharaLamAM vANInA renAthI ghUMTI ghUMTIne pAkAraMganI pedAza karanArA...... 2 muMjhavaNanA mahAsAgaramAM bhAta bane mAnavane dIvAdAMDInI garaja sAranArA............... yuvAvayamAM sUripadavIthIja nahIM, sAthosAtha sAceja vRddhatulya gaMbhIra garImAzALI buddhithI zobhanArA......... 4 pratikULatAne pAvana pINuM mAnI zAsana mATe tenA ja ghUMTa bharanArA.. 5 mahAvratanI paccIza bhAvanA sAthe saMyama jIvananA paccIza varSanI saphara kheDanArA. gurUdeva yu vAcArya ratnAkarasUrIzvarajInA karakamaLamAM [dIkSAnI paccIsamI barthaDe ] saMyama paryAyanI rajata yaMti nimitte. nyAya sugaMdhathI suvAsita evA graMtha puSpanI bheTa karatA AnaMda anubhavuM chuM.......... gurapAdapamareNu muni ratnajyota
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta bhakti saddabhAgI zrI jaina paMcamahAjana saMgha kRtanidhi mAlavADA (rAja) . dIMkSAnI khANa samA amArA nagaramAMthI aneka mAtmAno saMgama paMthane varela che. gAthA 25 varSa pahelA eka aNamola hIra gajANI parivAramAMthI nALela, je khuzAla mAMthI muni duvijaya banyA, je kAje ane kavi zAsana prabhAvanA 42tA pa.pU.yuvAcArca 2nAkarasUrizvarajI ma.sA. nAme suprasiddha banela che. teozrInA 25 varSanA saMgama paryAyanA anumodanA prasaMge amArA zrI saMghane pramAhAmImAMsA nAmanA anupama graMthanI zruta bhakitano suavasara prApta thayo te badala ghanyatA anubhavIe chIe. lI. jenA paMcamahAjana saMgha mAlavADA (rAja.)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIya......... SaDdarisaNa jina aMgabhaNIje, nyAsaSaDaMga jo sAdhe, nami jinavaranA caraNa upAsaka, SaD darasaNa ArAdhe. "jinezvarano upAsaka paddarzananI sAdhanA kare che", A vaLI kevI vAta? A vAtamAM moTu rahasya raheluM che. cha darzananAM samUhAtmaka jinazAstra-zAsana che. jinazAsananAM uMDANamAM garakAva thavA tenAM aMgabhUta SadarzananuM jJAna meLavavuM jarUrI-upayogI che. SadarzananuM meLaveluM jJAna jinazAsananI AsthAne vadhAre che, nirmala banAve che jema ke - ce varaM hirAye . tuSTapu papu ha tvayi topamati " anya harihara vagere joyA pachI prabhu vItarAgane jotAM temanAM citta vizeSa saMtoSane pAme che. tema SaDradarzananAM svarUpane jANyA pachI te badhAne svIkAra ane AvakAra ApanAruM jinazAsana vizeSa rUcikara bane che. ekAntane laI paraspara virodha karatA cha darzanano suMdara samanvaya karavAnuM kAma jinazAsana kare che. syAdvAdano siddhAMta bIje kyAMya jovA na maLe. "jainadarzana bhaNAvavuM hoya to pahelA cha darzana no abhyAsa karavo paDe" ema munizrI mohajitavijayajIne urphe paMDita mahArAjane kAzI yunivarsiTInA prInsIpAle kaheluM. AgamanA rahasyane pragaTa karavA pUrvapakSanuM jJAna jarUrI bane che. tethI ja ApaNe ApaNI vAtamAM sthira banI zakIe. tattvanuM bhAna tribhuvanabhANanuM bhAna karAve che. tenuM sIdhuM pratibiMba AtmA upara paDe che, je AtmAnA abhyadaya mATe upayogI nIvaDe che. pUjyazrI graMthakAra hemacaMdrAcArye saMkSipta sUtromAM ATalA vistRta padArthane gUMthavA potAnI buddhi keTalI sUkSma banAvI haze.. e to sUmidaSTithI A graMthanuM avalokana karIe tyAre ja khabara paDe. pUjyazrIe vyAkaraNa vigeranA viSayamAM je rIte saMkSepa dRSTi apanAvI che, e rIte nyAyanAM viSayane TUMkamAM AvarI suMdara madhurA nAnakaDA sUtromAM AkhA padarzanano rasAsvAda bharI dIdho che. pUjyazrIno je lakSya adhUro rahI gayelo, te lakSyane AMbavA saMskRtamAM navA sUtro ane TIkA banAvIne tene graMthanA aMte joDavAmAM Avela che. je bIjA adhyAyanA bIjA Ahnika ane trIjA adhyAyanA prathama advika rUpe che. "agrevaphle" ityAdi graMthanA AdhAre tevA viSayane ja ahIM saMkalita karAyo che, mAtramanaHkalpita nathI. ane te viSaya lagabhaga traNa adhyAyamAM samAviSTa thaI gayo hovAthI pAMca adhyAyanI racanA karI nathI. tenA mATe prameyakamalamArtaDa, prameya ratnakoza, saMmati tarka prakaraNa, ratnAkarAvatArikA, syAdvAda ratnAkara, syAdvAdamaMjarI, jainatarkabhASA ityAdi graMthono AdhAra levAmAM Avyo che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A graMthane jema jema ApaNI bhASAmAM lAvIne mamaLAvIe tema tema akhUTa rasano jharo phUTato jAya che. A vAtane lakSyamAM rAkhIne A suMdara majAnA graMthano guja. anuvAda thAya to vadhAre upayogI ane IcchanIya bane ema che. kA. ke. Ajano ghaNo kharo nyAyano abhyAsu varga gurjara dezIya-gurjara bhASIya che. mATe A graMthano gurjara anuvAda karavAmAM Avyo che. hajI to meM mAtra guja. lakhANa karyuM hatuM tenA AdhAre paNa eka varSamAM aneka samudAyanA sAdhvIjI bhagavaMtoe A graMthano athathI iti sudhI manana vAMcana sAthe abhyAsa karyo. ane graMthano rasAsvAda mANyo. preraNA ane AzIrvAdadAtA mArA kAryane vegavaMtu banAvavA mATe sahuthI pahelA upakArI che kalikuMDa tIrthoddhAraka AcArya devazrI rAjendra sUrIzvarajI mahArAjA ane pUjya gurudeva zrIratnAkara sUrIzvarajI ma. sA. abhyAsa sivAyanI badhI ja javAbadArI potAnA zire laI sAhityakAryamAM vega ApavA sAthe camatkRta vacana dvArA mArA upara satata kRpA vRSTi karI rahelA che. saMpUrNa graMthanuM nirIkSaNa karI ane prastAvanA lakhIne A graMthane navo opa ApanAra mArI sAhitya yAtrAnI zarUAtamAM prathama baLa ApanArA A. vi. UMkAra. sUrIzvarajI ma.sA.nA samudAyanA AcArya municaMdrasUrijInA upakArane bhUlAya tema nathI. vaLI AcArya zrI abhayazekharasUrijIe guMcavaNa bharelA zaMkA sthAnone spaSTa karI ApI A kAryanI zobhA vadhArI. chelle 2/1/36thI bIjA ane trIjA adhyAyaparyanta navA saM.+guja. vivaraNane tapAsI ApanAra munizrI udayavallabha vijayajI ane manISi mUrdhanya munizrI yazovijayajIne kema bhUlI zakAya? vaLI sAdhvI sohanazrIjI tathA sA. zrIsuryaprabhAzrIjInA prazaSyiAe A graMthanA guja. vivaraNanA avalokana sAthe anekavidha zaMkA-samAdhAna karI graMthanA hArdane spaSTa karavAmAM anero phALo Apyo che. 5. jItubhAIe ela.DI. DIrekTara A graMthanA vivaraNa mATe bhalAmaNa karelI, samaya samaya salAha sUcanathI vivaraNanA kAmane joma maLatuM rahyuM. paM. zobhAcaMdra bhArilla dvArA karAyela hiMdI anuvAda sUtrArthanA tAtparyane pakaDavA ane zaMkA sthAnamAM nizcalatA meLavavA mATe atyaMta upayogI banyo che. A graMtha vivaraNathI sahuthI moTo upakAra mane thayo che, kAraNa ke jyAre huM A graMthanuM mAtra prupha rIDIMga karavA besuM chuM, tyAre mArA traNe yogamAM ekAgratA Ave che. evo layalIna banI jAuM chuM ke pramANamImAMsA sivAya badhuM ja bhUlI jAu chuM. saMyamano mukhya dhyeya che yoganI ekAgratA, teno svaccha-zuddha svAda AvA graMthanA kAma karatAM maLe che. abhyAsuM varga A graMthano suMdara abhyAsa karI darzana-zAna cAritrane nirmaLa banAve, ane uttarottara vizuddhi vaDe parAkASThAne pAme. eja zubhecchA. muni ratanane
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kalikAla sarvajJa AcArya pravarazrI hemacandrasUrIzvarajI racita pramANa-mImAMsA graMtha svopajJa TIkA sAthe upalabdha thatAM aMzabdanI ane tenA gujarAtI anuvAda sAthe prasiddha thaI rahyo che te ghaNAM harSano viSaya che. gujarAtI bhASAmAM anuvAda prathamavAra ja pragaTa thaI rahyo che eTale anuvAdaka munirAjazrI ratnajyota vi.ma. abhinaMdananA adhikArI che. pramANamImAMsAnuM prakAzana Ama to 80 varSa pUrve amadAvAda ane punAthI thayuM che, paNa vi.saM. 1986mAM siMdhI jainagraMthamALAnA 9mAM maNi tarIke thayeluM prakAzana aneka rIte viziSTa banyuM che. prastuta prakAzanamAM mULa-sUtra, svopajJaTIkA, pAThabheda Adi TippaNo A siMdhI prakAzananA pramANe ja rAkhavAmAM AvyA che. paM. sukhalAlajI Adie saMpAdita karela A saMskaraNamAM traNa hastalikhita prationo ane punAthI chapAyelI pramANamImAMsA graMthano upayoga karavAmAM Avyo che. prationo paricaya 1. "tA." A saMjJAvALI prata jesalamera killAmAM AvelA bhaMDAranI 84 naMbaranI A prata che. tAjetaramAM .saM. 2008mAM prasiddha thayela "naisatame pravIna jaina graMthabhaMDAze vI sUvI' anusAra A graMtha jinabhadrasUri tADapatrIya graMthabhaMDArano 36/1 kramAMkano jaNAya che. eno sI.DI kramAMka 193 che.) 2. "." A saMjJAvALI prata amadAvAda dozIvADAnI poLamAM Avela DelAnA upAzraya sthita bhaMDAranI che A prata vi.saM. 1707 mAM pATaNamAM lakhAyelI che. 3. "saM.mU." pATaNanA bhaMDAranI A prata mAtra mULa sUtronI che ane kAgaLa upara lakhelI che. paM. sukhalAlajInA saMskaraNa mujaba ja prastuta saMskaraNamAM paNa pAThabhedo uparokta pratonA uparokta saMketa mujaba ja ApelA che. siMdhI jaina graMthamAlAmAM vi.saM. 1986mAM prakAzita A saMskaraNanuM punarmudraNa thoDA samaya pUrve sarasvatI pustaka bhaMDAra amadAvAdathI thayuM che. hindI ane aMgrejI anuvAda sAthe paNa A graMtha varSo pUrve pragaTa thayela che. siMdhI saMskaraNa gata prastAvanA ane TippaNano aMgrejI anuvAda "eDavAMsa sTaDijha ina inDIana lojIka enDa meTAphisIksa' nAme kalakattAthI prakAzita thayela che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinaMdana AjathI pacIseka varSa pahelAM A graMthanuM vAMcana karyuM tyAre A graMthano hindI anuvAda amArI pAse hato. zrI zobhAcaMdra bhArilla kRta anuvAda i.saM. 1970mAM pAtharTI borDIMga ahamadapurathI prasiddha thayela.) A anuvAda joIne mane paNa Ano gujarAtI anuvAda karavAnI bhAvanA thaI AvI ane meM mArA kSayopazama mujaba gujarAtI anuvAda karyo paNa hato. paNa e mAtra zabdAnuvAda jevo hato. Aje A bhAvAnuvAda pragaTa thatAM gujarAtI bhASAmAM A graMtha prathamavAra upalabdha thaI rahyo che. anuvAdaka munizrIne anekazaH abhinaMdana ! prastuta gujarAtI anuvAdanuM munizrI rAjahaMsavijayajI ane nArAyaNa kaMsArA pI.esa.DI.e talasparzI nirIkSaNa karyu che. ane AnI sAthe saMkalita abhinava sUtra ane TIkAnA umerAne munizrI udayavallabhavijayajI, munizrI yazo vijayajI vageree tapAsyo che. A vidvAno darzana ane nyAya zAstranA niSNAta che ane ghaNAM graMthonA suMdara anuvAdo teoe karelA che. mATe A bAbatamAM kaMI lakhavAnI jarUra jaNAtI nathI. graMtha ane graMthakAra graMtha ane graMthakAra viSe paNa paM. sukhalAlajI Adie, pro. rasIkalAla parikha Adie je lakhyuM che te prastutagraMthamAM anyatra prakAzita thayuM che. sarasvatI pustaka ; bhaMDAra taraphathI pragaTa thayelA punarmudraNanA prAraMbhamAM paM. sukhalAlajInA saMskaraNa viSe DaoN. ke.Ara. caMdrA lakhe che ke - "yaha pramANamImAMsA bhI. hindI TippaNoM ke sAtha jo prakAzita huI vaha bhI eka naI dizA darasAne vAlA grantha thA / kintu usameM jo eka kamI thI vaha yaha ki jaina darzana kA Agamagata rUpa vistArase pradarzita nahIM huA thA / usa kamI kI pUrti karane kA prayAsa maiMne 'nyAyAvatAra vArtika vRtti' kI prastAvanA likhakara kiyA thaa| vaha prastAvanA "Amayuga aa jaina-rzana' nAma se prAzita rpha hai / ' zrI madhusUdana modIe 'hemasamIkSA'mAM pramANa mImAMsAno paricaya Apyo che. teo lakhe che ke - . "keTaleka sthaLe zrI hemacaMdrAcArya racita 'vAdAnuzAsana' nAme graMthano ullekha karavAmAM Ave che, paraMtu e 'vAdAnuzAsana' e A 'pramANamImAMsA' ne anya janoe ApeluM aparanAma hoya e asaMbhavita nathI. 'pramANamImAMsA' sUtra zailIno graMtha che. ane akSapAda gautamanAM nyAyasUtronI yojanA anusAra graMthane temaNe pAMca adhyAyamAM vibhakta karyo che, ane pratyeka adhyAyane temaNe gautamanI mAphaka ja be AtmikomAM vaheMcI dIdho che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsAnI carcA ekAda sthAna sivAya bahu saumya rIte AcAryazrIe karelI che. pramANamImAMsAmAM AcAryazrIe karAvelA tattvadarzanane temaNe aneka sthaLe, temanI mahAvIrastuti dvitrizikAomAM, triSaSTizalAkApuruSacaritanAM aneka sthAnomAM, tathA vItarAga stutimAM nirUpaNa karela che. zrI hemacandrAcArya aneka vidyAonA vArinidhi hatA, ane temanI daSTi bahu ja sUkSma ane vedhaka hatI. pramANa mImAMsAmAM jayAM jayAM temaNe purogAmI AcAryonAM vidhAnomAM sudhAro vadhAro karelo che. tyAM emanI vedhakadaSTino abhyAsakane sAzcarya paricaya thAya che. jyAM emane purogAmI AcAryo sAthe saMmati che, tyAM purogAmI AcAryonA vacanomAM bahu pheraphAra karI nAkhavAnI temanI lekhanapraNAlI nathI. pramANamImAMsAno graMtha saraLa, sIdhI ane sacoTa zailimAM lakhavAmAM Avyo che. ane anuzAsana tarIke bIjAM anuzAsananI haroLamAM tenuM sthAna eTaluM ja sunizcita che. "(pR. 201 thI 217) zrItilokarana sthA. jaina dhArmika parIkSA borDa pAtharDa ahamadanagara thI hindI anuvAda sAthe prakAzita pramANamImAMsAnA prAstAvikamAM paM. zrI dalasukhamAlavaNiyA lakhe che ke - prAraMbha ke deDha adhyAya jitanA hi aMza milatA hai| kiMtu jitanA aMza milatA hai vaha bhI jainadarzana kI | pramANamImAMsA ko saMkSepa meM jAnane kA acchA sAdhana hai isameM saMdeha nahIM / pramANamImAMsA kaI yunavarsiTiyoM meM aura jaina dhArmika parIkSA borDa meM pAThya grantha rUpa se svIkRta hai|" anuvAdakazrIe A pUrve paNa paNa keTalAka graMthonA anuvAda TIkA vagere karyA che. emanI zrutapAsanA satata cAlatI hoya che. banne gurubhAIo (munizrI ratnatraya vi.ma. ane munizrI ratnajyota vijayama.) jyAM jayAM jJAnabhaMDAra avyavasthita hoya tene vyavasthita karavAnuM paNa cUkatA nathI. zrutabhaktinI bhUri bhUri anumodanA A rIte bIjA paNa graMtharatnone prakAzamAM lAvavAnuM kArya kare eja abhilASA...... A graMthanuM adhyayana adhyApana karI sahu jinezvara bhagavaMtoe prabodhelA tattvanuM samyaguM darzana karavA samartha bane eja maMgaLa kAmanA..... jaina upAzraya A. bhazrI bhadrasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna vAMkaDiyA vaDagAma pU. munirAjazrI jinacandra vi.ma.sA.nA vineya sTe. rAnIvADA A. vijaya municandrasUri pra.Asu. 15 vi.saM. 2017
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya kalikAla sarvajJa hemacaMdrAcArya racita pramANamImAMsA svapajJa TIkA ane anuvAda sAthe prakAzita karatA AnaMda anubhavIe chIe. TuMkA zabdomAM gaMbhIra ane mahAna arthane darzAvatA sUtronI racanA dvArA pUjyazrInA A graMthe nyAya graMthomAM agresara sthAna meLavyuM che. A graMtha pAThyakramamAM paNa jovA maLe che. vartamAna sAdhu-sAdhvI vargane jaina padArthano tArkika bhASAmAM bodha ApavA mATe A graMtha atizaya upayogI bane ema che. tenuM saMpAdana to paM. dalasukha mAlavaNIyAe varSo pUrve karela che. have pa.pU. AcArya devazrI ratnAkarasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNA ane mArgadarzana dvArA munirAja zrI ratnajyotavijayajI ma.sAhebe anuvAdanuM kAma karela che. vizeSa vizleSaNathI A graMtha 300 pAnAnAM kadane pAmyo che, AvA aNamola graMthane prakAzita karavAno lAbha amArI saMsthAne maLyo che, te badala amo AbhArI chIe. A graMthanA prakAzanathI jijJAsuvargane lAbha thaze tevI amo AzA rAkhIe chIe. A graMthanuM kaMpojha tathA mudraNa kArya navanIta prinTarsa amadAvAda vALAe sArI rIte karyuM che te badala dhanyavAda. li. zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya mAlavADA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1) maMgalAcaraNa. pratijJAvacana. (2) (3) atha zabdano artha.. (4) mImAMsAzabdano bhAvArtha - (5) pramANanuM lakSaNa (6) lakSaNanuM prayojana (7) nirNayapadanI sArthakatA (8) traNa prakAranA padArtha . (9) sva zabdanI carcA. viSaya sUci 1 2 3 5 5 7 7 (10) gRhIta grAhIno vicAra 16 (11) dravya ane paryAyanI apekSAe jJAna...... 17 18 18 19 20 20 .......... (12) avagraha vi.nI pramANatA (13) smRtinI pramANatA.. (14) saMzayanuM lakSaNa .. (15) anadhyavasAyanuM lakSaNa (16) bhramanuM lakSaNa..... (17) svataH parataH prAmANyanizcayanI 21 carcA-vicAraNA (18) dRSTa ardaSTa padArthane AzrayI AgamamAM parataH prAmANyano nizcaya 24 (19) anyamatanA pramANa lakSaNano nirAsa .... 26 (20) pramANanA be bheda 30 (21) pramANanI samAnatA ane pratyakSanA be prakAra..... ......... 32 (22) pratyakSathI Itara pramANanI siddhi ... 32 (23) abhAva pramANanI asattA .......... 36 (24) pratyakSanuM lakSaNa 39 (25) vizadatAnA be lakSaNa.. 40 (26) mukhya pratyakSanuM lakSaNa ................. 41 (27) mukhya pratyakSanI asiddhinI zaMkA .. 43 (28) sarvaza siddhinI carcA. 47 62 (29) tenA bAdhaka pramANano abhAva ... 53 (30) avadhi mana:paryAya jJAnano nirdeza........ 60 (31) baMnenI vilakSaNatAnuM nirUpaNa .. (32) sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNa (33) IdriyonuM lakSaNa ane tenA bhedonuM nirUpaNa . ..... 3 65 (34) paraspara bhedAbheda ane AtmA sAthe bhedAbhedano vicAra (35) dravyedriyanuM lakSaNa . (36) be prakAranI bhAreMdriya. (37) mananuM lakSaNa .. (38) artha ane Alokano jJAnanA nimitta tarIkeno nirAsa.. 70 ......... 76 77 79 81 88 89 80 91 (39) avagrahanuM lakSaNa (40) IhAnuM lakSaNa (41) avAyanuM lakSaNa .. (42) dhAraNAnuM lakSaNa (43) naiyA.nA pratyakSa lakSaNanuM khaMDana . (44) cakSunI aprApyakAritAnI siddhi... 96 (45) bauddha vi.anyamata mAnya pratyakSa lakSaNano nirAsa ..................... 94 96
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 (46) pramANanA viSayanuM nirUpaNa... 101 (65) anyamatane mAnya vyAptigrAhaka (47) dravyaparyAya svarUpa vastunuM nirUpaNa102 nimittano nirAsa. ................145 (48) nityaekAMta dravyarUpa vastuno nirAsa. 104 (66) vyAptinuM nirUpaNa.....................150 (49) anitya ekAMtaparyAyarUpa (67) anumAna lakSaNa ................154 vastuno nirAsa................... 108 (68) anumAnanA be vibhAga . ....154 (50) ubhayAtmaka vastumAM AvatA virodhAdi (29) svArthanumAnanuM lakSaNa..........154 AThadoSa. ................. 114 (70) sAdhananuM lakSaNa-upayoga ...155 (51) svAdvAdazailIthI doSono parihAra 117 (71) saugAmAnya airUpya (para) dravyaparyAya ubhayAtmaka vastumAM sAdhanano nirAsa ...............161 arthakriyAkAritvanuM samarthana... 120 (72) naiyA. mAnya paMcalakSaNa (53) pramANa phaLano vicAra............. 122 sAdhanano nirAsa.. (54) IhA vagerenuM pramANa ane phaLa , (73) avinAbhAvanuM lakSaNa.........163 ubhayarUpe nirUpaNa................... 125 (74) takapramANathI avinAbhAvano (55) tyAga vi.nI buddhi thavI ityAdino nizcaya............. pramANanA phaLarUpe nirdeza..... 126 (75) svabhAvAdi bhede liMganA vibhAga...166 (56) matAMtaranA nirAsa sAthe pramANa ane (76) svabhAvaliMganuM nirUpaNa.. .166 phaLa vaccenA bhedabhedanuM samarthana 126 (77) asAdhAraNa doSavALAnuM (57) pramAtAnuM lakSaNa ............. 128 sAdhana tarIke samarthana . 166 bIjuM Ahika (78) kAraNanuM liMga tarIke samarthana.....169 (58) parokSanuM lakSaNa .......... . 132 (79) kArya liMganuM nirUpaNa.. .172 (59) smRtinuM lakSaNa.................... 133 (0) ekArtha samavAya liMganuM nirUpaNa... 175 (60) pratyabhijJAnuM lakSaNa .................. 137 (81) virodhi liMganuM pratipAdana...........178 (61) upamAnano pratyabhizAmAM samAveza139 (82) sAdhya pakSanuM lakSaNa ....180 (62) pratyabhijJAnI AvazyakatA.... 141 (83) siSAdhayiSita vagere pado dvArA (63) tarkanuM lakSaNa..................... 143 vyAvRtti karI zuddha pakSanuM (64) vyAptijJAnanAM ananya hetu tarIke tarkanuM samarthana 144 (84) bAdhAnA prakAra ....................182 .........165 _I nirUpaNa ..........................180
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 La 2 24 A (85) dharma ane dharmInuM sAdhyarUpe (104) vizeSyAsiddha vagereno svamAnya samarthana ................... 184 bhedomAM samAveza..................214 (86) pramANasiddhadharmInuM samarthana ...184 (105) viruddha hetvAbhAsanuM lakSaNa ..... 216 (87) buddhisiddhadharmInuM samarthana . ... 185 (106) anaikAntikanuM nirUpaNa............ (88) daSTAMtano anumAnanA aMga (107) daSTAMtAbhAsanI saMkhyA ......... 22 2 tarIke nirAsa, ............................. 189 (108) sAdharmadaSTAMtAbhAsa.............. (89) nirAsa hetuno upanyAsa......... 190 (109) vaidharmedaSTAMtAbhAsa................ (90) daSTAMtanuM lakSaNa . 191 (110) viparIta anvaya vyatireka (91) sAdharma-vadharma be daSTAMtAbhAsa ......................... prakAranA daSTAMta ................. 192 (111) apradarzita anvaye vyatireka (92) sAdharmsa daSTAMtanuM lakSaNa............ 193 dRSTAMtAbhAsa ............................... (3) vaidharma daSTAMtanuM lakSaNa ............ 194 (112) dUSaNanuM lakSaNa ..................... bIjA adhyAyanuM prathama Atika (113) dUSaNAbhAsanuM lakSaNa ....................... (94) parArthAnumAnanuM lakSaNa ...195 (114) 24 jAnyuttaranuM pradarzana. . (5) vacanamAM anumAnano upacAra .... 15 (115) jAnyuttara prayogonuM sAthosAtha (96) tathopapatti ane anyathA anupapatti pratisamAdhAna.. rUpe anumAna prayoganA be bheda.. 198 (116) chala vagerenuM nirUpaNa......... (90) pratijJAnuM prayojana................... 200 (117) vAdanuM lakSaNa..... (98) pratijJAvacananI sArthakatA............ 204 (118) jayanuM lakSaNa.................... (9) anumAna prayogamAM vipratipatti= vivAda (119) parAjayanuM lakSaNa ......... ..... ane teno nirAsa......................... 204 (120) naiyAyikAmAnya parAjaya (100) pratijJA, hetu vinA lakSaNa.... 206 hetunuM nirAkaraNa. .......... (101) hetvAbhAsano vibhAga.......... 210 (121) nigrahasthAnonuM nirUpaNa (102) asiddha hetvAbhAsanuM nirUpaNa.... 212 ane parIkSA ... (103) vAdI vagerenA bhede asiddhanA bhedo 213 ....................****** 249
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (122) saugatamAnya nigrahahetunI parIkSA (129) karmanuM lakSaNa. ... ....... ane nirAkaraNa. .................... 268 (130) karmabaMdhanA hetu.................... (123) patravAnuM lakSaNa ane parIkSA... 275 (131) mithyAtvanuM lakSaNa . bIjuM AliMka (132) aviratinuM lakSaNa... ........... (133) yatanAnuM svarUpa..................... 292 (124) navA umerAnI zarUAta ....... 276 (134) sajIvanI oLakhANa ........... (125) 7 nayanuM svarUpa ................... 277 (135) vanaspati vi.ma.sajIvanI siddhi. 23 (126) nayasaptabhaMgI......................... 283 (136) hiMsAnuM lakSaNa ane nirUpaNa...... 295 tRtIyAdhyAya (137) pramAdanuM lakSaNa................... 295 (127) abhAvanuM nirUpaNa. ... 287 (138) kaSAya ane yoganuM lakSaNa .... 296 (128) jIvAtmAnuM svarUpa..............289 (139) karma muktinA hetunuM svarUpa . 297 (130) mokSanuM svarUpa......................... - saMtasUcI ) A.S. pra.ra. aSTasahastrI pramANavArtika prameya-ratnakoza laghIyastrayI pramANanayatattvAlaMkAra laghI0 pramANa na.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 1/1/1 kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitA . svopajJavRttisahitA // pramANamImAMsA // anantadarzana jJAnavIryAnandamayAtmane / namo'rhate kRpAklRpta dharmatIrthAya tAyine // 1 // bodhibIjamupaskartuM tattvAbhyAsena dhImatAm / jainasiddhAntasUtrANAM sveSAM vRttividhIyate // 2 // 61. nanu yadi bhavadIyAnImAni jainasiddhAntasUtrANi tarhi bhavataH pUrvaM kAni kimIyAni vA tAnyAsanniti ? atyalpamidamanvayukthAH / pANini-piGgala-kaNAdA-'kSapAdAdibhyo'pi pUrvaM kAni kimIyAni vA vyAkaraNAdisUtrANItyetadapi paryanuyukSva ! 1 TIkAkAranuM maMgalAcaraNa 'manuvaMda rAya nuM pratipAdana karatAM AcAryazrI - anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtavIrya ane anaMta AnaMdamaya svarUpavALA ! haiyAmAM prANimAtra pratye bharelA karUNA rasanA vazathI dharmatIrtha - caturvidha saMghanI sthApanA karanArA ! jagajaMtunuM rakSaNa karavAnAM svabhAvavALA ! arihaMta paramAtmAne namaskAra thAo // 1 // - tattva (vastunAM yathAvasthita svarUpa)nAM abhyAsathI buddhizALIonA bodhibIja - (paralokamAM jinadharmanI prApti thavI te bodhi tenuM bIja-mULabhUta kAraNa samyakatva) te samakitane upaskAra-saMskRta karavA - maThAravA mATe pote racelA- (AcAryazrIe jAte banAvelA) jaina siddhAnta saMbaMdhI sUtronI TIkA karAya che. lAghava darzAvavA karmaNi prayoga karela che. eTale ke kartariprayogamAM kartAnI mukhyatA hoya che, jyAre graMthakAra potAne gauNa darzAvavA mAMge che. rA. 10 zaMkA : ApazrI je. sUtronI TIkA racI rahyAM cho, te sUtro ApazrInA hoya, to ApazrInI pahelAM kayAM ane konAM sUtro hatA? * samAdhAna : tamArI A zaMkA to khubaja saMkSipta che. tamAre A paNa pUchavuM joIe ke pANinI (pANinI dvArA banAvela sUtrAtmaka vyAkaraNazAstra) tenI pahelA vyAkaraNa sUtra, piMgala (piMgala racita chaMda zAstra) tenI pahelA chaMda zAstranA sUtra, kaNAdanuM daza adhyAya pramANa vaizeSika sUtra ane akSapAdanuM paMca 1 tattvazraddhAnaM sAmAnyajJAnaM vA darzanam / 2 0racita0 / 3 pretyajinadharmaprAptirbodhistasya bIjaM samyaktvam / 4 kasya satkAni? TI-1 prakaraNakAra ane sUtrakAramAM taphAvata zuM? samA nuM sUtrakAra svayaM navesarathI sUtra banAve che, ane potAnA abhiprAyamAM svataMtra hoya che, jema umAsvAti vAcake tattvArthanA sUtro navA racyA che, ane "kAlakSetyeke" ityAdi sUtromAM potAno svataMtra abhiprAya darzAvyo che ke keTalAka kALane dravya mAne che, eTale pote nathI mAnatA Avo potAno abhiprAya darzAvyo. jyAre digaMbarAcArya akalAke te ja sUtrono aMdhAre laI rAjavArtika prakaraNa banAvyuM. temAM prakaraNakAra sUtrakAranA abhiprAyane pariskRta kare, paNa svataMtra abhiprAya na ApI zake. sUtrakAranI javAbadArI potAnI hoya che. jyAre prakaraNakAra sUtrakAra evA-pUrvacAryanA zire javAbadArI soMpI de che. prakaraNakAranI mahattA vadhAre ke sUtrakAranI mahattA vadhAre? u. javAbadAra mANasa vadhAre mahattA dharAve che. bIja prakaraNakArane potAnA viSayane zodhavA javuM nathI paDatuM, je sAme sutra che tenA AdhAre ja varNana karavAnuM hovAthI tenuM kArya saraLa che. jyAre sUtrakArane navesarathI racanA karavAnI hovAthI tenuM kArya kaThina kahevAya, mATe sUtrakAra vadhAre mahattA dharAve che.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/9/9/9 pramANamImAMsA anAdaya evaitA vidyAH saMkSepavistaravivakSayA navanavIbhavanti tattatkartRkAzcocyante / kiM nAzrauSIH 'na kadAcidanIdRzaM jagat' iti ? yadi vA prekSasva vAcakamukhyaviracitAni sakalazAstracUDAmaNibhUtAni tattvArtha sUtrANIti / huM 2. yadevam-ana-tharmI/vit prajAneva-vi nArakhyate, kimanayA sUtrakAratvAho' puruSikayA? maivaM vocaH, bhinnarucirhyayaM janaH tato nAsya svecchApratibandhe laukikaM rAjakIyaM vA zAsanamastIti yatkiJcidetat / hu rU. taMtra varNasamUhAtmai: pavai:, pasamUhAtmai: sUtrai:, sUtrasamUhAtma: prau:, prakaraNasamUhAtmakaiH AhnikaiH, AhnikasamUhAtmakaiH paJcabhiradhyAyaiH zAstrametadaraca^ yadAcAryaH / tasya ca prekSAvatpravRttyaGgamabhidheyamabhidhAtumidamAdisUtram adhyAya pramANa nyAya sUtra, tenI pUrvamAM vaizeSika/nyAya sUtra kayA ane konA hatA ? AvI zaMkA-praznAvalI karavI joitI hatI. AcAryazrI sArI rIte zaMkAkAranI sAme navo prazna ubho karI samAdhAna ApavAno upakrama race che. hakIkatamAM badhI ja vidyAo anAdikAlIna che. saMkSepa ane vistAranI apekSAe navIna rUpe oLakhavAmAM Ave che ane teno saMkSepa ane vistAra karanAra tenA kartA tarIke prasiddha bane che. zuM tame A sAMbhaLyuM nathI ? ke "kayAreya AvA prakAranuM jagata nathI, evuM nathI'" (A jagata kayAreya AvuM na hatuM evuM nathI.) jo tamAre praznano javAba joito hoya to vAcakamukhya umAsvAtijI mahArAja dvArA racAyelAM sarvazAstramAM zreSTha-ziromaNi evA tatvArthasUtrane juo, eTale mArI pahelAM sUtrAtmaka zailIthI jaina siddhAntanI umAsvAti mahArAjAe tatvArthasUtramAM racanA karela che. 2 - zaMkA H jo AvuM tatvArtha sUtra hayAta che, to pachI akalaMka- (pramANasaMgraha siddhivinizcaya ityAdi aneka prakaraNa graMthanI racanA karanAra prasiddha digambarAcArya) ane dharmakIrti- (pramANavArtika, nyAyabiMdu ityAdi prakaraNa graMthanA racayitA bauddha tArkika)nI jema tamAre paNa prakaraNano ja AraMbha karavo joie ne ! sUtrakAra banavAnuM gaurava meLavavAnI zI jarUra che ? "huM paNa sUtrakAra chuM." evI khoTI pakkaDanuM zuM kAma che? 0 samAdhAna : tamo AvuM bolazo mA, kAraNa ke dareka mANasa alaga alaga rUci dharAvato hoya che. tethI tenI svecchAne rokavA mATe koI laukika pratibaMdha ke rAjakIya hukama naDato nathI. potAnI icchA pramANe 1 vRthAbhinivezena / ph-A : "aracaya" ema bhUtakALa darzAvela che eTale kAM to AcAryazrIe prathama badhA sUtro banAvI lIdhA haze, athavA pAMca adhyAyanI dhAraNA karI lIdhI haze, mATe teno prayoga karyo lAge che. jo sUtro banelA hoya to upalabdha thavA joie paNa TIkA vagaranuM eka paNa sUtra jovA maLatu nathI te jaNAve che ke buddhistha haze paNa zabdaracanAne pAmyA nahI hoya. nahIMtara Avo sarasa graMtha bhaNatA bhaNatA koI choDI mUke evuM bane ja nahIM ke jethI pAchaLano bhAga vilupta thai jAya. (vasudevapiMDImAM AvuM banyuM che ke sAdhuo dvArA upayoga nahI jevo thavAthI te truTIta thayo) jyAre A graMthamAM to AvuM koI kAraNa jaNAtuM nathI. aDhAra hajArI bRhadvrutti upalabdha thai zake, to A graMtha 2cAyela ja hoya to AvuM banavuM saMbhava nathI. tethI ema lAge che ke AcAryazrIno A chello graMtha adhUro ja rahyo haze.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/1 atha pramANamImAMsA // 1 // 6 4. atha-ityasya adhikArArthatvAcchAstreNAdhikriyamANasya prastUyamAnasya pramANasyAbhidhAnAt sakala-zAstratAtparyavyAkhyAnena' prekSAvanto bodhitAH pravartitAzca bhavanti / AnantaryArtho vA atha-zabdaH, zabda-kAvya-chandonuzAsanebhyo'nantaraM pramANaM mImAMsyata ityarthaH / anena zabdAnuzAsanAdibhira syaikakartRkatvamAha / adhikArArthasya ca atha-zabdasyAnyArthanIyamAnakusumadAmajalakumbhAderdarzanamiva zravaNaM maGgalAyApi kalpata iti / saviSayanI prarUpaNA karavAmAM loka ke sarakArathI koI niyama ghaDAyA nathI. eTale tamArI A vAtamAM kAMI mAla nathI ! 03 tyAM varNanAM samUha svarUpa pada hoya che. padanA samUha svarUpa sUtra, sUtra samUha svarUpa prakaraNa, prakaraNa samUha svarUpa Alika ane Atmika samUha svarUpa adhyAya hoya che. evA pAMca adhyAyamAM AcAryazrIe A zAstranI racanA karI che (karavAnuM dhArela hatuM). tasya- te graMthanuM paheluM sUtra abhidheyane darzAvavA mATe kahela che. prajJAzALI purUSonI pravRttinA aMgabhUta-kAraNabhUta anubaMdha catuSTaya hoya che. temAMthI abhidheyane darzAvanAruM A paheluM sUtra che. buddhizALI eka aMgathI zeSa aMgono- kAraNono AkSepa karI zakato hovAthI AcAryazrIe AdyasUtramAM mAtra abhidheya-viSayano ja ullekha karyo che. AkSepa saMketa karanA, samajha lenA (saMhiM.). have pramANanI vicAraNA krazuM nI 04 - A "atha" zabda adhikAra arthavALo che, mATe A zAstra' dvArA adhikRta karAtA ane prastuta karAtA evA pramANanuM pratipAdana karavAthI "ame pramANanI bAbatamAM vicAraNA karavAnA chIe evA saMpUrNa zAstranAM tAtparyanuM varNana thavA dvArA prekSAzALI mANasone tenI jANakArI maLI jAya che. ane tethI teo temAM pravRtti karavA lAge che. athavA anaMtara arthamAM "atha" zabda laie to zabdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana ane chandAnuzAsana pachI tarata ja pramANanI vicAraNA karAya che. A kathanathI zabdAnuzAsana vagerenAM temaja A graMthanA kartA eka che, evuM sUcita thayuM. " ane adhikAra arthavALA 'atha' zabdanuM zravaNa, (bIjA eTale potAnA mATe sAmethI koI kuMbha vagere laI Ave te zubha phaLa ApavA samartha nathI. paraMtu "mAre zukana ApavA che mATe sAme jAu" evo vicAra karyA vinA mAtra potAnA ghera pANI vagere laI javAtuM hoya tyAre je koI mANasa prayANa karato hoya tenA mATe 1 vyAkhyAne prekSA0-tA0 / 2 asya-zAstrasya / 1"atha pramANa mImAMsA" A zAstrathI = sUtrathI(zabdanA saMdarbhane zAstra kahevAya, aneka ThekANe ekAda vAkya prayogane zAstrarUpe ullekhavAmAM Ave che.) A prastuta pUrepUrA zAstramAM - eTale A pramANamImAMsA nAmanA AkhA zAstragraMthamAM graMthakAra zenuM varNana karavAnA che, tenI khabara paDI jAya che. kAraNa ke haMmezA graMtha racanA koIka vizeSa padArthane laine AzrayIne adhikAramAM laIne thAya che. A sUtrathI pramANano ahIM adhikAra che e jaNAI Ave che. zAsaniSTha vizeSa padArtha bodhaka vAkyapaNa zAstra kahevAya. jema (muktA. 27-"nAthAsanita...tya" tara karanAra manavA vItyA anyaH saMtAnanIyaH I ahIM pUrvokta padArtha bodhaka vAkyane ja graMtha tarIke levAmAM Avyo che.)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 |1/1/1 pramANamImAMsA maGgale ca sati paripanthivighnavighAtAt akSepeNa zAstrasiddhiH, AyuSma' cchrotRkatA ca bhavati / parameSThinamaskArAdikaM tu maGgalaM kRtamapi na nivezitaM lAghavArthinA sUtrakAreNeti / $ 5. prakarSeNa saMzayA divyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tat pramANaM pramAyAM sAdhakatamam, tasya mImAMsA uddezAdirUpeNa paryAlocanam / trayI hi zAstrasya pravRttiH- uddezo lakSaNaM parIkSA ca / tatra nAmadheyamAtrakIrttanamuddezaH, yathA idameva sUtram / uddiSTasyAsAdhAraNadharmmavacanaM lakSaNam / tadddvedhA sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNaM ca / sAmAnyalakSaNamanantarameva sUtram / vizeSalakSaNam "vizadaH pratyakSam " [ 1.2.13 ] kRti / vimAstu vizeSajJakSaLaOvA miti na pRthanuSyate / te kuMbha maMgala rUpa bane che.) bIjA mATe lai javAtI mULanI mALa, pANIno ghaDo vigerenA darzananI jema mAMgalika manAya che. maMgalanI hayAtI hovAthI pratibaMdhaka- vighno nAza thai javAthI virahavinA-vilaMbavinA zAstranI siddhi thAya che. eTale ke kartAne lakhavAnuM purUM thAya temaja bhaNanArane bhaNavAnuM purUM thAya ane yAda rahI jAya teTalA dIrghAyu bane che. mahAna gaMbhIra arthavALA graMthanI racanAmAM-vAMcanamAM kayAreka duSTa kSetra devatA vagere athavA (graMtha adhiSThAyaka deva) maraNAMta kaSTa ubhA kare, paNa prathamathI maMgala AcaryuM hoya to deva zAMta rahe che, vighna karato nathI. A vAtano khyAla rAkhI ziSTa puruSo maMgala karatA hoya che. A AcArya ziSTa hovAthI abhISTa devatAne namaskAra karavA pUrvaka ja pravRtti karavI saMbhave che. eTale temaNe paMca parameSThinA namaskAra svarUpa maMgala avazya karyuM che. paNa A AcArya - sUtrakAra (TIkAkAre to ''anaMtana ityAdithI ahIM parameSThi arihaMtanA namaskAra svarUpa maMgala zAstramAM racyuM che, paraMtu potAne ja sUtrakAranI bhUmikAmAM rAkhIne AcAryazrIe ahIM sUtrAtmaka 'arju' ityAdi jevuM koI parameSThinA vaMdana-namanane darzAvatu sUtra racIne maMgala karyu nathI. 'atha' zabda maMgala vAcaka che, eTale maMgala sUtra dvArA thayuM che, paraMtu parameSThinAM vaMdana svarUpa maMgala je hRdayastha hatuM tene sUtrAtmaka zailIthI racavAmAM nathI AvyuM.) lAghavanI cAhanAvALA hovAthI temaNe sUtramAM gUMthya nathI. 0 5 - prakarSa pUrvaka eTale ke saMzaya-viparyaya, anadhyavasAyane dUra karI vastu tattva jenAthI jaNAya te pramANa, eTale pramANathI je vastusvarUpa jANavAmAM Ave temAM saMzaya vagere raheto nathI. kAraNa ke naya samUha ane saptabhaMgI dvArA tattvano nirNaya karavAmAM Ave che. eTale ja to jinavANIne naya ane saptabhaMgIthI mizrita kahevAya che. te pramANa pramIti yathArtha anubhavamAM --pramAmAM sAdhakatama--karaNa che. te pramANanI uddezAdi dvArA vicAraNA karavI te mImAMsA, zAstranI pravRtti--paddhati--racanA traNa prakAramAM vaheMcAyelI che. eTale pahelA zAstramAM jenA saMbaMdhI vAta karavAnI hoya te vastuonA nAma jaNAve, jema ke dvAragAthA, te uddeza thayo. pachI te te vastunuM lakSaNa-asAdhAraNa dharma hoya che, tenuM kathana kare ane pachI jenuM lakSaNa karyuM te svarUpa te vastumAM yathAvasthita ghaTe che ke nahi ? tenI nyAyayuktipUrvaka ativyApti avyApti asaMbhava doSanI tapAsa karIne parIkSA 1 AyuSmantaH zrotAro'smin / 2 AdeH stuti nAmasaGkIrttane / 30rthinA zAstrakA0De0mu0 | 4 AdigrahaNAt viparyayAnadhyavasAyI / 5 saMkhyAdvAreNa bhedakathanaM vibhAgaH, yathA "pramANaM dvedhA / pratyakSaM parokSaM ca / " [ 1.1.9-10 ] / 6 - 0 stulakSa0 tA0 / 7 aGgam avayavaH kAraNamiti yAvat /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/1 lakSitasya 'idamitthaM bhavati nettham' iti nyAyataH parIkSaNaM parIkSA, yathA tRtIya sUtram / 66. pUjitavicAravacanazca mImAMsA-zabdaH / tena na pramANamAtrasyaiva vicAro'trAdhikRtaH, kintu tadekadezabhUtAnAM durnayanirAkaraNadvAreNa parizodhitamArgANAM nayAnAmapi- "pramANanayairadhigama:"[tattvA0 1.6.] iti hi vAcakamukhyaH, sakalapuruSArtheSu mUrddhAbhiSiktasya sopAya"sya sapratipakSasya mokSasya ca / evaM hi pUjito vicAro bhavati / pramANamAtravicArastu pratipakSanirAkaraNaparyavasAyI vAkkalahamAnaM syAt / tadvivakSAkaM tu "atha pramANaparIkSA" [ pramANaparI0 pR0 1] ityeva kriyeta / tat sthitametat - pramANanayaparizodhitaprameya mArga sopAyaM sapratipakSaM mokSaM vivakSituM mImAMsAgrahaNamakAryAcA''ryeNeti // 1 // karavAmAM Ave che. jemake A Adya sUtra te uddeza rUpe che. sAmAnya lakSaNa, ane vizeSa lakSaNa ema be prakAre lakSaNa che. tyAM A taratanuM sUtra te pramANanuM sAmAnya lakSaNa che. kAraNa ke e baMne pramANamAM ghaTe che. ane "vizadaH pratyakSa" e vizeSa lakSaNa che, kAraNa ke te pratyakSa nAmanA vizeSa pramANanuM lakSaNa che. ane trIjuM sUtra parIkSA svarUpa che. kA.ke. "sva"nI ativyApinI vicAraNA karI AcAryazrIe svane lakSaNamAMthI bAkAta karyuM tenuM spaSTIkaraNa A sUtramAM darzAvyuM che. paraMtu vibhAga vizeSa lakSaNano ja avayava -kAraNa hovAthI tene alaga kahevAmAM nathI Avyo. (tete vizeSapadArthanA vizeSa-judA judA lakSaNa (svarU5) darzAvavA eja vibhAga che ne.) koI paNa bhAva-padArthanA bheda paDatA hoya to ja te bhAvanuM samAnya lakSaNa banAvyA pachI vizeSa lakSaNa banAvavuM paDe, jema jJAnanuM sAmAnya lakSaNa batAvI, tenA matijJAnAdi bhedo-vibhAga paDatA hovAthI tenA vizeSa lakSaNa banAvyA. kevalajJAnamAM vibhAga paDato nathI mATe tyAM eka ja sAmAnya lakSaNa che. 0 6 - mImAMsAno artha prazasta vicAra ane pUjita vacana che. te e sUcave che ke A graMtha mAtra pramANanA vicAra pUrato nathI, paNa sAthosAtha pramANanA eka aMza svarUpa temaja durnayane nirUttara karavA dvArA mArgane = vastunA svarUpane oLakhavAnI anekAMtAtmaka paddhatine parizuddha banAvanArA nayono paNa vicAra karavAmAM Avaze. (naya hamezA vastunAM bIjA pAsAne jovAnI taka-preraNA Ape che, temaja sunaya hovAthI anya naya dvArA darzAvelI hakIkatano apalApa paNa karato na hovAthI vastu svarUpa spaSTa thaI jAya che.) vAcakamukhe paNa tattvArthamAM kahyuM che ke pramANa ane naya dvArA tattvanuM jJAna-oLakha thAya che. cAre purUSArthamAM ziromaNi evAM mokSano, tenAM upAya jJAnadarzanacAritra svarUpa saMvara' nirjarA temaja tenAM virodhI Azrava/baMdhano sAthosAtha vicAra karavAmAM Avaze. AvI uttamottama vastunAM AgaLa-pAchaLano vicAra ja pUjita prazasta bane/kahevAya che. mAtra pramANano vicAra to sAmenA pakSanAM (apramANanA) (anyamatamAnya pramANanA) nirAkaraNa karavA pUrato hovAthI kajIyArUpe ja che. jo mAtra pramANanuM ja nirUpaNa karavuM ISTa hoya to "atha pramANa parIkSA' evuM 1 -0tIyasU0-De0 / 2 parizodhitaH pramANAnAM mArgo'nekAntAtmakaM vastu yaH / 3 adhigamAya zAstrasya pravRttinavAkalahAya / 4 jJAnadarzanacAritrarUpopAyasahitasya / 5 pratipakSaH saMsAraH / 6 yathA akalakena (?) [iye TippaNakArasya bhrAntiH mUlAdAyAtA bhAti / vastutaH pramANaparIkSA na akalakatA kintu vidyAnandakRtA-samyA0] / 7 anekAntAtmakavasturUpo mAgoM yasya mokSasya / 1 jAnAdinI sAdhanA azubhakarmane AvatA roke che ane jUnA paDelAno nAza kare mATe.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 /1/1/2 pramANamImAMsA 7. tatra pramANasAmAnyalakSaNamAha samyagarthanirNayaH pramANam // 2 // 68. pramANam-iti lakSyanirdezaH, zeSa lakSaNam, prasiddhAnuvAdena hyaprasidvasya vidhAnaM lkssnnaarthH| tatra yattadavivAdena pramANamiti dhammi prasiddhaM tasya samyagarthanirNayAtmakatvaM dharmo vidhIyate / atra pramANatvAditi hetuH / na ca dhammiNo hetutvamanupapannam, bhavati hi vizeSe dhammiNi tatsAmAnyaM hetuH, yathA ja sUtra banAvata, tethI A nakkI-nizcita thayuM ke pramANa ane nayathI jeno syAdvAda svarUpa mArga parizuddha karAyela che, evA mokSanAM upAya ane virodhi tattvanA nirUpaNa sAthe mokSanI vicakSA karavA mATe "mImAMsA' zabdane AcArya mahArAje grahaNa karyo che. ll1il 0 7temAM pramANanuM sAmAnya lakSaNa darzAve che. (jJAnAvaraNIyanA kSayopazamajanya je bhAveMdriya che, te labdhi ane upayogarUpa che, jJAna zaktinA vyApAranI zarUAta thAya te pramANa ane tenA dvArA je artha bodha thAya te pramA.) padArthano sakhya prakAre nirNaya te pramANa zA 08ne padArthano samyanirNaya te pramANa kahevAya, sUtramAM pramANa e pada lakSya che ane zeSa lakSaNa svarUpa che. prasiddha padArthanAM anuvAda sAthe aprasiddhanuM vidhAna karavuM te lakSaNanuM prayojana che. lakSyabhUta pramANamAM koine vivAda nathI mATe "pramANa" e dharmI tarIke prasiddha che mATe teno anuvAda ja karavAno hoya ane sAthosAtha temAM prativAdIne aprasiddha evAM "samyaguartha nirNaya" svarUpa dharmanuM vidhAnanavesarathI karAya che. ahIM "pramANa-Atu' e hetu che. 0 zaMkAH dharmIne hetu rUpe banAvavo ucita na kahevAya? 1 vyaktirUpe dharmiNi, tadyathA vivAdAdhyAsitaM ghaTapratyakSaM samyagarthanirNayAtmakam, pratyakSatvAditi / TI-1A "pramANe samyagu-artha-nirNayAtmaka pramANavA" A anumAnamAM vizeSa dharma pakSa rUpe kevI rIte? samA-pramANa zabda vyaktivAcaka hovAthI vizeSa rUpa che ane pramANatva e jAtirUpa hovAthI sAmAnya che. eTale pratyakSa pramANa, parokSa pramANa je pramANa vyakti che te badhI pakSa rUpa che ane te badhAmAM pramANatva raheluM hovAthI te sAmAnya kahevAya che. ane koi paNa vizeSa pramANamAM paNa pramANatva raheluM ja che, eTale anyava-saMbaMdha thaMi zake che. pra. - vivAdAdhyAsita hoya to samyaka arthano nirNaya kevI rIte? u. pakSamAM koidivasa sAdhyasiddha na hoya eTale ja tenuM lakSaNa ja AvuM che ke "saMdigdha sAdhyavAnuM pakSa" "ApaNo pakSa-dharmI tAdezasAdhyavALo che ke nahI" A bAbatamAM to carcA thaI rahI che eTale vivAdagrasta to kharo ja ne, paraMtu ApaNo prayukta hetu sahetu hovAthI cokkasa khAtrIthI ema kahI zakIe ke A pratyakSa samyagu arthanA nirNayavALuM che. eTale sAdhyanI khAtrI hetu upara AdhAra rAkhe che, pakSa upara nahIM. pratyakSa e pramANa che ane jo temAM A sAdhya rahe ja nahIM to pachI ene pratyakSa pramANa ja zI rIte mAnI zakAya? bIjI rIte tamArI zaMkA to asthAne che. kAraNa ke ApaNe to pakSa-dharmIne vivAdAgrasta kahyo che, paNa temAM rahela dharmane to vivAdAgrasta kyAM kahyo ja che. "ahIM ghoDo che ke nahIM" te carcAno viSaya kharo paNa tethI "ghoDAne cAra paga che." A dharmamAM vivAda ane anizcaya thoDo Ave. ghaTa pratyakSamAM "A samyagu, arthanA nirNaya svarUpa che ke nahI" AvA virodhi vikalpanA lIdhe vivAda ubho thayo che mATe te vivAdAgrasta to bane ja che. paraMtu avinAbhAvI hetunA prayoga dvArA A vivAdane khatama karI te pratyakSamAM samyaguarthanirNayanuM vidhAna karAya che, eTale ke pratyakSa pote kAMI anizcita Dagumagu nathI, paraMtu pUrvapakSIne tevo vivAda vikalpa ubho thayo che, ema vivAdanuM adhikaraNa pUrvapakSI che ane samyaga arthanirNayanuM adhikaraNa pratyakSa che. mATe koI virodha nathI. jyAre saMzayato pote ja anizcita che mATe tene samyaga artha nirNayavALo na kahevAya.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 111 ayaM dhUmaH sAgniH, dhUmatvAt, pUrvopalabdhadhUmavat / na ca dRSTAntamantareNa na gamakatvam, antarvyAptyaiva sAdhyasiddheH, 'sAtmakaM jIvaccharIram, prANAdimattvAt' ityAdivaditi darzayiSyate / 6 9. tatra nirNayaH saMzayA'nadhyavasAyAvikalpaka tvarahitaM jJAnam / tato nirNaya-padenAjJAnarUpasyendriyasannikarSAdeH', jJAnarUpasyApi saMzayAdeH pramANatvaniSedhaH / 10. aryate'rthyate vA artho heyopAdeyopekSaNIyalakSaNaH, heyasya hAtum, upAdeyasyopAdAtum, upekSaNIyasyopekSitum arthyamAnatvAt / na cAnupAdeyatvAdupekSaNIyo heya evAntarbhavati, aheyatvAdupAdeya evaantrbhaavprskteH| A che samAdhAna : vizeSa dharma pakSa rUpe hoya tyAre tenAM sAmAnya dharmane hetu rUpe banAvI zakAya che. jema "A vivakSita dhUma agnivALo che dhUma hovAthI." jema pahelAM joyelo dhUmaH ahIM sAme rahelI dhUma vyakti vizeSa pakSa che ane dhUma sAmAnya hetu che. tema ahIM "vivAdAgrasta ghaTanuM pratyakSa e dharmI che, te samyagu artha nirNaya svarUpa che", A sAdhya ane pratyakSa-Atu' A pakSano sAmAnya dharma ja heturUpa che. dekhAtta vinA hetu sAdhyane oLakhAvI na zake evuM nathI, kAraNa ke attavyatithI sAdhya siddhi thaI zake che. jema "jIvatuM zarIra AtmAvALuM che, prANAdithI yukta hovAthI, ahIM koI udAharaNa na hovAthI bahirvANi (udAharaNa) nathI. "to paNa antarlIyaptinA sAmarthyathI sAdhyanI siddhi thAya ja che, ema pramANatvAtuM' ahIM paNa pramANatva hetu pramANa sivAya anyatra raheto na hovAthI udAharaNa to na maLe paNa gamaka banI zake che. arthAptinI bAbatamAM AgaLa vAta karIzuM. 9 tyAM nirNaya eTale saMzaya, anadhyavasAya ane nirvikalpaka vagaranuM jJAna. nirNaya pada mUkavAthI ajJAna svarUpa indriya saMnikarSa tathA jJAtAno vyApAra, vaLI saMzaya ane nirvikalpakano pramANa tarIke niSedha thAya che. te jJAna rUpa to che paNa te saMzaya anavasthita -anizcita svarUpa che ane nirvikalpakamAM nAma jAti vagereno ullekha na hovAthI padArthano nirNaya zakya na bane, eTale sAme rahelA padArtho upara najara paDavA chatAM tenuM zuM nAma che, kaMI jAtinuM che, zuM upayogI che, ityAdi koI paNa jAtanuM vizeSa jJAna na thAya to te padArthano anya padArthathI vyavaccheda karavo saMbhava na bane, to pachI svano-ghaTAdi padArthano nirNaya kema karIne saMbhave ? eTale ke sAme rahelo padArtha paTAdi rUpe nathI evI khAtrI thayA vinA "AghaTa ja che" AvI khAtrI kema thAya? sAmenI vyakti cora nathI evI khAtrI thayA vinA A sAhukAra ja che" evo nirNaya kema levAya ? saMzaya vigere nizcayanAmanA vizeSaNa vagaranA hovAthI pramANa nathI kahevAtA. 10. (prayojananI siddhi mATe) jenI icchA karAya te artha heya, upAdeya, upekSaNIya svarUpa che. heyane tajavA mATe, upAdeyane grahaNa karavA, upekSaNIyanI upekSA karavA mATe enI IcchA karAtI hovAthI Ane (vastatattvane) artha kahevAya che. tajavA vagere icchAno viSaya je bane te artha. 1 "na dRSTAnto'numAnAGgam" [1. 2. 18] iti sUtre / 2 prathamAkSasannipAtena yat jJAnam / yadyapyanadhyavasAya eva nirvikalpakaM tathApyAhatya saugatamatanirAkaraNAyAvikalpakatveneti padam / 3-0lpatva0-De0 / 4 AdipadAt jJAtRvyApAraH / aMtavyatipakSanI aMdara ja prApti hoya, bAhya koI sapakSa maLato na hoya, bahivyakti eTale ja ke sapakSa maLavo je udAharaNa rUpe bane che. - 1 emAM "samyaguartha" ATaluM ja lakhIe to "sAro padArtha" ATalo ja artha nIkaLe, tenAthI saMzayAdimAM ativyApti kema thAya? samA-ahIM lakSyarUpe pramANa zabda prasiddha ja che, mATe teno AkSepa karAya che. teno artha jJAnanuM karaNa eTale samyagu arthanI pratIti karAvanAra je hoya te pramANa. tame kAMI evuM to kIdhu nathI ke te jJAnarUpe hovuM joIe. saMnikarSa ane jJAtAno vyApAra pratIti karAvavAmAM atyaMta upayogI che ja, mATe temAM lakSaNa to jAya che ne, ane "A jinabiMba che ke nahI" Avo saMzaya paNa samyagu arthano bodha to karAve ja chene, nirvikalpaka vinA sIdhuM savikalpaka jJAna saMbhava nathI, Ama A paNa jJAna mATe upayogI che ja, ema A badhAmAM ativyApti thAya ja che, tenA vAraNa mATe nirNaya pada mukyuM che, nirNaya pAkI khAtrI pUrvakanuM jJAna.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 /1/1/2 pramANamImAMsA upekSaNIya eva ca mUrddhAbhiSikto'rthaH, yogibhistasyaivAryamANatvAt / asmadAdInAmapi heyopAdeyAbhyAM bhUyAnevopekSaNIyo'rthaH, tannAyamupekSituM kSama': / arthasya nirNaya iti karmaNi SaSThI, nirNIyamAnatvena vyApyatvAdarthasya / arthagrahaNaM ca svanirNayavyavacchedArthaM tasya sato'pyalakSaNatvAditi vkssyaamH| 11. samyag-ityaviparItArthamavyayaM samaJcatervA rUpam / tacca nirNayasya vizeSaNam, tasyaiva samyaktvayogena vizeSTamucitatvAt, artha stu svato na samyag nApyasamyagiti sambhavavyabhicArayorabhAvAnna vizeSaNIyaH / tena samyag yo'rthanirNaya iti vizeSaNAdviparyayanirAsaH / tato'tivyAptyavyAptyasambhavadoSavikalamidaM pramANasAmAnyalakSaNam // 2 // zaMkA : ahIM koI zaMkA uThAve ke upekSaNIya padArtha upAdeya na hovAthI teno heyamAM samAveza thaI jaze, to pachI "upekSaNIya" bheda pADavAnI zI jarUra che? 0 samAdhAnaH Ama to upekSaNIya heya na hovAthI upAdeyamAM ja samAveza thaI javAnI Apatti Avaze. hakIkatamAM te heya ke upAdeya na hovAthI tene upekSaNIya kahevuM ja yogya che, ane te ja padArtha sarvazreSTha che. kAraNa ke yogIo enI ja jhaMkhanA rAkhe che. ApaNA jevA mATe paNa heya upAdeyathI upekSaNIya padArtha vadhAre che. sApa kAMTA vagere heya che, puSpa annAdi upAdeya che, emAM paNa dUra ajJAta dezamAM rahelA sarva padArtha samUha ApaNI upekSAno ja viSaya bane che. dharmAstikAya vagere dravyo upara to heya upAdeya bhAva hoto nathI mATe te paNa upekSaNIya ja bane che. tethI A upekSaNIya padArthanI upekSA karavI yogya nathI. eTale arthano trIjo bheda mAnavo joIe. "arthano nirNaya" ema karmamAM SaSThI che. kAraNa ke nirNaya nAmanI kriyAthI kartA arthane vizeSa prApta karavAne icche che "karmaNikRta 2-2-83 siddhahema Iti ane SaSThI." (kartA dvArA vizeSa prApta karavAne icchAya te karma = vyApya kahevAya che.) (kartA svaniSTha jJAna dvArA viSayatA saMthI artha sAthe saMparka sAdhe che.) sUtramAM artha padanuM grahaNa sva=jJAnanA nirNayano vyavaccheda karavA mATe che. eTale jJAna paNa nirNayano viSaya bane to che, paNa "jJAna-pramANano samyagunirNaya karavo" A pramANanuM lakSaNa nathI. lakSaNa kema nathI te AgaLa kahIzu. 11. samyagu e aviparIta arthavALo avyaya che. athavA sa+a dhAtunuM kvibaMta rUpa jANavuM. te nirNayanuM vizeSaNa jANavuM/nirNaya ja samyaka ane asamyaka saMbhavI zake che. mATe tene ja vizeSaNathI viziSTa karavo yogya che. artha - vastu to pote kAMI samyapha ke asamyapha hotI nathI. (jaDa hovAthI vastu to jevI che, tevI ja rahe che, paNa ApaNI dRSTi pramANe ApaNe vastu mATeno sAco khoTo nirNaya laie chIe) eTale arthamAM "samyagu" vizeSaNano saMbhava ke vyabhicAra na hovAthI tene arthanuM vizeSaNa na banAvI zakAya. kAraNa ke saMbhava 1 arthyamAnatvAt / 2 "zakaghRSa..." [ haimaza0 5. 4. 90 ] iti tum / 3 yogyaH / 4 tattu nirNa0-tA0 / 5 jaDatvAt / 6 sambhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavad bhavati / 1 "lAlaghoDo' ahIM lAla e vizeSaNa sArthaka kahevAya che, kAraNa ke ghoDAmAM lAlavarNa saMbhave che, temaja amuka ghoDA bIjA varNanA paNa hoya che, mATe ghoDAmAM lAlavarNano vyabhicAra paNa che, tethI vivakSita ghoDAne anyavarNanA ghoDAthI vyavaccheda-chUTo pADavA mATe A lAlapada upayogI bane che, mATe te vizeSaNa kahevAya che. - "vyavaccheda karAve te vizeSaNa A teno artha che, te ahIM sArthaka bane che.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/2 6 12. nanu arthanirNayavat svanirNayo'pi vRdvaiHpramANalakSaNatvenoktaH- "pramANaM svaparAbhAsi" [nyAyAva0 1] iti, "svArthavyavasA'yAtmakaM jJAnaM pramANam" [ tattvArthazlokavA0 1.10.77 ] iti ca / na cAsA'vasan, 'ghaTamahaM jAnAmi' ityAdau kartRkarmavat jJapterapyavabhAsamAnatvAt / na ca apratyakSopalambha syArthadRSTiH prasiddhayati / na ca jJAnAntarAt tadupalambhasambhAvanam, ane vyabhicAra hoya tyAM ja vizeSaNa sArthaka bane che, tethI Avo artha thayo ke "arthano samyagu nirNaya te pramANa" A samyam vizeSaNathI viparyaya-viparIta nirNayano pramANa tarIke nirAsa thayo. alakSya evAM saMzaya vagere temaja viparIta jJAnamAM lakSaNa na jatuM hovAthI ativyApti thatI nathI. ane lakSyabhUta pramANamAM sarvatra lakSaNa "samyaguartha nirNaya' ghaTatuM hovAthI avyApti ane asaMbhava doSa paNa nathI. A "pramANa sAmAnya"nuM zuddha lakSaNa thayuM. rAM 12. zaMkAsprAcIna AcAryoe arthanA nirNayanI jema svanirNayane paNa pramANanA lakSaNa tarIke kahyuM che "pramANe svaparAbhAsi' ema nyAyAvatAranA prathama sUtramAM siddhasena divAkarasUrie jaNAvyuM che. ane tatvArtha zlokavArtikamAM 1-10-77 "jJAna ane padArthanuM nizcayAtmaka jJAna" te pramANa ema kahyuM che. A svanirNaya asatu-tuccha paNa nathI "huM ghaTane jANuM chuM" ItyAdi pratItimAM "huM" kartA, ane "ghaTakarmanI jema "jANuM chuM" evI jJatikriyA = jJAnanuM paNa bhAna thAya che. upalakSma-jJAnanuM jeNe pratyakSa saMvedana-bhAna thayuM nathI tevA purUSane padArthanuM bhAna thaI zakatuM nathI. jJAnAntara vAdI anya jJAnathI tasvanirNayano upalakSma-bhAna thaI jaze ane prathamajJAnathIsvanirNayathI padArtha jaNAI jaze. upalabha= nizcaya karanA, jAnanA, pratyakSajJAna, abhijJAna, anubhava (saM.hi.), 1 nizcayAtmakam / 2 svanirNayaH / 3 puruSasya / 4 svnirnnyoplmbh0|| 1. A zaMkAkAra prAcIna zAstranA abhyAsavALo jaina che, ane vacce jJAnAntaravAdI TapakI paDe che, tyAre svasaMvedanavAdI tenuM samAdhAna kare che. svasaMvedanavAdInI vAta AcAryazrIne mAnya che, mATe tene samAdhAna rUpe svIkAryo che. 2. zakti-buddhi, samaja, jJAna vyApAra, jJANi+kti= jJapti bhAvamAMkti pratyaya che, tema jJAAna pratyaya lAgyo che. jAnAmi dvArA ema jaNAvavAmAM Ave che ke "A ghaTa che" eTaluM ja nahIM, paNa "A ghaTa che" evuM jJAna mane thayuM che. evuM bhAna thAya che. ghaDA rUpe potAne bhAsa thayo. TuMkamAM sAme rahelI vastumAM (viSayatAsaM.thI) ghaTa jJAna pedA thAya tyAre eno bhAsa pramAtAne paNa thAya che. "eTale ke "AghaDo che" evI jANa mane paDI" ahaM ghaTa jJAnavAnuM. maTaNI (24rU che.) sasa mAtra jANavuM, bauddho jJAnane mAtra niraMza mAnaze to ane ekajJAnane ja mAnaze to pramAtA prameya pramANa A aMza temAM na rahevAthI zaktinI paNa nivRtti thaI jaze kAraNa ke jJAtinA cAra aMga che, ghaTa sAme na hoya to na dekhAya, tema pramAtA hAjara na hoya to paNa na dekhAya, ane pramAtA pAse jJAna na hoya (AMkha dvArA jovAnI zakti) na hoya to paNa na dekhAya. ema cAreya aMganI jarUra paDe che. have jo eka ja AtmAmAM badhA aMza mAnazo to anekAMtavAda AvI jaze. 3. jema bolavAnI kriyA karanAra vyakti upayoga zUnya hoya to huM boluM chuM enuM paNa bhAna rahetuM nathI, to te vyaktine huM zuM boluM chuM tenuM bhAna to kyAMthI rahe? tema je vyaktine mane jJAna thayuM che AvuM bhAna paNa na thAya tene (mane ghaTanuM jJAna thayuM che) "A ghaTa che" AvuM artha saMbaMdhI jJAna kevI rIte saMbhavI zake? dIvAmAM ja jyota na pragaTe tyAM sudhI te bIjAne kevI rIte prakAzita karI zake ?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 1/1/2 pramANamImAMsA tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalambhAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalambhAt tasyopalambhe anyonyAzrayadoSaH / etena' 'arthasya' sambhavo nopapadyeta na ce [t ] jJAnaM syAt ' ityarthApattyApi tadupalambhaH pratyuktaH, tasyA api jJApakatvenAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAt tajjJAne anavasthetaretarAzrayadoSApattestadavasthaH paribhavaH / svasaMvedanavAdI - anyajJAna khuda anupalabdha apratyakSa hovAthI prastuta svanirNayane--pratyakSa karI zakatuM nathI. caitranuM jJAna mane apratyakSa che, to tenA jJAnathI jJAta padArtha paNa mane apratyakSa ja rahe che. teja rIte mAruM jJAna mane jo apratyakSa haze to tenAthI jJAta padArtha paNa mane apratyakSa ja raheze ne. "svayaM asiddhapArtha sAdhayet" eTale artha apratyakSa ja rahevAnI Apatti Ave. anya upalabhbha-jJAnathI tenuM dvitIya jJAnanuM pratyakSa thai jaze." evuM mAnazo to anavasthA doSa Avaze. kAraNa ke ema punaHpunaH pachI pachInA jJAnanA upalabhbha mATe uttara jJAnanI kalpanA karavI paDaze, ema apramANika anaMta jJAnanI kalpanA svarUpa anavasthA doSa Avaze. vastRtavastulanAtIyavastuparaMparApanasya viAmAbhAva: anavasthA. (au.vRtti) jJAnAntaravAdI - artha-padArtha jJAnathI (prathamajJAna)thI svanirNaya(dvitIya jJAna) no upalabhbha thai jaze. ema dvitIya jJAna jJAta banI jatuM hovAthI jJAnAntaranI kalpanA svarUpa anavasthA ubhI nahi thAya. svasaMvedanavAdI - svanirNaya (bIjuM jJAna) jJAta bane to te arthajJAna (prathama jJAna)ne prakAzita kare eTale ke arthajJAna(prathamajJAna) nuM jJAna karavA mATe svanirNaya (dvitIyajJAna)ne jJAta thavuM jarUrI che. ane tamArA kahevA pramANe svanirNaya-(bIju jJAna) jJAta thavA mATe (prathama) arthajJAnanI apekSA rAkhe che. svataH to banne ajJAta hoya ane jJAta thavA mATe eka bIjAnI apekSA rAkhe to anyonyAzraya spaSTa che. "tAruM ghara kyAM che ? basa sTenDanI sAme, basasTenDa karyAM che ? to kahe mArA gharanI sAme," ahIM banne sthAna ajJAta hovAthI ekanuM paNa bhAna na thAya, teja A anyonyAzraya che. ["ahaM vRkSapazyAmi" ahIM pramAtA pote vRkSane jovAnI kriyA kare che, sAthosAtha pote joi rahyo che' evuM bhAnapaNa thAya che ke nahIM ? "pote joi rahyo che" evuM bhAna karavA kAMi tene navA-anya jJAnanI jarUra paDatI nathI, "huM vRkSane jouM chuM" AvuM bhAna potAne jyAre sAme jhADa upara najara kare che, tyAre ja thaI jAya che. eTale te vakhate be jAtanuM ApaNane jJAna thAya che, ekato "A vRkSa che," bIjuM 1 anavasthAdoSeNa / 2 artho'syAstItyevaMrUpo vyavahAraH / 3 na cetat jJA0 De0 / 4 arthopalambhopalambhaH / 5 arthApattijJAne / 6 arthApattyantarasyApi jJAnArthaM punarapyarthApattyantaraM kalpa ( pya) mityanavasthA / 7 yadA tvarthApattyantarasya prastutArthApatteH jJAnaM tadetaretarAzrayaH / 1 jJatikriyAto artha jJAnanI sAthosAtha pravarte che, eTale pramAtA jyAre padArthane jANe tyAre sAthe sAthe potAne "A padArthanuM mane jJAna thayuM che" evuM paNa samajI le che A che jJapti. svasaMvedanavAdI (ApaNe)-A banne kAma eka ja sAthe thAya che. ane ApaNane anubhavamAM paNa eja rIte Ave che. jyAre zAnAntara vAdI ema kahe che ke prathama ayaMghaTaH' A mAtra padArthanuM jJAna thAya che, tenA pachI anya jJAna pedA thAya che, te navuM jJAna ghaTajJAnane potAno viSaya banAve che eTale ke anuvyavasAyajJAna (naiyAyika mAnya) "ghaTajJAnavAna ahaM'" AvuM bIju jJAna che, te pAchaLathI pedA thayuM. jJapti ane anya jJAnanA AkAramAM phera nathI paraMtu kAla bheda che, tethI prakriyAmAM taphAvata paDI jAya che. ApaNA kahevA pramANe jJAna svataH potAnuM bhAna karAvI de che, jyAre jJAnAntara vAdInI mujaba bIjA jJAnanuM moDhuM pahelA jJAnane jovuM paDe che. paraMtu svayaM prakAzita nathI.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 1 1 2 tasmAdarthonmukhatayeva svonmukhatayApi jJAnasya pratibhAsAt svanirNayAtmakatvamapyasti / nanu anubhUteranubhAvyatve ghaTAdivadananubhUtitvaprasaGgaH, "huM A vRkSane joI rahyo chuM." have jo tene "huM A vRkSane joI rahyo chuM" evuM bhAna na thatuM hoya to tene koI divasa AvI khabara paDe kharI ke "A jhADa che." arthAt na ja paDe. jyAre jJAna thaze tyAre banne bodha sAthe ja thaze. dIvo bIjAne jyAre prakAzita kare te ja vakhate potAne paNa prakAzita karIja le che. etena = anavasthA ane anyonyAzraya doSa batAvavA dvArA nIcenI vAtanuM paNa khaMDana thaI jAya che. ] parataH vAdI (mImAMsaka) jo jJAna na thayu hoya to "A padArtha che" evo vyavahAra na thai zake, eTale AvAM vyavahAranAM AdhAra mATe arthazAnanuM jJAna thayeluM hovuM joie, AvI arthApattithI arthopalambhopalambha= arthanA jJAnanuM jJAna saMbhavI zake che. mATe amAre koI doSa nathI. * svasaMvedana vAdI - jJApaka padArtha ajJAta rahIne koIne jaNAvI zake nahiM. eTale jo arthApatti jJApaka che to te ajJAta hoI jJApaka banI zake nahi. have jo bIjI arthApattithI prathama arthApattinuM jJAna mAnazo to anavasthA ane anyonyAzraya doSanI Apatti ubhI ja raheze. kAraNa ke dvitIyanuM jJAna karavA uttara-uttara arthApatti mAnavI paDaze.ane prathama arthApattithI dvitIyane jJAta mAnavA jazo to prathama mATe punaHdvitIyanI apekSA rahetI hovAthI anyonyAzraya thAya. tethI jJAna arthanI tarapha unmukha banI arthanA bodhamAM vyAvRta thaine artha jANe che tema jJAnanI tarapha unmukha banI jJAnane paNa jANe che. je tarapha Torcano prakAza paDe te padArthane prakAzita kare che. te prakAza balbane paNa prakAzita kare ja che (kAraNa ke te tarapha paNa prakAza paDe ja che emAM koI zaka nathI. ethI jJAnane artha nirNAyakanI jema svanirNAyaka- svano nizcayakarAvanAruM paNa mAnavuM joie. * jJAnAntaravAdI - anubhUti- jJAna jJeya hoya to ghaDA vagerenI jema jJAnakriyAnuM karma banavAthI = jJAna anubhAvya thavAthI ananubhUtitva = jaDa banI javAnI Apatti Avaze. anubhUti 11 1 karmatvAt / pra.-1 zeya jaDa kevI rIte bane ? AvI Apatti kevI rIte ? u. DaoN. dardIne tapAse tyAre pote DaoN. kahevAya, ane jAtane tapAse tyAre dardI kahevAya, paNa tema chatAM tenuM DaoN.paNu nAzapAmI jatu nathI. ema jJAna ghaTAdi arthane jANe tyAre jJAna kahevAya ane svane jANe tyAre ghaTAdinI jema jJeya kahevAya e vAta sAcI paNa eTalA mAtrathI tenuM jJAnapaNuM nAza pAmI jatuM nathI ke jethI tene jaDa mAnavAnI Apati Ave. (vaLI zAna potAne jJAnarUpe ja to jue che kyAM jaDa rUpe jue che, jaDa rUpe jue to A jJAna ja khoTuM paDI jaze / athavA te to jaDanuM zAna kahevAze, svajJAna nahIM kahevAya, svano artha ja to jJAna che. ahIM Apatti ApavAnuM kAraNa to Ama che ke DaoN. pAse tapAsa karAvanAra DaoN. hoto nathI evuM sAmAnya janomAM prasiddha hoya, te magajamAM ghusI gayuM hoya ane bhUyodarzana paNa AvuM ja thAya che. paNa A garabaDa jene khyAla nathI ke DaoN. paNa jAtanI tapAsa kare che ane bIjA pAse paNa tapAsa karAve che. tema sAmAnya rIte jJAna dvArA ghaTAdi jaDa padArthanuM bhAna thAya che, eTale zeya = "jenuM jJAna thayu te jaDa hoya che," AvuM magajamAM pesI jAya, tenuM kAraNa eka ja ke tene e khyAla nathI ke jJAnanuM paNa jJAna thAya che. pra. A Apatti je jJAnanuM jJAna parataH mAne tene kema nahI Ave ? u. zaMkAkAra mAtra doSa dekhADavAmAM samaje che, jJAnAntaravAdInA mate paNa jJAnano jJAna viSaya banato hovAthI jaDa thavAnI Apatti spaSTa ja che.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 1/1/2 pramANamImAMsA maivaM vocaH, jJAturmAtRtveneva anubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / nacAnubhUteranu-bhAvyatvaM doSaH, arthApekSayAnubhatitvAta, svApekSayA'nabhAvyatvAta, svapitapatrApekSayaikasya putratvapitRtvavata virodhAbhAvAt / na ca svAtmani kriyAvirodhaH, anubhavasiddhe'rthe virodhAsiddheH / anumAnAcca svasaMvedanasiddhiH, tathAhijJAnaM prakAzamAnamevArthaM prakAzayati, prakAzakatvAt, pradIpavat / saMvedanasya prakAzyatvAt prakAzakatvamasiddhamiti cet, *sva saMvedanavAdI - AvuM bolazo mA ! jJAtA (aha) jyAre jJAnano viSaya bane che jemake "huM to te vakhate derAsaramAM hato "huM to unanA mAla" huM mane-jAtane jANuM "ahIM potAnuM ja jJAna kare che, vaLI jJAna karanAra bIjuM koI to che ja nahIM, pramAtA paNa pote ja che. Ama dezavizeSamAM potAnuM ja bhAna jJAtA karI rahyo che, Ato sarvane mAnya ja che ne. tyAre te jJAtA karma banavA chatAM paNa tenI jJAtA tarIke oLakhANa thAya che, tenI jema jJAna jyAre jJAnano viSaya bane che, paNa tenuM bhAna to jJAna tarIke ja thAya. "ghaTanA jJAnane huM jANuM chuM" evo anubhava thAya che. e rIte ja jJAnanuM jJAna tarIke bhAna thatuM hovAthI jaDa banavAnI Apatti nathI. jJAna joya rUpe bane emAM doSa nathI, kAraNa ke te para-padArthanI apekSAe jJAna rUpe che. sva-jJAnanI apekSAe ya rUpa bane che. jema potAnA pitAnI apekSAe je purUSa putra che, te purUSa svaputranI apekSAe pitA paNa hoI zake che. emAM kazo vAMdho-virodha nathI. zaMkA - jJAna potAnuM ja jJAna kare A to potAnI upara ja jJAna nAmanI kriyA thaI. syAdvAda maMjarImAM pUrvapakSIe kahyuM che ke suzikSita naTa putra potAnAM khabhA upara caDhI zakato nathI, eTale svAtmAmAM kriyAno virodha che. (svanu jJAnanuM saMvedana= jJAna-anubhava ame (jJAnAntara vAdI) anya jJAnathI mAnIe chIe mATe amAre to svAtmani kriyA virodha doSa lAgu paDato nathI.) samA- anubhava siddha bAbatamAM virodhane avakAza nathI maLato, kAraNa ke dIvo paranI jema svane paNa prakAzita kare che, e pratyakSa siddha vAtamAM koI virodha karatuM nathI. tema "meM ghaTane jANyo" evo anubhava AtmAne thAya che. mATe temAM virodha na karI zakAya. anumAnathI paNa svasaMvedananI siddhi thaI zake che. te A pramANe - "jJAna prakAzamAna thaIne ja arthane prakAzita kare che, prakAzaka hovAthI dIvAnI jema. * jJAnAttaravAdI - jo saMvedana prakAzya hoya to ghaTAdinI jema te prakAzaka na banI zake. svasaMvadenavAdI - svasaMvedana svarUpa jJAnamAMthI ajJAna saMzaya vagereno nirAsa karavAthI temAM prakAzakatva ghaTI 2-0matina gajJA-tAI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 112 na, ajJAnanirAsA didvAreNa prakAzakatvopapatteH / na ca netrAdibhiranaikAntikatA, teSAM bhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanakhyataiveti na vybhicaarH| tathA, saMvit svaprakAzA, arthapratItitvAt, yaH svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiH yathA ghaTaH / tathA yat jJAnaM tat AtmabodhaM pratyanapekSitaparavyApAram, yathA gocarAntaragrAhijJAnAt prAgbhAvigocarAntaragrAhijJAnaprabandhasyAntyajJAnam, zake che. kAraNa ke je saMzaya ke ajJAna rUpe na hoya te vizeSa nyAyathI jJAna ja hoI zake che. [jo pote aprakAzaka hota to duniyAmAM eka paNa vastu jJAta na banata. are ! tame jo jJAnane prakAzya kahI aprakAzaka mAnavA jAo to, te koI paNa hisAbe prakAzya ja na banI zakata, kAraNa ke tame te jJAnane to aprakAzaka mAno cho to A jJAna paNa konAthI prakAzya bane ? jJAnAntarano rasto na levAya teno nirAsa ame karI lIdho che (anavasthA, anyonyAzraya doSa AvatA hovAthI). ane (svathI) prakAzya mAnazo to avazya prakAzaka mAnavuM ja paDaze. jema janya hoya to teno koI janaka hoya ja. duniyAmAM je jJAna che te "prakAzya to che ja, temane aprakAzaka mAno to te prakAzya paNa na banI zake. (jJAnapedA thAya tyAre svanuM bhAna avazya karAve ja che ]. * Indriya pramANavAdI naiyA. - netra vagere ghaTAdine prakAzita to kare che, chatAM pote to prakAzamAna nathI eTale tamArI vyaktimAM vyabhicAra Avaze. * svasaMvedanavAdI - vAstavamAM bahArathI dekhAtI indriya kAMI paraprakAzaka nathI, paraMtu tyAM goThavAyelA kSayopazamavALA Atmapradeza-svarUpa bhAvendriya ja prakAzaka hoya che. ane te kSayopazama bhAva to jJAna svarUpa hovAthI prakAzamAna che, tenuM bhAna saMbhavI zake che, mATe amArI vyAptimAM vyabhicAra nathI. temaja bIjuM kevalavyatirekI anumAna Ape che, "jJAna svaprakAzaka che, arthanuM prakAzaka hovAthI, "je svaprakAzaka nathI hotuM te artha-prakAzaka paNa nathI, jema ghaDo, tathA je jJAna che te svabodha khudane jaNAvavA mATe anya jJAnanA vyApAranI apekSA rAkhatuM nathI. jema anya (ghaTa) viSayane grahaNa karanAra jJAnathI pahelA thanArUM anya-paTa viSayavALA jJAna pravAhanuM chelluM jJAna thAya che. tyAM paTa viSayaka chellA jJAna pachI to ghaTa viSayaka jJAna thatuM hovAthI teNe paTa viSayaka jJAnane prakAzita karanAra na manAya, bhinna viSayaka jJAna hovAthI ane pote chelluM hovAthI tenAM pravAhamAM samAna viSayaka jJAnano saMbhava nathI eTale paTaviSayaka bIju jJAnAntara tyAM vidyamAna nathI ke je pUrvanA paTajJAnane prakAzita kare ane te chelluM jJAna paNa paTanuM to bhAna karAve che. mATe te aMtima jJAnane paNa jJAna mAnavuM to Avazyaka che. kAraNa ke koIpaNa jJAna pote jJAta na bane tyAM sudhI arthane jaNAvI 1 AdeH saMzayAdinirAsaH / 2 jJAnAntarAnapekSitavyApAram / 3 ghaTaviSayam / 4-0jJAnaprA0-De0 /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 /1/1/2 pramANamImAMsA jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnamiti / saMvit' svaprakAze svA'vAntarajAtIyaM nApekSate, vastutvAt, ghaTavat / saMvit paraprakAzyA vastutvAt, ghaTavaditi cet, na, asyAprayojakatvAt, na khalu ghaTasya vastutvAt paraprakAzyatA api tu buddhivyatiriktatvAt / tasmAt svanirNayo'pi pramANalakSaNamastvityAzaGkyAha na zake. have ahIM koI anya gati na hovAthI svataH prakAzita-jJAta mAnavuM jarUrI che. A nizcita hovAthI ahIM daSTAnta' tarIke teno upanyAsa karyo che. Ama jJAna sAmAnya svaprakAzita siddha thayuM ane vivAdAspada rUpAdi jJAna paNa jJAna che mATe rUpAdi arthane viSaya banAvanAra jJAnane paNa svaprakAzita mAnavA rahyA. jJAna svaprakAza-bhAnamAM potAnI jAtivALA anya jJAnanI apekSA nathI rAkhatu, vastu svarUpa hovAthI ghaTanI jema. jema ghaTa svaprakAzamAM potAnuM astitva pragaTa karavAmAM sajAtIya bIjA ghaTanI apekSA nathI rAkhato, tema jJAna....ahIM vastuthI bhinna kazuM che ja nahIM mATe vyatireka nathI maLato mATe A kevalAnvayI anumAna thayuM. * jJAnAntaravAdI ghaTanI jema jo jJAna vastu svarUpa haze to ghaTanI jema paraprakAzya paNa siddha thaI jaze ne? svasaMvedanavAdI > (vRddhAcArya) A anumAna anukUla tarka rahita hovAnA kAraNe aprayojaka hovAthI sva sAdhyane siddha karavA samartha nathI, kAraNa ke ghaTa vastu rUpa hovAthI para prakAzya nathI. paraMtu buddhithI bhinna hovAthI ghaTane svaprakAzamAM jJAnanI jarUra paDe che. eTale jJAna vasturUpa siddha thavA mAtrathI para prakAzya tarIke siddha thaI jatuM nathI. ema jJAna artha prakAzakanI jema svaprakAzaka hovAthI svanirNayane paNa pramANanA lakSaNa tarIke kahevuM joIe. AvI zaMkA uThAvIne AcAryazrI kahe che ke...... 1 kevalAnvayyanumAnam / 2 jJAnAntaram / 1 jJAnAntaravAdI evuM mAne che ke ghaTa jJAna pachI bIjuM tenA viSayavALuM sajAtIya jJAna pedA thAya che te pUrvanA jJAnane prakAzita kare che, mATe svaprakAzaka mAnavAnI jarUra nathI, tyAre prazna e ubho thayo ke tamArI vAta mAnI laie to pahelAthI upAnya jJAna sudhI to vAMdho nahIM Ave, paraMtu potAnA viSayanuM aMtimajJAna che, jenA pachI anya viSayanuM ja jJAna thaI jatuM hoya tyAre aMtima jJAnano prakAza zenAthI thaze? ahIM koI chaTakavAno rasto nathI. 2 rUpAdi jJAna jJAnAnnaravAdI sAthe carcAno viSaya banela che, siddhi to haMmezA tevA carcAsthAnanIja karavAnI hoya che, mATe vimarzapUrvaka pUjyazrIe ahIM A pada mukayuM che. hetu sacoTa hoya to vivAdAdhyAsita pakSamAM sAdhyasiddhinI eka kAMkarI paNa koI kheravI zakatuM nathI. eTale aMtimajJAnanuM kathana to daSTAMta che ane siddhi to A rUpAdi (dareka) jJAnamAM karavAnI che, te daSTAMtadvArA siddha karI batAvyuM.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /11/3 15 svanirNayaH sanapyalakSaNam, apramANe'pi bhAvAt // 3 // 6 13. sannapi-iti paroktamanumodate / ayamarthaH na hi asti ityeva sarvaM lakSaNa tvena vAcyaM, kintu yo dharmo vipakSAvyAvarttate / svanirNayastu apramANe'pi saMzayAdau varttate, nahi kAcit jJAnamAtrA sAsti yA na svasaMviditA nAma / tato na svanirNayo lakSaNamukto'smAbhiH, vRdvaistu parIkSArthamupakSipta yaloSaH | rU . 6 14. nanu ca paricchinnamarthaM paricchindatA pramANena piSTaM piSTaM syAt / tathA ca gRhItagrAhiNAM dhArAvAhijJAnAnAmapi prAmANyaprasaGgaH / tato'pUrvArthanirNaya ityastu lakSaNam, yathAhuH- "svA puurvaarthvyavasAyAtma jJAna pramANa" [parIkSAnuM0 2.1] ti, "tatrA pUrvArthavijJAnam" rUti 2. taMtrIjJAna svanirNaya svarUpa che to kharuM paNa te lakSaNa rUpa nathI, kAraNa ke svanirNaya to apramANamAM paNa rahela che. II3n eTale svanirNayane pramANanuM lakSaNa banAvatA ativyApti Ave che, mATe tene lakSaNa tarIke svIkAravAmAM nathI AvyuM. 13. AcAryazrIe "sannapi" kahIne prAcIna AcAryonA ukta kathananuM anumodana karyuM che. abhiprAya A che ke koI vastumAM je je dharma hoya te badhA lakSaNa rUpa nathI kahevAtA. paraMtu je dharma vipakSathI vyAvRtta kare eTale svadharmIne alakSyathI alaga pADe te dharma lakSaNa kahevAya. svanirNaya to apramANa evA saMzaya vageremAM paNa hoya che, kAraNa ke evuM koI jJAna nathI ke jemAM svasaMvedanatva -svaprakAzakatva na hoya "mane saMzaya thayo". "mane kazI khabara na paDI" ItyAdi rUpe potAne bhAna thAya ja che. koI paNa dIvo hoya te svane to prakAzita kare ja che, bhale kadAca tenAthI rUpAdI padArtha khoTA jovAI jAya eTale dIvAno prakAza dhuMdhaLo hoya to padArthane aspaSTa rUpe prakAzita kare che ane amuka lAITathI sAmenI vastuno varNa badalAI jAya che ema anyarUpe kare che, chatAM te svano prakAza-jyotane to prakAzarUpe jaNAve che, eTale dIvo to prakAzamaya jovA maLe che. eTale ame(graMthakAre) svanirNayane lakSaNa tarIke nathI jaNAvyuM. prAcIna AcAryoe parIkSA mATe teno lakSaNamAM samAveza karyo che. amArA ke vRddhAcAryanAM kathanamAM koI doSa nathI 3 2 traNa vArtha- 2 -03divAnA- I 3 svastha apUrvArthatha a 4 tatApUochetaveti pratyekaTTaH (?) I 6 prAmAvaI: I 1 pramANanA lakSaNanI parIkSA mATe lakSaNamAM svapada mUkayuM che, eTale je lakSaNa banAvyuM hoya tenI parIkSA karAya, eTale je jJAna che te svane- jJAnane prakAzita kare che ke nahIM" AvI tapAsa karavAnuM mana kayAre thAya ? jyAre tenuM lakSaNamAM grahaNa karyuM hoya to ja Avo vicAra ubho thAya, pUrvakALamAM aneka anya darzanIo jJAnane svaprakAzaka mAnatA na hatA. have ApaNe pramANanA lakSaNamAM svapada na mUkIe to temanI paMktimAM ApaNo samAveza thaI jAya ane koIne vicArano avasara paNa na maLe ke jJAna, vAstavamAM svaprakAzaka che ke nahIM, ema bIjAo paNa "jJAna svaprakAzaka" che te mATenI parIkSA karatA thAya; ane temanA matamAMthI judA paDI vAstavikatAne jagata sAme rajU karavA pUrvocAryoe sva padanuM lakSaNamAMupAdAna kareluM lAge che. pUjayazrI temano apalApa na thAya ane pote anyamatamAM pravezI na jAya temaja lakSaNamAM ativyAti na thai jAya mATe (te badhAno khulAso karavA) trIjA sUtramAM khulAso karyo che.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 1/1/4 pramANamImAMsA grahISyamANagrAhipA iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam // 4 // 6 15. ayamarthaH-dravyApekSayA vA gRhItagrAhitvaM vipratiSidhyeta paryAyApekSayA vA ? tatra paryAyApekSayA / dhArAvAhi jJAnAnAmapi gRhItagrAhitvaM na sambhavati, 14 zaMkAkAra > samya artha nirNaya AvuM lakSaNa yogya nathI, kAraNa ke A to gRhItagrAhImAM ghaTI zake che ane jaNAyelA padArthane jANavA pravRtta thayela pramANa-jJAna nakAmuM piSTapeSaNa ja kare che ne. vaLI tevAM jJAnane pramANa mAnatA gRhItagrAhI dhArAvAhI jJAno ne paNa pramANa rUpe mAnavAno prasaMga Avaze. mATe "apUrva arthano nirNaya te pramANamAM evuM lakSaNa karavuM joie. eTale je jJAna pahelAM nahi jANelA padArthano nizcaya kare te jJAna pramANa kahevAya. parIkSA mukha 1-1mAM kahyuM che ke svano ane apUrva arthano nizcaya karanAra jJAna pramANa che. ane vaLI mImAMsaka prabhAkare paNa kahyuM che ke "apUrva arthane prakAzita-grahaNa karanAra jJAna te pramANa che." AcArya mahArAja samAdhAna karatA kahe che ke... grahISyamANa = jJAna dvArA have je grahaNa kravAmAM Avaze te padArthane grahaNa kranAra jJAna apramANa nathI tema gRhIta - jJAna dvArA pUrve viSaya banAvela che te padArthane grahaNa kranAra jJAna paNa apramANa nathI. || 4 | [pramAtA jyAre paNa koI prameya padArthanuM jJAna kare che, tyAre potAne sAme paryAyo ja jovA maLe che, mRtapiMDa A paNa eka mATIno paryAya che ane ghaDo paNa, eTale AMkhathI AkAra-rUpa vigere grahaNa thAya che, to jIbhathI rasa, ema grahaNa karAtA te paryAyothI dravya abhina hovAthI tenuM paNa bhAna thaI ja jAya che. eTale ke bhUtamAM je paryAya yukta dravyane joyuM hoya teja dravya bhaviSyamAM grahaNa thavAnuM che. jemake pUrve valayaparyAyanuM jJAna karyuM tyAre tenAthI abhinna suvarNanuM jJAna thaI gayuM, ane have pachI gRhISyamANa-anAgata paryAya je kuDala che ke je pramAtAnA jJAnamAM atyAra sudhI Avyo nathI tevA kuNDalane grahaNa karanAruM jJAna paNa te ja suvarNane to jANaze. ema paryAyanI apekSAe gRhIta ane gRhISyamANa bane padArtha bhina paDe che, paraMtu suvarNa to tenuM teja che, mATe dravya apekSAe to 2- 0 0 -0I 1 kAraNa ke jJAnano sAmAnya artha to Avoja che ke ajJAtane jANavuM, jyAre graMthanI zarUAtamAM tenA prayojana rUpe lakheluM maLe cheke zrotAne te viSayanuM jJAna maLe, have pahelethI jJAna hoya to prayojana ghaTI na zake, jene jJAna haze te zrotA jANavA pravRtta thato nathI. vaLI jJAnAvaraNIyane ApaNe AMkha ADA pATA samAna kahyuM che ane pATA dUra thavArUpa jJAna thayuM eno matalaba pahelA ajJAna hatuM, dhArAvAhI jJAnamAM A vAta ghaTI zakatI nathI. Ama hovA chatA "samyagu artha nirNaya" A tamAruM lakSaNa temAM ghaTI jAya che, mATe tene pramANa mAnavAnI Apatti Avaze. mATe amArI vAtane vicAro ema bhalAmaNa karavA zaMkAkAre A vAta ahIM rajU karI che. 2 prabhAkara mImAMsakano paNa Avo mata che ke agRhItane grahaNa karanAra jJAna ja pramANa che, ema anya havAlo paNa uparanI vAtane poSaNa karanAra che.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/4 kSaNikatvAt paryAyANAm; tatkathaM tanivRttyarthaM vizeSaNamupAdIyeta ? atha dravyApekSayA, tadapyayuktam, dravyasya nityatvAdekatvena gRhItagrahISyamANAvasthayona bhedaH / tatazca kaM vizeSamAzritya grahISyamANagrAhiNaH prAmANyama,na gahItagrAhiNaH? api ca avagrahehAdInAM gahIta-grAhitve'pi prAmANyamiSyata eva / pUrva ane pachInA jJAnano viSaya eka ja padArtha banyo, have viSaya samAna hovA chatAM tame kaMI vizeSatAnA AdhAre anAgata apUrva-paryAyagrAhI jJAna pramANa mAno ane gRhIta-paryAyagrAhI jJAnane apramANa mAno cho ? kAraNa ke grahISyamANa vakhate paNa dravya to gRhIta ja che mATe dravya apekSAe to tamAre grISyamANa grAhI jJAnane paNa apramANa mAnavAnI Apatti Avaze, mATe bhalA thAo ane bannene pramANa mAno.] 15 ahIM abhiprAya e che ke - dravya apekSAe gRhItagrAhI jJAnano pramANa tarIke niSedha karo cho ke paryAya apekSAe gRhIta grAhI jJAnano pramANa tarIke niSedha karo cho? tyAM paryAya apekSAe dhArAvAhi jJAna paNa gRhItagrAhI banI zakatA nathI. kAraNa ke paryAyo to kSaNika che. uttara kSaNamAM te padArthane grahaNa karatA paryAya badalAI gayo hovAthI paryAya apekSAe bhinna banela padArthane ja jJAna grahaNa karaze. to pachI "A ghaTa. A ghaTa" evuM dhArAvAhi jJAna paNa agRhItagrAhI hovAthI tenI pramANatA nivRtta karavA apUrva vizeSaNa mUkavAnI jarUra ja zI ? kAraNa te apUrvagrAhI hovAthI dhArAvAhi paNa lakSya ja che, apUrvagrAhItva temAM ghaTatuM hovAthI apUrva vizeSaNa mUkIne teno pramANa tarIke niSedha paNa saMbhavI zakato nathI. have jo "dhArAvAhikazAna dravya apekSAe gRhIta grAhI hovAthI apramANa che" ema dravya apekSAe kahetA ho to te paNa yukta nathI. kAraNa dravya nitya hovAthI traNe kAlamAM eka ja rUpe rahe che. eTale gRhIta ke grahISyamANa avasthAmAM koI bheda paDato nathI. tethI tamAre gRhItagrAhInI jema grahISyamANa-grAhI jJAnane paNa apramANe kahevuM joIe. athavA banene pramANa ghoSita karavA joIe. tethI- dravyanI bhUta bhAvI avasthAmAM kazo phera nathI to pachI dravyanI kaMI vizeSatAnA AdhAre "grISyamANa padArthane grahaNa karanAra jJAna pramANa ane gRhItagrAvijJAna apramANa che." evuM tamo mAno che? eTale dravyanI apekSAe padArthamAM kazo pheraphAra na hovAthI ane jJAnane pramANa mAnavA joie. vaLI avagraha ihA apAya gRhIta-grAhI hovA chatAM paNa tame temane pramANabhUta mAno cho tethI tamAre avyApti Avaze, kAraNa ke pramANa to agRhItagrAhI jJAna ane gRhItagrAhI evA avagrahAdi paNa che, jyAre tamAruM lakSaNa to "agRhItagrAhItva" hovAthI, gRhItagrAhIzAnamAM (tevA avagraha ihAdimAM) lakSaNa na javAthI avyApi Avaze. 1 gRhItArthanAhijJAnanirAsAyetyarthaH / 2 dIyate-De /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 1/1/4 na caiSAM bhinnaviSayatvam, evaM hyavagRhItasya anIhanAt, Ihitasya anizcayAdasamaJjasamApadyeta / na ca paryAyApekSayA . anadhigatavizeSAvasAyAdapUrvArthatvaM vAcyam, evaM hi na kasyacid gRhItagrAhitva - mityuktaprAyam / $ 16. smRtezca pramANatvenAbhyupagatAyA gRhItagrAhitvameva sa tattvam / yairapi smRteraprAmANyamiSTaM tairapyarthAdanutpAda eva hetutvenokto na gRhItagrAhitvam, yadAha pramANamImAMsA apUrvagrAhI jJAnavAdI - ihA apAya vagerenAM bhinna bhinna viSaya hovAthI temane pramANarUpa kahevAmAM vAMdho nathI. ekadravyagrAhIjJAnavAdI (gRhItagrAhI vAdI)- jo avagraha ihA vagere jJAnanA bhinna bhinna dravya viSaya banatA hoya to avagrahathI jANeluM dravya ihAno viSaya nahi banI zake. ane ihAnA viSaya banela dravyanuM apAyathI grahaNa nahi thAya. Ama thavAthI ApaNI je vyavasthA hatI ke avagRhIta ja ihAno viSaya banI aMte apAya dvArA padArthano nirNaya thavAno hato, te vyavasthA paDI bhAMgaze. ane avagRhIta ke ihIta na banela padArthano paNa sIdho apAya thavAnI Apatti Avaze, je tamane paNa iSTa nathI. apUrvagrAhI jJAnavAdI - paryAyanI apekSAe A avagraha vagere uttarottara agRhIta arthane grahaNa karatA hovAthI avasAya = nirNaya (saMhi.) paryAyanI apekSAe anadhigatavizeSano nirNaya thavAthI badhA jJAnonA viSaya apUrva saMbhavI zake che. eTale avagraha vakhate te dravyamAM je paryAyo hatA, tenAthI bhinna paryAyo ihA vakhate hoya che, te pUrve grahaNa karAyelA nathI, ema tevA anadhigata- pUrve nahIM jaNAyelA paryAya vizeSano nizcaya thavAthI amAruM lakSaNa sacavAi jaze ane vyavasthA paNa TakI raheze. * - gRhItagrAhI jJAnavAdI - Ama kahetA te dhArAvAhika ane adhArAvAhika badhA ja jJAno agRhItaapUrva grAhI banI jatA hovAthI gRhIta-pUrvagrAhI koi jJAna ja nathI Ama saMbhava ane vyabhicArano abhAva hovAthI "agRhIta=apUrvagrAhI jJAna pramANa che" teno phalitArtha pUrvagrAhI jJAna te apramANa che, ema tame je "agRhIta"ejJAnanuM vizeSaNa mUkyu che tenirarthaka banI jaze. A vAta pahelAM ame kahI cUkayA chIe. have jo 'vyavasAyAtma pUrvaprAjJiAnaM apramAr'' AmAMthI pUrvagrAhI vizeSaNa vyartha hovAthI kADhI nAMkhoto "vyavasAyAtmaka jJAnasAmAnya apramANa che" ema kahetA pramANabhUta jJAnane paNa apramANamAnavAnI Apatti Ave. kA. ke te paNa jJAna antargata to che ja. 0 16 - pramANa tarIke svIkArelI smRtinuM svarUpa gRhItagrAhI ja che. vaLI jeoe smRtine apramANa tarIke mAnI che, tenu kAraNa paNa "padArthathI utpanna thayela nathI'" evuM Apela che. anubhavathI smRti utpanna thAya che, pachI bhale te padArtha atyAre vidyamAna hoya ke na paNa hoya eTale vartamAna kAlIna smRtijJAna vakhate padArtha hAjara na hovAthI tene apramANa mAne che, paNa gRhItagrAhI hovAthI tene-smRtine apramANa mAnI nathI. 1 svarUpam /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/4-5 "na smRterapramANatvaM gRhiitgraahitaakRtm|| api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam" [nyAyama0 pR0 23] iti // 4 // 6 17. atha pramANalakSaNapratikSiptAnAM saMzayAnadhyavasAyaviparyayANAM lakSaNamAha anubhayatro bhayakoTispazI pratyayaH saMzayaH // 5 // 18. anubhayasvabhAve vastuni ubhayAntaparimarzanazIlaM jJAnaM sarvAtmanA zeta ivAtmA yasmin sati sa saMzayaH, yathA andhakAre dUrAdUrdhvAkAravastUpalambhAt sAdhakabAdhakapramANAbhAve sati 'sthANurvA puruSo vA' kRti pratyayaH | - anubhayatragrahaNamubhayarUpe vastunyubhayakoTisaMsparze'pi saMzayatvanirAkaraNArtham, yathA 'asti ca nAsti a uda:', nityaniyAbhA' yAddhiA che nyAyamaMjarImAM kahyuM che ke.. gRhItagrAhInA kAraNe smRti apramANa nathI. paraMtu artha vinA janya hovuM, teja tenA apramANanuM kAraNa che. * 17have pramANanA lakSaNathI bAkAta karAyelA saMzaya anadhyavasAya ane viparyayanA lakSaNa darzAve che . anumayarasaMzaya: = je vastu ubhaya svabhAvavALI nathI, tevI vastumAM ubhaya svabhAvane sparzatu anizcita jJAna te saMzaya ApA [ahIM vastune anubhayatra kahIne "je ubhaya svabhAva eka bIjAnAM virodhI che, tevA be dharma levAnA che", e jaNAI Ave che, kAraNa ke te be svabhAva jo virodhI na hota to ekavastumAM rahI jAta to pachI vastune anubhaya ja na kahevAya, mATe ubhayakoTimAM virUddha pada mukavuM jarUrI nathI.] 0 18. ubhaya svabhAva vagaranI vastumAM samayAnta be koTi je jAtanA be svabhAva vastumAM nathI te vastumAM tevA be jAtanA dharmonuM parimarzana karavAnA svabhAvavALuM jJAna te saMzaya. [ubhaya e to upalakSaNa che tethI traNa vagere koTine sparzatuM anizcita jJAna hoya te paNa saMzaya kahevAya. jema ke jaMgalamAM eka pazu dura thI joyuM jene vATi to ghaNI dekhAtI hatI, tethI zuM A rIMchanuM bacyuM che ke ziyALa che ke jaMgalI vAnara che. kazI khabara paDatI nathI ema pramAtA tridhAmAM paDI jAya che.] je jJAna thatAM AtmA jANe sarvathA sUto ghorato hoya evuM lAge che. eTale AtmA ubhaya koTinA jJAnamAM evo phasAI gayo hoya ke te ekano paNa nirNaya karI zakato nathI. jema aMdhArAmAM dUrathI uMcA AkAra vALI vastu jovAthI, joyA pachI "A hUMThuM che ke A puruSa che." bannemAMthI ekane paNa sAdhaka-siddha karavAnuM pramANa ane "puruSanA hAtha dekhAvAthI A hUMThuM nathI, ke puruSanI A kALe ahiM saMbhAvanA na hovAthI A purUSa nathI" tevuM bAdhaka pramANa paNa nathI. eTale te pramAtAne "A haMdhyuM che ke purUSa che" evo saMzaya ubho thAya che. ahIM anubhayatranuM grahaNa ubhayarUpavALI vastumAM ubhayakoTine sparzatu jJAna saMzaya rUpa nathI, evuM jaNAvA mATe che. jema ghaTa svarUpathI che ane pararUpathI nathI, AtmA dravya apekSAe nitya che, paryAya rUpe anitya che. ItyAdi A apekSAkRta dharmo bhinna kharA, paNa eka ThekANe rahetA hovAthI virodhI nathI. eTale eka ja vastu sApekSa dharmone AzrayI 1 ubhayetyupalAzam bhAra thA )dikoTisaMsparze'pi saMzayasya sadbhAvAt / 2 -0TisaMspa0-20 /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20/1/1/6-7 pramANamImAMsA vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH // 6 // 6 19. dUrAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarzarahitaH pratyayaH anizcayAtmakatvAt anadhyavasAyaH, yathA 'kimetat' iti / yadapyavikalpakaM tatrApyabhAvAditi // 6 // atasmiMstadeveti viparyayaH // 7 // 20. yat jJAne pratibhAsate tadparahite vastuni 'tadeva' iti pratyayo viparyAsarUpatvAdviparyayaH, yathA dhAtuvaiSamyAnmadhurAdiSu dravyeSu tiktAdipratyayaH, timirAdidoSAt ekasminnapi candre dvicandrAdipratyayaH, nauyAnAt agacchatsvapi vRkSeSu gacchatpratyayaH, AzubhramaNAt alAtA'dAvacakre'pi cakrapratyaya iti / avasitaM pramANalakSaNam // 7 // 21. nanu astUktalakSaNaM pramANam, tatprAmANyaM tu svataH, parato vA nizcIyeta ? na tAvat svataH, ubhayasvabhAvavALI che ane te ja vastu nirapekSa virodhI dharmone AzrayI anubhaya svabhAvavALI che. ema sApekSadharmone AzrayI vastune anubhaya nathI kahevAtI, mATe tenI apekSAe temAM be dharmonuM jJAna karavuM te saMzaya nathI. pI. vizeSano ullekha nahiM nANuM jJAna anadhyavasAya che. II TI 19. dUra, aMdhArU vagerenA kAraNathI vastunAM asAdhAraNa dharmanI jANakArI vagaranuM jJAna, anizcita= vastunA nizcita svarUpane jaNAvanArU na hovAthI anadhyavasAya kahevAya. jemake are ! A zuM? kaMIka jJAna thayuM kharuM eTalo khyAla Ave, paNa te jJAnano koI paNa AkAra na paDe meM kaI vastune joI-jANI te kazI khabara na paDe. jene bauddha pratyakSa pramANa mAne che evuM pahelIkSaNe utpanna thanAruM nirvikalpaka jJAna paNa vAstavamAM anadhyavasAya svarUpa ja che. kAraNa ke temAM paNa vizeSa dharmano ullekha nathI hoto II do je vastu je rUpe nathI temAM teja svarUpano nirNaya karavo te viparyaya zA 20. jJAnamAM pratibhAsa pAmatI je vastu vAstavamAM tevAM svarUpavALI nathI tevI vastumAM tarUpanI pratIti thavI te viparIta svarUpa hovAthI viparyaya kahevAya che. dAkhalA tarIke dhAtu (pitta)nI viSamatAthI sAkara vi. mIThA dravyomAM kaDavAzanI pratIti thavI, timira roganAM (motIyA)nA kAraNe AkAzamAM eka caMdra hovA chatAM be caMdranI pratIti thavI. (jhaDapathI) nAvaDI cAlavAthI sthira jhADomAM cAlatAM hoya tevI pratIti thavI. jhaDapI bhramaNanA kAraNe je cakra rUpa nathI evA uMbADIyAmAM cakranI pratIti thavI. A badhI pratIti viparyaya rU5 che, A pramANe pramANanuM lakSaNa puruM thayuM che. 21 zaMkAkAra - ApazrIe pramANanuM lakSaNa darzAvyuM teto samajyA. paNa tenI pramANatA svataH nizcita che thAya che ke parataH ? temAM svataH nizcaya to mAnI zakAya ema nathI. zAna svasaMvedI hovAthI sva-mAtra potAnAM svarUpane ja svataH saMvedI-jaNAvI zake che. 2- 0 0 -05 2 3nu
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/7 taddhizva (sva) saMviditatvAt jJAnamityeva gRhNIyAt na punaH samyaktvalakSaNaM prAmANyam, jJAnatvamAtraM tu pramANAbhAsasAdhAraNam / api ca svataH prAmANye sarveSAmavipratipattiprasaGgaH / nApi parataH paraM hi tadgocaragocaraM vA jJAnam abhyupeyeta, arthakriyAnirbhAsaM vA tad gocaranAntarIyakArthadarzanaM vA ? tacca sarvaM svato'navadhRtaprAmANyamavyavasthitaM sat kathaM pUrvaM pravartakaM jJAnaM vyavasthApayet ? svato vA'sya prAmANye ko'parAdhaH pravartakajJAnasya yena tasyApi tanna' syAt ? 21 eTale te jJAna-AtmA jJAtAne jJAnamAtrano bhAsa to karAvI zakaze, paNa "te jJAna satyarUpa che" evuM bhAna kevI rIte zakya bane ? kAraNa ke jJAnatva dharma to pramANAbhAsamAM paNa rahelo che. (dIvo pote jAtane prakAzita karI zake che. paNa pote kaI kaMpanIno che te jaNAvI zakato nathI. eto anya jonArane nakkI karavuM paDe che. jyota mAtra jyotane prakAzita kare teja svaprakAzakatva che.) vaLI jJAnanI pramANatA svataH jaNAi jatI hoya to dareka jJAtAne khabara paDI jaze ke mArUM jJAna sAcuM che ke khoTuM ? ethI koIne vikhavAda raheze ja nahiM. jema cArvAkane paNa "AtmAnathI" AmAruM jJAna khoTuM - apramANika che, AvI khabara te jJAna karatA ja khabara paDI jaze, pachI to te zA mATe ApaNI joDe vivAda karaze. "AtmA nathI" ene sAcu pakaDIne beTho che, eTale ja to vikhavAda kare che. kaM.nA nAmane jAte ja vAMcI le to te kAMI A kaMI kaM. no che" enI carcA kare kharo ? paNa hakIkatamAM jyota upara koI kaMpanInuM nAma nathI hotuM, tema jJAna upara evI koI pramANa ke apramANanI chApa hotI nathI. parataH paNa pramANatAno nizcaya na mAnI zakAya. ahIM prazna e ubho thAya che ke te bIjuM jJAna kayuM che? zuM te prathama jJAnano viSaya je jalAdi che te ja viSaya je jJAnano hoya evuM bIju jJAna che ? ke jJAtavastunI arthakriyAnuM jJAna ke prathama jJAnano viSaya je agni vagere tenAM avinAbhUta dhUma vi.nuM jJAna ? paNa A traNe jAtanAM zAnanuM pahelA potAnuM prAmANya nizcita na thAya tyAM sudhI pUrvanA pravartaka jJAnane prAmANya tarIke kevI rIte jAhera karI zake ? pote ekaDoya na bhaNyo hoya te bIjAne zuM bhaNAvI zake ? jo Ama kaho ke te dvitIya jJAnanuM prAmANya svataH gRhIta thai jAya che. ane pachI prathama jJAnane pramANita jAhera kare che. tyAre bIjo prazna paDakhe ubho thai jAya che ke bicArA pravartaka zAne zuM aparAdha karyo ke te potAnuM prAmANya svataH nizcita na karI zake ? 1 pramANam tadvisaMvi0 - De / 2 tasya prathamajJAnasya gocaro viSayo jalAdiH, sa gocaro yasya dvitIyajJAnasya / 3 tasya jJAnasya gocaro'gnyAdistadavinAbhUto dhUmAdiH / 4 pUrvapravartakajJAnaM De0 / 5 tat-svataH prAmANyam / 1 je kSaNe tamane artha ghaTa; A jJAna thayuM tenA pachI je jJAna thAya che tenA dvArA prathama jJAnanA prAmANyano nizcaya thAya che, eTale prathama jJAna pachI navesarathI ubhu thatu jJAnate bIju zAna, A bIju jJAna traNa prakAranuM hoI zake (je prathamajJAnanA prAmANyano nizcaya karAvanAra saMbhave che.) temAM prathama vikalpa (1) aghaTa : pachI punaH te ja viSayavALu eTale "ayaMTa:" AvuM jJAna. te pratyakSAdi koI paNa pramANathI janya hoI zake che, pahelA dUra thI ghaTa joyo pachI najIkathI ghaTa pratyakSa karyo (eTale ke saMvAdIzAna) AnA uparathI pahelAdUrathI ghaTa joyo e jJAna sAcu hatu e nakkI thAya che. (2) zAtavastunI artha kriyAnuM zAna = "ghaTanAt jalAharaNAdi ceSTAvAnuM ghaTa :" A zAna che, zAta evA ghaTanI artha kriyAnuM = pANI lAvavuM vi.nuM jJAna. (3) ''jammunnIvAlimAn artha" je je kambugrIvAdivALu hoya te ghaTa hoya che. A paNa kampyugrIvAdImAnu che, eTale ghaTanA avinAbhUta dharmanuM zAna karavuM.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 /1/18 pramANamImAMsA na ca prAmANyaM jJAyate svata ityuktameva, paratastvanavasthetyAzaGkyAha prAmANyanizcayaH svataH parato vA // 8 // 622. prAmANyanizcayaH kvacit svataH yathA'bhyAsadazApanne svakaratalAdijJAne, snAnapAnAvagAhanodanyopazamAdAvarthakriyAni se vA pratyakSajJAne, nahi tatra parIkSAkAGkSAsti prekSAvatAm, tathAhi-jalajJAnam, tato dAhapipAsAtasya tatra pravRttiH, tatastatprAptiH, tataH snAnapAnAdIni, tato dAhodanyopazama ityetAvataiva bhavati kRtI pramAtA, na punardAhodanyopazamajJAnamapi parIkSate ityasya svataH praamaannym| (jJAnatva jAtithI badhA jJAna samAna svabhAvavALA hovAthI ekane svataH ane ekane parataH prAmANya grAhI mAnavA yogya nathI) ema prAmANya svataH jaNAtuM ja nathI e ame kaheluM ja che. ane parataH mAnazo to anavasthA Avaze. parataH vAdI2 = prAmApavuM ane mAruM ! khoTI mAthAkUTa zuM kAma kare che, zA mATe anyajJAnane svataH prAmANya mAnIne/manAvIne amane doSa Ape che, ame pahelA ja to kahI AvyA ke prAmANya svataH jaNAtuM nathI. paraMtu ame kahIto dIdhuM ke prAmANya parataH grAhya che. zaMkAkAra - paNa ema jJAnanuM prAmANya parataH grAhya mAnatA anavasthA doSa Avaze. kAraNa ke bIjA jJAnane pramANita TheravavA anya anyanI jarUra paDaze. trIjAne cothAnI jarUra paDaze. eTale pUrva pUrvanA jJAnane pramANita siddha karavA uttarottara jJAnane pramANita siddha karavA jarUrI che, teno to cheDo Ave ema nathI mATe anavasthA doSa Avaze. A zaMkA manamAM dhArI tenuM samAdhAna darzAvavA AcAryazrI sUtra darzAve che.... - prAmANyano nizcaya svataH athavA parataH thAya che. ll 22. jJAnanI pramANatA kyAMka svataH ane kayAMka parataH nizcita thAya che, abhyAsa dazAne pAmela-roja roja jovAmAM AvatI ApaNI hatheLI vagerenA jJAnamAM, ane snAna, pAna, avagAhana tarasanI upazAMti vagere arthakriyAnA pratyakSa jJAnamAM pramANatAno nizcaya svataH thaI jAya che. AthI buddhizALI loko tenA prAmANyanI parIkSA karavAnI jhaMkhanA rAkhatA nathI. te A pramANe dAhathI dAjhato peTamAM baLatarAthI pIDAto ke tarasyA mANasane jyAre pANI pratyakSa thAya che. tyAre te tarapha pravRtti kare che. tyAM jAya che. tyAM jatA pANInI prApti thAya che. tyAra pachI pANIthI nahAya, pANI pIe vagere pravRtti kare tenAthI zarIranI, peTanI baLatarA ane tarasa zAMta thaI jAya che. basa ATalAthI pramAtA kRtArtha thaI jAya che. paraMtu "mArI baLatarA ane tarasa maTI gaI che." A mAruM jJAna sAcuM che ke khoTuM ? te mATe parIkSA karato nathI. kAraNa ke baLatarA ane tarasanI zAMti pote jAte anubhave ja che. tethI parIkSAnI jarUra paDatI nathI (hA ! bIjA koIne jANavuM hoya ke enI baLatarA tarasa ochI thaI che ke nahi to tenA zarIra upara hAtha pheravavo paDaze, tenA mukhanI rekhA jovI paDaze ane pachI liMganA AdhAre nakkI kare) khuda pramAtAne evA liMga jJAnanI apekSA rAkhavI paDatI nathI. ethI AvAM jJAnanI pramANatAno nizcaya svataH grAhya kahevAya. 1 jalazAnanI pramANitAno nizcaya arthakiyAnA pratyakSathI thayo to parataH kema na kahevAya? u. ahIM jalazAnanI pramANita nakkI nathI karelI, paNa arthakriyAnA jJAnanI pramANatA nakkI karavAnI che, teto svataH thAya che.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/8 2. anumAne tu sarvasminnapi sarvathA nirastasamastavyabhicArAzaGke svata eva prAmANyam, avyabhicAriliGgasamutthatvAt, na ligAkAraM jJAnaM liAM vinA, na ca liga liGginaM vineti / 6 23. kacit parataH prAmANyanizcayaH, yathA anabhyAsadazApanne pratyakSe / nahi tat arthena gRhItAvyabhicAramiti tadeka viSayAt saMvAdakAt jJAnAntarAdvA, arthakriyAnirbhAsAdvA, nAntarIyArthadarzanAdvA tasya prAmANyaM nizcIyate / teSAM ca svataH prAmANyanizcayAnnAnavasthAdidausthyAvakAzaH / jemAMthI badhI ja jAtanI vyabhicAra zaMkA dUra thaI gaI che, evA tamAme tamAma anumAnamAM prAmANyano nizcaya svataH thAya che avyabhicArI liMgathI pedA thayeluM hovAthI. "ayaMliMga" ItyAkAraka liMgane grahaNa karavAnA pariNAmavALu liMgAkArajJAna liMga vinA thaI zakatuM nathI. ane te liMga liMgI vinA saMbhavI na zake. jema "A parvata upara dhUma che" AvuM jJAna parvata upara dhUmanI hayAtI vinA saMbhave nahiM. ane te dhUma (liMga) liMgI = vahni vinA pedA thaI zake nahi tethI pramAtAne AvA avinAbhAvavALA dhUmanA jJAnathI dhUmanI sAthosAtha anumiti rUpe vahninI hayAtInI paNa khAtrI thaI jAya che. paNa tyAM vahina haze ke kema? A khAtrI mATe mAre zuM karavuM? ityAdi vicAraNA ja thatI nathI. eTale navI nizAnI gotavA jato nathI. pra. parvata upara dhUma na hoya chatAM paNa bhramanA kAraNe dhULa uDatI hoya tyAre paNa liMgajJAna thaI jaze to te jJAna dhUmanI hayAtI vinA ja thayu ne? u. ahIM bhramajJAna nathI levAnuM, paraMtu vyabhicAra vagerenI zaMkAvagaranuM liMga jJAna levAnuM che. ahIM dhUmaliMganuM pratyakSa jJAna karavAnuM che ane pramAtA abhyAsanA kAraNe svataH te dhUmanA prAmANyanI khAtrI karI zake che, mATe ahIM bhrama jJAnano saMbhava nathI. dhULamAM dhUmano bhrama thavAno tene saMbhava nathI. vAtato ema che ke dhUmanI pAkI khAtrI bhale thaI gaI hoya, paraMtu jo dhUma hoya tyAM avazya vahi hoya ja" AvuM vyabhicAranI zaMkA vagaranuM jJAna na thAya tyAM sudhI vaDhinuM jJAna mAru sAcuM che ke khoTuM e khAtrI karavA bIjAno sahAro levo paDe, paraMtu jo dhUma-vatimAM vyAptinI pAkI khAtrI hoya, to pachI ahIM svataH vahinA anumAnamAM khAtrI thaI jAya che. jene dhUmanA pratyakSamAM prAmANyanI khAtrI thaI gaI hoya te ja niHzaMkapaNe anumAna karazene, dUra sudUrathI dhUmano AbhAsa thato hoya tenA parathI vahninI pAkI khAtrI thoDI kare? eTale pahelA liMganI khAtrI karI lIdhI hoya ane vyAtijJAna pAkuM hoya teja anumAnanA viSayanI khAtrI svataH karI zake. 23. koI ThekANe prAmANyano nizcaya parataH thAya che, jema ke vastunuM pahelI vAra jJAna karyuM hoya, te jJAna satya che, evI khAtrI karavA bIjA jJAnanI jarUra paDe che, kAraNa ke te jJAna padArtha sAthe AvyabhicAranA nizcayavALuM nathI. jema sAme ghaTa paDyo hato te vyaktie tevA AkArano ghaTa prathamavAra joyo hato, mATe "A ghaTa ja che AvuM mAruM jJAna satya ja che eno nirNaya karI zakato nathI. paraMtu koI Ama vyakti kahe alyA zuM jue che? A to ghaDo che, 1 liGgagrahapariNAmi / 2 tadekadezaviSa0-De0 / 3 tadekaviSayasaMvAdakajJAnAntarAdInAm /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24/1/1/8 pramANamImAMsA 6 24. zAbde tu pramANe dRSTArthe'rthAvyabhicArasya durjJAnatvAt saMvAdAdyadhInaH parataH prAmANyanizcayaH, evuM ghaTanA samAna viSayavALuM ja saMvAdI bIju (zAbda) jJAna thayuM, tethI mAruM prathama jJAna satya che. evo nirNaya kare che. (jema ArdrakumArane jAtismaraNathI pratimA viSayanuM saMvAdi jJAna thavAthI pratimAnI khAtrI thaI.) [Ama koI paNa rIte te viSayavALuM bIjuM jJAna thatA, pUrva jJAnanI saccAI parakhAI jAya che. athavA bIjI rIte- arthakriyAnA jJAnathI prathama jJAnanI pramANatA nizcita thAya che. jema jApAnamAM briTIza loko baMduka laIne gayA. jApAnIjhane lAgyuM ke, A koI zastra che, paNa temane pahelIvAra baMduka joyelI hovAthI "A zastraja che A mArUM jJAna satya ja che." evI khAtrI karI zakatA nathI. paNa jyAre hAthamAM laIne calAve che, ane sAme visphoTazUvArUpa arthakriyA jovAthI tevo nirNaya kare che. athavA avinAbhAvI arthanA darzanathI pUrvajJAnanI pramANatA nizcita thaI zake che. jema "sAmeno ghaTa pRthvIno che." A jJAna pahelIvAra karyuM, paNa to A mATIno ja che," evo satyanirNaya potAnA prathama jJAna uparathI karI zakato nathI. paraMtu pRthvInA avinAbhUtapadArtha gaMdhanA jJAnathI eTale "gaMdha Ave che, mATe A mATI ja che. evo nirNaya thaI jAya che.]te samAna viSayavALuM jJAna, arthakriyAnuM jJAna, avinAbhAvI padArthanuM darzana/jJAna A traNenI pramANatAno nirNaya svataH thaI jato hovAthI anavasthA vagere doSonI Apatti AvatI nathI. - AgamamAM parataHprAmAya 24. je Agama pramANa daSTa arthanuM pratipAdaka hoya te zabda jJAnano padArtha sAthe avyabhicAra jANavo muzkela hovAthI tevA zAbdajJAnanA prAmAyano nizcaya saMvAdi jJAna (jevuM sAMbhaLyuM tevuM jovuM), arthakriyAjJAna, avinAbhUtanuM jJAna ityAdijJAnane AdhIna che, mATe parataH prAmANya nizcita thAya che. [jemake koIe kahyuM "mamAM ghaDiyAla paDI che." A jJAna satya che tenI khAtrI karavA zrotA jAte jaIne joI Ave tyAre "dizA" evuM saMvAdi pratyakSa jJAnathI athavA sahetu avinAbhAvimarthanA jJAnathI ghaDiyAlano Tahu Taka avAja sAMbhaLI "rUmamAM ghaDiyAla che e jJAnanI pramANatA nizcita thaI jAya che. athavA potAne ghaDiyALano AkAraja khyAla nathI tene to jovAthI paNa khAtrI nahIM thAe, paraMtu tene eTaluM jJAna hatuM ke ghaDiyALanuM kAma arthakriyA che "samaya batAvavo" A vastupaNa samayadarzAve che, mATe Aya ghaDiyALa 1 jemake ahIM "ghaDo che" A sAMbhaLyuM A mAruM jJAna satya che, te jANavA AMkha kholI ne sAme joyuM to ghaDo dekhAyo ema samAna viSayanA pratyakSathI pUrvanA zAbda jJAnane prAmANya mAne che, ane ghaDo AMkhathI to ghaNI vAra joyelo hato mATe samAna viSaya jJAna nA prAmAyano svataH nizcaya thaI gayelo che. athavA vaktA Ama hovAthI paNa khAtrI thaI zake che. kAraNa ke ApanA vAkyanI khAtrI karavA koIne pUchatA nathI. arthakriyAnA svataH grahaNa mATe bAvIzamAM perAmAM dAkhalo Apyo che. avinAbhAvI dhUmane vAraMvAra jovAthI A dhUma ja che Avo to svataH nirNaya thaI jAya che. ane aneka vAra alaga alaga ThekANe dhUmanI sAthe vaddhine joyelo hovAthI-lIlAlAkaDAne Aga lagADatA dhUmADo pedA thato dekhelo hovAthI vyabhicAra zaMkA paNa dUra thaI zake che. pra. - parataHprAmANya mATe Avazyaka jJAnanA prAmAyano svataH nirNaya kevI rIte? ja. khAMDa phaTakaDInA TukaDA paDyA che "A sAkara che", evo nirNaya karavo hoya to jIbha upara mUkatA madhuratAnuM jJAna thAya, tevA sAkaranA avinAbhAvi jJAnathI "sAkara che" e jJAnamAM prAmANyano parataH nizcaya thaI jAya che. jyAre jIbha upara mUkyA pachI A madhura che ke nahi tevo saMzaya raheto nathI, madhuratA nuM sAkSAt pratyakSa thaI jatuM hovAthI eTale svataH nizcaya thaI ja jAya che. hA jyAM jIbha upara mUkyA pachI paNa madhuratA vigereno nizcaya na thAya, tyAM sudhI sAkara vagereno nizcaya paNa na thAya mATe keTalIka vAra svAdano nirNaya karavA thoDIvAra jIbha halAvavI paDe che, jyAre madhura svAda jaNAze tyAre sAkarano nirNaya paNa thaI jaze. 2. anumAnathI thato prAmANya nizcaya ane avinAbhAvI arthanA darzanathI/jJAnathI prAmANyano nizcaya thAya, te bannemAM zuM taphAvata? kAraNa ke AmAM paNa gaMdha dvArA ja mATInuM anumAna karyuM che. u. anumAnamAM sAdhya apratyakSa hoya che. ane ahIM banne pratyakSa che.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/8 . 25 adRSTArthe tu dRSTArthagrahaNoparAga-naSTa-muSTyAdipratipAda'kAnAM saMvAdena prAmANyaM nizcitya saMvAdamantareNApyAtoktatvenaiva prAmANyanizcaya iti sarvamupapannam / ja che, tethI vaktAthI sAMbhaLyuM te Agama jJAnamAM prAmANya Ave.] adaSTapadArthane viSaya banAvanAra zabda jJAnanI pramANatA A kathita hovAthI thAya che eTale ke daSTArtha-pratyakSa joI zakAya evA caMdragrahaNa, sUryagrahaNa, thavAthI naSTa puSTi vi. padArtho maLI javAthI, ItyAdi "amuka divase amuka samaya thavAnuM che ke maLavAnA che" A vAkya sAMbhaLyA pachI vivakSita divase te pramANe sUryagrahaNa vi. jovAthI potAne nizcita thAya che ke A vAkya satya che, tenAM AdhAre "A zAstramAM vAto satya che" evI pramANatA nizcita thAya che. eTale te zAstramAM pratipAdita adaSTa padArthanuM pratipAdana karanAra vAkyamAM paNa Ato uparokata Apta dvArA kahevAyeluM hovAthI pramANatAno nizcaya thaI jAya che. ane navA koi saMvAdita jJAnanI apekSA rahetI nathI. zAstrakathita aSTArthamAM pheraphAra thavA saMbhava nathI mATe avyabhicAra durviya nathI. jemake ekabevAra samaya pramANe sUryagrahaNa, AyurvedikazAstra pramANe auSadhaupacAra eka be ThekANe joI letA, pachI tenuM pratyakSa karyA vagara paNa gaNatarI karI sUryagrahaNa ane ArogyanuM A auSadha sAcuM che, AvI khAtrI karI leze. A pramANe jJAnanI pramANatA nizcita thaI zakatI hovAthI koI paNa jAtanI garabaDa rahetI nathI. [cArthothavyafmavAraNya durgAnA eTale ke jema dhUmasAthe agnino AvyabhicAra che, pratyakSa jJAnano paNa artha sAthe avyabhicAra che. sAme ghaTa na hoya to ghaTanuM bhAna-ghaTa viSayaka pratyakSa saMbhavatu nathI mATe anumAna ane pratyakSa jJAnamAM avyabhicAra jANI zakAya che. jyAre ghaTa zabda to ghaTapadArtha vinA paNa sutarAM saMbhavI zake che, pustakAdimAM tema jovA maLe che, eTale ghaTa zabdano ghaTa padArtha sAthe vyabhicAra Avato hovAthI artha sAthe zAda pramANa (jJAna)no avyabhicAra jANavo muzkela che. vaLI daSTapadArthamAM to vadhAre muzkela che. kA. ke. je rUmamAM ghaDo paDyo hoya te joI AvyA, bahAra AvI kahIe ke jA rUmamAM ghaDo che, te jAya teTalAmAM koIe te ghaDAne khaseDI dIdho hoya tethI upalabdha na thAya ema daSTArthamAM 1 vAkyAnAm / 1. naSTamuSTi = naSTa eTale nAzI gayelA putra, ghoDA vagerenI yathArthamAhitI, muSTi-dhanavagerenI corI (suSukti )nI yathArtha mAhitI ApanArA vacano. 2. bauddha graMthanA pratipAdaka dharmakIrtie nyAya biMdu (3.131) mAM " sarva mAno yA jori jJAti pativAna tara vatha mardhamAniirati" jaina matanuM khaMDana karavA AvuM vaidharma daSTAnna ApyuM che. enAthI nakkI thAya che ke dharmakIrtinI pahelAM paNa jainAcAryoe sarvazanI-AtanI siddhi mATe jyotiSa pratipAdana vagerene hetu tarIke mUkeluM hovuM joie, basa teno ja Azaro laI AcAryazrIe zAstranI pramANatA jaNAvI che. A. A daSTAMtathI to sarvazanI siddhi thAya che. to pachI jainanuM khaMDana kevI rIte? u. A vaidharma daSTAMta ApI tenuM aMksa to nyAyabiMdumAM vistArathI karyuM che, eTale sAdharma daSTAMta hoya to sAdhyanI siddhi thAya ane vaidharma rUpe Apelu daSTAMta sarvajJanuM khaMDana ja karI Ape che, jemake ayanityaH ahIM vaudharyarUpe yathAghaTa e dAMta zuM kahevAya. sAdhyanI asiddhimAM ja kAraNa bane che, tema emane traRSabha vardhamAna vi. ne vaidharma rUpe mUkayA che te ema jaNAve che ke teo RSabha vardhamAna vi. to asarvajJa ja che, jema ghaTa anitya ja che (ApaNe to A daSTAMtanI paMktimAMthI mAtra ATaluM ja levAnuM che ke dharmakIrtie A vAta mUkI che te jaNAve che ke pUrvAcAryoe AvIvAtano ullekha karyo haze.)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 /1/1/8 pramANamImAMsA 6 25. "arthopalabdhihetuH pramANam" iti naiyAyikAH / tatrArthopalabdhau hetutvaM yadi nimittatvamAtram , tadA tat sarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi prmaanntvprsnggH| zabda sAthe arthano vyabhicAra AvavAthI ghaTazabda ghaTa vinA hoya ja nahIM Avo avyabhicAra jANavo durgAna = muzkela che.] jyAre aSTArthamAM to te te zAstramAM prarUpelA padArthamAMthI keTalAka padArtha daSTArtha hoya che, temano saMvAda jovAthI anyapadArthamAM paNa khAtrI karI levAya che. [kA.ke. tyAM bIjo koI vyabhicAra AvavAno vikalpa raheto nathI. bhAI sAheba pote sAkSAt adaSTArya padArtha joI zakatA nathI ke anyane dekhADI zakatA nathI ke jenAthI pote visaMvAda ubho karI vyabhicAra ApI zake. jema karmanI bAbatamAM kazu jJAna na hoya te "karmagraMthamAM A khoTuM lakheluM che, A vAta barAbara nathI" evI koI carcA ke visaMvAda ubho karI na zake. kAraNa ApaNe ja tene kahI daIzuM ke tane karmanI kazI khabara to che nahI zuM carcA karavA nIkaLyo che? athavA te koIne kaheze to tenI vAtane koI mAnaze paNa nahIM. tema je adaSTapadArtha che te bAbatamAM pote kazI carcA karI zake ema nathI, naraka koIthI dekhAtI nathI, tethI tenA mATe carcA karavI mAtra apalApa che-pokaLa che. athavA te mATe pote carcA karaze to koI zAstrano AdhAra laIne ja karI zakaze. daSTa padArtha joyA pachI paNa parivartana thavo saMbhava che, evuM adaSTamAM banavAnuM nathI (ThaMDupANI joyuM hoya paraMtu koI garama umere to garama thaI jAya, enI khabara na hoya to eto Ama ja bolaze ke ThaMDu pANI che, jyAre nAraka ke dekhAtA caMdra sUrya sivAya bAkInA 131, 131 caMdrasUrya che, temAM koI vAra pheraphAra karavo zakya nathI, temaja "A pApa karma dukhadAyI che" AvuM sAMbhalyA pachI te ja pApI vyaktine 4-5 varSamAM (zarIramAM kensarAdiroga dvArA) te kAtila karmano bhogavaTo karavo paDato jovA maLe tyAre tenA uparathI "A pApa karma dukhadAyI-naraka gati ApanAra che" emAM paNa khAtrI thaI jAya che. dazavaikAlikAdi AgamamAM SaDUjIvanikAyanI prarUpaNA che, tene vaijJAnika siddha karatA jAya che, e paNa khAtrI Ape che. vaidiko Aryuveda ane maMtranA avalaMbanathI vedane pramANita kare che, temAM ApaNane vAMdho nathI 14 pUrvamAM badhu AvI ja jAya che, eTale anyatra raheluM paNa sadujJAna dvAdazAMgInI bAhA nathI.] anya lakSaNano nirAsa 25. have bIjAonA ISTa-mAnya pramANanA lakSaNo upara vicAra karAya che. naiyAyika matanAM anusAre "artha-vastunI upalabdhi-jJAnamAM je hetu hoya te pramANa" (uttarapakSa) AcAryazrI- A lakSaNamAM je hatuM zabda prayoga thayo teno artha jo mAtra nimitta hoya to badhA kAraka nimitta to bane ja che, mATe kartA, karma vagere badhA kArakone pramANa mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke sAme ghaTanI hayAti hoya to ja tenuM jJAna thaI zake, pramAtA na hoya, sAme khullI jagyA-AkAza na hoya to paNa ghaTanuM jJAna saMbhavI zakatuM nathI. bhoMyataLIyA vinA nirAdhAra ghaTa rahI na zake eTale adhikaraNa paNa upayogI-nimitta to bane ja che. ItyAdi rIte badhA kAraka nimitta banI zake che.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 pramANamImAMsA /1/1/8 atha kartRkarmAdivilakSaNaM karaNaM hetuzabdena vivakSitam, tarhi tat jJAnameva yuktaM nendriyasannikarSAdi, yasmin hi satyartha upalabdho bhavati sa tatkaraNam / na ca indriyasannikarSasAmagryAdau satyapi jJAnAbhAve sa bhavati, sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca tadiSyate, vyavahitaphalasyApi karaNatve dadhibhojanAderapi tthaaprsnggH| tanna jJAnAdanyatra pramANatvam, anyatropacArAt / hu ra6. "sacInubhavanAthanuM pramANa" [cAya. pR0 2] phayatra sAdhanagrahaUIC varSaniraasen karaNasya pramANatvaM sidhyati, niyAyika - kartA karma vi. thI vilakSaNa evuM je karaNa teja ahIM hetu zabdathI vivakSita che. AcAryazrIAvA kAraNarUpe to jJAna ja AvatuM hovAthI tene ja pramANa tarIke kahevuM ucita che. paraMtu Indriya- saMnikarSa vagerene pramANa na kahevAya. kAraNa ke je hote chate arthanI upalabdhi thAya te (jJAna) te upalabdhinuM karaNa kahevAya. jyAre indriya saMnikarSa vagere hovA chatAM mANasa buddha hoya te sAme rahelAM ghaTane ghaTa tarIke oLakhI zakato nathI. zabdo kAna sudhI athaDAvA chatAM bheMsane saMgItanuM jJAna thaI zakatuM nathI. aMgrejInA ajJAta mANasanA kAne A.B.C.D. vi. zabdo paDavA chatAM sAmenI vyakti zuM kahevA mAMge che tenI khabara paDatI nathI. mATe sAtamam 2 | 2-2-24 . ema AcAryazrIe "kriyAmAM prakRSTa kAraNa hoya te karaNa kahevAya." AvI karaNanI vyAkhyA si.he. vyAkaraNamAM karI che. te karaNa hayAta thatA kAryanI utpatti vyavadhAna- vilaMba vinA thaI jAya che. je hovA chatA kriyAnI utpattimAM vyavadhAna paDatuM hoya tene paNa jo karaNa tarIke mAnazo to dahiM bhojana vagerene paNa karaNa mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke dahiMnuM bhojana temaja te anna peTamAM paDatuM hoya to ja vicAra sujhe. bhUkhyA peTe yAda kareluM paNa bhUlI javAya che, AMkhe aMdhArA vagere AvavAthI pratyakSAdi jJAna thaI zake nahIM. paNa bhojana karatAnI sAthe arthanuM jJAna thaI zakatuM nathI. anyathA mUrkhane paNa thaI jAta. paraMtu ana bhojana vagere to mAtra AlaMbana bane che. tethI jJAna sivAya bIju koI pramANa rUpa nathI. vRta Ayu: ahIM jema ghI rUpa kAraNamAM AyuH kAryano upacAra karIne ghIne AyuSya kahevAya. tema jJAnamAM Indriya saMnikarSa vagere kAraNa banatA hovAthI jJAnakAryano saMnikarSa rUpI kAraNamAM upacAra karIne karaNa kahI zakAya. paraMtu nirUpacarita karaNa to jJAnAvaraNIyanA kSayopazamAtmaka jJAna ja bane che 26. samyagu anubhavanuM sAdhana te pramANa, ema "nyAyasAramAM jaNAvyuM che, ahIM paNa sAdhana padanuM grahaNa karavAthI kartA ane karmano nirAsa thaI jAya che. ethI karaNa e ja pramANa tarIke siddha thAya che. 1sa-jJAnalakSaNo'rthaH / 2 tasyopalabdhatvakAraNam / 3 arthopalambhaH /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 |1|1|8 tathApyavyahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiveti tadeva pramANatveneSTavyam / $ 27. "pramANamavisaMvAdi jJAnam " [ pramANavA0 2.1 ] iti saugatAH tatrApi yadyavikalpakaM jJAnam, tadA na tad vyavahArajananasamartham / sAMvyavahArikasya caitat pramANasya lakSaNamiti ca bhavantaH, tatkathaM tasya prAmANyam ? uttarakAlabhAvino vyavahArajananasamarthAdvikalpAt tasya' prAmANye yAcitakamaNDananyAyaH, varaM ca vyavahArahetorvikalpasyaiva prAmANyamabhyupagantum, evaM hi paramparAparizramaH parihRto bhavati / vikalpasya cAprAmANye kathaM tannimitto vyayavahAro'visaMvAdI ? dRSTi (zya ) vikalpa (lpya ) yorarthayorekIkaraNena taimirikajJAnavat saMvAdAbhyupagame copacaritaM saMvAditvaM syAt / chatAM temAM paNa avyavahita phaLane pedA karavAmAM jJAna ja sAdhakatama hovAthI (banavAthI) jJAnane ja pramANa tarIke mAnavuM joIe. 27. bauddho - avisaMvAdI arthAt saphala kriyAjanaka jJAna pramANa tarIke mAnya che. ema 'pramANavArtika'mAM kahela che. jaina - temAM paNa jo jJAnane nirvikalpaka mAnazo, te to vyavahAra janaka banI zakatuM nathI. tethI jo Apa ("saMgata - saphaLa vyavahAra prayojana jenuM hoya evuM jJAna svarUpa je sAMvyavahArika jJAna te pramANa che'') tevAM sAMvyavahArika jJAnanuM A lakSaNa che." ema mAnatA ho, to pachI nirvikalpaka jJAna pramANa kevI rIte banaze. ? bauddha : uttarakAlamAM nirvikalpaka jJAna pachI vyavahAra jananamAM samartha evuM savikalpaka jJAna utpanna thatuM hovAthI uttara kAlabhAvi saMvAdijJAnanA mULamAM nirvikalpaka jJAna hovAthI tene- nirvilpakajJAnane pramANa manAya che. jaina - A to pArakA ghareNAM lAvI zobhA karavA jevuM thayuM, eTale svamAMto saMvAdI vyavahAra pedA karavAnI zakti nathI, paNa savikalpakanA AdhAre nirvikalpakane pramANa mAnyuM. AnA karatA to je khuda saMvAdI vyavahArane pedA karanAra che, tevAM savikalpaka jJAnane pramANa mAnavuM vadhAre sArUM kahevAya. AvuM mAnatA paramparAno parizrama nahi karavo paDe, eTale saMvAdI vyavahAranuM kAraNa savikalpaka jJAna tenuM kAraNa nirvikalpaka jJAna ema paraMparAe nirvikalpaka jJAnane saMvAdI vyavahAra janaka banAvIne pramANa mAnavA karatAM sAkSAt savikalpakajJAnane pramANa mAnavuM zreyaskara che. vaLI savikalpaka jJAna apramANa hoya to tenA nimitte- AdhAre thanAro vyavahAra avisaMvAdI kevI rIte hoI zake ? bauddha - dazya-nirvikalpakano viSaya ane vikalpya- savikalpano viSaya A bannenuM ekIkaraNa karI levAthI saMvAdI vyavahAra saMbhavI zake che. eTale nirvakalpakathI je vastu dRzya bane te ja vastu savikalpakano viSaya banatI hovAthI te vastu uparanI pravRtti saMvAdI bane che. pramANamImAMsA 1 saMgato vyavahAraH prayoj na ]masyeti / 2 avikalpakasya / 3 "dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya" - tattvopa 0 li0 pR0 111, vRtIpa0 1.2. -pR0 brU-sammA0 |
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/18 29 tasmAdanupacaritamavisaMvAditvaM pramANasya lakSaNamicchatA nirNayaH pramANameSTavya iti // 8 // 6 28. pramANasAmAnyalakSaNamuktvA parIkSya ca vizeSalakSaNaM vaktukAmo vibhAgamantareNa tadvacanasyAzakyatvAt vibhAgapratipAdanArthamAha jaina - jema taimirika jJAna=motIyAvALA mANasanI najara to eka caMdra upara paDe che, paNa potAne be dekhAya che. dazya eka ane vikathya be caMdra che, paNa netrano saMnikarSa eka caMdra sAthe hovAthI te sAme (dekhAtA) eka caMdrane ja pote be caMdra mAnIne pravRtti kare che. tema nirvikalpakanA ekIkaraNathI saMvAdI pravRtti thatI hovAthI saMvAdI pravRttino upacAra mAtra savikalpamAM thaI zakaze. nAmajAtyAdi vagaranuM padArthanuM jJAna karyA pachI teja padArthanA nAma vagere. svarUpane savikalpa jJAnathI jANI pravRtti kare che. temAM tene saphaLatA maLe che. [ahIM taimirikanuM daSTAnna mAtra dezya ane vikalthanuM ekIkaraNa saMbhavI zake che eTalA puratuM ja che, nahIM ke saMvAdI jJAna darzAvavA mATe.] tethI bauddha vAstavika nirUpacarita avisaMvAdI jJAnaneja pramANa mAnavA icchatA hoya to nirNaya savikalpa-nizcayAtmaka jJAnane ja pramANa mAnavuM joie [(sthala daSTie vicArIe to) dUrathI pahADa upara najara paDI A nirvikalpakajJAna ane pahADa che dRzya, have pachI Avo vikalpa ubho thayo ke "A sametazikharajIno pahADa che" A vikalpajJAna thayuM ane pachI prathama je pahADa upara najara paDI tenI sAthe A vikasyanuM ekIkaraNa karI eTale mArI najaramAM je pahADa Avyo te zikharajIno che" ema nizcaya karI pote pravRtti kare che ane pote darzana vaMdanathI pAvana bane che, have jo potAnI najaramAM Ave te pahADathI bhinna pahADanI bAbatamAM vikalpa ubho karyo hota arthAt potAnA vikasyanuM dazya-pahADa sAthe ekIkaraNa na karyuM hota to te bIjI dizAmAM jAta to tene zikharajInA darzana karavA rUpa saMvAdI pravRtti cAta nahIM] 28 pramANanuM sAmAnya lakSaNa darzAvI, tenI parIkSA karIne have vizeSa lakSaNa kahevAnI kAmanAvALA graMthakAra vibhAganuM pratipAdana kare che. kAraNa ke vibhAga pADyA vinA vizeSa lakSaNa racavuM zakaya nathI.koI vastuno bheda paDato hoya to ja tenuM vizeSa- judu judu svarUpa paNa saMbhavI zake. eTale ja to kevalajJAnano bIjo koI bheda nathI. tethI eka sAmAnya lakSaNa karyA pachI bIjA koI vizeSa-judA judA lakSaNa karavAnA nathI rahetA. ane matijJAna vigerenA bheda che, to te bhedonA alaga alaga lakSaNa paNa che. jemake "IdriyamanathI je jJAna thAya te matijJAna" AvuM sAmAnya lakSaNa karyA pachI sAmAnyathI yatkiMcitanuM grahaNa karavuM te avagraha ItyAdi vizeSa lakSaNa karyA ethI bhedanuM pratipAdana karavA sUtra darzAve che. 1 padArthanuM darzana to nirvikalpakazAnathI thAya che, mATe teno viSaya dazya kahevAya, ane pachI to aneka vikalpa kalpanA karavAmAM Ave che, teno je viSaya bane te vikadhya kahevAya, have AtmA-pramAtA je padArtha dazya banyo hato tenA pachI ja AvA vikalpajJAna karato hovAthI tene ema lAge che ke A meM je kalpanA karI che te paNa e ja dazya padArthanI che.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 /1/1/9 pramANamImAMsA prApAM dithA | 1 | 629. sAmAnyalakSaNasUtre pramANagrahaNaM parIkSayAntaritamiti na 'tadA'' parAmRSTaM kintu sAkSAdevoktaM pramANam-iti / dvidhA dviprakArameva, vibhAgasyAvadhAraNaphalatvAt / tena pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH, pratyakSAnumAnAgamAH pramANamiti vaizeSikAH, tAnyeveti sAGkhyAH , sahopamAnena catvArIti naiyAyikAH, sahArthApattyA paJceti prabhAkarAH, sahA'bhAvena SaDiti bhATTAH, iti nyUnAdhikapramANavAdinaH / tatpratikSepazca vasyo che ? __630. tarhi pramANadvaividhyaM kiM tathA yathAhuH saugatA: "pratyakSamanumA ca" [pramANasa0 1.2, vi0 2.rA] ti, utAvyathA ? rUAda pramANa be prakAranuM che. I eli 29 zaMkAkAra"[ niH pramA" ema sUtra naM. (2)mAM pramANa zabdano ullekha karelo ja che, teno 'ta' dvArA parAmarza karI levo joie ne? samAdhAna - "svanirNaya" ItyAdi parIkSAtmaka sUtrothI vyavadhAna thaI jatuM hovAthI ta8 thI pramANano parAmarza zakya nathI | karyo nathI. mATe ahIM punaH sAkSAtu pramANa zabdano prayoga karyo che. zaMkAkAra - sUtramAM to mAtra dvidhA zabda che, to pachI tame TIkAmAM "ddhiprakArameva' pramANe be ja prakAranA che. evuM avadhAraNa kyAMthI lAvyA? * samAdhAna - vibhAga pradarzananuM phaLa avadhAraNa che mATe, koI paNa vastunA bhedanuM pratipAdana tenAMthI vadhAre tenAM bheda nathI, e nizcaya karI Ape che. kAraNa ke vibhAgano artha ja Avo che ke.... vibhajyatAvacchedakasAkSAtvyApya-mithoviruddha-yAvaddharmapuraskAreNa pratipAdanaM vibhajanam (muktA.) pramANatvanA sAkSAt vyApya dharmoto pratyakSa ane parokSa beja Avaze, kAraNa ke anumAna vagere parokSanA vyApya dharmo kAMI pramANanA sAkSAt vyApya nathI. padArthatvAvacchedaka vyApya yAvata dharma pratipAdanaM vibhAga: jenAM vibhAga pADavAnA hoya tevA koI paNa padArthanA je koI sAkSAta vyApya dharmo hoya ane paraspara virUddha hoya te dharmo jeTalA hoya tenuM pratipAdana karavuM ja to vibhAga che. have eka paNa ochAvattAnuM pratipAdana karIe to vibhAga lakSaNa (mAM nyUnaadhika doSa Ave) no ja bhaMga thaI jAya. AvuM avadhAraNa thavAthI mAtra eka pratyakSa pramANa che, evuM mAnanAra cArvAka, pratyakSa, anumAna Agama pramANa mAnanAra vaizeSika, teTalAM ja pramANa mAnanAra sAMkhya) upamAna sAthe cAra pramANa mAnanAra naiyAyika, arthapatti sAthe pAMca pramANa mAnanAra prabhAkara mImAMsaka tathA abhAva sAthe, 6 pramANa mAnanAra bhATTa (kumArila bhaTTa) A pramANe ochA - vattA pramANa mAnanArAono niSedha karAyo- tenuM khaMDana AgaLa karIzuM lA 30 zaMkAkAra to pramANa nA be bheda pratyakSa ne anumAna che ne? jema bauddha kahe che ke "pratyakSa ane anumAna" ema pramANa samuccaya mAM (1,2) ane nyAyabiMdumAM 1.3mAM jaNAvyuM che. athavA zuM bIjA koI prakAra che? 2 tA [+ TA] I
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/10 pratyakSa parokSa tra | 60 // $ 31. aznute akSNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAniti akSo jIvaH, aznute viSayam' iti akSam - indriyaM ca / pratiH pratigatArthaH / akSaM pratigataM tadAzritam, akSANi cendriyANi tAni pratigatamindriyANyAnityojjihIte yat jJAnaM tat pratyakSaM vakSyamANalakSaNam / akSebhyaH parato vartata iti pareNendriyAdinA cokSyata iti parokSaM vakSyamANalakSaNameva / AcAryazrI zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che ke 31 pratyakSa ane parokSa A ema be pramANa che. II10 // 31. azrute aNNoti evI vyutpattinAM anusAre je badhA dravya kSetra kAla ane bhAvane vyApta bane teeTale AtmA, anAdikALathI janmamaraNa karato jIva tamAma dravya ane tenA paryAyano bhogavaTo kare che, jIva kevalajJAna dvArA dareka dravya ane bhAva sAthe ane kevalI samuddAtathI saMpUrNa kSetrane ane nitya dravyAdi cArane jIva jANato hovAthI viSayatA saMbaMdhathI sarvatra vyApta bane che, mATe akSa eTale jIvAtmA. ane azrute viSayaM arthAt potAnA viSayane vyApta thAya te akSa eTale indriya, kAraNa indriya paNa svagrAhya viSaya upara chavAya che, saMbaddha bane che. tyAre ja tenuM- te viSayanuM jJAna thAya che. ahIM pratizabda pratigata arthavALo che. eTale akSane pratigata Azrita-rahela hoya te pratyakSa. eTale indriyane AzrayI je jJAna utpanna thAya te pratyakSa jJAna kahevAya. pratyakSanuM lakSaNa AgaLa kahIzuM. (1) parokSa' je jJAna indriyothI para hoya- dUra rahelA padArthane jaNAve te, eTale indriyono sAkSAt viSaya sAthe sabaMdha thayA vinA utpanna thanArUM jJAna parokSa che. jemake anumAna, smRti vigere ane bIjI rIte 1 -0kSaM ca paro0-De0 mu0 / 2 viSayamindi0 tA0 / (A) duvihe nANe paNNate - taM jahA paccakkhe ceva parokkhe ceva (ThANAMga) 1. parokSanI be vyutpatti karI temAM pahelI vyutpattithI avadhi, mana:paryava, ane kevalajJAna parokSa thaze kA.ke. teo iMdriyathI dUra rahelA padArthane jaNAve che. ane bIjI vyutpattithI mati ane zruta parokSa thaze ane pratyakSamAM paNa tevu ja svarUpa chene ? tethI saMkIrNatA Ave. kA.ke. "iMdriyane AzrayI je jJAna pedA thAya te" Ama bannemAM vyAkhyA sarakhI che. u- AtmAthI sAkSAt avadhijJAna, mana:paryava jJAna thai jatA hovAthI prathama prakAramAM akSano artha AtmA karavA pramANe-temano pratyakSamAM praveza thai javAthI, akSa = Indriya evI vyutpattino Azraya laIne temane pratyakSa siddha karavAnI jarUra na hovAthI have ahIM bAkI rahelA zAna mATe ja A vicAra karavAno rahe che, A lokottara vAta thai. laukika vyavahArano Azraya laI "akSa = Indriya tene AzrayI thanAra zAna" A pratyakSanI bIjI vyutpattithI cAkSuSa vi. jJAno pratyakSa siddha thaze. paNa anumAnAdinuM svarUpa to bIjI vyutpatti pramANe pratyakSa siddha thatu nathI, tethI parokSa mATe (teo) sAvakAza che. jyAre avadhi-manaH paryava-kevala jJAna to pratyakSa siddha thaI ja gayelA che. mATe have je parokSano vicAra karIe to te mati-zrutamAM levAno che" e sahaja samajAya ema che. parokSanI pahelI vyutpatti pramANe aza =IndriyathI para rahelu jJAna te anumAnAdi ghaTaze. parokSanI bIjI vyutpatti akSa=AtmAthI para evI indriyothI thayela zAna te mati-zruta parokSa siddha thaze. akSa=AtmA ema lokottara vyutpatti pramANe avadhi vi. pratyakSa ane mati-zruta parokSa che e spaSTa che, mATe saMkIrNatA thavAnI nathI. jyAre parokSa-IndriyathI para rahelu zAna, "Avo karIe te to pratyakSa evA avadhi vi.mAM ghaTe che kharuM paNa anumAnAdi sAvakAza hovAthI tyAM A vyutpatti ghaTAvavI yogya che. bIjuM ame avadhivigerene lokottara rIte pratyakSa kahyA che, mATe ''tatvamALe', Aghe pokSama,' pratvakSamanyat" tattvArtha sUtrama (6,-10,11,22), laukika vyavahAramAM parokSa padArthane jaNAvanAra avadhijJAna jevA jJAnane parokSa kahyA che, mATe te vyutpattipramANe temane parokSa kahevAmAM paNa vAMdho nathI Avato.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 1/1/10-11 pramANamImAMsA cakAraH svaviSaye dvayostulyabalatvakhyApanArthaH / tena yadAhuH "sakalapramANajyeSThaM pratyakSam ' iti tadapAstam / pratyakSa 'pUrvakatvAditarapramANAnAM tasya jyeSThateti cet, (ud + hA = uThanA, ukSa - tarakaranA, nikAlanA phailAnA naM.hiM. pa+s + tham = pokSa: ) na, pratyakSasyApi pramANAntarapUrvakatvopalabdheH liGgAt AptopadezAdvA vahnyAdikamavagamya pravRttasya tatiSayapratyakSotvattaH // 2 // SS 32. na pratyakSAdanyapramANamiti laukAyatikAH / tatrAha vyavasthAnyadhIniSedhAnAM siddheH pratyakSetarapramANasiddhiH // 11 // " $ 33. pramANApramANavibhAgasya, parabuddheH, atIndriyArthaniSedhasya ca siddhirnAnumAnAdipramANaM vinA / cArvAko hi kAzcijjJAnavyaktIH saMvAditvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyAzca visaMvAditvena vyabhicAriNIH, punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM pramANetarate vyavasthApayet / (2) akSa AtmA tenAthI para anya je indriya vagere tenAthI utpanna thanArUM jJAna te parokSa jJAna-matijJAna, zrutajJAna, AnuM-parokSanuM lakSaNa paNa AgaLa kahIzuM. sUtramAM cakAranuM grahaNa "banne pramANa potapotAnA viSayamAM sarakhA baLavALA che," evuM jaNAvavA mATe che. eTale pratyakSathI dekhAto vahni jeTalo zraddhanIya che, teTalo ja anumAnathI siddha vahni paNa zraddhanIya che ja. AnAthI je koi kahe che ke badhA pramANomAM pratyakSa jayeSTha-zreSTha pramANa che. A kathanano nirAsa thai jAya che. zaMkAkAra- zaiSa pramANonI pUrvamAM pratyakSa pramANanI jarUra paDatI hovAthI pratyakSane jayeSTha mAnavuM ucita che. jema dhUmanuM pratyakSa thAya, to ja tenAM AdhAre vihnanuM anumAna thai zake, anyathA nahiM. * samAdhAna - pratyakSa paNa anya pramANa pUrvakanuM dekhAya che, jema pahelA liMgathI anumAnathI ke Amopedeza-AgamathI vahnine amuka kSetramAM rahelo jANI te tarapha pravRtti karatA vahninuM pratyakSa thAya che. Ama pAse ghaTanuM svarUpa jANI indriya saMbaMdha thatA "A ghaTa che." AvuM pratyakSa thAya che. eTale ja to zAstramAM - vizeSAvazyaka bhASyamAM matijJAnanA zrutanizcita ane azruta nizrita ema bheda pADayA che. eTale bIjAnA AghAre je jJAna pedA thAya te alpabaLavALuM che, ema mAnavuM yogya nathI. 10 32. pratyakSathI bhinna koI pramANa nathI evuM cArvAka mAne che. tenI bAbatamAM vicAraNA karatA AcAryazrI kahe che ke..... pramANe apramANanA vibhAga svarUpa vyavasthA, anyanI buddhi che evuM, temaja paraloka vagere atIndriya padArthano niSedha A badhu siddha hovAthI pratyakSathI bhinna pramANanI siddhi thAya che. ||11|| 33. kAraNa ke A badhAnI siddhi anumAna vinA thai zakatI nathI. cArvAka jJAnamAM pramANa ane apramANanI vyavasthA A rIte karaze - cArvAka koIka jJAnane saMvAdi hovAthI avyabhicArI (pramANa) rUpa mAne ane anya jJAnone visaMvAdI hovAthI vyabhicArI mAne che. evuM samajIne pachI anya kALe pUrvanAM jevA saMvAdI jJAnone pramANa ane anya prakAranA (visaMvAdI) jJAnone apramANa tarIke jAhera kare che-- vyavasthA kare che. eTale ke pUrvapakSanA kahevA pramANe pahelIvAra jhAMjhavAnA jalane joi visaMvAdanA kAraNe eTale potAne dUrathI je pANInuM jJAna thayu te sAcu che ke khoTuM tenI khAtrI karavA pramAtA te deza sudhI pahocI AMkha, sparza 6 -0mitipUrva0-30 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /11/11 33 na ca sannihitArthabalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM . prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate / na cAyaM svapratItigocarANAmapi jJAnavyaktInAM para prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAdyathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavavyavasthApakaM parapratipAdakaM ca parokSAntargatamanumAnarUpaM pramANAntaramupAsIta / hu rU4. gari a[5] tipitsitakartha pratipAdana "nA naulika ra parIkSA ?' vi. Idriya vyApAra karI jyAre tyAM pANI upalabdha nathI thatuM tyAre nirNaya kare che ke A je mane jJAna thayuM. Ida jala" te khoTuM che. ema potAnA te jJAnane apramANa Therave che. pachI tenuM bhAna bIjI vAra thatAM tarata kahI deze - Ato pahelAnI jema bhrAMti ja che. ahIM bIjI vAra te deza sudhI pahoMcI visaMvAda karavAnI jarUra nathI. eTale ke visaMvAda jANavA mATenI pravRtti karyA vinA pUrvanA jJAnanAM AdhAre ja pote A vyavasthA karI. "A pANI che" jJAna thayA pachI tenI pAse jatA pANInI prApti thAya, tevA prakAranA bIjA jJAnone pramANa kahe che. have jo parokSa jJAna na mAno to tyAre pramANa ane apramANanI vyavasthA nahI ghaTI zake. kAraNa ke pratyakSa pramANato Indriya saMbaddha = sanihita padArthanA balathI utpana thanArU temaja Agala pAchaLanA vicArathI zUnya hovAthI pUrvApara kAlamAM thanArA jJAnonI pramANatA-apramANatAnI vyavasthA karanArA nimittane oLakhavA samartha nathI. vaLI A pratyakSa to khudane- pramAtAne pratIta evA jJAnonuM paNa bIjAne prAmANya ke apramANya jaNAvI zakatuM nathI. kAraNa ke pramAtAniSTha jJAnano anya pramAtA sAthe Indriya dvArA saMbaMdha saMbhavI zakato nathI. kAraNa ke jJAna te amUrta che, atIndriya che, temaja jJAna citavRtti rUpe che ane paranI cittavRttinuM pratyakSa thatuM nathI. tethI pUrva anubhUta jJAnanI samAnatAnA AdhAre vartamAna kAlIna jJAnonI pramANatA ke apramANatAnI vyavasthA karavAvALu ane te nirNayane anyanI samakSa pratipAdana karavAvALuM parokSa pramANanI antargata anumAna svarUpa anya pramANane he! cArvAko ! sevo (mAno) II 34. vaLI gapratinitirtha na tapanuM strInuM pratItiviSayI/ba rUI bIjI vyakti je artha ne samajavA nathI IcchatI tevA arthanuM pratipAdana karatA samajhAvatA A cArvAka nato laukikara (loka-vyavahAramAM tipatti (ripa9i ) sita voranA, avAsa-ti, 3patnathi, pratyakSa jJAna, vetanA (yathArtha jJAna (saM.) * 2 laukika ane prAmANikano taphAvata spaSTa karaze ? u. parIkSakano artha prAmANika "A sAcuM che ke khoTuM che "mAruM bolelu zrotAne upakAraka bane che ke nahIM evI pramANa dvArA parIkSA karI pravRtti karanAra. kAraNa ke parIkSaka haMmezA prayojana joine pravRtti kare che, ane zrotAne upakAra karavo e prayojana che, potAnuM prayojana je praznathI-vacanathI na sare- siddha na thatuM hoya temAM pravRtti na kare. laukika mANasa kaMI uMDANa pUrvaka pramANathI parIkSA bhale na kare, paraMtu tame bolo chatAM sAmeno mANasa DAphoLiyA mArato hoya to tevuM joI sAmAnya mANaso paNa vaktAnI mazakarI - kare, athavA koI sAmAnya mANasa paNa sAme zrotAne joi te sAMbhaLavA taiyAra na hoya (evuM ceharA uparathI anumAna kare) to kazu kIdhA vagara pAcho pharI jAya, jyAre A cArvAka AvuM kazuM joyA vagara bola bola karaze to pachI vyavahArane parIkSaka kema kahevAya?
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 /1/1/11 pramANamImAMsA. ityunmattavadupekSaNIyaH syAt / na ca pratyakSeNa paracetovRttInAmadhigamo'sti / ceSTAvizeSa darzanAttadavagame ca parokSasya praamaannymnicchto'pyaayaatm| 35. paralokAdiniSedhazca na pratyakSamAtreNa zakyaH kartum, sannihitamAtraviSayatvAttasya / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhamAste' pramANAntaraM ca necchatIti DimbhahevAkaH / 636. kiJca, pratyakSasyApyAvyabhicArAdeva prAmANyaM taccArthapratibaddhaliGgazabdadvArA samunmajjataH parokSasyApyAvyabhicArAdeva kiM neSyate ? vyabhicAriNopi parokSasya darzanAdaprAmANyamiti cet, pratyakSasyApi timirAdidoSAdapramANasya darzanAt sarvatrAprAmANyaprasaGgaH / pratyakSAbhAsaM taditi cet, itaratrApi tulyametadanyatra pakSapAtAt / kuzala) kahevAze ane nahi prAmANika-pramANapUrvaka vyavahAra karavAvALo kahevAze. ethI karIne te mUrkha mANasanI jema upekSaNIya (AnI vAta upara kAMi dhyAna devA jevuM nathI) thaze. pratyakSa pramANathI bIjAnA manane oLakhI zakAtu nathI cArvAka - mukhanA hAvabhAva uparathI bIjAnuM mana paNa sAkSAt jANI zakAya che ne! jainAmukhanA hAvabhAva kAMI paracitta nathI, paNa te to jevI manane asara thaI hoya te pramANenA bhAva mukha upara upasI Ave che, eTale te to cittavRtti janya kArya che. hA ! te kAryanA AdhAre cevizeSAvinAbhAvi = anyathA- anupapajyA hetuthI cittavRttinuM anumAna karI zakAya che, eTale parokSa pramANane mAnavAnI icchA na hovA chatAM tamAre parokSa pramANa mAnavAnuM mAthe paDyuM. te 35. mAtra pratyakSathI paraloka, AtmA, puNya, pApa vagerenI pratiSedha karavo zakya nathI. kAraNa ke pratyakSa to indriya saMbaddhane ja jANI zake. A vAta to nizcita che ke je vastu jANI na zakAya teno niSedha paNa na karI zakAya. jema ApaNI IndriyathI bhUta pizAca dekhI zakAtA nathI, to teno ApaNe niSedha paNa karI zakatA nathI. paNa cArvAkane paralokAdino niSedha karyA vinA cena paDatuM nathI ane niSedha mATe upayogI pratyakSathI anya pramANane te mAnato nathI.eTale AnI A bALahaTha ja che | samajyA vagara vAtano kadAgraha mAtra che. 36. jainA - vaLI tame pratyakSane artha vyabhicArI na hovAthI pramANa mAno cho ne! Avo artha sAthe avyabhicAra to avinAbhAvI liMgathI utpanna thanAra anumAnamAM ane artha-pratibaddha vAcyavAcaka bhAvathI saMbaddha zabda dvArA utpanna thanArAM zabda pramANamAM paNa saMbhave ja che. A purUSa ghaTa padArtha mATe ghaTa zabdano prayoga kare to ApaNane tyAM saMvAda dekhAya ja che, to pachI emane pramANa kema nathI mAnatA? cArvAka - parokSa pramANo vyabhicArI (padArtha vinA pedA thanArA) dekhAya che. mATe ame emane apramANa kahIe chIe. jainA" timira aNu taimiraH AMkhakA roga, dhuMdhalApana (saMhiM.) / pitta doSanA kAraNe AkAzamAM eka caMdra hovA chatAM be caMdra dekhAya che. zaMkha dhoLo hovA chatAM pILo dekhAya che. ema pratyakSa paNa artha vyabhicArI hoya che. mATe pratyakSane paNa apramANa mAnavuM paDaze,eTale badhA jJAna apramANita thavAno prasaMga Avaze. 1 suhenAte - 2 trA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/11 dharmakIrtirapyetadAha "pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // 1 // arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam" // 2 // iti / 8 37. yathoktasaGkhyAyoge'pi ca parokSArthaviSayamanumAnameva saugatairupagamyate, tadayuktam, zabdAdInAmapi pramANatvAt teSAM cAnumAne'ntarbhAvayitumazakyatvAt / ekena tu sarvasaGgrAhiNA pramANena pramANAntarasaGgrahe nAyaM doSaH / tatra yathA indriyajamAnasAtmasaMvedana-yogijJAnAnAM pratyakSeNa saGgrahastathA smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAnAM parokSeNa saGgraho lakSaNasyAvizeSAt / smRtyAdInAM ca vizeSalakSaNAni svasthAna eva vakSyante / evaM parokSasyopamAnasya pratyabhijJAne, arthApatteranumAne'ntarbhAvo'bhidhAsyate // 11 // cArvAka ne tyAM te pratyakSa rUpe nathI. paNa pratyakSAbhAsa rUpe che, eTale amArAM pratyakSamAM to prAmANya akabaMdha ja rahe che. jaina - AvuM to parokSa pramANamAM paNa kahI zakAya che. eTale jyAM artha sAthe vyabhicArI hoya te anumAnAbhAsa, AgamAbhAsa kahevAya. ane arthaavyabhicArI che te anumAna | zabda pramANa che, ema kahI zakAya che. AvuM na mAnavuM che to mAtra anyatra-pratyakSamAM pakSapAta sivAya bIjuM kazuM nathI. dharmakIrtie paNa A ja kahyuM che... pramANa apramANa jJAnanI samAnatAnAM AdhAre je jJAnapramANabhUta jaNAyuM tenA jevuM kAlAntare jJAna joI tevA jJAnane pramANa ane viparItajJAnane-pUrvevyabhicAravALu jJAna thayuM hoya, tenA jevuM kAlAntare thayelA jJAnane apramANa tarIke siddha karavAnA-TheravavAnI vyavasthA karavAthI, paranI buddhine samajavAthI ane koIka atIndriyano pratiSedha thato hovAthI pratyakSa pramANathI anya pramANano sadbhAva siddha thAya che. (1) arthanA abhAvamAM pratyakSano abhAva hoya che, mATe pratyakSane pramANa manAya che. to pratibaddha avinAbhUta svabhAvavALuM liMga je anumAna pramANamAM hetu hoya to tene pramANa mAnavuM ja joie. eTale pratyakSa ane parokSamAM bannemAM artha avyabhicAra to sarakho ja che. pramANabhUta sahetuvALuM anumAna paNa arthanAM abhAvamAM pedA thatuM nathI (2) 37. bauddha pramANanI saMkhyA to be ja mAne che, paNa parokSa padArthane viSaya karanArUM mAtra anumAna ja che ema kahe che, te yukta nathI. kAraNa zabda vagere paNa pramANa che, temano anumAnamAM antarbhAva karavo zakaya nathI. eka parokSa pramANathI anumAna, zAbda Adi badhA pratyakSabhina) pramANono saMgraha karavAthI A doSa lAgato nathI. jema Indriyaja, mAnasa, svasaMvedana ane yogijJAna A badhAno pratyakSamAM samAveza thaI jAya che. tema smRti pratyabhizA, tarka, anumAna, Agamano eka parokSamAM ja samAveza thaI jAya che, kAraNa ke A badhAmAM parokSanuM sAmAnya lakSaNa (avizada = bIjAnanI apekSA rAkhavI te) samAna rUpe ghaTI zake che. smRti vi.nA vizeSa lakSaNo pota potAnAM sthAne AgaLa kahIzuM. parokSa upamAnano pratyabhijJAmAM ane arthopattino anumAnamAM antarbhAva thAya che. A hakIkata AgaLa kahIzuM. 11 1 -je bA - .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 1/1/12 pramANamImAMsA $ 38. yattu pramANameva na bhavati na tenAntarbhUtena bahirbhUtena vA kiJcit prayojanam, yathA abhAvaH / kathamasyAprAmANyam ? nirviSayatvAt iti brUmaH / tadeva katham ? iti cetbhAvAbhAvAtmakatvAdvastuno nirviSayo'bhAvaH // 12 // - $ 39. nahi bhAvaikarUpaM vastvasti vaizvarUpyaprasaGgAt, nApyabhAvaikarUpaM nIrUpatvaprasaGgAt, kintu svarUpeNa sattvAt pararUpeNa cAsattvAt bhAvAbhAvarUpaM vastu tathaiva pramANAnAM pravRtteH tathAhi pratyakSaM tAvat bhUtalamevedaM ghaTAdirna bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastu paricchindat tadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti kaM viSayamAzrityAbhAvalakSaNaM pramANaM syAt ? evaM parokSANyapi pramANAni bhAvAbhAvarUpavastugrahaNapravaNAnyeva, anyathA'saGkIrNasva-svaviSayagrahaNAsiddheH, yadAha "ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirNayaH / naiSa vastvantarAbhAvasaMvittyanugamAdRte // ** kRti / [tnovA0 amAva0 zo. 1.] 38. bhATTa je abhAvanAmanuM pramANa mAne che, tene pramANathI bAkAta karavA kahe che ke je jJAna pramANa ja nathI, pachI te koImAM aMtarbhUta thAya ke na thAya, tenuM koI prayojana rahetuM nathI, jemake abhAvanuM jJAnabIjAe mAnela abhAva nAmanuM pramANa. zaMkAkAra - abhAvajJAnane apramANa kema mAno cho ? jainA : - teno koI viSaya nathI mATe. teno koI viSaya kema nathI banatuM ? teno uttara ApatA kahe che...... vastu bhAvAbhAvAtma--umayAtmaka hovAthI abhAvajJAna nirviSaya che. [12] 39. jainAH-vastu ekAnta bhAvAtmaka-sarUpa nathI. vastu ekAnta bhAvAtmaka hoya to vizvasya dareka vastu vaizvarUpya-sarvAtmaka banI jaze. jemake ghaTa-ghaTarUpe sat che, tema paTAdirUpe paNa sat mAnavo paDaze. eTale te vastune koi rUpe asat na mAnI zakAya. eTale ekaja ghaTAdine duniyAnA tamAma svarUpe svIkAravo paDaze. ane ekAnte abhAva rUpe paNa nathI, kAraNa ghaTa paTa rUpe asat che. tema ghaTa rUpe paNa ghaTane asat mAnavo paDaze. ema mAnatA koi paNa vastunuM koi paNa jAtanuM svarUpa nahi TakI zake. mATe vastune bhAvAbhAva svarUpa mAnavI joie. teja rUpe te vastu pramANothI grAhya bane che--jaNAya che. jemake - "A bhUtala ja che, ghaTAdi nathI" ema vidhi ane niSedha rUpe pratyakSathI vastu grahaNa thAya che. bhAvAbhAvathI atirikta vadhArAno viSaya=ekAnta abhAva viSayarUpe che ja nahiM. to pachI kayA viSayanA AdhAre abhAva svarUpa jJAna-pramANa banaze. ? ema pratyakSanI jema parokSa pramANa paNa bhAvAbhAvAtmaka vastune grahaNa karavAmAM samartha che ja. nahitara judA judA asaMkIrNa rUpe-bheLaseLa vinA potapotAnA viSayanuM grahaNa nahiM thai zake. zlokavArtika zloka 15mAM kahyuM che ke- koI paNa bhAvamAM "Aja che" eTale "A ghoDo ja che" evo nirNaya anya vastuno abhAva jANyA vinA thai zakato nathI. eTale jo cAkSuSa pratyakSano viSaya ghoDo banyo evA sva viSayanuM "A eka ghoDo che" evuM svataMtra bhAna tyAre ja thai zake, jyAre AmAMthI ghaTAdinI 1 vaTAdi na bhava0De0 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/12 37 6 40. atha bhavatu bhAvAbhAvarUpatA vastunaH, kiM nazchinnam ?, vayamapi hi tathaiva pratyapIpadAma / kevalaM bhAvAMza indriyasanikRSTatvAt pratyakSapramANagocaraH abhAvAMzastu na tathetyabhAvapramANagocara iti kathamaviSayatvaM syAt ?, taduktam 'na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // 1 // gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAna nAstitAjJAnuM pAthareDakSAnapekSA rAkheti . [vavA anAva sno. 18, ra7] zaMkA nikaLI jAya. anumAnano viSaya vatie bhAva padArtha banyo ane jo "ahIM (A) paTAdinathI" evo abhAvAMza grahaNa na thAya to paTAdino paNa sadbhAva tyAM mAnavo paDaze eTale teja anumAnano paTAdi bhAvapadArtha paNa viSaya mAnavA ja paDaze, eTale A anumAnano viSaya vati hato ane anya pramANano viSaya paTAdi hatA te bannenuM mizraNa A ekaja anumAnamAM thaI gayuM. ema dareke dareka pramANamAM-svabhinnaviSayano niSedha na thavAthI te badhA padArtho paNa teja pramANanA viSaya banI jaze. ema koIpaNa pramANa mAtra svaviSayane grahaNa karanAra na banI zake. ane je dareka pramANa bhAvAMza sAthe abhAvAMza grahaNa karavA samartha bane to paTAdino tyAM niSedha thaI javAthI A "vati che, tema A paTAdi paNa che" evo viSaya banI zakaze nahI tethI bheLaseLa nahI thAya. eTale paTa viSayaka je anya pramANa che, tenA viSayane (paTane) ahIM viSaya banAvAnI Apatti nahIM Ave. ema koI pramANano viSaya anya pramANamAM na ghusavAthI eka pramANamAM aneka pramANanA viSayono khIcaDo nahIM thAya. ethI te te pramANa stra viSayane svataMtra rIte alagathI tAravIne jANI zakaze. 40. bhATa zaMkAkAra- vastubhalene bhAvAbhAva rUpa hoya emAM amArA gAMThanuM zuM gayuM? ame paNa ema ja svIkArIe chIe paNa amAruM kahevuM eTaluM ja che ke vastuno bhAvAMza ja indriyathI saMbaddha hovAthI pratyakSa pramANathI grAhya bane che, paraMtu abhAvAMza Indriya saMbaddha na hovAthI abhAva pramANathI grAhya bane che. to pachI abhAva pramANa nirviSaya kevI rIte? zloka vArtikamAM kahyuM che ke nAstitvanuM jJAna IdriyathI utpanna thaI zakatuM nathI. kAraNa ke IjiyanI yogyatA bhAvAMza sAthe ja saMyoga thavAnI che. abhAva e dravya na hovAthI saMyoga na saMbhave, ane ame (mImAMsaka) samavAya mAnatA nathI vastunA sadbhAvane = Azrayane eTale ke bhUtalAdine je jue che tene ja ghaTAbhAvanuM jJAna saMbhave che, AMkhabaMdha karI beTho hoya tene nahIM. grahaNa karI pachI pratiyogInuM smaraNa karAya che. pachI indriyanI sahAyatA vinA mAnasa pratyakSa nAstitva zAna thAya che. 1 jenA viSayanuM abhAva zAna thAya che eTale abhAvanA saMbaMdhIne pratiyogI kahevAya che.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 /1/1/12 pramANamImAMsA 6 41. nanu bhAvAMzAdabhAvAMzasyAbhede kathaM pratyakSeNAgrahaNam ?, bhede vA ghaTAdyabhAvarahitaM bhUtalaM pratyakSeNa gRhyata iti ghaTAdayo gRhyanta iti prAptam, tadabhAvA grahaNasya tadbhAvagrahaNanAntarIyakatvAt / tathA cAbhAvapramANamapi pazcAtpravRttaM na tAnutsArayituM paTiSThaM syAt, anyathA 'saGkIrNasya saGkIrNatAgrahaNAt pratyakSaM bhrAntaM syAt / 41. jainAH tame bhAva aMzathI abhAvAMzane abhina mAno cho ke bhina? temAM pahelo vikalpa jo abhAvAMza bhAva aMzathI abhinna hoya to bhAvaaMzanuM pratyakSa thatAM tenAthI abhinna abhAvAMzanuM apratyakSa kevI rIte raheze? ghaTane grahaNa karatAM tenAthI abhinna ghaTa svarUpa jaNAI ja Ave che. have jo tamo abhAvAMzane bhAvAMzathI bhinna mAnazo to ghaTAdi abhAvathI rahita bhinna evA bhUtalane pratyakSathI grahaNa karatAM "ghaTAbhAvAbhAvavat bhUtala" AvuM pratyakSa thaze - eTale tame ghaTAbhAvathI zUnya evA bhUtalanuM jJAna karyuM ane ghaTAbhAvAbhAva = ghaTa artha nIkaLe che, eTale tamAre ghaTAdinuM grahaNa karavAnuM ja thayuM ne! kAraNa ke koI vastunA abhAvanuM grahaNa na thavuM teno matalaba tenAM bhAvane grahaNa karavo che. eTale bhUtalamAM ghaTanuM jJAna thAya tyAre ja ema kahI zakAya ke ahIM ghaTAbhAva nathI. "A ghaTAbhAva svarUpa nathI" evuM kyAre karI zakAze.? to kahevuM paDaze ke A ghaTa svarUpa che mATe, je je ghaTa svarUpa nathI tene ghaTAbhAva svarUpahoya che. ane ghaTAbhAva svarUpa to paTAdi Avaze tenAthI bhina ghaTa ja Avaze ne! jyAre pratyakSathI ghaTanuM grahaNa thaI gayuM to pachI pAchaLathI pravRtta thanArUM abhAva pramANa teno (ghaTanA sadbhAvana) niSedha na karI zake. (vaLI tamArA abhAva pramANanuM svarUpa ja evuM che ke pramANapaMcakanI pravRtta na thatI hoya to ja lAguM paDe che. jyAre ahIM to ghaTanA prahaNa mATe pratyakSa pramANa pravRtta thaI gayuM che, tethI have abhAva pramANa ahIM pravRtta thaI zakaze nahIM. jo abhAva pramANa ghaTano niSedha karaze to pratyakSane bhrAMtamAnavuM paDaze. kAraNa ke asaMkIrNane ghaTarahita bhUtalane saMkIrNa-ghaTa sahita jANyuM. abhAva pramANathI ghaTAbhAvavALuM= ghaTathI asaMkIrNa bhUtala jaNAya che. jyAre pratyakSa to ghaTathI saMkIrNa bhUtala joyuM ema artha vyabhicArI banavAthI to pratyakSa apramANa- bhAMta banI jaze. 1 tadabhAvagrahaNa De0 / 2 cAbhAvagrahaNamapi-De0 / 3 anyatha saGkI0-De0 / 1. tamArA mate to have bhAvAMzathI abhAMvAza bhinna hovAthI pratyakSa abhAva aMzano grAhaka nahI bane mATe pratyakSathI mAtra bhUtalanuM ja zAna thaze, paNa ghaTAbhAvanuM nahI thAya ane ghaTAbhAvanuM jJAna na thayu mATe AvuM nakkI thai jaze ke bhUtala ghaTAbhAvanA abhAvavALo che = ghaTavALo che. AmAM daSTAnta - pAtaruM ane bhojana sarvathA bhinna hoya-ekabAju judu paDeluM hoya to je vakhate AMkhathI pAtrAne joze tyAre bhojananuM grahaNa nahIM thAya, mAtra khAlI pAtra joyuM, to pachI bhojanavALu pAtra AvuM zAna kema saMbhave. pena ane noTa sarvathA judA paDyA che, to tame jyAre penane levA jazo to hAthamAM ekalI pena ja Avaze, noTa kyAMthI Ave to pachI have noTavALI penanuM grahaNa kevI rIte thaI zake. eTale tamArA hisAbe ghaTAbhAvathI bhinna ekalA bhUtalanuM pratyakSathI grahaNa thaze. tyAre ghaTanuM grahaNa thaI ja jaze kA.ke. abhAvano niSedha pratiyogInA zAnathI ja karI zakAya che.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/12+13 | 39 6 42. api cAyaM pramANapaJcakanivRttirUpatvAt tucchaH / tata evAjJAnarUpaH kathaM pramANaM bhavet ? / tasmAdabhAvAMzAtkathaJcidabhinnaM bhAvAMzaM paricchindatA pratyakSAdinA pramANenAbhAvAMzo gRhIta eveti tadatiriktaviSayAbhAvAnniviSayo'bhAvaH / tathA ca na pramANa miti sthitam // 12 // 6 43. vibhAgamuktvA vizeSalakSaNamAha viza: pratyakSam zarUA 44. sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt 'samyagarthanirNayaH' iti pramANasAmAnyalakSaNamanUdya 'vizadaH' iti vizeSalakSaNaM prasiddhasya pratyakSasya vidhIyate / tathA ca pratyakSaM dharmi / 42. sattAne-satpadArthane grahaNa karanArA-vastunAsabhAvane jaNAvanArA pratyakSa Adi pAMca pramANonI pravRtti na thavI te abhAva pramANa che. ema A abhAva pramANa pAMca pramANanI nivRtti rUpa hovAthI tuccha' = niHsvarUpa che. ethI ja ajJAna rUpa hovAthI tene pramANa kevI rIte manAya? tethI vAstavamAM abhAvAMzathI kathaMcit abhinna bhAvAMzane jaNAvavAvALuM pratyakSAdi pramANathI abhAva aMza paNa jaNAI ja jAya che. AnAthI atirikta koI jANavAno viSaya bacato nathI. mATe abhAva pramANa viSaya zUnya che. eTale viSaya zUnya hovAthI pramANarUpa nathI. 12 43. pramANanA bheda batAvIne vizeSa lakSaNa darzAve che... vizada spaSTatAvALuM pratyakSa pramANa che. I13 44. sAmAnya lakSaNano anuvAda karI vizeSa lakSaNanuM vidhAna karavuM joIe. A nyAyanA anusAra "sakhya artha nirNaya" A sAmAnya lakSaNano anuvAda karI prasiddha pratyakSanuM "vizada" hoya te pratyakSa ema vizeSa lakSaNa karavAmAM Ave che. eTale pratyakSa e dharmI-pakSa che. 2-triAmAAM 0-tA. 2 ka ri viSA-tA 1 bhATTo evuM mAne che jyAM pAMcamAMthI eka paNa pramANalAguM na paDatuM hoya tyAM A chaThTha abhAva pramANa lAgu paDe che. paNa jyAM pAMcamAMthI eka paNa pramANa lAguM paDe te vastu sad hoya che, jyAre ahIM to pAMcenI nivRtti hovAthI teno viSaya asad banaze, tethI tenuM grAhaka abhAva pramANa paNa asatuccha mAnavuM paDaze. atuccha-sapadArtha kyAre amane pakaDe nahIM. hAthathI kyAreya sasalAnuM ziMgaDu pakaDAtuM nathI. have koI kahe meM hAthathI sasalAnuM ziMgaDuM pakaDyuM to ApaNe te kahenArane ja tuccha-mRSAvAdI mAnazuM. yadrA "inijanya jJAna" te pratyakSa kahevAya, tema abhAva pramANanuM zu svarUpa che? pAMca pramANanI pravRtti na thavI tenuM nAma ja abhAva pramANa. have jyAM pAMcamAMthI eka paNa pramANanI pravRtti na dekhAtI hoya te pramANa kevI rIte hoI zake, cAkSuSajJAnamAM pratyakSapramANanI pravRtti dekhAya che, mATe tene pramANa kahI zakAya che. eTale pramANanI pravRtti=arthaThiyA jyAM bilakula na ghaTe te asatu tuccha ja hoya ne-kAraNa ke athakiyAvALu je hoya te saMtu kahevAya. ahIM abhAva pramANamAM tame pramANa saMbaMdhI athakriyAno to jAte ja niSedha karo cho, mATe pramANa rUpa na kahevAya- ajJAnarUpa kahevAze. (vaLI prameya vi.nI arthakriyAto tamane temAM mAnya che ja nahIM, ema koi paNa jAtanI arthakiyA na ghaTavAthI abhAvapramANa tuccha rUpa ja che) 2 ghaTanA rUpAdinI jema ghaTAbhAvavattva ene bhUtalanA dharma tarIke mAnI pratyakSa karI zakAya che, AdithI pratiyogI = ghaTanA smaraNapUrvaka anuyogI = ghaTAbhAvavALA bhUtalanuM pratyakSa thavAthI ghaTAbhAvanuM jJAna thatuM hovAthI pratyabhijJA paNa mAnI zakAya che, badho vivakSA upara AdhAra rAkhe che.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 /1/1/13+14 pramANamImAMsA __vizadasamyagarthanirNayAtmakamiti sAdhyo dharmaH / pratyakSatvAditi hetuH / yadvizadasamyagarthanirNayAtmakaM na bhavati na tat pratyakSam, yathA parokSamiti vyatirekI / dhammiNo hetutve'nanvayadoSa iti cet, na, vizeSe dharmiNi dharmisAmAnyasya hetutvAt / tasya ca vizeSaniSThatvena vizeSeSyanvayasambhavAt / sapakSe vRttimantareNApi ca vipakSavyAvRttibalAdmakatvamityuktameva // 13 // 45. atha kimidaM vaizA nAma ? yadi svaviSayagrahaNam, tat parokSepyAsUNam / atha sphuTatvam, tadapi svasaMviditvAt sarvavijJAnAnAM samamityAzaGkhyAha- . pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadyam // 14 // 646. prastutAt pramANAd yadanyat pramANaM zabdaliGgAdijJAnaM tat pramANAntaratanirapekSatA vaizadyam' / nahi zAbdAnumAnAdivat pratyakSaM svotpattau zabdaliGgAdijJAnaM pramANAntaramapekSate ityekaM vaishdylkssnnm| "vizada samyagu artha nirNaya" svarUpa sAdhya che. pratyakSatvA e hetu che. je jJAna vizada ane samyagu artha nirNaya svarUpa nathI te pratyakSa paNa nathI. jema parokSa pramANa, e pramANe ahIM kevalavyatirekI hetu che. dareka pratyakSa pramANo pakSamAM samAviSTa thaI jatA hovAthI anvaya daSTAnna maLI zakatuM nathI. zaMkAkAra - pakSane heturUpa banAvAthI ananvaya doSa Avaze. jema ghaTa che, ghaTa hovAthI "pado para:" AvuM bolavuM te saMgata nathI eTale eka pada anya padathI sAkAMkSa na hovAthI anvaya- saMbaMdha na thaI zake. * samAdhAna - doSa nathI. kAraNa ke pratyakSa vizeSa e pakSa che. ane pratyakSa sAmAnya hetu che. badhA vizeSamAM sAmAnyanI vyApti hoya che. jema ghaTa pratyakSa paTa pratyakSa ityAdi je je vizeSa pratyakSa che, te badhAmAM pratyakSata to raheluM ja che. ghaTa pratyakSa paNa eka jAtanuM pratyakSa che, "paisAdAra mANasa paNa che to mANasa, kaMI deva nathI, ema vizeSa mANasamAM mANasa sAmAnyano anvaya thaI zake che, paraMtu hA "mANasa mANasa che" Avo saMbaMdha na bese. eTale amAre to ananvaya--asaMbaMdha doSa Avato nathI. jo ke ahIM sapakSasattva nathI. to paNa hetu vipakSavyAvRttinA balathI gamaka bane che. jema gaMdhatva hetu pRthvI sivAya anyatra nathI ja raheto chatAM tenA AdhArathI te pRthvInI siddhi karI Ape che. A vAta pahelAM kahevAI gaI che. A 13 45 zaMkAkAra - A vizadatA zuM che? zuM potAnA viSayane grahaNa karavuM tenuM nAma vizadatA che? paNa te to parokSa pramANamAM hoya che. skuTatA evo artha mAno to te paNa yukta nathI. kAraNa ke badhA pramANo svasaMvedI hovAthI badhAmAM skuTatA to akabaMdha rahelI ja che. A zaMkAnuM samAdhAna karavA graMthakAra kahe che. anya pramANanI apekSA na hovI athavA "A ghaDo che" ema "A' rUpe ja pratIti thavI tenuM nAma vizadatA II 14nA 46. ahIM prastuta pratyakSa pramANathI bhinna zabda, liMga vagerenuM jJAna te pramANAntara kahevAya. temanI 13.- 6 -- II 28, 27, 28aa 3ra thAto [28] rati ne pApa: 1 2 zAhanu0-0 1 navaya: saMbaMdhaka abhAva, jemake nA nArA (saMft)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/14+15 41 lakSaNAntaramapi 'idantayA pratibhAso vA' iti, idantayA vizeSaniSThatayA yaH pratibhAsaH samyagarthanirNayasya sopi 'vaidya' "vA' zabdo nakSapAnAratvanAthaH 24 6 47. atha mukhyasAMvyavahArikabhedena dvaividhyaM pratyakSasya hadi nidhAya mukhyasya lakSaNamAha tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam // 15 // apekSA na hovI tenuM nAma vizadatA che. jema zAbda pramANanI utpattimAM pahelA zabda jJAnanI ane anumAna pramANanI utpattimAM liMga jJAnanI apekSA rahe che. tenI jema pratyakSanI utpattimAM zabda-liMgAdinA jJAna svarUpa anya pramANanI apekSA nathI rahetI, A vizadatAnuM eka lakSaNa thayuM. vizadatAnuM bIjuM lakSaNa batAve che. IdantA 'A' rUpe pratibhAsa thavo. dhUmathI anumiti dvArA ke zabdathI saMketadvArA je vaddhi nizcita thAya che, te vati sAmAnya nizcita thAya che. eTale ke vaddhitvena vaDhino nizcaya thAya che. paNa parvatapara vAstavika je vahni vizeSa rahyo che, enA vizeSa dharmone AgaLa karIne eno nizcaya thato nathI. e to pratyakSathI ja thAya che, eTale ja pratyakSathI thatA bodhamAM je "ayaMvahni" evo ullekha thAya che. anumityAdithI thatA bodhamAM mAtra "vati" ullekha thAya paNa "ayaMvadvi" evo nahIM. "aya' e Ida sarvanAmanuM rUpa che, mATe vadvimAM IdantA AvI ane A ayaM zabda eka cokkasa vahine jaNAve che (je AvA AvA cokkasa raMganI-ATalI uMcI AvI hoLI javAlAo dharAve che, vagere vagere cokasAI sAthe sAme rahelo vahiM. A ja e vahinI vizeSatA che) mATe idantA vizeSa niSThA che eTale vizeSa vyakti vizeSamAM rahelI che. anumiti vagere dvArA bhAsatA vatimAM AvI koI vizeSatAo bhAsatI na hovAthI eno parvata vatiH ema ullekha thaI zake che paNa "parvate ayaM vahni" evo nahIM, mATe emAM vaizakya nathI) [, "zaMkA sUtramAM kahyuM che ke pratyakSane anya pramANanI apekSA nathI rahetI. tenuM nAma vaizadya che. jyAre 1-1-10mAM cakAra mUkIne jaNAvyuM che ke pratyakSa paNa anya pramANanI apekSA rAkhe che. to pachI A be vAta mAM virodha Avyone? samA 21-1-10mAM cakAra pratyakSanI jema anya pramANa paNa samAna baLavALA che, te darzAvavA mATe che. vaLI anumAnAdi to avazya anya pramANanI apekSA rAkhe che, pratyakSamAM tevuM pharajiyAta nathI. vaLI tenuM vaizadya jaNAvavA IdatA pratibhAsa" evuM vaizadyanuM bIjuM lakSaNa kahyuM che.] sUtramAM prayukta vA' zabda AvA bIjA lakSaNano sUcaka che. 14 7. mukhya ane sAMvyavahArikanA bhedathI pratyakSa be prakAre che. e hakIkatane manamAM dhArI mukhya-pradhAna pratyakSanuM lakSaNa kahe che..
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 /1/1/15 pramANamImAMsA huM 48. "ta' ti pratyakSa'marthana, macAvanArA vaidikarUdhyeta ! dIrghakAlanirantarasatkArAsevitaratnatrayaprakarSaparyante ekatvavitarkAvicAradhyAnabalena niHzeSatayA jJAnAvaragNAdInAM ghAtikarmaNAM prakSaye sati cetanAsvabhAvasyAtmanaH prakAzasvabhAvasyeti yAkta, svarUpasya prakAzasvabhAvasya sata evAvaraNApagamena 'AvirbhAvaH' AvirbhUtaM svarUpaM mukhamiva zarIrasya sarvajJAnAnAM pradhAnaM 'mukhyam' pratyakSam / taccendriyAdisAhAyakavirahAt sakalaviSayatvAdasAdhAraNatvAcca 'kevalam' ityAgame prsiddhm| ____649. prakAzasvabhAvatA kathamAtmanaH siddheti cet, ete bUmaH-AtmA prakAzasvabhAvaH, . asandigdhasvabhAvatvAt, yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsAvasandigdhasvabhAvo yathA ghaTaH, na ca tathAtmA, na khalu kazcidahamasmi na veti sandigdhe iti nAsiddho hetuH| tathA, AtmA prakAzasvabhAvaH, boddhatvAt, jJAnAvaraNAdino sarvathA vilaya thatA cetana (AtmA)nA svarUpanuM pragaTa thavuM te kevalajJAna nAmanuM mukhya pratyakSa che. ll15 48. ta zabda pratyakSano parAmarza karavA mATe che, anyathA taratajanA uparanAM sUtramAM kahevAyela vaizadyanuM grahaNa thaI jAta. lAMbA kAla sudhI satata bahumAna pUrvaka sAdhanA karAyela ratnatrayanA prakarSanA paryanta-parAkASThAe ekatva vitarka avicAra nAmanA zukula dhyAnanA balathI saMpUrNa rIte jJAnAvaraNIya vagere ghAtikarmano kSaya thatA caitanyaprakAza svabhAvavALA AtmAno prakAza svarUpa- tamAme tamAma padArthane sAkSAt jovA ane jANavAno jeno svabhAva che, AvAM svabhAvano AvirbhAva thavo, [eTale ke sata -anAdikALathI je svabhAva AtmAmAM paDelo ja che, paraMtu karmanA AvaraNathI avarAyelo hato, tevA vidyamAna svabhAvano ja AvaraNa dUra thavAthI AvirbhAva thAya che. sarvathA vidyamAna na hoya te kyAreya pragaTa na thAya-pedA paNa na thAya, Ama kahevAthI asatsat bane che evA bauddhano nirAsa thAya che.] eTale ke AtmAnuM e svarUpa bilI uThavuM. te sarvajJAnomAM mukhyapradhAna pratyakSa che, jema zarIramAM moTuM mukhyapradhAna gaNAya che. A pratyakSa jJAnamAM Indriya, Aloka, anyajJAna Adi koInI paNa apekSA rahetI nathI mATe, dareke dareka padArthanA paryAya sahita badhA padArthane potAno viSaya banAvatuM hovAthI ane asAdhAraNa = enA toLe bIjuM koI jJAna na hovAthI A pratyakSane AgamamAM (jaina siddhAntamAM) kevalajJAna tarIke saMbodhavAmAM Ave che. vana vi0)...samasta, pUra, sattA, asAdhAra ( hiM.) . 49. zaMkAkAra - AtmA prakAza svabhAvavALo che, A kevI rIte siddha thAya? na * samAdhAna - AtmA prakAza svabhAvavALo che, kAraNa ke te asaMdigdha svabhAvavALo che, je prakAza svabhAvavALo nathI, te asaMdigdha svabhAvavALo nathI hoto, jema ghaTa (asaMdigdhasvabhAva potAnA jJAnamAM saMzayavALo na hovuM evo svabhAva) "AtmA asaMdigdha svabhAvavALo nathI' evuM nathI, kAraNa ke "huM chuM ke 2 pratyakSaca pa0-che- 2 yamunAne rU nAnAvAyArInA che.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/15 yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsau boddhA yathA ghaTaH, na ca na boddhAtmeti / tathA, yo yasyAH kriyAyAH karttA na sa tadviSayo yathA gatikriyAyAH karttA caitro na tadviSayaH, jJaptikriyAyAH kartA cAtmeti / SS 50. atha prakAzasvabhAvatva AtmanaH kathamAvaraNam ?, AvaraNe vA satatAvaraNaprasaGgaH, jaivam, prakAzasvabhAvasyApi candrArkAdevi rajonIhArAbhrapaTalAdibhiriva jJAnAvaraNIyAdikarmmabhirAvaraNasya sambhavAt, candrArkAdevi ca prabalapa 'vamAnaprAyai rdhyAnabhAvanAdibhirvilayasyeti / 51. nanu sAditve syAdAvaraNasyopAyato vilayaH, naivam, anAderapi suvarNamalasya 43 nathI" evo saMdeha koi paNa AtmAne nathI hoto. eTale 'asaMdigdhatvAt" A hetu asiddha nathI.temaja "AtmA prakAza svabhAvavALo che, boddhA=jANanAra hovAthI' je prakAza svabhAvavALo nathI hoto te boddhA paNa nathI hoto, jema ghaDo, AtmA jANavAvALo nathI, evuM nathI.ghaTa kazuM jANato nathI, to te prakAza svabhAvavALo paNa nathI. tathA je (nara) je kriyAno kartA hoya (nara-) te puruSa te kriyAno viSaya nathI hoto, jema gatikriyAno kartA caitra gatikriyAno viSaya nathI, caitra gamana karaze to te koi gAma vagerene viSaya banAvIne ja karaze, paNa potAnI tarapha javA mATe gamana kriyA kare nahiM. eTale pote gatikriyAno viSaya banato nathI. ema AtmA jJapti kriyAno kartA che. tethI te teno viSaya nathI mATe zatikriyAnA kartA tarIke AtmA siddha thayo eTale jJatikriyAno karanAra hovuM enuM ja nAma prakAzamaya hovuM. 50. zaMkAkAra - jo AtmA prakAza svabhAvavALo che, to pachI tenAM para AvaraNa kayAMthI ? (pahelethI) AvaraNa che, to pachI sadA rahevAM ja joie ne ! jo AtmA para AvaraNa ja hoyato prakAzasvabhAvano zo matalaba ? samAdhAna H jema caMdrasUraja vagere prakAzazIla che, to paNa dhULa nIhAra-jhAlaka, vAdaLa vagere dvArA AvaraNa AvI jAya che. tema jJAnAvaraNIyAdi karmathI AvaraNa saMbhavI zake che. ane jema joradAra pavanathI caMdrasUryanAM AvaraNa dUra haTI jAya che, tema pracaMDapavanasamA dhyAna-bhAvanAdithI AtmAnA AvaraNa vilayapAmI jAya che. zuM bandrAvi-tA0 | 2 -05vanAtha0-tA0 / rU vinayastha zveti-40 mu0 % v + dhab= prAya: (pu.) samAsa je annaneM bhAvavo samAna, milatA khulatA, bahudhA, (saMhi) 1 'aThuM ghara nAnAmi " Avo anubhava thAya paNa a mAm jJAnAmi Avo to anubhava paNa thato nathI. hA e vAta sAcI che ke anya viSayanuM jJAna karatA AtmAne te viSayanuM ane viSayanA jJAnanuM bhAna thAyaeTale pote A jJapti kriyAne kare che enI khabara AtmAne cokkasa paDe che. emAM vAMdho nathI kAraNa ke gamanakartA caitrane khabara paDe ja che ne ke pote jai rahyo che. vaLI huM AtmAne oLakhu chuM tyAM paNa huM mane oLakhuM chuM." evo mAtra tAtparya nathI paraMtu "huM." eka zAzvata caitanya dravya chuM' ema jenuM potAne bhAna na hatuM te vizeSanuM ahIM jJAna karavAnuM che, eTale huM karatA alaga viSaya bane che."huM mArI jAtane oLakhuM chuM '"ahIM paNa potAnA koI vizeSa dharmane pramAtA viSaya banAve che, ema dareka jAtanI kSaprikriyAmAM AtmA khuda karatA anyane viSaya banAve che, bhale pachI pote te prakriyAthI abhinna hovAthI khudanuM bhAna kare temAMpaNa aruM mam nAnAmi evo AkAra to nathI paDato, paraMtu adde paruM jJAnAmi ema "jAnAmi"thI svanI khabara paDe che- bhAna thAya che.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 21/1/15 kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt, tadvadevAnAderapi jJAnAvaraNIyAdikarmaNaH pratipakSabhUta-ratnatrayAbhyAsena vilayopapatteH / 8 52. na cAmUrttasyAtmanaH kathamAvaraNamiti vAcyam, amUrtAyA api cetanAzaktermadirAmadanakodravAdibhirAvaraNadarzanAt / $ 53. athAvaraNIyatatpratipakSAbhyAmAtmA vikriyeta na vA ? kiM cAtaH ? " varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphalaH // " iti cet, na, asya dUSaNasya kUTasthanityatApakSa eva sambhavAt, pariNAminityazcAtmeti tasya pUrvAparaparyAyotpAdavinAzasahitAnu 'vRttirUpatvAt, pramANamImAMsA 51. zaMkAkAra - jo AvaraNa sAdi hoya to ja teno upAyathI nAza saMbhavI zake ? * samAdhAna - nA, AvuM jarUrI nathI. sonA upara mala anAdi kAlano lAgelo hovA chatAM khAra* mRtyuTa pAka vagere dvArA te mala dUra thAya che. tenI jema jJAnAvaraNIya vagere karma pravAhathI anAdi kALanAM hovA chatAM te AvaraNanA virodhI = samyagdarzana-jJAna-cAritranA abhyAsathI temano vinAza saMbhave che. 52. zaMkAkAra - amUrta AtmA para AvaraNa kevI rIte AvyA ? samAdhAna - jema amUrta cetanA zakti upara madirA, madanakodrava AdinAM kAraNe AvaraNa Ave che tema. eTale ApaNI cetanA zakti to rUpAdi rahita hovAthI carmacakSuthI-laukikapratyakSa bAhya-iMdriyathI jANI zakAtI nathI, eTale amUrta che, chatAM madirAvi. mUrta padArthothI temAM--te zaktimAM khAmI Ave che, evuM ApaNe madirA pIdhela mANasamAM joie chIe. tema AtmA amUrta hovA chatAM mUrtimaMta jJAnAvaraNIyAdi karmathI Atmazaktino hrAsa saMbhavI zake che. 53. zaMkAkAra - zuM zAnAvaraNIya vagere karmathI ane tenAM pratipakSabhUta ratnatrayathI AtmAmAM vikAra- pheraphAra Ave che. - pedA thAya che ke nahi ? f =AtaH = ane vikAra AvavAthI zuM thAya ? eTale tenuM pariNAma AtmAne zuM maLe ? jemake varasAda varSe ke taDako paDe AkAzanuM zuM bagaDe ? te bannenuM phala cAmaDAmAM jovA maLe, have jo AtmA cAmaDA sarakho hoya to anitya banI jaze. ane AkAza jevo nitya hoya to tenAM upara AvaraNa ke ratnatrayano kazo prabhAva nahIM paDe ? samAdhAna - A doSa kUTastha nitya mAnavAnA pakSamAM saMbhave, jyAre AtmAto pariNAmI nitya che. ethI jUnA paryAyano nAza ane navA paryAyano utpAda thavAnI sAthe Atmadravya- dravyarUpe anuvartanAra--anUsUta hoya che. eTale jJAnAdi zaktimAM upaghAta ke anugraha thavA mAtrathI kaMI AtmA sarvathA anitya banI jato nathI, ane sarvathA nityapaNa raheto nathI. mATe amAre to kazo vAMdho nathI. 1 -0 sahitAnuvRttarUpra0-De0 / 1 amuka cokkasa prakAranA kSAravALI mATI rasAyaNonuM kAma kare che, ane tethI vijAtIya teja saMyoga ApatA khANamAMthI nIkaLatA sonAmAM bIjA tattvo je bhaLelA hoya che te dUra thavA mAMDe che. mATInA ghaDAmAM sonuM ane boreksa pAvaDara (kSAra hoya che, mAravADamAM sogI kahe che) nAMkhavAmAM Ave che, pachI prAImasathI garama karavAmAM Ave che, tethI sonAmAMthI mela judo paDe che.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/15 ekAntanityakSaNikapakSayoH sarvathArthakriyAvirahAt, yadAha "arthakriyA na yajyeta nityakSaNikapakSayoH / mAmAkhyAM bAvAnAM sAM nakSapAtA matA " [nathI. 2.2] ti 26 che. 654. nanu pramANAdhInA prameyavyavasthA / na ca mukhyapratyakSasya tadvato vA siddhau kiJcit pramANamasti / pratyakSaM hi rUpAdiviSa'yaviniyamitavyApAraM nAtIndriye'rthe pravartitumutsahate / nApyanumAnam, pratyakSadRSTaliGgaliGgisambandhabalo [pa]jananadharmakatvAttasya / Agamastu ydytiindriyjnyaanpuurvksttsaathavaH, tataretarAva : paraMtu ekAMta nityapakSamAM ane ekAMta kSaNikapakSamAM koI paNa jAtanI arthakriyA ghaTI zakatI nathI. nathIyarI mAM kahyuM che ke - nityapakSamAM ke kSaNikapakSamAM anukramathI ke yugapatu arthakriyA ghaTI zakatI nathI. te artha kriyA padArthanA lakSaNa tarIke mAnya che. (2.1) ll1pa temanA hisAbe AtmAmAM vikAra na saMbhave, temane AtmAmAM vikAra mAne to nityapaNuM jatuM rahe, athavA navo navo AtmA pedA thato hovAthI pUrvanuM AvaraNa navA upara lAge ja kayAMthI? ane ratnatrayano abhyAsa to punaHpunaHkriyArUpa che, te paNa kSaNikamAM ghaTI na zake, kA.ke. ekavAra kriyA kare teTalAmAM to te nAza pAmI jAya. jema eka divase jeTaluM caNatara karyuM te paDI jAya to koI divasa mahela bane ja nahIM. Ama tame jene zabdArtha vigereno pATha karAvo ane bIjA divase bIjI vyakti, trIjA divase trIjI vyakti Ave to koine te pAThano abhyAsa saMbhavI na zake, ethI koIno pATha pAko paNa na thaI zake) 54. pUrvapakSa (pUrvamImAMsaka kumArila bhaTTa) prameyanI vyavasthA pramANane adhIna che, eTale A vastu AvI che, AvI vyavasthA tAdaza rUpe te vastune koI paNa pramANathI jANIne ja karI zakAya. jyAM sudhI pramANathI tevuM jJAna na thAya tyAM sudhI "A padArtha Ama ja che" evo nirNaya laI zakAto nathI. kevalajJAna ke kevalajJAnI prameyarUpa to che, paNa mukhya pratyakSa kevalajJAna ke kevalajJAnI tenI siddhi karavAmAM koI pramANa nathI. eTale pratyakSano vyApAra rUpAdi viSayamAM ja niyata dekhAya che, mATe atIndriya evAM kevalajJAnamAM pravartavA te samartha nathI banI zakato. tyAM anumAna paNa lAgu paDI zakatuM nathI, kAraNa ke te to pratyakSathI dekhAyela liMga-sAdhana liMgIsAdhyanA avinAbhAva saMbaMdhanA baLathI ja utpanna thavAno teno dharma-svabhAva che. atIndriya jJAnapUrvakanuM Agama atIndriya jJAna che jenuM = te sarvajJa (gatayiM jJAna yastha = sarvajJa ) sarvajJa pUrvakakakAraNa - janaka che jenuM tevuM je Agama che. te ja tenuM sAdhaka che, ema mAnazo to itaretarAzraya doSa Avaze. (zlokavArtika sUtra 2 zloka 142) mAM A pramANe doSa darzAvyo che..... "Agama vinA mukhya pratyakSa siddha thaI zakatuM nathI ane mukhya pratyakSa vinA Agama siddha thaI zakatuM nathI. sarvajJa praNIta tarIke te Agama siddha thae chate te sarvajJanuM Agama pramANa bhUta bane, ane te 1 viSayatif-0 -0 5 2 -0nopanitatha0 -0 50 / 3 -0zraya-tA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 /1/1/15 pramANamImAMsA "narte tadAgamAtsidhyena ca tenAgamo vinA / " [zlokavA0 sU0 2. zlo0 142] rUti aa pauruSeyasta tAiva nAcevA copa- - "apANipAdo hyama'no grahItA pazyatyacakSu sa zrRNotyakarNaH / sa vetti vizvaM na hi tasya vettA tamAhuragryapuruSaM mahAntam // " [zvetAzva0 3.16] ityAdiH kazcidarthavAdarUpo'sti nAsau pramANam vidhAveva prAmANyopayamAt / Agama pramANarUpe siddha thAya tyAre "te sarvajJa praNIta che", ema siddha thAya. eTale Agama pramANa bhUta siddha na thAya tyAM sudhI te AgamanA AdhAre "A sarvajJa praNIta che" evuM siddha kema thAya? "atIndriya padArthanuM pratipAdana AgamamAM karela che mATe tevA padArthano draSTA koka hovo joie A rIte anumAnathI atIndriya padArtha pratipAdaka AgamanA AdhAre sarvAnI siddhi thAya, paraMtu jyAM sudhI sarvajJa ja siddha na bane, to tenAthI praNIta atIndriya pratipAdaka Agama kyAMthI siddha thAya? kAraNa ke koI sarvaza ja na hoya to atIndriya pratipAdaka Agama pramANabhUta siddha kevI rIte thAya? AgamamAM prarUpelA atIndriya padArtho satu - vAstavika che, e ApaNA jevAne to khabara paDe nahi, eTale "Agama satya che" e siddha karavA mATe pahelA atIndriya draSTA- sarvajJa siddha karavo jarUrI che, ane asiddha AgamanA AdhAre uparokta anumAna kevI rIte karI zakAya? zaMkAkAra - tevA Agamane apauruSeya mAnIzuM tethI tenAM prAmAyamAM koI zaMkA nahi rahe. 0 samAdhAna - (pUrvapakSa) - Agamane apauruSeya mAnazo to teno koI pratipAdaka siddha ja nahi thAya. eTale AvA AgamathI atIndriya pratipAdaka AgamanA praNetA tarIke sarvajJa siddha thaI zakato nathI. je vaLI - "hAtha paga vinAno hoI vegazALI che, netra vagaranA hovA chatAM badhu dekhe che, karNa vagarano hoI badhu sAMbhaLe che, te AkhA vizvane jANe che. paNa tene koI jANatuM nathI. teja sarvottama mahAna purUSa che." ema zvetAzvataropaniSadra (3.19) mAM kahyuM che. AvuM je kAMI AgamamAM dekhAya che, te to mAtra arthavAda che. A kaMI pramANa bhUta na kahevAya, eTale sarvajJane siddha karavA AvA arthavAdane pramANarUpe na mUkI zakAya. AgamanI pramANatA vidhi (kartavya)nA viSayamAM ja mAnelI che. pratyakSa, anumAna, ane AgamathI anya pramANane to ahIM avakAza ja nathI. sarvajJa sadeza koI vyakti 10pAdau ghama0 -tA0 / 2 atra 'javano' ityeva samyaka, tasyaiva zaGkareNa vyAkhyAtatvAt / 3 vaidya-zvetA0 / 1 vidhi eTale "panA neta" AvA je vidhAna karanArA vAkya che, ke jenA dvArA koIka yAgAdi anuSThAnanuM vidhAna karAtuM tevA vAkyo AgamamAM darzAvelA che, eTale ke AgamamAM ghaNI jAtanA vAkyo Ave che, koI arthavAda-prazaMsArUpe hoya jema kavi koInuM varNana karavA lAge to aneka vadhArAnA atizaya paNa sAhitya sauMdarya mATe batAve che, tema bhaktithI varNana karatAM prazaMsA karatA paNa AvuM bane ja che, "athAto ghanaphA " vagere koI adhikArarUpe hoya, te badhA pramANabhUta nathI manAtA, paraMtu vidhivAkya hoya teja pramANabhUta kahevAya che.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/16 47 pramANAntarANAM cAtrAnavasara evetyAzaGkayAha prajJAtizayavizrAntyAdisiddhestatsiddhiH // 16 // 655. prajJAyA atizayaH-tAratamyaM kvacidvizrAntam, atizayatvAt, parimANAtizayavadityanumAnena niratizayaprajJAsiddhyA tasya kevalajJAnasya siddhiH, tatsidvirUpatvAt kevalajJAnasiddheH / 'Adi'grahaNAt sUkSmAntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt ghaTavadityato, jyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapattezca tsiddhi, yAda "dhIratyantaparokSe'rthe na cet puMsAM kutaH punaH / tinAvisaMvAdaH zrutA sAthanAtaram " [ddhivi. pR.0422A] prasiddha nathI, mATe upamAna lAguM paDI zakatuM nathI. sarvajJanA abhAvamAM koI kAma aTakatuM nathI, mATe arthApati pramANa lAgu paDI zakatuM nathI. kA.ke. atIndriya padArthanI jANakArIto apauruSeya Agama (veda)thI paNa saMbhavI zake che, bIjo badho vyavahArato ApaNA jevAthI zakya dekhAya che. ane abhAva pramANathI ulTo sarvajJano abhAva ja siddha thaze. Ama sarvA-kevalajJAnanI siddhimAM eka paNa pramANa lAgu paDI zakatuM nathI. ' AzaMkA uThAvI tenuM samAdhAna karavA AcAryazrI sUtra darzAve che....... prajJAnA tAratamyanI vizrAnti vagerenI siddhithI kevalajJAnanI siddhi thAya che. ll1NA 55. "prajJAno atizaya arthAt taratamabhAva kayAMka vizrAMta thAya che, kAraNa ke te atizaya che." koI paNa atizaya kyAMka avazya virAma pAme che. jema parimANano atizaya AkAzamAM vizrAMta thAya che. (ghaTapaTAdinA parimANamAM tAratamya dekhAya che, enI parAkASThA AkAzamAM AvI jAya che. tema "ApaNAmAM jJAnanI taratamatA dekhAya che, mATe tenI parAkASThA kayAMka hovI joie" Ama anumAnapramANathI niratizaya arthAt sarvotkRSTa arthAt taratamabhAva vinAnI prajJA siddha thavAthI kevalajJAna siddha thAya che. niratizaya prajJAnI siddhi ja kevalajJAnanI siddhi rUpe che. kAraNa ke kevalajJAna ja taratamatA vagaranuM che. sUtramAM mUkela Adi zabdathI Ama anumAna paNa ApI zakAya che, ke "sUma (paramANu vigere) antarita (kAlavyavahita rAma-rAvaNa vagere padArtha) ane dUra (kSetra vyavahita merUparvata naMdIzvara dvIpa vagere) padArtho koIkanAM pratyakSajJAnanAM viSaya che, prameyarUpa hovAthI," je prameya hoya te koikanA pratyakSano viSaya avazya hoya che, jema ghaTa. vaLI jyotiSa saMbaMdhI jJAnamAM je avisaMvAda dekhAya che, te sarvazavinA bIjI koI rIte saMbhavI na zake, mATe jyotiSanA saMvAdI jJAnanAM AdhAre paNa sarvazanI siddhi thAya che. kahyuM paNa che ke.. atyaMta parokSa padArthane koI purUSa avazya jANe che, evuM na hoya to jyotiSa jJAnamAM je visaMvAdano abhAva jovA maLe che, te kayAMthI Avata? [Agane anumAnathI jANIe to tenuM cokasAI pUrvaka svarUpa kahI na zakIe, aMdAja mAtrathI kahetA koka vAtamAM khoTA paDIe ja chIe = visaMvAda Ave che, paNa jene enuM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 /1/1/16 pramANamImAMsA 656. api ca-"nodanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM viprkRssttmevjaatiiykmrthmvjayati nA jinendriya" [zAvara mA .2.2] iti vadatA bhUtAdyarthaparijJAnaM kasyacit puMso'bhimatameva, anyathA kasmai vedastrikAlaviSayamartha nivedayet ? / sa hi nivedayaMstrikAlaviSayatattvajJamevAdhikAriNamupAdatte, tadAha vitnaviSayaM tattva sai velo nitA abhaththAvarapauttAtra veda tathA nara: " [ffi05.0428A] - sAkSAta svarUpa jANyuM hoya te DITo TuDITo pUrepUrAM svarUpane jaNAvI zake. jyotimAM eka eka kaLAno sekaMDamInITamAM thayelo pheraphAra jaNAvavAmAM Ave che, evuM gaNita temanA bhramaNanA AdhAre thAya che, paraMtu emanuM bhramaNanuM spaSTa svarUpa ApaNe sAkSAt karI zakatA nathI, tethI teno sAkSAtkArI koI sarvajJa avazya hovo joIe.] enA javAbamAM ema kahIe ke zruta-zAstranA AdhAre A badho saMvAda saMbhavI zake che. to te zAstranI racanA mATe bIjA koI sAdhananI AvazyakatA paDe che." (ane je bIjuM sAdhana pAchuM sarvajJa sivAya anya kazuM saMbhavI na zake) (413 siddhi vi.). 56. vaLI zAbara bhASyamAM kahyuM che ke veda to bhUta, vartamAna bhaviSya, sUthama, vyavahita, bhIMta vagerethI - avarodhAyeluM, dUra rahevuM. temaja AvI jAtano bIjA paNa padArthonuM jJAna karAve che. paNa indriyo saMbadhdha arthanuM jJAna karAvanArI hovAthI IndriyathI AvuM jJAna utpAdana thaI zakatuM nathI. AvuM kahevA dvArA bhUtAdi padArthanuM jJAna koIka purUSamAM che, evo svIkAra thaI jAya che. jo koI paNa purUSane AvuM naikAlika jJAna na hoya to veda AvuM naikAlika jJAna kone karAve? traNe kAlanA padArthanuM pratipAdana karato veda nikAlika viSayatattvanAM jANakAra vyaktinI cADI khAya che. (vaLI tIrthakara sarvajJa hatA tenI siddhi SaDUjIvanikAyanI prarUpaNA karI Ape che, jagadIzacaMdrabojha leboreTarImAM vanaspatimAM jIvasiddha karyo hato tyAM sudhI laukikajIvo tevI vAtathI ajJAta hatA. paraMtu prabhue to hajAro varSo pahelA AcArAMga, darzavaikAlika vagere Agama graMthomAM sthAvaramAM jIvanI hayAti jaNAvelI che, prabhusarvajJa na hota to AvA arUpanuM jJAna kyAMthI thAta?) siddhi vi. 414 mAM. kahyuM che ke -"jo ekAne AvaraNano kSaya thaI ja zakato nathI, tethI purUSane tevuM zAna thatuM nathI, evuM kahIe to pachI veda trikAlanA viSayavALuM tattva kone nivedana kare che?" ApaNane to traNakAlanuM jJAna che nahi. tethI te tattvone ApaNe jANatA nathI. tethI mAtra vedanI vAtamAM hA e hA karavAnuM thAya. [je dezathI ApaNe sarvathA ajANa hoIe tenAthI ApaNe koI levA devA na hoya te bAbatanI jANa ApaNane koI Ape to te kevuM kahevAya? amerikAnuM nAma sAMbhaLyuM hoya to ApaNo mitra
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/16 49 iti trikaalvissyvstunivednaa'nythaanuppttertiindriykevljnyaansiddhiH| 57. kiJca, pratyakSAnumAnasiddhasaMvAdaM zAstramevAtIndriyArthadarzisadbhAve pramANam / ya eva hi zAstrasya viSayaH syAdvAdaH sa eva pratyakSAderapIti saMvAdaH, tathAhi ApaNane tyAMnI vAta jaNAve. paNa kAMI ApaNA gharaDAmAbApane kahevAno zo matalaba? jene cAyano aMza mAtra khabara nathI tenI sAme te vAta jaNAvIe ane avacchedaka avacchinna paddhatithI temanI sAthe nyAyapUrNa zAstrIya bhASAmAM vAto karIe to ApaNe kevA lAgIe ?] ema vedanuM aikAlIna artha pratipAdana bIjI rIte saMbhavI zakatuM na hovAthI saikAlika arthavettAnI siddhi thAya che, tenAthI kevalajJAnanI siddhi thAya che. jema sAme pAtra vinA koI mahAdAnI banI zakato nathI, tema koI paNa puruSa traNe kAlanuM jJAna meLave ja nahIM to "veda traNe kAlanuM jJAna ApanAra che," ema prasiddha kema bane? jyAM sudhI koIne traNe kALanuM jJAna Ape nahIM tyAM sudhI A prasiddha thAya nahiM, jyAre Apaze tyAre vedamAM trikALanuM jJAna che e prasiddha to banaze, eTale ke "sa hi nivedaya"= traNe kALanuM jJAna koIkane ApatA koIka adhikArI puruSane trikALavettA tarIke grahaNa karAvI Ape che, eka paNa mANasa ghaDAmAM hAtha nAMkhI aMdaranI vastune jANe nahIM, tyAM sudhI vAtanI khabara kevI rIte paDe ke ghaDAmAM ATa ATalI jAtanI vastuo che. eTale koI eka puruSa evo joIze ke je aMdaranI vastuone jANe pachI ja prasiddha thaI zake ke AmAM Ama che. keseTamAM "A A gIta che" A vAtanI khabara keseTa kevI rIte ApI zake? eTale ke "mArAmAM A gIta che", evuM bIjAne nivedana jANa kevI rIte karI zake? uttaramAM Ama ja kahevuM paDe ke pote saMbhaLAvIne. basa to veda paNa AvuM to jaNAve che ke mArAmAM traNa kALanuM jJAna che, to teNe paNa koI puruSane saMbhaLAvavuM paDaze ane sAMbhaLatA te puruSa paNa trikALavettA banI ja jaze, jema amane to evuM mAnya ja che ke 14 pUrva bhaNatA te zrutakevalI bane che. ethI ame kahIe che ke 14 pUrvamAM traNe kALanuM jJAna raheluM che.] 57 vaLI pratyakSa ane anumAnathI jeno saMvAda siddha che, evA Agamo atIndriyArthadarzanA sadbhAvamAM pramANa che. eTale atIndriyArthadarza sadbhAvanI siddhi paNa AgamathI ja thaI, kA. ke. tenA AgamanA bIjA viSayo pratyakSa ane anuMmAnathI pramANabhUta che, mATe A paNa pramANabhUta che. jema AcArAMgamAM "AtmA che" evuM jaNAvyuM che, tenuM "huM sukhI chuM," huM duHkhI chuM" evuM aha-pratyaya svarUpa mAnasa pratyakSa thAya che. ane zarIra kArya che tenA kartA tarIke anumAnathI AtmAnI siddhi thAya che. ema Agama vacanonI saMvAditA jovA maLe che. tethI Agama pramANabhUta bane che. tevA ja AgamamAM sarvazA sadbhAvanA vacana che. mATe sarvaza AgamathI siddha thaI jAya che. athavA Agamano viSaya je syAdvAda che, teno pratyakSAdithI saMvAda sadhAyelo jovA maLe che. eTale pratyakSa vagerethI paNa tevuM jovA-jANavA maLe che. te A pramANe... "dareke dareka vastu svarUpathI sat che ane pararUpathI asat che. anyathA jo pararUpathI paNa vastune sata mAnazuM to dareka padArtha sarvamaya banI jaze. eTale ghaTa svarUpe satu che. tema paTa maTha ityAdi rUpe paNa sata thaI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 /1/1/16 pramANamImAMsA "sarvati svarUpe paraveor nApti anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // " iti dizA pramANasiddhaM syAdvAdaM pratipAdayannAgamo'rhatassarvajJatAmapi pratipAdayati, yadastuma--- "yadIyasamyaktvabalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramAtmabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAya // " [ 2] iti / pratyakSaM tu yadyapyandriyira ya)kaM nAtIndriyajJAnaviSayaM tathApi samAdhibalalabdhajanma'kaM yogipratyakSameva bAhyArthasyeva svasyApi vedakamiti pratyakSato'pi tatsiddhiH / 68, atha "jJAnama pratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / ezvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam // " iti vacanAtsarvajJatvamIzvarAdInAmastu mAnuSasya tu kasyacidvidyAcaraNavatopi tadasambhAvanIyam, jaze ane tethI paTAdi saMbaMdhI arthakriyA ghaTathI paNa thaI jaze, evuM mAnavAnI Apatti Avaze. ane jo svarUpathI satuM na mAnIe to koI paNa vastunuM koI paNa jAtanuM svarUpa nahi bane. paTarUpe ghaTa asatu tema ghaTa rUpe paNa asat banI jatA "ghaTa saMbaMdhI arthakriyA paNa nahi thaI zake', e svIkAravuM paDaze." AvI syAdvAda zailI AgamamAM pratipAdita che. tevuM ja pratyakSa / anumAnathI jovA maLe che. A rIte = A dizA pramANe A vAta dareka vastu mATe hovAthI prANasiddha syAdvAdanuM pratipAdana karIne dvArA Agama ahaMnI sarvazatAnuM paNa pratipAdana karI ja le che. zAstranI stuti karatAM ame ayoga dvAaizikAmAM kahyuM che ja ke - jenA samyakapaNAnA baLe Apa jevAnA paramAtmabhAvane samajI zakIe chIe, kuvAsanAnA pAzano nAza karanArA evA tArA zAsana-Agamane namaskAra ho. te joke pratyakSa Indriya janya hovAthI atIndriya jJAna teno viSaya banato nathI, to paNa samAdhinA baLathI utpana thanArUM yogipratyakSa pote bAhyarthanI jema potAnI atIndriyajJAnarUpa jAtane paNa jANe che. Ama pratyakSa pramANathI paNa atIndriya jJAnanI siddhi thAya che. samAdhibaLathI pratyakSa thAya che, eTale ke yogAbhyAnita = yoga eTale samAdhi tenA mATenA sAdhanabhUta je yamaniyamAdine vize abhyAsa ane Izvara praNidhAnano abhyAsa karavAthI pedA thayelo dharma vizeSa = zreSTha puNya, tenA be bheda paDe che. Izvara dhyAnathI IzvaranI kRpA meLavIne je svacchajJAna prApta thayuM hoya tevA dharmathI sahakRta mana dvArA AkAzathI mAMDI paramANu sudhInA tamAma padArthonuM jJAna haMmezA thayA kare te yuktayogI. uparanI jema yogAbhyAsa karatA jJAnaprApta thAya che, paNa pratyakSa karavA mATe ciMtAvizeSa upayoganI sahAyatA levI paDe che, eTale satata jJAna na hoya (jema avadhijJAna labdhivALo jyAre upayoga mUke tyAre jJAna thAya.) te yu%AnayogI. A bannethI yogI dUra vyavahita, bhUtabhAvi badhA padArthane sAkSAt jANe che. 1 -0janmakayogi0 -20 mu0| 2 apratighAtam /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/16 51 yatkumArila: "matha cehatyAn rahAvina pAna kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvaiyaM mAnuSasyai kA " iti, AH ! sarvajJApalApapAtakin ! durvadavAdin ! mAnuSatvanindArthavAdApadezena devAdhidevAnadhikSipasi ? ye hi janmAntarAjitorjitapuNyaprAgbhArAH surabhavabhavamanupamaM sukhamanubhUya duHkhapaGkamagnamakhilaM jIvalokamuhidhIrSavo narakeSvapi kSaNaM kSiptasukhAsikAmRtavRSTayo manuSyalokamavateruH, janmasamayasamakAlacalitAsanasakalasurendavRndavihitajanmotsavAH kikarAyamANasurasamUhAhamahamikArabdhasevAvidhayaH svayamupanatAmatiprAjyasAmrAjyazriyaM tRNavadavadhUya samatRNamaNizatrumitravRttayo nijaprabhAvaprazamiteti'mara'kAdijagadupadavAH zukladhyAnAnalanirdagdhaghAtikarmANa AvirbhUtanikhilabhAvAbhAvasvabhAvAvamAsikevalabaladalitasakalajIvalokamohaprasarAH surAsuravinirmitAM samavasaraNabhuvamadhiSThAya [ema dareka padArthamATenI A vyavasthA AgamamAM (prabhue) dazavI che, AvuM Agama A vyavasthAne darzAve tyAre sAthosAtha tenA katanI paNa jANa thaI jAya che ke jene A sarvapadArthanuM jJAna hatuM jethIja AvuM Agama racAI zakayuM]. 58. zaMkAkAra-mImAMsaka: je jagatpatinuM jJAna, vairAgya, aizvarya ane dharma apratihata che. ane A cAre svabhAva siddha che. (te ja sarvajJa-Izvara che). A vacanathI sarvajJa Izvara vagere hoya. paNa manuSya sarvajJa na hoI zake. bhale nA ! te keTaloya vidyAvAnu-cAritravAnuM hoya. - kumArila bhaTTa kahyuM che ke veda jJAnamaya zarIravALA hovAthI brahmA viSNu ane mahezvara bhale sarvajJa hoya! paraMtu manuSyamAM vaLI sarvajJatA kevI? (Ane javAbamAM) jaino kahe che > are ! sarvazane khoTA TharAvanAra pApI ! are durvacana bolanArA! manuSyapaNAnI niMdA karavAnA bahAne devAdhideva upara tuM AkSepa kare che. jemaNe pUrva janmamAM joradAra puNya samUha upArjana karyo che. devabhavanAM nirUpama sukhane anubhavI dukha rUpI kAdavamAM phasAyela saMpUrNa jIva lokano uddhAra karavAnI IcchAthI narakamAM paNa paLavAra sukhanI sudhAvRSTi karIne manuSya lokamAM avatAra lIdho. emanA janmanI sAthe potapotAnA Asano calAyamAna thatAM cosaTha Indroe bhegAM maLIne temano janma mahotsava mAMDayo, jemanI AgaLa sevakabhAva dhAraNa karato evo devasamudAya "pahelA huM pahelA huM sevA karUM" evI hariphAI karatA utsAhapUrvaka sevA kare che, potAnA meLe prApta thayela utkRSTa koTinI rAjya samRddhine taNakhalAnI jema choDIne ghAsa ane maNi tathA zatru ane mitra pratye samabhAva rAkhanArA potAnAM prabhAvathI jagatanA kudaratI Iti- Aphato tathA mAri Adi rogacALo vigere upadravo jemaNe zAMta karI dIdhA che. zukla dhyAna rUpI agni vaDe ghAti karmone jemaNe bALIne khAka karI dIdhA che, sarvapadArthanA bhAva ane abhAva svarUpane prakAzita karanAra evA pragaTa thayelA kevalajJAnanA balathI samasta jagatanA jIvonA moha ane ? atikinAvI : : cA paNa pA : : In - - 2 karo nahi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52/1/1/16 pramANamImAMsA svasvabhASApariNAminIbhirvAgbhiH pravartitadharmatIrthAzcatustriMzadatizayamayI tIrthanAthatvalakSmImupabhujya paraM bahma satatAnandaM sakalakarmanirmokSamupeyivAMsastAnmAnuSatvAdisAdhAraNadharmopadezenApavadan sumerumapi leSTavAdinA sAdhAraNIkartuM pArthivatvenApavadeH ! / kiJca, anavaratavanitAGgasambhogadurlalitavRttInAM vividhahetisamUhadhAriNAmakSamAlAdyAyattamanaHsaMyamAnAM rAgadveSamohakaluSitAnAM brahmAdInAM sarvavittvasAmrAjyama ! yadavadAma stutau "madena mAnena manobhavena krodhena lobhena sasammadena / parAjitAnAM prasabhaM surANAM vRthaiva sAmrAjya rUjA pareSAm // " [ ayoga-25] ajJAnanA phelAvAno nAza karanArA, devo ane dAnavoe racelI samavasaraNa bhUmi upara birAjamAna thaI potA potAnI bhASAmAM pariNamanArI vANIthI dharmatIrthane pravartAvanArA, cotrIza atizayothI suzobhita, tIrthakara lakSmIne bhogavI parabrahma anavarata AnaMda svarUpa badhAkarma thI chUTakAro evA mokSane pAmI cUkelA che, evAM tIrthaMkara paramAtmAne manuSyatva vagere sAdhAraNa dharmono ullekha karI utArI pADato avarNavAda-niMdA karato maMdarAcalane paNa pRthvI rUpe hovAthI mATInA DhephAnI tole gaNIne tuM niMdA kara, vaLI satata nArI-aMganA saMbhogathI kAmuka vRttivALA vividha zastra samUhane dhAraNa karanArA, akSamAlA vagerenA AdhAre jemanuM mana saMyamita bane che ataH eva = A kAraNothI rAga, dveSa ane mohathI kaluSita evAM brahmA viSNu mahezane sarvazatva- sAya sopavama Ave che. (13 mA 3vI AzcaryanI vAta cha. ?) ame bhayo dvAtriMzi stuti (25)mA cha, 3 -mahathI, mamimAnathI, mahanathI, opathI, lobhathI mohathI je pUrNa rIte atyaMta parAbhava pAmela che evAM anya devatAonI vizva prabhutAnI yAtanA = 1 atizayAH 34 "teSAM ca deho'dbhutarUpagandho nirAmayaH svedalavojjhitazca / zvAso'bjagandho rudhirAmiSaM tu gokSIradhArAdhavalaM hyavinam // 1 // AhAranIharavidhistvadRzyazcatvAra ete'tizayAH sahotthAH / kSetre sthitiryojanamAtrake'pi nRdevatiryagjanakoTikoTeH // 2 // vANI nRtiryaksuralokabhASA saMvAdinI yojanagAminI ca / bhAmaNDalaM cAru ca maulipRSThe viDambitAharpatimaNDalabhi // 3 // sAneca gavyUtizatadvaye rujA vairetayo mAryativRSyavRSTayaH / durbhikSamanyasvakacakrato bhayaM syAnnaita ekAdaza karmaghAtajA : // 4 // khe dharmacakraM dhamarA: sapAdapIThaM mRgendrAsanamujjvalaM ca / chatratrayaM ratnamayadhvajo'yinyAse ca cAmIkarapaGkajAni // 5 // vapratrayaM cAru caturmukhAGgatA caityagumo'dhovadanAca kaNTakAH / dumAnatirdundubhinAda uccakairvAto'nukUlaH zakunAH pradakSiNAH // 6 // ganyAmbuvarSa bahuvarNapuSpavRSTiH kacazmabhunakhApravRddhiH / caturvidhAmaya'nikAyakoTirjaghanyabhAvAdapi pArzvadeze // 7 // RtUnAmindriyArthAnAmanakalatvamityamI / ekonaviMzatirdevyAzcatusliMzacca mIlitAH // 8 // " [abhidhA0 1.56-63] mu-Ti0 2 lobhena ca samma030 / A sAtha-sAmoma, paribhAvipatya vizvaprabhutA, 2% -cI, vahanA, yAtanA (sa.) asama (104) paNapUrvapata, viza, atyaMta (A.B.)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/16+17 pa3 iti / athApi rAgAdidoSakAluSyavirahitAH satatajJAnAnandamayamUrtayo brahmAdayaH, tarhi tAdRzeSu teSu na vipratipadyAmahe, avocAma hi "yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo'stu te // " [ayoga-31] iti / kevalaM brahmAdidevatAviSayANAM zrutismRtipurANetihAsakathAnAM vaitathyamAsajyeta / tadevaM sAdhakebhyaH pramANebhyo'tIndriyajJAnasiddhiruktA // 16 // vAthaafmAvISya 27. 6 59. sunizcitAsambhavabAdhakatvAt sukhAdivat tatsiddhiH iti sambadhyate / tathAhi kevalajJAnabAdhakaM bhavat pratyakSaM vA bhavet pramANAntaraM vA ? / na tAvat pratyakSam, tasya vidhAvevAdhikArAt "sakhya ddha vartamAna hare rAtriA " [snovA kUka rasto 84] iti svayameva bhASaNAt / mathAmaNa nakAmI ja che. eTale tevA devone jagatanuM rAja sopavuM nakAmuM che. (eTale bicArA AMtara zatruthI khuda pIDita che, e vizvanI saMbhALa zuM rAkhI zake?) have jo tame brahmAdine rAgAdi doSanI kaluSatAthI rahita satata jJAnAnaMdamaya kahetA ho to amane temAM koI vivAda-virodha nathI. ame kahyuM che ke - jo koI paNa darzana-matamAM kayA kayA abhidhayA- je koI paNa nAmathI, koI paNa svarUpe tuM jo doSa kAluSya vagarano hoya to te Apa ja cho, evA he bhagavana! tamane namaskAra ho ! jo brahmA vigere devatAone rAgAdi kaluSatAthI rahita mAnazo to brahmAdi devatA saMbaMdhI kRti smRti purANa itihAsamAM kahelI kathAo to khoTI ja paDI jaze. (kAraNa temAM to temane kayAMka kAmI/saMhAra karanAra ItyAdi rUpe darzAvyA che) A pramANe sAdhaka pramANothI atIndriyajJAnanI siddhinuM kathana karyuM. 16ll ane bAdhaka pramANano abhAva hovAthI (atIndriya jJAnanI siddhi thAya che.) II1NA 59. sukhanAM astitvamAM bAdhaka pramANano abhAva nizcita hovAthI eTale jema sukhano anubhava jAte sAkSAt svasaMvedana thAya che, teno koI bAdha karI zake evuM pramANa maLatuM nathI, tethI sukhanI siddhi thAya che, tema atIndriya jJAnanuM bAdhaka koI pramANa na hovAthI atIndriya jJAna siddha thAya che. te A pramANe - jaina - ame tamane pUchIe chIe ke kevalajJAnanuM bAdhaka pramANa pratyakSa che ke bIjuM koI pramANa? temAM pratyakSa to bAdhaka banI zakatuM nathI. kAraNa ke tamArA matamAM pratyakSa mAtra vidhAna karavAmAM samartha che. eTale kevalajJAna jagatamAM nathI' evo niSedha karavAno adhikAra teno nathI. tame ja mImAMsake zloka vArtikamAM pote ja kahyuM che ke cakSu vi. Indriyo dvArA indriyathI saMbaddha ane 1 prmaannoppn|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 /1/1/17 pramANamImAMsA hu 60. tha = pravartamAna pratyakSa tanAtha jitu tivartamAnam ta, ta(iddhi) niyalezakaalvissytven bAdhakaM tahi sampratipadyAmahe / atha sakaladezakAlaviSayatvena, tarhi na tat sakaladezakAlapuruSapariSatsAkSAtkAramantareNa sambhavatIti siddhaM naH samIhitam / na ca jaiminiranyo vA sakaladezAdisAkSAtkArI sambhavati sattvapuruSatvAdeH rathyApuruSavat / .. vartamAna kAlIna padArtha (ja) grahaNa karAya che. eTale tenAthI koIno niSedha to na ja thaI zake kA. ke. niSedhya padArtha to sAme hAjara hoya nahIM tethI tenI sAthe Idriyano saMbaMdha saMbhavI zakato nathI, eTale tame kevalajJAnane to asatu mAnyuM che., (amAre mate amUrta che) mATe tenI sAthe Indriyano saMbaMdha saMbhavI zakato nathI. to pachI pratyakSa pramANa kevalajJAnano niSedha paNa kevI rIte kare? 60. mImAMsaka - pravartamAna pratyakSa bAdhaka nathI, paraMtu nivartamAna pratyakSa kevalajJAnanuM bAdhaka che. eTale indriyanI pravRtti thatAM jenI upalabdhi thAya tenAM upara to pratyakSa pramANa dvArA astitvanI mahora lAgI jAya che. paNa kevalajJAna pratyakSathI upalabdha thatuM nathI, eTale pratyakSa pramANa pAchuM phare che, ethI te kevalajJAnane avidyamAna jAhera kare che. jema ApaNe rUmamAM AMkha pheravI chatAM ghaDo dekhAyo nahIM eTale AMkha ghaDAne joyA vinA pAchI pharI ethI ApaNe jAhera karIzuM ke ghaDo nathI. - jaino - pratyakSa pramANa amuka deza kAlamAM ja kevalajJAnanuM bAdhaka che, evuM kahetA ho to amane paNa e to mAnya ja che. kAraNa ke duSamakAlane lakSamAM rAkhIye to bharatakSetranAM saMdarbhe kevalajJAnano abhAva che ja. - have jo tame tamAme tamAma deza ane kAlamAM kevalajJAnano pratyakSa pramANathI niSedha karavA icchatA ho to te vAta barAbara nathI. kAraNa ke tevo niSedha samasta deza, kAla ane puruSa samUhane pratyakSathI joyA vinA karI zakAto nathI. eka thelImAM aneka raMganI pena paDI che. te dareka pena joyA vinA evo niSedha karI zakAto nathI ke AmAMthI koI paNa pena kALI nathI. have jo tame ema kahetA ho ke pratyakSathI samasta dezAdino sAkSAtkAra thAya che, to pachI amAruM Icchita siddha thayuM. A samasta dezAdino sAkSAtkAra karavo enuM nAma ja kevalajJAna che. ane te kevalajJAnavALA amArA tIrthakara ja hoI zake, kemake tamArA matanA praNetA jaimini ke anya koI sakala dezAdino sAkSAtkAra karanAra saMbhavI na zake, kAraNa ke tame to evuM mAno cho ke satu hoya ane purUSa rUpe hoya te sarvajJa hoI zake nahIM rastAmAM rakhaDatA puruSanI jema, eTale sarvajJatAno kaLaza jaimini vagere upara to DhoLI zakAto nathI. [mImAMsaka sattAne grahaNa karanArA pAMca pramANano abhAva = jJApakAnupalabdhi tasvarUpa abhAva pramANa che. eTale sarvazanI sattA pAMcamAMthI eka paNa pramANathI grahaNa thatI nathI, tethI sarvajJa sattAno bAdha thAya che. jaina abhAva pramANa vasaMbaMdhI che to alpajJa ApaNane samudranuM pANI keTalA ghaTa pramANa che tenI 1 nivartamAnam / (taddhi) yadi mu0 / 2-0sAkSAtkaraNama0-20 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/17 atha prajJAyAH sAtizayatvAttatprakarSo'pyanumIyate tarhi tata eva sakalArthadarzI kiM nAnumIyate ? saMkhyAne jANavA ApaNuM pAMcamAMthI ekaya pramANa lAguM paDatuM nathI, to zuM ? "kuMbhasaMkhyA nathI'" Ama kahI zakAya kharuM ? kA. kuMbhasaMkhyA che ja eTale padArtha sat hovA chatAM zApakAnupalabdhi che, ema vyabhicAra Ave. have jo sarvasaMbaMdhI che to 'badhAnA jJAna kevalajJAnano abhAva darzAve che" (kA.ke. koInA paNa jJAnathI tenI upalabdhi thathI nathI.) Ama badhI vyaktinA jJAnanI tapAsa karIne mImAMsaka sarvajJano niSedha kare che, to te tapAsa karanAra vyakti ja sarvajJa siddha thai jaze. (A.S.) atyaMta parokSa pizAcAdino abhAvanizvaya anumAnathI karI zakAto nathI. tema sarvajJapaNa atyaMta parokSa- adRzya hovAthI abhAvanizcayanuM anumAna na karI zakAya. "sarvajJAbhAva na hota to Agama(veda)no avisaMvAda na hota" (mImAMsakanuM mAnavu ke koI puruSa AgamanuM pratipAdana kare to temA visaMvAda AvI jAya.) AvI arthApatti lAgu paDatI nathI. kA. ke. atIdriya padArtha pratipAdaka Agama ja sarvajJa vinA na saMbhave) "enA jevuM sAdezya maLatu nathI." mATe upamAna pramANa bAdhaka banI zake che. are je tamArI Akhe dekhAto nathI tenuM sAdezya kyAMthI maLe ? eTale sAThezya na maLavAthI teno--sarvajJano niSedha karI zakAto nathI. ema bAdhaka pramANano abhAva sunizcita hovAthI sarvajJa siddha thAya che.] [jaina H- jyAre amAre mate to AvaraNanA kSayathI manuSya mAtra sarvajJa banI zake che. eTale amArA : matamAM sarvajJa bhagavaMto hoI zake che, bhale tamAre koI sarvaza na hoya ! 55 sarvajJavAdI - amArA jJAna ane zApakopalaMbhane tame pramANarUpe mAno cho ke nahIM ? pramANa mAnazo to sarvajJasiddha thai jaze. kA.ke. amane evuM jJAna che ke - "sarvajJavidyamAna che" e pramANita jJAnanI temane khabara paDI gaI che. ane apramANika mAnazo to hajI tamane amArA pramANanuM jJAna ja nathI thayuM vAstavamAM amArA jJAnanuM jJAna tamane thayuM hota to tenI pramANatA khabara paDI ja jAta. kA.ke. pramANatA e jJAnanuM potAnuM svarUpa che. tethI badhA puruSanA jJAnano ja tamane abhAva hovAthI "badhAne" tevA sarvajJAnano abhAva che" evuM kema kahI zakAze? "artIdriyapratyakSathI atIndriya padArtha jaNAtA nathI," AvuM tame Idriya pratyakSathI kahI zakazo nahI. kA.ke. atIndriyapratyakSa te atIndriya padArtha hovAthI teno vyApAra iMdriyathI jANI na zakAya. AMdhaLo rUpa na dekhI zake, to teno niSedha kema karI zake. ? ] mImAMsaka : prajJAmAM taratamatA jovA maLe che. tenAM AdhAre koIka purUSamAM prajJAnA prakarSanuM anumAna karI zakAya che. manu yAjJavalka ityAdi RSiyone mImAMsaka sAtizaya prazAzAlI mAne che (paNa saMpUrNa sarvajJa nahIM, temane vedanuM jJAna thAya che, paNa teo ahIMdriya padArtha nathI jANatA, nathI jotA) paNa sarvadarzInuM anumAna karavuM yogya nathI lAgatuM. [ buddhinI parAkASThA mAnI laIe tenAthI kaMI badhu ja sAkSAt thaI jAya evuM nathI, eTale ke buddhimAM dUravyavahita sUkSma svarganarakanigodAdi padArtho besI jAya, paraMtu sAkSAt dekhAvA lAge =
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa6 /1/1/17 pramANamImAMsA svapakSe cAnupalambhamapramANayan sarvajJAbhAve kutaH pramANayedavizeSAt / tevuM to na bane. paMratu koImAM AMkhanuM teja ATalA pramANamAM vadhyuM ane Ane ghasyuM eTale ke dekhavAmAM darzanamAM koI vizeSa taratamatA jovA maLatI nathI, mATe sarvadarzI to koIne mAnI zakAya nahIM. ] [ jaino-- sarvadarzI eTale saMpUrNa darzana karanAra tenI siddhi karavA kahe che nirAkAra bodhasvarUpa darzanamAM paNa taratamatA rahelI che. eTale tenA AdhAre samasta padArthanA sAmAnya dharmane grahaNa karavAnI zakti rUpa kevaladarzana ane sakalArthadarzI purUSanuM paNa anumAna karI zakAya che. athavA koIka purUSa prajJAnA prakarSathI samasta padArthanA vizeSa dharmane jANavAvALo che, to pachI te vastunA sAmAnya dharmane paNa jANavA vALo hovo joIe, jema dhaTanA vizeSa jJAnavALAne tenuM sAmAnya jJAna hoya ja che.] [jaine > yogIpratyakSa aneka prakAre che yujAnayogI, samAdhiyogI vagere, eTale badhA yogIo padArthone jue che, te samAna saMkhyAmAM jotA nathI, emAM ghaNo phera hoya che. eTale yogIonA darzanamAM taratamatA spaSTa che, zivarAjarSie 7 samudra joyA, koI yogIe tenAthI ochA vadhAre paNa joyelA ane amArA mata pramANe to kazo vAMdho che ja nahIM, kA.ke. avadhidarzanathI taratamabhAve darzana thAya che, temAM naMdIsUtra, vi. bhASya ItyAdi aneka AgamagraMtha sAkSI che, eTale aMgulamAtra kSetra dekhanAra kALathI eka AvalikA pramANa jANe ane jue "dokapa paDhama puDhaviM..... pAsaMti paMcamaM puDhavI" 193 (gRhat saM.) savalApa para samAnAnAsiM, pAlata mattA sevA (sA.ji.10). be devalokanA deva pahelI naraka pRthvI sudhI jue che, 3/4 devalokanA devo bIjI naraka pRthvI sudhI jue che, 5/6 devalokanA devo trIjI nAraka pRthvI sudhI jue che. 7/8 devalokanA devo cothI naraka pRthvI sudhI jue che. 9, 10, 11,12 devalokanA devo pAMcamI nAraka pRthvI sudhI jue che. ema darzanamAM taratamatA spaSTa che. vaLI cakravartI 12 jojana dUranA aprakAzaka padArthane paNa jue ane vAsudeva vagere ochuM ochuM joI zake che. ema cakSudarzanamAM paNa tatamatA jovA maLe che, mATe teno prakarSa siddha thAya che, eTale kevaladarzananA AvaraNano kSaya thavAthI sarvadarzI siddha thAya che.] ApaNe kahIe ke "zabda nitya nathI, satata zrAvaNa pratyakSa na thatuM hovAthI" ema ahIM zrAvaNa dvArA zabdano anupalalma darzAvI tenI nityatAno niSedha karIe tyAre mImAMsaka Ama ja kahIde che ke pratyakSathI to vidhAna ja thaI zake koIno niSedha saMbhavato nathI, anupalabdhi pramANabhUta nathI (idriya saMbaddha thayA vinA pravartatI hovAthI) ema mImAMsake potAnA pakSamAM anupalaMbhane apramANita mAnyo che. jyAre pote ja ahIM pratyakSa dvArA kevalajJAna/sarvajJano anupalaMbha thavAthI niSedha kare che, eTale ke sarvajJAbhAvane siddha karavA -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/17 57 661. na cAnumAnaM tadbAdhakaM sambhavati, dharmigrahaNamantareNAnumAnApravRtteH, dhammigrahaNe vA tdgraahkprmaannbaadhitvaadnutthaanmevaanumaansy| anupalaMbhane pramANita mAne che, A kevuM ajugatuM kahevAya. kA.ke. banne ThekANe Idriya saMbaMdhano abhAva to sarakho ja che. svapakSe tamArAM pakSamAM zabda upalaMbha thato nathI chatAM A anupalalmane apramANita TheravI tame anumAna darzAvyuM. zabdanI nityatA anumAnathI siddha karI. to pachI te anupalambha sarvajJAbhAvanI siddhi karavAmAM kevI rIte pramANita banI zake. kAraNa ke bane ThekANe vastunI anupalabdhi arthAt sAkSAtkAra na thavo e anupalakSma to sarakho ja che. eTale tevo anupalabhya eka ThekANe pramANa ane bIje ThekANe apramANa AvuM mAnI zakAya nahiM. 61. anumAna pramANa paNa sarvazanuM bAdhaka banI zakatuM nathI. kAraNa ke sAdhyadharma mAM rAkhavAno che te dharmI (sarvajJa) pakSane jANyA vinA anumAna thaI zakatuM nathI. have jo sarvajJa-pakSane jANIne A bAdhaka anumAnanI pravRtti thAya che, ema kahezo to je pramANathI A pakSane jANyo, te ja pramANa A sarvajJabAdhaka anumAnanuM bAdhaka banI jaze. (prajJApakarSa sAdhya che. te ja dharmI= sarvajJano dharma che. ane te dharmavALo hoya te ja to sarvajJa kahevAya.) athavA 'ayapakSa, "sarvajJa sAdhya, "ghAtikarmarahitatvAta' hetu, A anumAnanuM bAdhaka= "sarvajJo nAsti vakrutvA" A anumAnanuM utthAna saMbhavI zakatuM nathI, kA.ke. tamArA anumAnanAM pakSarUpe ja ayaM (sarvajJa) che ene to tamAre pahelA oLakhavo paDaze, have pachI to tamAruM A bAdhaka anumAna 1 navakAra kaMDArelA cokhAnA dANAmAM eka sAthIyo che. sAthIyAvALo navakAra che. have tame je "AI glAsathI" navakAra kaMDArelo dANo evo dharmI jazo teja AI-glAsathI tyAM rahela sAthIyo dekhAI jaze. tema vItarAgatva, jJAnAvaraNavilayatva dharmavALA dharmAnuM jJAna jenAthI thaze tenAthI kevalajJAna = sarvajJatvanuM jJAna thaI jaze. ame paNa kaMI rastAmAM cAlatA mANasane to sarvajJadharmI mAnatA ja nathI. jemAM mohano ane ghAtikarmono kSaya thayelo che, tevA viziSTa puruSane ame dharmI mAnelo che. AvA dharmIne oLakhyA vinA to tame "te sarvajJa nathI" evo niSedha karanAruM anumAna paNa kema karI zakazo? amAre to avadhijJAnI deva kArmaNavargaNAnA parizATananuM pratyakSa karI-avadhijJAnathI sAkSAta karI anumAna karI le che ke kevalajJAnAvaraNIyAdi ghAti kArpaNa vargaNA AmAMthI vilayapAmI che, tethI A sarvajJa banyA che, Avo nizcaya thavAthI kevalajJAnano mahocchava karavA Ave che. eTale je avadhijJAnathI AvaraNavilayavAnuM evA dharmAnuM jJAna thayuM tenA AdhAreja sarvajJasiddhinuM anumAna thaI jaze. eTale dharmI sAthe tenA dharma kevalajJAnanuM jJAna paNa thaI javAthI have tamAruM bAdhaka anumAna pravRtta thaI zakaze nahIM kA.ke. prathama anumAna sarvaza dharmanuM thai jAya che eTale uparokta vItarAga vagere vizeSaNavALA dharmAnuM jJAna je pramANathI karazo tenA AdhAre sarvajJanuM bhAna thaI ja jatuM hovAthI tamAruM bAdhaka pramANa lAguM paDI zakatuM nathI.=pravRta thaI na zake kA. ke. tamArA anumAnano pakSa-dharmIne jJAta karIne makavo paDaze ane te dharmI sAthe to dharmanuM sarvajJatva jJAna thaI jAya che, mATe kevalajJAnAbhAva-sarvajJAbhAva A tamAruM sAdhya bAdhita banavAthI tamAruM anumAna cAlI zakaze nahIM. ghaDAne pramANathI grahaNa karyA vinA "te ghaDo pANIvALo nathI, "bahArathI suko dekhAto hovAthI AvuM anumAna saMbhavI zake kharuM? ghaDAne dekhyA vinA hetuno bodha ja kayAM thAya? have ghaDAnuM je pramANathI grahaNa karyuM te pramANathI ghaTanA astitvanuM bAdhaka pramANa = anumAna bAdhita thaI javAthI tenuM bAdhaka pramANa ubhuM thaI zakatuM nathI. athavA "sarvajJaH nAsti varjhAvAtu" ahIM sarvazane pakSabanAvavo pachI tenI sattAno niSedha karavo Ama kahezo, to A pakSanuM jJAna thaze eTale sarvajJanuM jJAna thaI ja javAthI A bAdhaka anumAna saMbhavI ja na zake.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 /1/1/17 pramANamImAMsA atha vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati vaktRtvAt puruSatvAdvA rathyApuruSavadityanumAnaM tadbAdhakaM bUSe, tadasat, yato yadi pramANaparidRSTArthavaktRtvam hetuH, tadA viruddhaH tAdRzasya vaktRtvasya sarvajJa eva bhAvAt |athaasdbhuutaarthvktRtvm tadA siddhasAdhyatA, pramANavirUddhArthavAdinAmasarvajJatveneSTatvAt / vaktRtvamAnaM tu sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikam jJAnaprakarSe vaktRtvApakarSAdarzanAt, pratyuta jJAnAtizayavato vaktRtvAtizayasyaivopalabdheH / etena puruSatvamapi nirastam / kevI rIte pravartI zake? eTale sarvajJanuM niSedha karanAruM anumAna ja sarvazane sAdhavA mATe upayogI banI jAya che. amArA anumAnanu je sAdhya che, teno niSedha e tamAruM sAdhya che, eTale tamAre "sarvaza" e pakSa-dharmI banyo kA.ke.jeno niSedha karavAno hoya te dharmI bane ane te dharmInA jJAna vinA teno niSedha na saMbhave, jemake chagana nAmanI vyaktine joI hoya, sAMbhaLI hoya to ja teno niSedha = "chagana nathI" kahI zakAya. mATe tamAre paNa sarvajJane pramANasiddha karavo jarUrI che. "parvatatva dharmano pavartamAM niSedha karanAra evuM anumAna" jema parvatanA sAkSAtkArathI bAdhita banI jAya che. tema ahIM paNa pakSano upalabha karAvanAra pramANathI A sarvajJa niSedhaka anumAna bAdhita banI jAya che. pUrvapakSa - "vivAdAspada puruSa sarvaza nathI, vaktA hovAthI athavA purUSa hovAthI, rastAmAM cAlatA mANasanI jema" ema pratijJAmAM vivAdagrastane dharmI banAvIne anumAna karI zakAya che. eTale amAruM anumAna bAdhita banavAno prasaMga raheto nathI. uttarapakSa ne A vAta barAbara nathI, jo tamane "vaktA hovAthI" A zabda uparathI pramANa vaDe grahaNa karAyela padArthanuM pratipAdana -kathana karavuM Avo artha abhipreta hoya to A hetu tamArA anumAnanI virUddha jaze, kAraNa ke tamAme tamAma padArthane pramANathI grahaNa karIne pratipAdana karavAnuM kAma sarvajJa ja karI zake. eTale A hetu ulTo sAhyAbhAva arthAt sarvazanI siddhi karanAra hovAthI virUddha hetu banI jaze. asabhUta arthane kahenAra hovuM evo hetuno artha abhipreta hoya to siddha-sAdhyatA doSa Avaze. kAraNa ke pramANavirUddha padArthanuM pratipAdana karanArane ame paNa sarvajJa mAnatAM ja nathI. jo tamane vaknatva mAtrane hetu tarIke abhipreta hoya to vipakSamAM sarvazamAM A hetunI vyAvRtti-asattA saMdigdha hovAthI hetu vyabhicArI Tharaze. kAraNa ke 1 pramANa=pratyakSAdi koIpaNa yathArtha anubhava dvArA Avo artha saMbhavI- nIkaLI zake che. paraMtu pratyakSa vagara anumAnanI pravRtti saMbhavatI nathI ane Agama mATe to hajI carcA cAle arthAtu prathama yathArtha jJAna karyA pachI ja tenuM pratipAdana saMbhave, mATe pratyakSathI jANyA pachI Agama pramANa raju thai zake che. eTale ahIM pramANa zabdathI pratyakSa pramANa ja levAnuM che.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/17 59 puruSatvaM hi yadi rAgAdyadUSitaM tadA viruddham, jJAnavairAgyAdiguNayuktapuruSatvasya sarvajJatAmantareNAnupapatteH / rAgAdidUSite tu puruSatve siddhasAdhyatA / puruSatvasAmAnyaM tu sandigdhavipakSavyAvRttikamityabAdhakam / 662. nApyAgamastadvAdhakaH tasyApauruSeyasyAsambhavAt, sambhave vA tadvAdhakasya tasyAdarzanAt / sAmAnya vaknatva sarvaza / asarvajJa banemAM jovA maLe che. kAraNa ke jema jema jJAnanI vRdhdhi thAya che, tema tema vaknatva hAni jovA maLatI nathI. urdu jJAnAtizayavALAmAM vakatRtvano utkarSa jovA maLe che. mATe sarvajJamAM vaknatvano niSedha karavo zakya nathI. A kathanathI purUSatva hetupaNa khaMDita thaI jAya che. ahIM paNa traNa vikalpa karI zakAya che. rAgAdithI adUSita purUSatvane hetu mAnazo to virUddha doSa Avaze. kAraNa ke jJAna vairAgyAdithI yukta (rAgAdi vagaranuM) purUSatva sarvajJatva vinA saMbhavI zake nahi. ApaNA jevA alpajJamAM to ajJAnatAnA kAraNe sarvathA rAgAdino abhAva saMbhavI zakato nathI. kA. ke. te te padArthanA sAcA svarUpanI saMpUrNa mAhitI na hovAthI kaMIka aMze to paristhitinA AdhAre rAgadveSa thaI ja jAya che. eTale sAdhyAbhAvathI=sarvajJathI hetu vyApta banavAthI teno hetu virUddha doSathI duSTa bane che. have rAgAdi doSathI dUSita evuM purUSatva hetu tarIke abhipreta hoya to siddhasAdhyatA doSa Avaze. kAraNa rAgAdithI dUSita purUSane to amo paNa sarvajJa mAnatAM ja nathI. have purUSatva sAmAnyane hetu mAnazo to tenI vipakSamAM- sarvazamAM vyAvRtti= puruSatvano abhAva saMdigdha hovAnA kAraNe sarvajJatvAbhAvano vyabhicArI hovAthI te sarvajJatvano bAdhaka banI zakato nathI. jema dravyatva hetu agnino vyabhicArI kharo paNa bAdhaka nathI. parvato vahimAnuM dhUmAta," ahiM koI dravyatva hetu mUkIne agnino abhAva siddha karavA jAya tyAre vaddhinA adhikaraNamAM rahela hovAthI vahunyabhAvano dravyatva hetu vyabhicArI banavAthI kAMI agninI siddhino bAdhaka banato nathI. kA. ke. dravyatva hoya tyAM kAMI pramANa dvArA agnino bAdha thAya evuM nathI. kemake agni sAthe dravyatva raheluM che. ema tamArI pAse evuM koI pramANa nathI ke jenAthI "sarvajJatva hoya tyAM purUSatvAbhAva hoya" evuM siddha karI zakAya. (vastunA vAstavika svarUpane pUrNa rUpe na jANIe tyAM sudhI temAM rAgadveSa saMbhave che, jyAre ApaNane jaNAI Ave A vastu mane kazI upayogI nathI, temaja kazuM nukasAna karanArI nathI AvuM jaNAI Ave to te vastumAM rAgadveSa thatA nathI. have je tamAma padArthano Avo svabhAva jaNAI jAya to koInA upara rAgAdi thAya ja nahIM, e yukti yukta che mATe "sarvajJatva" rAgAdithI adUSita puruSatva mATe upayogI che ja.) 62. Agama paNa sarvazanuM bAdhaka nathI. pahelI vAta to e che ke Agama apaurUSaya hoI zake nahiM. kAraNa ke varNa te tAllAdinA prayatna janya ja jovA maLe che, eTale sughaTita varNAtmaka zAstra puruSanA prayatna
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 /1/1/17+18 pramANamImAMsA sarvajJopajJa'zcAgamaH kathaM tadbAdhakaH ? ityalamatiprasaGgeneti // 17 // 663. na kevalaM kevalameva mukhyaM pratyakSamapi tvanyadapItyAha tattAratamye'vadhimanaHparyAyau ca // 18 // 6 64. sarvathAvaraNavilaye kevalam, tasyAvaraNavilayasya 'tAratamye' AvaraNakSayopazamavizeSe tannimittakaH 'avadhiH' avadhijJAnaM 'manaHparyAya:' manaHparyAyajJAnaM ca mukhyamindriyAnapekSaM pratyakSam / tatrAvadhIyata iti 'avadhiH' maryAdA sA ca "rUpiSvavadheH" [ tattvA0 1.28 ] iti vacanAt rUpavadravyaviSayA avadhyupalakSitaM jJAnamapyavadhiH / sa dvedhA bhavapratyayo guNapratyayazca / tatrAdyo devanArakANAM pakSiNAmiva viyadgamanam / guNapratyayo manuSyANAM tirazcAM c| vinA kevI rIte banI zake? kadAca mAnI laIe ke apauruSeya Agama che, to paNa te Agama sarvajJanuM bAdhaka to jovA maLatuM nathI. kA. ke. evuM temAM koI vacana jovA maLatuM nathI ke je sarvajJanuM niSedha karatuM hoya. Agama apaurUSaya banI javAthI kAMI sarvajJanI sarvajJatA haNAI jatI nathI. ane e Agama (= sarvajJathI AviSkAra pragaTIkaraNa thayuM che jenuM tevu Agama, 3pajJa = aMtaHkALe apane mApa 35nA hu jJAna, gariNA (hi)) sarvajJa bhASita mAnavAmAM Ave che, to te sarvajJanuM bAdhaka bane ja kevI rIte? asarvakRta Agama te prAmANika banI zake nahi. sarvazanI siddhimAM AthI vizeSa carcA karavAnI rahevA daIe. 63. mAtra kevalajJAnaja mukhya-nirUpacarita pratyakSa che ema nathI. bIjA paNa che, te sUtra dvArA darzAve che. AvaraNanA kSayopazamanI taratamatAthI avadhijJAna ane mana paryavajJAna thAya che, ca = ane tepaNa mukhya-nirUpacarita pratyakSa che II18 64. jJAnanAM AvaraNano sarvathA kSaya thatAM kevalajJAna thAya che. paNa jyAre (te te) AvaraNanA kSayanI taramatA hoya arthAt kSayopazama vizeSa thatAM tenAM nimitte avadhijJAna, mana:paryavajJAna utpanna thAya che. A bane jJAna paNa indriyanI apekSA rAkhyA vinA AtmAne padArthano sAkSAt bodha karAvatA hovAthI mukhyanirUpacarita pratyakSa kahevAya che. maryAdAvALuM jJAna te avadhijJAna. tenI maryAdA tatvArthasUtramAM batAvavAmAM AvI che ke - "rupiSyavadhe " rUpI dravyamAM avadhijJAna pravarte che. eTale ke avadhijJAnanAM viSaya rUpI bAdara pariNAmI pudgala dravyo bane che, zeSa nahIM. ema maryAdA baMdhANI. avadhithI upalakSita oLakhAyela jJAna avadhijJAna kahevAya. te jJAna be prakAre che -. 1 upajJA jJAnamAdyaM syAt-abhi0 6. 9-sampA0 / 2 aSTAdazaM ekonaviMzatitamaM ceti sUtradvayaM tA-mU0 pratI bhedakacihUM vinA ekasUtratvena likhitaM dRzyate /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /11/18 61 6 65. manaso dravyarUpasya paryAyAzcintanAnuguNAH pariNAmabhedAstadviSayaM jJAnaM 'manaHparyAyaH' / tathAvidhamanaHparyAyAnyathAnupapattyA tu yadbAhyacintanIyArthajJAnaM tat AnumAnikameva na manaHparyAyapratyakSam, calA "nA vakTromAdi I" [vizeSa0 0 84] ti | In28aaaa 666. nanu rUpidravyaviSayatve kSAyopazamikatve ca tulye ko vishesso'vdhimnHpryaayyorityaah(1) bhavapratyaya (2) guNapratyaya bhavanuM nimitta pAmIne thanArUM jJAna-bhavapratyaya; jema paMkhIomAM AkAzamAM uDavAnI zakti bhavanA nimittathI maLI jAya che, tema devo ane narakanA jIvone bhavapratyaya avadhijJAna hoya che, jo ke bhavapratyayamAM paNa kSayopazamanI jarUra to paDe ja che. paNa deva ke nArakano bhava prApta thatA tevo kSayopazama thaI ja jAya che. eTale bhavanI mukhyatA hovAthI tene bhavapratyaya kahevAya che. guNapratyaya avadhijJAna manuSya ane tiryaMcane hoya che. ratnatrayanI ArAdhanAnAM prabhAve avadhijJAnAvaraNIyano kSayopazama thavAthI kSayopazamanI taratamatA pramANe avadhijJAna utpanna thAya che. 65. manovargaNA arthAt dravyamananA ciMtanane anurUpa je vividha prakAranAM paryAya hoya che, tene (manovargaNAnA paryAyane) jANavAvALuM jJAna mana:paryAya jJAna kahevAya che. tathavidha mana:paryAyAcAgupajjyA-tevA prakArano manovargaNAno AkAra tadanurUpa ciMtana vinA saMbhavI na zake mATe, A vargaNAno Avo AkAra che tethI Ane AvuM vicAryuM haze AvuM anumAna karAya che. eTale saMjJI jIvo je kAMI vicAraNA kare tevA AkAranI manovargaNA goThavAya che, Avo dravyamanano paryAya tAdaza ciMtananI sAthe vyAptivALo hovAthI te paryAya=AkAranA AdhAre ciMtita padArthano bodha anumAnathI thAya che. eTale tevA bAhya padArthanA bodha mana:paryAyarUpa pratyakSa nathI. vizeSAvazyaka bhASyamAM kahyuM che ke mana:paryAyajJAnI bAhya padArthone anumAnathI jANe che. (vi.bhA.gA.814) [pra zabdane karNo dvArA sAMbhaLatA te padArthano bodha thaI ja jAya che, tema manaH paryavajJAnIne manovargaNA pratyakSa thavAthI ja padArtha bodha thaI jaze, anumAnanI zI jarUra che? ja. bhASAvargaNA pratyakSa thAya che, paraMtu te padArthato bodha to saMketavALAne ja thaI zake, eTale vAcya-vAcakabhAvano (saMbaMdha) bodha jarUrI che. eTale sAMbhaLavAthI jJAnane pratyakSa nathI kahevAtuM paraMtu zAbda pramANa kahevAya che. zabdo sAMbhaLavA te pratyakSa ane vAcya-vAcakabhAvanA AdhAre zabdo uparathI bodha karavote zAbdabodha=zrutajJAna. hA eTaluM cokkasa che ke pUrvakRta saMketane yAda karyA vinA sIdho ja zabdothI bodha thaI jAya to te matijJAna=pratyakSa kahevAya. teja rIte manovargaNA mana:paryavajJAnIne pratyakSa thavA chatAM padArtha sAthe te vargaNAno avinAbhAva vinA te padArthano bodha na saMbhave ethI ja padArtha bodhamATe avinAbhAvanA jJAnanA AdhAre anumAna karAya che.] 66.ahIM zaMkA thAya ke avadhijJAna mana:paryavajJAna banneno viSaya rUpI dravya che ane banne lAyopathamika bhAvavALA che. to pachI bannemAM phera zuM? tenuM samAdhAna karatA kahe che....
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 /1/1/19 pramANamImAMsA - vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAt tadbhedaH // 19 // huM 27. satyapa tsithaLe ziyAtivatavadhIne 5yajJAnA tatrAvadhijJAnAnmanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAni hi manodravyANi avadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi jaaniite| 68. kSetra kRtazcAnayorbhedaH-avadhijJAnamaGgulasyAsoyabhAgAdiSu bhavati AsarvalokAt, manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati / 69. svAmikRto'pi-avadhijJAnaM saMyatasyAsaMyatasya saMyatAsaMyatasya ca sarvagatiSu bhavati, manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasya prakRSTacAritrasya pramattAdiSu kSINakaSAyAnteSu guNasthAnakeSu bhavati / tatrApi vardhamAnapariNAmasya netarasya / vardhamAnapariNAmasyApi RddhiprAptasya netarasya / RddhiprAptasyApi kasyacinna sarvasyeti / vizuddhi, kSetra, svAmI ane viSayanA bhedathI bannemAM bheda che. ll1lI koIka apekSAe samAnatA hovA chatAM vizuddhi AdinA bhedathI banemAM bheda paDe che. temAM avadhijJAnathI manaHparyAya vadhAre vizuddhi dharAve che. eTale ke je manodravyane avadhijJAnI jANe che, temane manaHparyAyazAnI vadhAre vizuddhi pUrvaka jANe che. 68. avadhijJAna aMgulanA asaMkhyAtamA bhAgathI mAMDI lokanA cheDA sudhI rahelA rUpI dravyane jANI zake che. jyAre mana:paryavajJAna manuSya kSetra puratuM ja hoya che. 69. svAmIne AzrayI paNa bheda che, avadhijJAna saMyamIne avirativALAne-1,2,3,4 guNaThANe, saMyamasaMyamI= dezaviratidharane temaja cAre cAra gatimAM saMbhavI zake che. jyAre mana:paryAyajJAna uttamacAritrI evA manuSyane ja hoya che. temAM pramattathI -thI mAMDI 12mAM kSINakaSAya guNaThANA sudhI A jJAna hoya che, 13me to kevalajJAna thaI javAthI kSAyopathamikazAnano prazna ja raheto nathI, ane sAmAnya virativALAne enI prApti thatI ja nathI. eTale cAritraguNapratyaya nimittavALuM mana:paryavajJAna che, paNa badhA cAritrIne hoya ja evo niyama nathI. paMratu cAritra pAmI je mana:paryavajJAnAvaraNIya karmano kSayopazama kare che, tene ja A guNapragaTa thAya che. eTale ke vardhamAna saMyamasthAnone prApta karanAra temaja RddhisaMpanna saMyamIne A jJAna saMbhave che, bIjAne nahi. temAM paNa badhA ja Rddhi saMpanna thAya evo niyama nathI, A svAmIkRta bheda thayo. " [eTale AmAM vizuddha cAritranI mahattA darzAvI che. chatAM RddhivALAne A jJAna thAya ja Avo niyama nathI. kA.ke. vizuddhivALA saMyamI hovA chatAM jo manaH paryavajJAnAvaraNIya karmano kSayapaNama na thayo hoya to 1 kssetrtshc-taa0| 1 tapacAritranA prabhAvathI maharSione je kAMI camatkArika zaktio prApta thAya che, tene ddhi kahevAya che. AvI addhi che prakAranI che. (1) buddhi - kevalajJAna vagere ane bIjabuddhi, koSTabuddhi vagere. (2) vikriyA - (i) kriyA jaMdhAcAraNa vi. - AkAzagAmI ane (ii) vikiyA - aNimA vi. ATha siddhi. (3) tapa>>ugratapasyA karavAnI zakita.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/19-20 63 ___670. viSayakRtazca-rUpavadravyeSvasarvaparyAyeSvavadheviSayanibandhastadanantabhA'ge manaHparyAyasya iti| - vasitaM murtha pratyakSam InzA 6 71. atha sAMvyavahArikamAha .. indriyamanonimitto'vagrahehAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam // 20 // na paNa thAya, eTale vizuddhacAritra vinA tevA kSayopazamano saMbhava nathI, paraMtu jema samakita e tIrthakara nAmakarmano hetu che, chatAM badhA samakitIne teno baMdha thato nathI, tema badhAne mana:paryavajJAnAvaraNIyano kSayopazama thAya ja evuM nathI, ApaNe joie ja chIe sUmasaMharAya sudhI pahoMcela paNa badhAne mana:paryava jJAna nathI paNa thatu. kA.ke. A kaMI avadhijJAna jevuM nathI ke badhA devo nArakone thAya, tema badhA saMyamIne thaI ja jAya eTale badhA saMyamIne mana:paryavajJAnano kSayopazama thai ja jAya evuM nathI. nahIMtara 10me guNaThANe to badhA mana-paryavajJAnI ja banI jAya. eTale mAtra vizuddha cAritra manaH paryavajJAnanuM kAraNa nathI, sAthosAtha kSayopazama to thavo jarUrI che ja, ane teno vicitrasvabhAvavALo hovAthI niyata nathI ke A naMbaranuM saMyamanuM sthAna Ave eTale thaI ja jAya, eTalo niyama kharo ke amuka saMyama sthAne pahoMco pachI ja tevo kSayopazama thAya, tenAthI nIcalA saMyamasthAne hoIe to na thAya. ] 70. avadhijJAna badhA rUpI dravyonuM thaI zake che. paraMtu te paNa badhA paryAyane avagAhana karatuM nathI. jyAre mana:paryavajJAna mAtra saMjJI jIvothI gRhIta manovargaNAne sAkSAt karatu hovAthI avadhijJAnanI apekSAe Ano viSaya anaMtamo bhAga ja bane che. A viSayakRta bheda thayo. A pramANe mukhya pratyakSa saMbaMdhI vyAkhyA pUrNa thaI. apratipAti ane paramAvadhine choDI badhI jAtanuM avadhijJAna pratipAti saMbhave che. jyAre vipulamati mana:paryava jJAnI eja bhave mokSe janAra hovAthI apratipAdita hoya che. jumati pratipAti paNa che. 71. have sAMvyavahArika jJAnanI vyAkhyA kare che... Indriya ane mananA nimittathI thavAvALuM avagraha avAya dhAraNA svarUpa sAMvyavahArika-upacArita pratyakSa hoya che. 1 mnolkssnne| (4) bala - mana vacana ane kAyAnuM baLa. (5) auSadha - AmaSadhi jeno sparzamAtra badhI davAnuM kAma kare. svala-jenA.kapha, lALa, AMkhano mela, nAsikAno mela, davAnuM kAma kare. ityAdi zarIranI malina vastuo paNa davAnuM kAma kare eTale tenA upayoga mAtrathI badhA roganAza pAmI jAya, temaja AsyanirviSa- jemanA vacanamAtrathI rogIno roga ke viSanAza pAmI jAya, daSTinirviSa jemanA darzana mAtrathI roga ke viSa nAza pAmI jaya. (9) rasa (1) AzIviSarasa - "tuma mara jAo" kahevA mAtrathI sAmenI vyakti marI jAya, (je vyakti mATe bolyo hoya te) "nirviSa thAo" ema bolavAthI rogI maravA paDelo jIvI jAya (2) daSTiviSamAravAnI bhAvanAthI najara karatA vivakSita vyakti marI jAya, amRtarasa- nIrogIkaravAnI bhAvanAthI najara karatA vivakSita vyakti nirogI banI jAya (3) kSIra-madhu-sarpiamRtasAvI je muninA hAthamAM rahelo lakho suko AhAra dudha, madha, ghI ane amRta tulya svAdavALo banI jAya. (7) kSetra (akSaNa mahAnasajemanA prabhAvathI cakavartInuM sainya jame to paNa AhAra khuTe nahIM) akSINa mahAlaya -4 dhanuSya pramANa kSetramAM aneka saMkhyA manuSya ArAmathI rahI zake. AmAMthI ekAda ahi je mahAtmAne prApta thaI hoya tene ja mana:paryAya zAna pedA thAya che, eTale saMyamanA prabhAvathI jayAM sudhI eka paNa ddhi prApta na thAya tyAM sudhI sAdhune paNa A zAna thaI zakatuM nathI. jaiinendra siddhAMta koza.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 /11/20 pramANamImAMsA 6 72. indriyANi sparzanAdIni vakSyamANalakSaNAni, manazca nimittaM kAraNaM yasya sa tathA / sAmAnyalakSaNAnuvRtteH samyagarthanirNayasyedaM vizeSaNaM tena 'indriyamanonimittaH' smygrthnirnnyH| kAraNamuktvA svruupmaah-avgrhehaavaay-dhaarnnaatmaa'| avagrahAdayo vakSyamANalakSaNAH ta AtmA yasya so'vgrhehaavaaydhaarnnaatmaa| 'Atma'grahaNaM ca krameNotpadyamAnAnAmapyavagrahAdInAM nAtyantiko bhedaH, kintu pUrvapUrvasyottarottararUpatayA pariNAmAdekAtmakatvamiti pradarzanArtham / samIcInaH pravRttinivRttirUpo vyavahAraH saMvyavahArastatprayojanaM 'sAMvyavahArikam' pratyakSam / indriyamanonimittatvaM ca samastaM vyastaM ca boddhavyam / indriyaprAdhAnyAt manobalAdhAnAccotpadyamAna indriyajaH / manasa eva vizuddhisavyapekSAdupajAyamAno manonimitta iti / 72. Indriyo sparza vagere ame AgaLa kahevAnA chIe evA lakSaNavALI che. te ane mana jemAM nimitta banatuM hoya evuM jJAna (arthAt sAMvyavahArika pratyakSa). pramANanA sAmAnya lakSaNanI anuvRtti AvatI hovAthI samyagu artha nirNayanuM A vizeSaNa samajavuM. eTale ke je samyaarthanirNaya Idriya ane mananA nimittathI thAya che te sAMvyavahArika pratyakSa. A pramANe sAMvyavahArika pratyakSanAM sAdhana - kAraNa darzAvyA have svarUpa darzAve che. avagrahAdayo vakSyamANalakSaNaH te AtmA yasya sa=samyagu arthanirNayaH = kahevAtA svarUpalakSaNavALA te avagraha ihA, avAya dhAraNA AtmA-svabhAva che jeno tevo samyaartha nirNaya "vahevAyathAraVIbhA" A samyaguarthanirNayanuM vizeSaNa levAnu ane AvA nirNayane-nizcayane sAMvyavahArika jJAna kahevAya. AtmA zabdano prayoga evuM darzAvavA mATe karyo che ke anukrame utpanna thatA avagraha vageremAM atyaMta-sarvathA bheda nathI. paraMtu pUrva pUrvanuM jJAna ja uttara uttara rUpe pariNata thAya che. eTale ke avagraha jJAna IhA rUpe, IhA apAya rUpe apAya dhAraNA rUpe pariNAma pAme che, te Akho eka ja dIrgha upayoga hoya che. ema temanAmAM ekAtmakatA rahelI che. [samIcIna ThIka, sahI, satya, yogya, samucita susaMgata (saM.hiM.)]sAcI saMvAdI samIcIna pravRtti-nivRtti rUpa vyavahAra te saMvyavahAra tenuM je prayojana-janaka hoya te sAMvyavahArika pratyakSa. A jJAna AtmAne sAkSAta pratyakSa nathI eTale Ane mukhya pratyakSa to nathI kahevAtuM, paraMtu A jJAnanAM AdhAre (anumAnAdi pramANanI jema vyAptijJAna vi. no sahAro lIdhA vinA paNa) samIcIna vyavahAra cAlI zake che mATe upacArathI A jJAnane paNa pratyakSa kahevAya che. (hakIkatamAMto tatvArthamAM "AgheparokSe kahIne mati zruta jJAnane parokSa ja kahela che.) A jJAnamAM Indriya ane mana bhegAM maLIne, temaja judA judA paNa kAraNa bane che. je jJAnamAM Indriya pradhAna hoya ane mananI jemAM gauNa rUpe jarUra paDe te indriyaja pratyakSa kahevAya. * jema nAkathI gaMdhanuM jJAna karIe tyAre gaMdha sAthe to nAkano ja saMbaMdha thAya. tenI sUcanA mana dvArA AtmAne pahoMce che. ema mana to (Media) mIDIyA-mAdhyamanuM kAma kare che. kaMI viSayane grahaNa karavA mana
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 pramANamImAMsA /1/1/20-21 73. nanu svasaMvedanarUpamanyadapi pratyakSamasti tat kasmAnnoktam ?, iti na vAcyam, indriya jajJAnasvasaMvedanasyendriyapratyakSe, anindriyajasukhAdisaMvedanasya manaHpratyakSe, yogipratyakSasvasaMvedanasya yogipratyakSe'ntarbhAvAt / smRtyAdisvasaMvedanaM tu mAnasameveti nAparaM svasaMvedanaM nAma pratyakSamastIti je nor ArA 674. indriyetyuktamitIndriyANi lakSayatisparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANIndriyANi dravyabhAvabhedAni // 21 // pravRtta thatuM nathI. hA manano upayoga te vakhate tadviSayaka bane che. A samastano dAkhalo thayo, jyAre sukhaduHkhano sAkSAt vizuddhi yukta mana sAthe saMbaMdha thAya che. eTale sukha duHkhane grahaNa karavA mana khuda ekaluM pravarte che te vyastanuM udAharaNa thayuM te manonimitta pratyakSa che. 73 zaMkAkAra" svasaMvedananAmaka pratyakSa paNa che. to tenuM nirUpaNa kema na karyuM? samAdhAna >> svasaMvedana pratyakSa che. e vAta sAcI, indriyaja je jJAna thayuM che. "A ghaTa che" evuM tenI sAthosAtha meM ghaTane jANyo che "ghaTa jJAnavALo huM chuM" AvuM je AtmAne svataH ghaTa jJAnanuM bhAna thaI jAya che, te mATe anya jJAna ke IndriyAdinI jarUra paDatI nathI, mATe svasaMvedana kahevAya. paraMtu te jJAna to ghaTanA jJAnanI sAthe ja thaI jAya che, jemAM pratibiMbane jovAnI sAthe te darpaNanuM paNa bhAna thaI jatuM hovAthI darpaNanA jJAna mATe judu pramANa mAnavAnI jarUra nathI. mATe tenI Indriyaja pratyakSamAM samAveza thaI jAya. eja pramANe manonimittaka sukhaduHkhano anubhava ane tenuM saMvedana sAthe ja thavAthI teno manonimittaka mAnasa pratyakSamAM samAveza thaI jAya che. ema yogipratyakSa svasaMvedanano (avadhijJAna muni vi.ne hoya che, temAM samAveza samajI levAno) yogipratyakSamAM ane smRti, pratyabhijJA vagere (jJAna)nuM svasaMvedana mAnasapratyakSamAM samAviSTa thAya che, mATe alagathI svasaMvedana pratyakSa kahyuM nathI paravA 74. Indriyamano nimitta je kahyuM temAM indriyone oLakhAve che... sparzana, rasanA, ghANa, cakSu ane zrotra A pAMca indriya che, anukrame sparza, rasa, gaMdha, rUpa ane zabdane grahaNa karavA e temanuM lakSaNa che, A pAMce dravyendriya ane bhAvendriyanA bhedathI be prakAranI che. ra1 1 indriyajJA0-tA0 / 2-0sukhAdisvasaM0-mu03 bhedenoktm-dde-mu0| 4 'indriyANi' ityantamekaM 'bhedAni' ityantaM ca aparam iti sUtradvayaM saM-mU0pratI dRzyate / - 1 guNanA nimitte ghaNuM karIne patine avavijJAna utpana thAya che, mATe bahulatAnI apekSAe te jJAnane yogipratyakSa kahI zakAya che. vaLI anyane paNa A jJAna prApta thAya che, temAM paNa pUrvabhavanI saMyama ArAdhanA prAyaH upayogI bane che, vaLI yogipratyakSanuM je svarUpa che tenuM lagabhaga maLatuM svarUpa avadhijJAnanuM che, avadhijJAnI paNa upayoga mUke to tarata ja dUra rahelA, vyavahitabhIMta vigerethI avarAyelA padArtha, carmacakSuthI na joI zakAya tevA padArtha, ane bhUta bhAvinuM jJAna karI zake che, AvuM jJAna yogIne samAdhinA baLathI thAya, amane to vibhaMgazAna mAnya hovAthI anya darzanImAM AvuM jJAna mAnya che ja.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 /1/1/21 pramANamImAMsA $ 75. sparzAdigrahaNaM lakSaNaM yeSAM tAni yathAsaGkhyaM sparzanAdInIndriyANi, tathAhi sparzAdyupalabdhiH karaNapUrvA kriyAtvAt chidikriyAvat / tatrendreNa karmaNA sRSTAnIndriyANi nAmakarmodayanimittatvAt / indrasyAtmano liGgAni vA, , karmamalImasasya hi svayamarthAnupalabdhumasamarthAsyAtmano'rthopalabdhau nimittAni indriyANi / 9 76. nanvevamAtmano'rthajJAnamindriyAt liGgAdupajAyamAnamAnumAnikaM syAt / tathA ca liGgAparijJAne'numAnAnudayAt / tasyAnumAnAtparijJAne'navasthAprasaGgaH, 75 sparzane grahaNa karavo te sparzendriyanuM lakSaNa che. rasane grahaNa karavo te rasanendriyanuM lakSaNa che. gaMdhane grahaNa karavI te ghrANendriyanuM lakSaNa che. rUpane grahaNa karavuM te cakSurindriyanuM lakSaNa che. zabdane grahaNa karavo te zrotrendriyanuM lakSaNa che. te A pramANe -sparza vagerenI upalabdhi karaNa pUrvaka (dvArA) ja thAyache. kAraNa ke te upalabdhi eka jAtanI kriyA che chedana kriyAnI jema eTale chedana kriyAmAM jemakuhADI karaNanI jarUra paDe che. basa A pramANe upalabdhi kriyAnuM karaNa te ja indriya che. temAM indraNa = indriya aMgopAMga nAmakarmanA udayathI nirmANa karAyelI hoya te indriya athavA IMdra eTale AtmA tenAM liMga te iMdriya' (117-1-174) si.hema.thI nipAta) indriyanI pravRtti uparathI A zarIramAM lIna- chupAyela AtmAnuM ga=gamana--jJAna thAya che, mATe Ane AtmAnuM liMga kahevAya che. kharekhara karmathI malIna AtmA pote jAte padArthane jANavA asamartha hoya che, eTale artha upalabdhimAM indriya nimitta-sahAyaka bane che. Ama be rIte iMdriyonI vyutpatti darzAvI. 76. zaMkAkAra - are ! ema to AtmAne arthanuM jJAna indriya rUpI liMgathI thatuM hovAthI te badhu jJAna anumAna kahevAze. anumAnanI utpatti liMganuM jJAna thayA vinA saMbhavI zakatI nathI. te liMganuM jJAna anumAnathI mAnavAmAM Ave to anavasthA doSa Avaze. anumAna mATe liMga jJAna te mATe anumAna punaH dvitIyaanumAna mATe liMgajJAna te mATe tRtIya anumAna ema anavasthA ubhI thaze. 1 'indriyamintraliGgamindrardaSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti pALinI sUtra II 5.2.93 // indra-jIva = AtmAnuM liMga athavA indrano artha karma paNa thAya che (jainendrasiddhAMta kozamAM) indradeSTa-karma athavA AtmA dvArA prakAzita karAyela eTale ke AtmA dvArA ane karmanA kSayopazamathI iMdriyamAM prakAza Ave che, jo AtmA na hoya, athavA karmano kSoyopazama na hoya to iMdriyamAM prakAza AvI zake nahi. "bhagavatA thayA bhUtato pakAsitAni" ema vizuddhimArgamAM kahyuM che. 2 zaMkA - arthanuM zAna iMdriyarUpI liMgathI janya che. paNa A iMdriyaliMganuM jJAna thayA vinA arthanA jJAna svarUpa anumAna thai zake nahIM. have ema mAnoke iMdriyanuM jJAna anya anumAnathI karI laizuM pachI tenA dvArA arthazAnarUpa anumAna thai jaze. tyAre prazna e Ave che ke A iMdriyanuM jJAna karavA mATe mUkela anumAnamAM liMga koNa ane tenuM jJAna zenAthI thaze ? tevA anumAna mATe paNa te ja iMdriyanuM jJAna jarUrI che. ema AtmAzrano prasaMga Ave che. ahIM prathama
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/21 naivam, bhAvendriyasya svasaMviditatvenAnavasthAnavakAzAt / yadvA, indrasyAtmano liGgAnyAtmagamakAni indriyANi karaNasya vAsyAdivatkaSedhiSThitatvadarzanAt / . * samAdhAna : AvI vAta nathI. bhAvejiyo svataH potAnuM jJAna karAvanArI svasaMvedI hovAthI anavasthAne avakAza ja nathI. athavA Idra eTale AtmA tenuM je liMga hoya- AtmAnI hayAtInI pratIti jenAthI thAya te Idriya. jemake - karavata vagere je koI karaNa che, te badhA kartA dvArA adhiSThita thaIne ja kriyA kare che, tema Idriya paNa karaNa che. te koI kartAne adhiSThita hovI joIe. te kartA=karaNanA cAlaka (opareTara) tarIke ja AtmA che. emAM indriya rUpI liMgathI AtmAnuM anumAna thAya che. (atharma, indriyo AtmAnA jJAna mATe liMga che, kAMi bAhya padArthanA jJAna mATe liMgarUpe kAma karatI nathI. kAraNa ke bAhya padArthanI upalabdhi sAthe teno avinAbhAva nathI. paraMtu bAhya padArthanA jJAnamAM karaNa rUpe kAma kare che. [jema-"jyAM jyAM karavata, tyAM tyAM chedana kriyA" evI vyApti nathI. tema ahIM paNa jyAM Indriya tyAM tyAM upalabdhi" evI vyAptinathI. AtmAmAM Indriyato sadA vidyamAna hoya che. mATe AtmA sAthe temano avinAbhAva kharo, paraMtu kaMI upalabdhi hamezA hotI nathI. (viSayane grahaNakaravAnI zakita-prakAza te kSayopazama=bhArvedriya che.) AtmA ane nAmakarmathI IDiyanuM sarjana thAya che, mATe IndrasRSTam, IndrajuSTa AtmA/karma dvArA levAyela eTale ke AtmAne jyAre koI viSayanuM jJAna karavAnuM hoya che tyAre teNe (AtmAne) IdriyanI sevAmAM javuM paDe che, IdriyanI garaja kare che (bhAvanA sevanAya, gocanAsevanAtha bhagavatA sevitAni) ane karma dvArA puSTa karAya che, karma rAjA pote nAmakarmanA udayathI tenI sevA kare che, jethI teo lAMbAkALa sudhI TakI rahe che, jo aMgopAganA vipAkamAM khAmI Ave to IdriyamAM garabaDa thaI jAya che. Indradatta AtmA/karme A Idriyo ApI che, ] In eTale viSaya tenA pratye drave rUd ndriyam' sire 7.1.174 thI nipAtana dvArA siddha thAya che. eTale ke viSaya rUpe pote bane che, jema drava pANI jemAM nAMkho tevo AkAra dhAraNa kare che, tema AMkha paNa sAme jevI vastu hoya tevA AkAra AMkhamAM Ave che. jIbha tene rasAsvAdavALI bane che. anumAnamAM liMgarUpe Idriya ja che tenA jJAnamATe upayogI anya anumAnamAM te ja iMdriya liMga banatI hovAthI AtmAzraya thAya. je anya anya liMgane kAraNa mAnavAnA hoya to anavasthA Ave iti cinya(prathama vahni mATe liMga rUpe je dhUma che, ane bIjA vahni mATe bhinnadhUmaliMga bane, tyAM navA vaddhi mATe anya liMganI jarUra paDe to anavasthA thAya.) samA - A bhAvendriyanuM jJAna svataH thai jatuM hovAthI AtmAzrayano prasaMga nathI, AtmAzraya doSato tyAre ja bane ke jyAre svataH saMvedana na thatuM hoya, chatAM tenAthI ja tenuM jJAna karavAnuM hoya. anubhavasiddhamAM AtmAzraya lAgato nathI. jema dIvo svayaM prakAze che.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 /1/1/21 pramANamImAMsA 6 77. tAni ca dravyabhAvarUpeNa bhidyante / tatra dravyendriyANi nAmakarmodayanimittAni, bhAvendriyANi punastadAvaraNavIryAntarAyakSayopazamanimittAni / saiSA paJcasUtrI sparzagrahaNalakSaNaM sparzanendriyaM, rasagrahaNalakSaNaM rasanendriyamityAdi / sakalasaMsAriSu bhAvAccharIravyApakatyAcca sparzanasya pUrva nirdezaH, tataH krmennaalpaalpjiivvissytvaadrsnghraannckssuHshrotraannaam| 678. tatra sparzanendriyaM tadAvaraNakSayopazamasambhavaM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM zeSendriyAvaraNavatAM sthAvarANAM jiivaanaam| 77. te Indriyo dravya ane bhAvarUpathI bheda pAme che. temAM dravyendriya Idriya aMgopAMga nAmakarmanA udayathI bane che. jyAre bhAvendriya matijJAna nA 28 bheda svarUpa che, tenAM AvaraNanA ane varyAntarAya karma bannenA kSayopazamathI te prApta thAya che. temAM je inDiyAvaraNano kSayopazama vadhAre hoya tenAM viSayanuM jJAna sArI rIte zIgha thAya. sparzane grahaNa karavAvALI sparzendriya che, ema pAMce pAMca indriya mATe samajI levuM. sparzendriya badhA ja saMsArI jIvone hoya che. temaja AkhAya zarIramAM vyApta hoya che, mATe teno pahelA naMbaramAM nirdeza karyo che. pachI pachInI indriyo thoDA thoDA jIvone hoya che, mATe tevAM kramathI nirdeza karyo che. eTale beIndriya karatA teIndriyavALA jIvo thoDA che, tenAthI caurindriya jIvo thoDA tenAMthI paMcendriya jIvo thoDA che. (athavA nigodamAMthI jIvano vikAsa prAyaH karIne Aja kramathI thAya che. eTale nigodamAM sparzejiyano hoya pachI beindriya thaIne ja te Indriya banI zake. sIdho te indriya banato nathI. eja rIte caurindriya thayA pachI ja paMcendriya thAya. A krama prathamavAranA vikAsa mATe samajavo eka vAra paMcendriya sudhI pahoMcyA pachI to sIdho nigodamAMthI paNa paMcendriya vagere thaI zake che. (bhagavatI) eTale ja spardhAdinA kramathI indriyano nirdeza karavAmAM Avyo che.) 78. temAM sparzendriya viSayaka matijJAnAvaraNanA kSayopazamathI utpanna thanArI sparzendriya ja pRthvIkAya, apUkAya, teukAya vAyukAya, vanaspatikAyanA jIvone hoya che. zeSa iDhiyAvaraNano sarvathA udaya hovAthI sthAvara jIvone zeSa Idriyo hotI nathI. (layopazamanI vicitratAnA kAraNe sthAvaramAM paNa pAMce viSayanI upalabdhi karAvI ApanAra evI bhAveMdriyano sadbhAva jovA maLe che. jema bakulanuM jhADa. paraMtu aMgopAMga to aghAti karma hovAthI teno kSayopazama saMbhavato nathI eTale sthAvaramAM aMgopAMganA vipAkano sarvathA abhAva hoya che, mATe zeSa dravyedriyano saMbhava nathI.) "pRthvI cittavALI kahelI che." AvuM dazavaikAlika (4 a.1) mAM kahyuM che, eTale AsapraNIta
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/21 69 teSAM ca "puDhavI cittamantamakkhAyA" [ dazavai0 4.1 ] ityAderAptAgamAtsiddhiH / anumAnAcca - jJAnaM kvacidAtmani paramApakarSavat apakRSyamANavizeSatvAt parimANavat, yatra tadapakarSaparyantasta ekendriyAH sthAvarAH / na ca sparzanendriyasyApyabhAve bhasmAdiSu jJAnasyApakarSo yuktaH tatra hi jJAnasyAbhAva eva, na punarapakarSastato yathA gaMganaparimANAdArabhyApakRSyamANavizeSaM parimANaM paramANau paramApakarSavat tathA jJAnamapi kevalajJAnAdArabhyApakRSyamANavizeSamekendriyeSvatyantamapakRSyate / pRthivyAdInAM ca pratyekaM nIvatvasinine vate / sparzananendriye mi-apAAi-nUpurarvA-phUpala-zaddha-zukttiA-zamvojUjApravRtInAM traNAnAm / sparzanasana-prALAni pipIstA-roLiyA-kapacijA-dhundhu-tulApraputta-cIna-vArtAsAsthivA-zatapavI-amena-tRLapatra-jAaeArAvInAm / AgamathI sthAvaramAM jIva sattAnI siddhi thAya che. ane anumAna pramANathI tenI siddhi darzAve che "jJAna koika AtmAmAM parama apakarSavALu (nyUnatAnI apekSAe chellI koTinuM) hoya che, apakarSa pAmatuM jovAmAM AvatuM hovAthI, parimANanI jema. arthAt parimANano parama prakarSa AkAzamAM che ane anukrame lokAkAza, madhyaloka, jaMbudvIpa, bharatakSetra AdimAM ghaTatuM ghaTatuM eka paramANumAM sahuthI alpa parimANa hoya che. tema kevalajJAnIne saMpUrNa jJAna hoya che, tenAthI nIcalI kakSAvALAmAM alpa alpa jJAna. vaLI paMcendriya karatAM caurindriyane mAtra cAra viSayanuM ja jJAna, ema ghaTatuM ghaTatuM suhuthI thoDu jJAnaM sthAvara-ekendriyane hoya che. zaMkAkAra - sparzendriyanAM abhAvamAM paNa bhasma rAkha vi. mAM jJAnano apakarSa jovA maLe che ne ? * samAdhAna - rAkha vageremAM jJAnano apakarSa nahi, paraMtu sarvathA jJAnano abhAva che. vanaspati vagere upara teukAyanuM zastra lAgavAthI bhasma bane che. tethI vanaspati vagere jIvono ghAta thai gayo hovAthI bhasmamAM jJAnamAtrA mAnavI yukta nathI. pRthvI vageremAM to garamAza, uSNazvAsa, vRddhi vagere liMgathI AtmA siddha thato hovAthI tyAM jJAna mAnavuM yukta che. bhasmamAM AvA koi liMga jovA maLatA nathI. pRthvI vigere dareka jIva che te AgaLa kahIzuM. sparzana ane rasanA A be iMdriyo --kRmi lAkaDAnA kIDA, aLasiyA, gaMDolA, zaMkha, nAnAzaMkho, zaMkhalA, motInI chIpa, koDI-koDA, kharAbalohI pInAra jaLo vagere trasa jIvomAM hoya che. tvacA, jIbha, nAke, A traNa iMdriyo- kIDI, rohaNikA= moTI kIDI, maMkoDA ke moTA mAthAvALI nAnI kIDI, kanthavA, ghImela, udheI, lIkha, jU, gIgoDI, kAnakhajUro, cIcaDI, chANanA kIDA gahiyA, mAMkaNa, gokaLagAya, AdithI comAsAnA 1 rohiNikApecikA De0 / 2 tubarakA0 tA0 / tuMburaka mu0 / 3 tripusa- De0 / 4 bIjakakarpA0tA0 / 1 nigodanA jIvane ati alpamatijJAnato hoya ja che, tethI temane paNa AvaraNa ane aMtarAyano kSayopazama hovo jarUrI che, have je dezaghAti hoya teno ja kSayopazamasaMbhave mATe aMtarAya sarvAti nathI paNa dezAti ja che. anyathA sarvathA jJAnAdino abhAva thai jAta. paraMtu nigodamAM paNa zAna darzana, caritra tapa, vIrya upayoga A cha lakSaNa mAnyA che. temaja daiya-haiyavagere padArtha ati alpa hovAthI tene AvaravA ochA AvaraNanI jarUra paDe mATe paNa aMtarAya dezadhAtI manAya che. (karmaprakRti) 2 AcAryazrI A badhAmAM jIvatvanI siddhi karavAnuM dhAreluM, paraMtu graMthapUrNa thatA pahelA paralokavAsI banI gayA hoya tevuM lAge che. kA.ke. graMtha adhUro ja upalabdha thAya che. chatAM AcAryazrInA A buddhisthagraMthane umerA rUpe ApavAnI kozIza A graMthanA cheDe karavAmAM AvI che. jemAM A badhAmAM jIvatvanI siddhi sanmatiprakaraNa vi. aneka graMthono AdhAra laine karI che.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 /1/1/21 pramANamImAMsA sparzana-rasana-ghrANa-caDhUMSi bhramara-vaTara sAraGga makSikA-puttikA'-daMza-mazaka-vRzcika-nandyAvarta-kITakapataGgAdInAm / saha zrotreNa tAni matsya-uraga-bhujaga-pakSi-catuSpadAnAM tiryagyonijAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAmiti / 6 79. nanu vacanAdAnaviharaNotsargAnandaheta'vo vAkpANipAdapAyUpasthalakSaNAnyapIndriyANIti sAGkhyAstatkathaM paJcaivendriyANi ?, na, jJAnavizeSahetU nAmevehendriyatvenAdhikRtatvAt, ceSTAvizeSanimitatvenendriyatvakalpanAyAmindriyAnantyaprasaGgaH ceSTAvizeSANAmanantvAt, tasmAdvyaktinirdezAta paJcaivendriyANi / 680. teSAM ca parasparaM syAdabhedo dravyArthAdezAt, syAdbhedaH paryAyArthAdezAt, kIDA mAmaNamuMDA vagere jIvone hoya che. cAra Idriyo - bhramara vaTara -karoLiyo, tIDa, madhamAkhI, tamaruM-puttikA, DAMsa-macchara, lIlI-kALI mAMkha, jaMgalI mAMkha, bagatarA, pataMgiyuM. vagerene hoya che. pAMca indriyo mAchalA, sApa, noLiyA pazu paMkhI vagerene hoya che. ane nAraka, manuSya, devo A badhAne pAMca Indriyo hoya che. 79. zaMkAkAra" bolavuM, grahaNa karavuM. cAlavuM, nihAra karavo ane viSaya AnaMdanA kAraNabhUta kramazaH vAku-jIbha, hAtha, paga, pAyu-gudA, upastha-liMga nAmanI pAMca indriyo che. ane sAMkhyo mAne paNa che, to pachI tame kema kaho che ke pAMca ja indriyo che? samAdhAna Avu na kahevu, je koI viziSTa jJAnanuM kAraNa hoya tene ja ahIM Indriya tarIke mAnavAmAM AvI che. jo ceSTA vizeSanA nimitta mAtrathI IdriyonI kalpanA karavAmAM Ave to anaMtI Idriyo mAnavAno prasaMga Avaze. kAraNa AvI ceSTAo to anaMtI che. tethI vyaktirUpe nirdeza karatA pAMca ja Idriyo che, eTale ke vyaktidITha pAMca che, nahIMtara anaMta prANio hovAthI temanI saMkhyA anaMtI thAya che. iMdriyano paraspara ane AtmA sAthe bhedabheda * 80. pAMce IdriyomAM dravyArthika nayanI apekSAe abheda che. kAraNa ke eka ja AtmadravyanA matijJAnAvaraNanA kSayopazamathI eka ja AtmAne jJAna karAve che. ema eka Atmadravyane Azrita hovAnI apekSAe abhinna che. paryAyArthika nayanI apekSAe bheda paNa che. - - 1 vana-0 2 pustikA cheputi-50 rU ni vArtha-je 4-0 nA0i -tA0 -0tha-velA 1 dravyArthika naya... eTale je potAno abhiprAya dravyane pradhAna banAvIne kahe. jema plAsTikanI khusa hoya, Tebala hoya, supaDI hoya, glAsa, pena hoya badhAne pote plAsTika rUpe oLakhAvaze. eTale bolazeke A badhu plAsTika che mATe vaparAya nahIM, plAsTikano niSedha karanAra A nayano upayoga karI badhI plAsTikanI vastuno niSedha karaze. jyAre paryAyArthikanayaJpotAno abhiprAya paryAyane mukhya banAvIne kahe che, eTale uparokta badhI vastune alaga alaga kaheze. eTale ke are bhAi! A to Tebala che, A to pATalo che A nayano upayoga te vastuno jyAre upayoga karavAno hoya tyAre thAya che, eTale ke ApaNe besavAnuM hoya tyAre khurrA upayogamAM Ave, tyAre badhu ja plAsTika che ema mAnI kaMi vATako ke supaDI lAve to na kAma Ave, tyAM paryAyArthika naya lagADIne kAma levuM paDe che.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA~ /1/1/21 abhedaikAnte hi sparzanena sparzasyeva rasAderapi grahaNaprasaGgaH / tathA cendriyAntarakalpanA vaiyarthyam, kasyacit sAkalye vaikalye vAnyeSAM sAkalyavaikalyaprasaGgazca / bhedaikAnte'pi teSAmekatra 'sakala ( saGkalana ) jJAnajanakatvAbhAvaprasaGgaH santAnAntarendriyavat / 71 jo ekAnta abheda mAnavAmAM Ave to sparzendriyathI sparzanI jema rasa vagerene paNa jANavAno prasaMga Avaze. ane jo sparzendriyathI 2sAdinuM grahaNa thavA mAMDe, to pachI zeSa iMdriyonI kalpanA nakAmI nIvaDI jAya. vaLI eka iMdriya-AMkha sArI hoya tenA AdhAre zeSa iMdriya paNa sArI banI jaze. ane ekAda-kAnavi.mAM khAmI AvatA zeSa iMdriyamAM khAmI AvI jaze, kAraNa badhI iMdriyo abhinna mAnI che. [jyAre bahero mANasa paNa dUranuM jovAmAMto tagaDo maLe che. mATe tat tat IMdriyAvaraNanA kSayopazamathI prApta viSayagrAhaka zakti svarUpa (5) paryAyo, aMgopAMga janca dravya-IMdriyanA AkAra svarUpa (5) paryAyo paraspara kathaMcita bhinna mAnavA ja yukti yukta che. jema ekAnta abheda mAnavAmAM doSa Ave, tema bheda mAnavAmAM paNa, mATe paraspara IMdriyamAM, temaja AtmA ane IMdriyamAM paNa ekAnta bheda nathI. ekAnta bheda mAnavo paNa yukta nathI. kAraNa ke sarvathA bheda mAnavAmAM teonuM indriya saMbaMdhI ekatra saMkalanAtmaka jJAna utpanna nahIM thAya. kAraNa ke sarvathA bheda mAnatA teo eka AtmadravyamAM rahI zakaze nahIM, tenuM kAraNa e che ke je koi bhAvendriya AtmAmAM rahela che, te AtmAthI abhinna mAnelI che, kA. ke. bhAteMdriya matijJAnAvaraNIyanA kSayopazama rUpa che ane kSayopazama AtmaguNa hovAthI AtmAthI bhinna nA saMbhave. mATe have bIjI bhAteMdriya emAM raheze teno paNa AtmA sAthe abheda hoya che, tethI anya bhAvendriya sAthe paNa teno abheda mAnavo ja paDe, kAraNa ke tadabhinnathI je abhinna hoya che te tI paNa abhinna hoya che, jema tenI bahenanI je bahena hoya che te tenI paNa bahena hoya che. ahIM IMdriyathI abhinna AtmA che, te AtmAthI abhinna anya IMdriyo che, to badhI (pUrvakathita) ane uttarakathita badhI IMdriyomAM abheda AvI ja jAya che.] tame sarvathA bheda mAnazo to Avo ekAtmAdhikaraNa svarUpa ane paraspara abheda paNa ghaTAvI ja na zakAya, ane A abhedathI bacavA -chaTakavA tamAre eka ja AtmAmAM badhI iMdriyo rAkhI zakAze nahIM kA.ke. eka AtmAmAM rahI jAya to pachI temAM abheda AvI ja jAya. ema thavAthI badhI iMdriyonA adhikaraNa bhinna thavAthI iMdriyanA jJAnanuM saMkalana thai zake nahIM. mATe jema AtmA ane iMdriyo vacce ekAMta bheda nathI, tema paraspara iMdriyomAM paNa ekAnta bheda nathI. 1 "teSAmekatvasaGkalanajJAnajanakatvAbhAvaprasaGgAt" -tattvArthazlokavA0 pR0 327 /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 /1/1/21 pramANamImAMsA manastasya janakamiti cet, na, tasyendriyanirapekSasya tajjanakatvAbhAvAt / indriyApekSaM mano'nusandhAnasya janakamiti cet, santAnAntarendriyApekSasya kuto na janakatvamiti vAcyam ? pratyAsatterabhAvAditi cet, atra kA pratyAsattiranyatraikadravyatAdAtmyAt ? pratyAsattyantarasya ca vyabhicArAditi / etena teSAmAtmanA bhedAbhedaikAntau prtivyuuddhau| jema bhinna bhina purUSoe eka kerI saMbaMdhI bhinna-bhinna idriyothI jJAna karyuM. eke joi bIjAe suMghI, trIjAe cAkhI, ItyAdi to tenuM saMkalana eka purUSa karI zakato nathI. jo eka ja purUSe potAnI IdriyothI AvuM jJAna karyuM hota to "meM kerI joI che, te pILI ane khATI che." AvuM saMkalana karI zakata. paNa have jo Idriyone sarvathA bhina mAnazuM to bhinna purUSanI IdriyanI jema eka purUSamAM AvuM saMkalanAtmaka jJAna utpana thavuM azakya banI jAya. (kA.ke. jema caitranI indriyathI maitranI indriya sarvathA alaga che, tema caitranI potAnI pAMce Idriya paNa sarvathA judI che. eTale bannemAM bheda to sarakho ja che eTale ke eka bIjAnI indriyo sAthe koI jAtano saMbaMdha nathI mATe bhinapuruSathI saMkalana na thAya, tema eka AtmAnI Idriyo vacce paNa koI saMbaMdha hoya ja nahIM to tyAMmeM saMkalana na thaI zake. * zaMkAkAra - manathI saMkalana jJAna thaI jazene? samAdhAna Idriya nirapekSa mane AvuM jJAna karavAM samartha nathI. * zaMkAkAra - IdriyonI apekSAe to mane AvuM anusaMdhAna karI lezene? * samadhAna - tamArI vAta sAcI, paNa bIjA purUSanI IdriyonI sahAyatAthI anya purUSamAM paNa mane AvuM anusaMdhAna kema pedA nathI karatuM.? * zaMkAkAra - bIjA purUSa sAthe Idriyono saMbaMdha (prayAsatti) nathI mATe. * samAdhAna ke ame tamane pUchIe chIe ke eka dravyatAdAbhyane choDI bIjo kayo saMbaMdha eka purUSanI Idriyo vacce che.? saMyoga saMbaMdhano pratyakSa bAdha che. kAraNa ke AMkha AgaLanA bhAgamAM che, kAna bAjumAM che. samavAya paNa mAnI na zakAya indriyo paraspara avayava-avayavI guNa-guNI ityAdi koI paNa rUpe jovAmAM AvatI nathI. ema anya saMbaMdhano bAdha hovAthI Indriyo vacce ekadravyatAdAbhya saMbaMdha ja mAnavo jarurI che, AnuM nAma ja dravyanayanI apekSAe abhinnatA, AnAthI indriya ane AtmA sAthenA sarvathA bheda ane sarvathA 2- 0dhyao-tao |
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/2 1 AtmanA karaNAnAmabhedaikAnte kartRtvaprasaGgaH, Atmano vA karaNatvaprasaGgaH, ubhayorubhayAtmakatvaprasaGgo vA, vizeSAbhAvAt / tatasteSAM bhedaikAnte cAtmanaH karaNatvAbhAvaH santAnAntarakaraNavadviparyayo veti pratItisiddhatvAdvAdhakAbhAvAccAnekAnta evaashrynniiyH| abhedano nirAsa thaI jAya che. AtmA sAthe karaNo- iMdriyono ekAtte abheda mAnIe to AtmAnI jema Idriya paNa kartA banI jaze, athavA AtmA karaNa banI jaze. athavA Idriya ane AtmA bannene karaNa paNa ane kartA paNa mAnavA paDaze. bane abhinna hovAthI ekane karaNa ane bIjAne kartA kahevA mATe vizeSa- pheraphAra= taphAvata (-vizeSatA) hAthamAM jaDI zakato nathI. AtmAne kartA kahevA mATe je yukti lagADazo ke "AtmA adhiSThAtA che," te vAta IdriyamAM paNa svIkAravI ja paDaze, kAraNa ke tenAthI AtmA sarvathA abhinna che. tatatteSAM tethI teono AtmA sAthe ekAtta bheda paNa mAnI na zakAya, nahItara te vivakSita AtmAnI paNa karaNa nahIM banI zake. jema zeSa purUSanI Idriyo tenAthI bhinna hovAthI karaNa nathI banatI, tema A Idriyo paNa sarvathA potAnAthI (AtmAthI) bhinna ja che. athavA uMdhu thaI jaze eTale ke anya purUSanI Idriyo vivakSita AtmAnI karaNa banI jaze. ane potAnI indriyo karaNa na bane. kA. ke. AtmA sAthe Idriyo sarvathA bhinna hovAthI potAnuM ke pArakuM to kazuM rahetuM nathI, potAnI pArakI indriyomAM kAMI vizeSatA rahetI nathI. ethI bhedabhedanAM viSayamAM anekAntano ja Azraya levo joIe. viSayagrAhakatva paryAyanI apekSAe bheda ane eka AtmadravyAzrayatva rUpa dravyanI apekSAe abheda mAnavo ucita che. kAraNa ke AvI ja pratIti thAya che. temaja AvuM mAnavAmAM kAMI bAdhA paNa nathI. [ (upasamAdhAnakAra) - manano Indriya sAthe saMbaMdha thAya to sahAyaka banI zake, je AtmAmAM mana che te ja AtmAmAM indriyo rahI hoya to temanAM viSayonuM saMkalana karI zake. e vAta sAcI, paNa AtmA ane Indriyo bhinna bhinna hoya to bicAruM mana saMbaMdha vinA temanI sahAyatA kevI rIte laI zake? jema tame paNa mAno cho ne anya AtmAnI indriyo sAthe manano koI saMbaMdha na thavAthI temanuM saMkalana mana na karI zake. to pachI ahIM paNa Idriyo eka ja AtmAmAM na rahI hoya to (eka AtmAmAM abhedathI rahI hoya to paraspara abheda AvI jAya jethI judu astitva nAmazeSa banI jAya ane bheda mAnazo to bhinna AtmAmAM ja rahevA jevuM thayuM ne) mana kevI rIte saMkalana karI zakaze. zaMkAkAra - rAjA guptacarone bhinna bhinna dizAmAM mokalI gupta vAto jANe che, eTale to badhAnI pAse vAta sAMbhaLI badhI vAtonuM saMkalana karI AgaLanI pravRttino paNa nirNaya kare che. tema mana bhinna bhinna ijiyoe je jJAna meLavyuM che, temanI pAsethI pote badhI jAtanuM jJAna meLavI saMkalana karI leze.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 21/1/21 samA - bhAI sAheba ! tyAM to rAjA ane guptacara vacce svasvAmibhAva saMbaMdhathI kacit aikyatA = saMbaMdha thAya che. ane tethI badhA purUSa rAjA pAse AvI samAcAra Ape che. tamAre to indriyo manathI sarvathA bhinna che, to pachI kevI rIte mana temanI sahAyatA lai zake ? penanI sAthe mAre kazo saMbaMdha na thAya to huM tenAthI lakhI na zakuM. eTale penanI sahAyatA levA tenI sAthe saMbaMdha karavo jarUrI che. jyAre mArI indriyo to sarvathA manathI bhinna che, mananI sahAyatA kevI rIte karI zake ? kadAca mAno ke sahAyatA kare che to pachI anya naranI indriyo tamArAM manane sahAyatA kema nathI karatI ? arthAt karavI ja joie kAraNa baMne ThekANe bhinnatA to sarakhI ja che. mATe tyAM eka puruSanI IMdriyomAM dravyatAdAtmya mAnavo.] [zaMkA - eka AtmadravyamAM iMdriyo rahetI hovAthI dravyArthika nayanI apekSAe abheda karyo te to paraspara pAMca indriyavacce karyo che. paNa IMdriya ane AtmA vacce abheda kevI rIte ? ane abheda hoya to pachI paryAyArthika nayamAM AtmA ane indriya vacce bheda kevI rIte thAya ? pramANamImAMsA samA : iMdriyano AtmA sAthe saMbaMdha jALavI rAkhavA arasaparasa ane AtmA bannemAM dravyatAdAtmyatvena dravyArthika nayathI abheda mAnavo jarUrI che. kA.ke. AtmAnA kSayopazamaviziSTa Atmapradezoja bhAvendriya che, teja pradezasvarUpa AtmA che. mATe abheda spaSTa che, have paryAyArthikanayathI bheda mAnavo jarUrI che, nahItara AtmA ane iMdriya bannene kartA ke karaNa mAnavA paDaze. ane vaLI AtmA cetanA zakti purI pADe che, iMdriyo vAyaranu kAma kare che, ema AtmA zaktinA srotarUpe che, teo srotanA vAhaka che, AtmA kartA rUpe hoya che, temAM iMdriya sAdhana-karaNa rUpe che. eTale AMkhato rUpane jovAmAM ja madadagAra banI zake che, jyAre AtmAto koIpaNa viSayamAM svataMtra kAraka = kartA rUpe potAnI hAjarI dharAve che. Ama potapotAnA kAryane laIne temanAmAM bhedapaNa spaSTa jaNAI Ave che.] [mana mAtra ekalu hoya to te sukhadukhAdi evA AMtara viSayanuM jJAna karI zake che, bhinna bhinna IMdriya viSayanuM avagAhana pote sIdhu karI zakatuM nathI, tene IMdriyanI sahAyatA levI paDe, have tyAre je IMdriya sAthe joDAya te viSayanuM jJAna kare, paNa badhI IMdriyo sAthe e yugapa joDAI zakatu nathI, nahItara badhA viSaya- rasa rUpAdinuM eka sAthe jJAna thavAnI Apatti Ave; je ApaNe koIne ISTa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/21 75 6 81. dravyendriyANAmapi parasparaM svArambhakapudgaladravyebhyazca bhedAbhedadvArAnekAnta eva yuktaH pudgaladravyArthAdezAdabhedasya paryAyArthAdezAcca bhedasyopapadyamAnatvAt / 682. evamindriyaviSayANAM sparzAdInAmapi dravyaparyAyarUpatayA bhedAbhedAtmakatvamavaseyam, tathaiva nirbaadhmuplbdheH| nathI. (naiyA.nI apekSAe to mana aNu ja hovAthI badhAnI sAthe yugapa6 joDAvAnI zakayatA nathI) to pachI mana paNa saMkalana kevI rIte karI zake ? eTale ema mAnavuM paDe ke bhinna bhinna kALe kareluM jJAna hoya te eka ThekANe kayAMya saMgharAI jAya che mATe saMkalana thAya che, have jo Idriyo ane AtmA bina hoya to AtmAmAM A jJAna pahoMcI ja na zake, mATe Ikriya ane AtmA vacce bhedabheda mAnavo joIe. saMgharAyelajJAna AMtara viSaya hovAthI temAM pachI te te IdriyanI sahAya jarUrI nathI, tethI mana e badhA jJAnanuM saMkalana karI zakaze)]. 81. A to bhAva indriyanI vAta thaI; vaLI dravya IdriyamAM paNa paraspara dravyanI apekSAe abheda rahelo che. eTale ke AtmA dvArA AhAra rUpe gRhIta pugalo hoya temAMthI je Idriya yogya pula hoya temAMthI ja badhI indriyanI racanA thAya che ane puSTi thAya che. ema badhAnuM pudgala dravya eka hovAthI abheda ane AkAra, viSaya grAhaka yogyatA IdriyanI racanA vagere paryAyanI apekSAe bheda rahela che. jema kAnamAM zabda grahaNa karI zake tevo karNapaTala parvo hoya che, AMkhamAM kALI kIkI hoya che ItyAdi pheraphAra rahelo che. 82. e pramANe IdriyanA viSayabhUta sparza vagere che, temAM paNa bhedabheda rahelo che. je kerIno sparza karo te mRdu uSNa hoya, ane varNa pILo hoya gaMdha game evI, svAda-madhura hoya A badhA paryAyo bhinna bhinna che. kAraNa ke darekanI asara jIva upara bhinna rUpe paDe che ane darekanuM judu judu jJAna paNa thAya che. abhinna vastunuM judI judI asara thavI ne bhinna bhinna jJAna thavuM zakaya ja nathI. mATe bheda paNa mAnavo. jyAre te badhA ja paryAyo eka ja kerInAM hovAthI abheda paNa rahelo che. eTale ja to aMdhAramAM kerInA rasAsvAdathI tenA varNanuM anumAna karavuM zakya ane prAmANika bane che . 1 badhI Idriyo eka ja AtmAmAM tAdAbhya saMbaMdhathI rahe te ekadravyatAdAbhya A bhAvendriyanI vAta che, eTale ke pAMca prakAranA viSayanuM thatuM jJAna tenA karaNa tarIke te te Idriya saMbaMdhI matijJAnAvaraNIyanA kSayopazama janya zakti che, te ahIM paryAyarUpe che. kAraNa ke je Idriya saMbaMdhI kSayopazama hoya tyAre tenA viSayanuM jJAna sArI rIte spaSTa thAya ane anyano maMda kSayopazama hoya to temanA viSayanuM jJAna aspaSTa thAya che. eTale AvI zakti (paryAya)nI apekSAe e pAMca bhAvejiyamAM bheda che ane te badhI ja zakti eka ja AtmadravyamAM rahelI hovAthI abheda paNa che, A kathana paraspara Idriyane AzrayI thayuM. ane zakti e gaNaparyAya che te dravya-AtmAthI kathaMcit bhinna manAya che kA.ke. tyAM saMjJA-nAma saMkhyA vigerenAkAraNe bheda jovA maLe che. AtmAne jIva kahevAya paNa tene sparzana vi. nAma thoDu apAya? vaLI AtmA to eka che, A to aneka che. paNa A AtmAno guNa AtmAthI judo hoI na zake, anyathA eka vivakSita AtmAmAM te zAna utpanna karavuM ane AtmAdvArA te jJAnanuM saMkalana saMbhavI na zake. A yukitathI AtmA ane Idriyono bhedabheda darzAvyo.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 /1/1/22 pramANamImAMsA tathA ca na dravyamAtraM paryAyamAtraM vendriyaviSaya iti sparzAdInAM karmasAdhanatvaM bhAvasAdhanatvaM ca draSTavyam rA huM 8rU. 'dravyamAvametAni' tyu N tAni meLa nakSati dravyendriyaM niyatAArA: pudranA': rA 8 84. 'dravyendriyam' ityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / niyato viziSTo bAhya AbhyantarazcAkAraH saMsthAnavizeSo yeSAM te 'niyatAkArAH ' pUraNagalanadharmANa: sparzarasagandhavarNavantaH 'pudgalAH', te ja pramANe bAdha vinA pratIti thAya che. vaLI mAtra dravya ja iMdriyano viSaya bane che ke mAtra paryAya ja iMdriyano viSaya bane che "evuM nathI. 'A kerI khATI che' ema dravya / paryAyanI sAthosAtha paryAya / dravyanuM paNa jJAna thAya che. eTale ke kerI e dravya ane mRdu sparzodi dravyanA paryAya A banne vacce paNa bhedAbheda hovAthI sparzAdi paryAyane grahaNa karatAM kerInuM paNa bhAna thAya che. kAraNa kerI ekalI kayAre joi zakattI nathI. najara nAMkhatA ja tenAM varNa vagere jaNAya che. sparzadi paryAyanI saMkhyA/saMjJA ane kerInI saMkhyA saMjJA vageremAM taphAvata hovAthI banne vacce bheda paNa che. tathAya - eTale ke iMdriyano viSaya mAtra dravya paNa nathI ane mAtra paryAya paNa nathI, paraMtu paryAya yukta dravya che. ema sparza vigere zabdo iMdriyano viSaya "syarzakaravo" evA sparzakriyA mATe ane tenA karma=kriyAnA viSaya mATe paNa vaparAya che. 'bhAvADA~:" thI spardhyate yat tat sparzaH ema karma sAdhanamAM-ghajhU pratyaya lAge che, tema ''sparzanuM kRti svarNaH'' ema bhAva sAdhanamAM paNa dhagu pratyaya lAge che. je sparza karAya te padArtho iMdriyanA viSaya bane, tema "sparza karavo" evI je kriyA che, paNa sparzana IMdriyano viSaya bane che, evuM samajI iMdriya (nIkriyA) ane viSaya banne arthamAM sparzAdi zabdo vAparI zakAya che. 83. iMdriyone dravya ane bhAva ema be prakAre kahI che. temane anukrame oLakhAve che. niyata AAravALA pudgalo te dravyendriya che // 22 // 84. jAtinI apekSAe sUtramAM 'dravyendriya' ema eka vacana mUkavAmAM AvyuM che. bAhya ane aMdarano viziSTa prakArano AkAra tenuM nAma niyatAkAra, pUraNa ane galana dharmavALA sparza, rasa, gaMdha, varNavALA pudgalo hoya che. 1 dvAviMzatitamaM trayoviMzatitamaM ca sUtradvayamekatvena tA-mU0 pratau dRzyate / 1 koI paNa pramANathI Avo bAdha ApI zakAto nathI-Ano niSedha thai zakato nathI-ke "kerInA sparzAdi paryAyo eka ja dravyanA che" A vAta khoTI che, ema kahevuM zakya ja nathI kA.ke. pratyakSa pramANathI eka ja kerImAM te badhA paryAya viSaya najaronajara dekhAya ja che. evuM koI pratyakSathI liMga upalabdha thatuM nathI ke jenA AdhAre anumAna karI zakAya ke uparokta vAta khoTI che, ulaTuM ekArtha samavAyI dvArA rUpathI rasanuM jJAna thAya che' evuM anumAna te vAtanuM poSaka bane che. AgamamAM to dravya-paryAyamAM . bhedAbheda darzAvela che.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/22-23 tathAhi zrotrAdiSu yaH karNazaSkulIprabhRtirbAhyaH pudgalAnAM pracayo yazcAbhyantaraH kadambagolakAdyAkAraH sa sarvo dravyendriyam, pudgaladravyarUpatvAt / aprAdhAnye vA dravyazabdo yathA aGgAramaIko dravyAcArya iti / apradhAnamindriyaM dravyendriyam, vyApAravatyapi tasmin sannihite'pi cAlokaprabhRtini sahakAripaTale bhAvendriyaM vinA sparzAdyupa'labdhyasiddheH // 2 // bhAvendriyaM labdhyupayogau // 23 // 685. lambhanaM 'labdhiH' jJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSaH / yatsannidhAnAdAtmA dravyendriyanirvRtti prati vyApriyate tannimitta AtmanaH pariNAmavizeSa upyogH| atrApi 'bhAvendriyam' ityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / zrotra vagere indriyomAM karNa zakhulI Adi bAhya AkAra che. ane kadamba-golaka vagere atyaMtara AkAra che. A badho AkAra-racanA pugala dravyamaya hovAthI Ane dravyandriya kahevAya che. athavA apradhAna arthamAM paNa dravya zabda vaparAya che. jema mahAvIranA jIvaDA mAnI aMgArAonuM mardana karanArA aMgAramardakAcArya te dravya AcArya kahevAya. kAraNa ke te mukhya rIte bhAva AcAryanA AcArathI zobhatA na hatA. te abhavya hovAthI emanuM AcAryapaNuM (siddhanuM kAraNa bane ema nahatuM) tema apradhAna Idriyo dravyakriya. A bAhya Idriya pravRtti karavA lAge ane Aloka Adi sahakArI kAraNa pAse hoya chatAM paNa bhAvendriya vinA sparzAdinI upalabdhi thatI nathI. eTale jJAna karavAmAM mukhyatA rahetI na hovAthI bAhorjiyane dravyendriya kahevAya che rara. labdhi ane upayoga bhAvendriya che paravA 85. AtmAne jJAnAvaraNa karmano kSayopazama vizeSa prApta thavo te "labdhi che. jenAM saMvidhAnathI AtmA dravyandriyanA bheda svarUpa nivRttine prati vyApAra karavA lAge che, tenAM nimitte AtmAmAM ubho thato pariNAma vizeSa e upayoga che. eTale je AtmAne labdhinuM sAMnidhya maLe tethI AtmA dravyendriya dvArA viSayane grahaNa karavA samartha banI rahe. ahIM paNa eka vacanano prayoga jAtine AdhAre karavAmAM Avyo che. 2 - 0thI thatA siddhaH tA. 2-0thAnAbhA-: 10 thAnAvAtmA-50 | 1 matizrutajJAnAvaraNIyanA kSayopazamathI jJAna karavAnI je zakti pedA thAya che te labdhi che, temAM sparzanendriyanI labdhi zakti prApta karavA sparzanendriyAvaraNano kSayopazama jarUrI che, ane zravaNendriyanI zakti mATe zravaNendriyAvaraNano kSayopazama jarUrI che, ema alaga prakArano pAyopazama upayogI bane che, vaLI amuka pramANamAM kSayopazama thAya tyAre ja IdriyajJAna thaI zake che, tenI mAtrA alpa hoya to te IdriyasaMbaMdhi jJAna thaI zakatuM nathI. mATe vizeSa prakArano alaga jAtano kSayopazama prApta thavo joie ke jethI pote te iMdriya dvArA te te indriyanA viSayanuM jJAna karI zake. A tAtparyathI AcAryazrIe "vizeSa" zabdano prayoga karyo che. ethI ja koine AMkhanuM teja vadhAre hoya paNa kAne ochuM saMbhaLAtuM hoya che. 2 labdhiH zaktiHlabhyate prApyate ane Iti" A vyutpati dvArA kSayopazamane labdhi kahevAmAM AvI che. arthaUIm: thi: (navIyA ) 3 nivRttino artha afmnirdutya kRtti nivRttiH tenA be bheda che, tyAM te te indriyanI aMdara aMgulano aMsakhyAtamA bhAga pramANa ane pratiniyata cakSu vagere IdriyanA AkArarUpe avasthita zuddha AtmapradezonI sAthe pugalanI racanA te atyaMtara nivRtti. nAmakarmanA udayathI tadanurUpa pugalo dvArA bAhya AkAranI racanA te bAhyanivRtti.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA bhAvazabdo'nupasarjanArthaH yathaivendanadharma yogitvenAnupacaritendratvo bhAvendra ucyate tathaivendra liGgatvAdidharmayogenAnupacaritendra liGgatvAdidharmayogi 'bhAvendriyam' / 78 |1|1/23 $ 86. tatra labdhisvabhAvaM tAvadindriyaM svArthasaMvittAvAtmano yogyatAmAdadhadbhAvendriyatAM pratipadyate / nahi tatrAyogyasya tadutpattirAkAzavadupapadyate svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiriti / upayogasvabhAvaM punaH svArthasaMvidi vyApArAtmakam / nahyavyApRtaM sparzanA disaMvedanaM sparzAdi prakAzayituM zaktam, suSuptAdInAmapi tatprakAzakatvaprApteH / bhAvazabda anupacarita = upacAra vagaranuM pradhAnatA vAcaka che. jema aizvarya ke bhogadharmanA yoge jemAM vAstavika IMdrapaNuM che, te saudharmAdhipatine bhAvendra kahevAya che, te pramANe iMdranA lakSaNo hovA rUpa dharmanAM yoge jemAM vAstavika indraliMgatva lakSaNayukta hovA paNuM te bhAvendriya kahevAya che. iMdra eTale AtmA tenuM liMga athavA lakSaNa te indraliMga A vyutpatti mukhya rIte jJAnamAM ghaTe che, mATe teja bhAvendriya che. mRta zarIramAM indriya to hoya che chatAM jJAna na hovAthI teo AtmAnI oLakha karAvI zakatI nathI. mATe temane dravyendriya kahevAya paNa bhArendriya nahiM. 86. temAM labdhisvarUpa iMdriya AtmAne sva para arthAt bAhya-padArtha ane jJAnane grahaNa karavAnI yogyatA pradAna karatI hovAthI bhAvendriya kahevAya che. je tatra = svapara saMvedana karavAne/mAM ayogya che, temAM AkAza kusumanI jema svapara saMvedananI utpatti asaMbhavita che, eTale ke svapara saMvedananI yogyatAnuM nAma ja labdhi (indriya). upayoga svarUpa bhAvendriya svaparanuM saMvedana karavAmAM vyApAra rUpa che. sparza vageranAM saMvedanano vyApAra zarU na thAya tyAM sudhI spardhAdinA bodhane pragaTa karavA sparzanAdi iMdriyo samartha banatI nathI, nahitara bharauMghamAM sUtelA mANasane paNa spardhAdinuM jJAna thAta. (atyaMtara nivRttimAM je viSayane grahaNa karavAnI zakti che te upakaraNa dravyendriya. eTale dravyendriyanA be bheda (1) nivRtti (2) upakaraNa.) talavAranI dhAra jemAM chedavAnI zakti te upakaraNa, puruSamAM calAvavAnI cAlAkI te labdhi, calAvavI te upayoga. 1 prAdhAnyArthaH / 2 sparzAdi0 tA0 / 1 jenA dvArA AtmA oLakhI zakAya te AtmAnuM liMga kahevAya che.'' 2 dravyaiMdriya kSayopazama ane viSaya A badhuM prApta thavA chatAM jyAM sudhI AtmA teno vyApAMra-upayoga karato nathI tyAM sudhI eka paNa viSayanuM jJAna zakya nathI, mATe upayoga e jANavAnI-jJAna kriyAmAM prakRSTa kAraNa che tethI tene sAdhakatama kahevAya che. naiyAyika evuM mAne che ke uMghamAM mana puritata nADImAM javAthI AtmA sAthe saMyoga nathI raheto, tethI nAkanI pAsethI gaMdhakaNa pasAra thavA chatAM anubhavamAM AvatA nathI. jyAre ApaNe (jaina) ema kahIe ke tyAre nidrA-darzanAvaraNIya karmanA udayathI darzana labdhi-zakti avarodha pAmI jatI hovAthI AtmA labdhi iMdriyano upayoga karI zakato nathI mATe bodha-anubhava thato nathI. paNa (kSayopazamanI vicitratAnA kAraNe) tathA svabhAvathI uMghamA manovyApArarUpa svapna Ave che, jene matijJAna rUpe manAya che, teno anubhava thAya che. mATe mana AtmAthI chuTu paDI kyAMya jatu nathI. paraMtu mananA upayogano ane tete labdhi bhAneMdriyanA upayogano rodha thAya che tethI teno anubhava thato nathI. svataMtra AMtara manano upayoga saheja khullo rahevAthI svapna vi. anubhavAya che. mATe upayoga sAdhakatama che. jema kevalajJAnavaraNIya sarvaghAtI che chatAM matijJAnAdirUpe thoDIka prabhA jovA maLe che, tema nidrA sarvaghAtI che kharI, paNa alpanidrA vakhate tathAsvabhAvathI AMtaramanano vyApAra saMbhavI zake che.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/23-24 79 6 87. svArthaprakAzane vyApRtasya saMvedanasyopayogatve phalatvAdindriyatvAnupapattiriti cet, na, kAraNadharmasya kArye'nuvRtteH / nahi pAvakasya prakAzakatve tatkAryasya pradIpasya prakAzakatvaM virudhyate / na ca yenaiva svabhAvenopayogasyendriyatvam, tenaiva phalatvamiSyate yena virodhaH syAt / sAdhakatamasvabhAvena hi tasyendriyatvaM kriyArUpatayA ca phalatvam / yathaiva hi pradIpaH prakAzAtmanA prakAzayatItyatra sAdhakatamaH prakAzAtmA karaNam, kriyAtmA phalam, svatantratvAcca karteti sarvamidamanekAntavAde na durlabhamityalaM prasana pArarUpa 7 88. "manonimittaH' nyumiti mana nakSatti sarvArthagrahaNaM manaH // 24 // 689. sarve na tu sparzanAdInAM sparzAdivat pratiniyatA evArthA gRhyante'neneti 'sarvArthagrahaNaM manaH' 'anindriyam' iti 'noindriyam' iti cocyate / sarvArtha mana ityucyamAne Atmanyapi prasaGga iti karaNatvapratipAdanArthaM 'grahaNam' ityuktam / 87. zaMkAkAra : jo svaparane prakAzita karavAmAM vyAkRta saMvedanane upayoga mAnazo to te phaLasvarUpa hovAthI tene Idriya rUpe mAnI na zakAya. samAdhAna - AvuM kahevuM yogya nathI. kAraNano dharma kAryamAM utarI Ave che. agni prakAzaka rUpa che, to tenA kAryarUpa dIvo prakAzaka bane emAM koI virodha hoya nahIM. je svabhAvane lIdhe upayogane indriya mAnavAmAM Ave che te ja svabhAvane AgaLa karIne tene phaLa mAnavAmAM AvatuM nathI, ke jethI karI virodha Ave. jJAna karavAmAM upayoga sAdhakatama hovAthI tene indriya kahevAya che, ane "jANavuM" AvI kriyArUpa hovAthI phaLa paNa kahevAya che. jema dIvo prakAza svabhAvathI prakAze che, temAM prakAza svabhAva sAdhakatama hovAthI karaNa che, ane prakAzavuM e kriyA hovAthI phaLa kahevAya che. vaLI svataMtra hovAthI dIvAne-upayogAtmAne karyA paNa kahevAya che. AvI yojanA anekAMtavAdamAM durlabha nathI. basa A vAtane ahIM ja aTakAvIe ra3 88. sAMvyavahArika pratyakSamAM manane nimittarUpa kahevAmAM Avela che, ethI mananuM svarUpa batAve che." badhA padArtha jenAthI grahaNa jAya te mana para 89 sparzanendriyathI mAtra sparza, karNathI mAtra zabda ItyAdinI jema pratiniyata arthane ja grahaNa karanAra ne hoya, paraMtu tamAma padArtha eTale ke IdriyanAM viSaya bananArA temaja indriyano viSaya nahi bananArA evAM padArthane paNa grahaNa kare te mana. tene anikriya ane "no-indriya kahevAya che. "sarvArtha mana" ATaluM ja
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 80 |1|1|24 AtmA tu karteti nAtivyAptiH, sarvArthagrahaNaM ca manasaH prasiddhameva / yat vAcakamukhyaH "shrutmnindriysy|" [ tattvA02.22 ] zrutamiti hi viSayiNA viSayasya nirdezaH upalakSaNaM ca zrutaM mateH tena matizrutayoryo viSayaH sa manaso viSaya ityarthaH / "matizrutayornibandho 'davyeSva-sarvaparyAyeSu" [ tattvA0 1.27] iti vAcakavacanAnmatizrutajJAnayoH sarvaviSayatvamiti manaso'pi sarvaviSayatvaM siddham / kahIye to AtmA paNa badhA padArthano grAhaka hovAthI AtmAne paNa mana tarIke svIkAravAnI Apatti AvI paDaze, ethI tenuM (manane) karaNapaNuM (tarIke) pratipAdita karavA 'grahaNam' A pada mUkavAmAM AvyuM che. gRhyate anena itigrahaNuM arthAta karaNam e arthamAM ahIM anad pratyaya '"raLADa'dhAre' siddhahema 5-3-129 thI lAgela che, AtmA to kartA che mATe ativyApti nahiM thAya. "mana sarva arthane grahaNa karavAmAM samartha che" A vAta to prasiddha ja che. vAcaka mukhya umAsvAti mahArAje tattvArtha sUtramAM kahyuM che ke 'zrutaM anindristha manano viSaya zruta che. ahIM zruta zabda zruta jJAnano vAcaka che eTale viSayI' dvArA viSayano nirdeza karyo che. ane zruta zabda matinuM upalakSaNa che, zruta matipUrvaka hoya che mATe zruta dvArA upalakSaNathI matinuM grahaNa thaI zake che, mATe mati ane zrutano je viSaya che te badho manano viSaya che "mati... sarvadravyeSu sarvapayevu" A vAcakazrInA vacanathI matijJAna ane zruta jJAnano vyApAra sarvadravyomAM ane keTalAka paryAyamAM hoya che, tethI mana paNa sarvaviSayaka siddha thayuM. 2 nivanya: yaMtrya-tattvA / 1 jJAnanA saMbaMdhIne viSaya kahevAya, zenuM jJAna to kahIzuM ghaTAdanuM, mATe ghaTAdi e viSaya bane che, ane tevA viSayavALuM jJAna banatuM hovAthI jJAnane viSayI kahevAya che. jJAnathI jANavA yogya padArthane viSaya kahevAya che. zaMkA - jJAnanA viSaya ghaTAdi che. mATe jJAna te viSayI che. tema manano viSaya zruta jJAna(che, kA.ke, manathI zruta jJAna grAhya che,) tethI zruta jJAna viSaya ane mana viSayI AvuM ghaTe, to pachI viSayIdvArA viSayano nirdeza evuM kema kahyuM ? samA - mananA viSaya tarIke umAsvAti mahArAjane ''zrutamanindriyastha' sUtra thI mUrta amUrta padArtha ja iSTa che, kA.ke. te padArtho mana dvArA jANI zakAya che, chatAM graMthakAra lAghava abhilASI hoI teozrIe mUrta-amUrta padArthano je viSayI zrutajJAna che teno ullekha karI viSaya jaNAvyo che, vaLI zrutajJAna manano bhale viSaya hoya, paraMtu umAsvAtijIne je iSTa mUrtamUrta padArtha che tenI apekSAe to zrutajJAna e viSayI ja che, ane sUtrakArane paNa kAMi mAtra zrutajJAna manano viSaya che evuM darzAvavuM nathI. kA.ke. vAcya-vAcaka bhAve apariNata evA sukhAdinuM saMvedana zrutuzAnarUpa nathI, chatAM teno anubhava thAya che, have bAhya iMdriyathI to tenuM sukhAdinuM grahaNa asaMbhava hovAthI manathI grAhya mAnavu paDe, tamAre hisAbe to mAtra "mane zrutajJAna thayuM" AvuM ja manathI grahaNa thAya che. Ama mAnIe to uparokta bAdha Ave che mATe zrutajJAna sivAyane paNa manogrAhya mAnavuM jarUrI che. eTale mUttamUrta padArtha darzAvavA che, te padArtha jaNAvavA mATe ja ahIM zruta zabdano prayoga karela hovAthI te viSayano to viSayI evA zrutajJAna dvArA ja nirdeza thayo kahevAyane, 2 A mana digambara mata pramANe hRdayanA pradezamAM che, jyAre zvetAmbara mata evo lAge che ke AtmA dareka jAtanI vargaNA sarvaAtmapradezathI grahaNa kare che, mATe manovargaNA paNa sarva Atmapradeza sAthe joDAya eja yogya lAge che.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/24-25 81 ___690. mano'pi paJcendriyavad dravyabhAvabhedAt dvividhameva / tatra dravyamano manastvena pariNatAni pudgaladravyANi / bhAvamanastu tadAvaraNIyakarmakSayopazamAtmA labdhirAtmanazcArthagrahaNonmukho vyApAravizeSa iti ra4 ___ 91. nanvatyalpamidamucyate 'indriyamanonimittaH' iti / anyadapi hi cakSurjJAnasya nimittamartha mAnovAzakti, yAdu: "rUpAlokamanaskAracakSurthyaH samprajAyate / vijJAnaM maNisUryAMzugozakRdbhya ivAnalaH // " ityatrAha nArthAloko jJAnasya nimittamavyatirekAt // 25 // 90 mana paNa pAMca IdriyonI jema dravya bhAva bhedathI be prakAranuM che, temAM mana rUpe pariNata pula dravyo te dravya mana che. manane AvRta karanAra karmanA kSayopazamarUpa labdhi ane manathI jANavA yogya evA padArthone jANavA mATe mananuM tatpara banavuM te svarUpa je vyApAra che te baMne bhAvamana. unmukha = taiyAra, arthabodhamAM tatpara. 24 91. Idriya ane mananAM nimitte sAMvyavahArika pratyakSa thAya che, ema ahIM tame kahyuM temAM to bahu ochAM nimitta batAvyAM che. kAraNa ke cakSu jJAnanAM padArtha ane Aloka paNa nimitta che. jema kahyuM che ke maNi', sUryanAM kiraNa, chANa vagere aneka kAraNothI agni pedA thAya che. tema rUpa, Aloka, manamAM sthiratA, cakSu A cAra dvArA viziSTa jJAna udbhave che." A tulanA nayacakravRttimAM ane anekAnta jayapatAkA TIkAmAM karavAmAM AvI che. samAdhAna karatA AcAryazrI sUtra darzAve che... artha ane Aloka e baMne jJAnanAM nimitta nathI kema ke temAM vyatireka baMdha besato nathI ArapI 1 manopi cendri0-De0 / 2 saMpravartate / 1 jema ke sUryanA kiraNanI AgaLa girolI kAca-maNi rAkhyo hoya ane tenI nIce gAyanuM chANa rAkhavAthI te dAjhavA lAge che. temAM agni pedA thAya che. (AjanI solAravijaLI zuM che ? Aja sUryanA kiraNathI pedA karelI vidyuta che,) vaLI suryakAMta maNithI paNa AvI rIte agnipedA karI zakAya che, ApaNe to e jovAnuM che sUryanA kiraNa, vacce maNi ane nIce chANa rAkhavAthI agni pedA thAya che, emAMthI ekanI paNa khAmI hoya to Aga pedA na thAya. tema jJAna mATe paNa rUpa Aloka vagere badhu joIe.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 /1/1/25 pramANamImAMsA. 6 92. bAhyo viSayaH prakAzazca na cakSurjJAnasya sAkSAtkAraNam, dezakAlAdivattu vyavahitakAraNatvaM na nivAryate, jJAnAvaraNAdikSayopazamasAmanyayAmArAdupakAritvenAJjanAdivaccakSurupakAritvena cAbhyupagamAt kutaH punaH sAkSAnna kAraNatvamityAha- 'avyatirekAt' vyatirekAbhAvAt / na hi taddhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam, api tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatireko'pi / na cAsAvarthAlokayorhetubhAve'sti, marUmarIcikAdau jalAbhAve'pi jalajJAnasya, vRSadaMzAdInAM cAlokAbhAve'pi 92. bAhya viSaya ane prakAza cAkSuSajJAnanAM sAkSAt kAraNa nathI. paNa dezakAlanI jema tene paraMparAthIADakataru kAraNa mAnavAnuM TALI zakAtuM nathI. kemake jema aMjana vagerene netranAM upakArI manAyA che, tema viSaya ane prakAzane jJAnAvaraNIya karmanAM kSayopazamanI sAmagrImAM ADakatarA upakArI tarIke mAnI zakAya che. vIrasvAmI ane ApaNuM kSetra samAna che, paNa kALa bhinna che, sImaMdhara svAmI ane ApaNo kALa samAna che paraMtu dezabhinna che. mATe bannemAMthI ekano paNa sAkSAt thato nathI. ema deza-kALa paNa jarUrI to bane ja che. e vAta cokkasa che ke dezakALanuM vyavadhAna na hoya paNa pote upayoga zUnya hoya athavA jaDane kyAreya jJAna thatuM nathI, mATe mukhya to jJAna kAraNa che. zaMkAkAra : temane sAkSAta kAraNa kema nathI gaNatA? samAdhAnaH jJAnanI sAthe temano vyatireka nathI mATe, jeno sadbhAva hoya tyAre kArya thAya" te anvaya. mAtra ekalo anvaya hetu-phaLa bhAvanA nizcayanuM nimitta nathI paraMtu sAthosAtha "jeno asadbhAva hoya tyAre kArya na thAya" Avo vyatireka hovo jarUrI che. artha ane AlokamAM Avo hetubhAva nathI. kAraNa jhAMjhavAnAM jalamAM hakIkate tyAM jala padArtha nathI chatAM jalanuM jJAna thAya che. ane vRvaMza- bilADI, sApa, 1 je viSayanuM jJAna karavAnuM che tenuM jJAna amuka cokkasa deza ane kALane AzrayIne ja thAya che. eTale te deza ane kALamAM vastu rahelI hovI prathama jarUrI che, bIjuM temanI sAthe indriyano saMnikarSa thavo jarUrI che, ATaluM hovA chatAM bhAvejiyano upayoga na thAya to te ghaTAdi padArtha vivakSita deza ane vartamAna kALamAM hovA chatAM jJAna thatuM nathI. eTale avyavahita to bhAvendriya kAraNa che, paraMtu amuka deza kALamAM padArtha na rahyo hota to jJAna te rUpe thAta nahIM, ema paraMparAe kAraNato bane ja che. vastune rahevAno vivakSita deza ane bhAvejiyanA upayoga vakhate vastunuM te kALamAM rahevuM paNa jarUrI che, ema deza-kALa paNa upayogI to che. paraMtu sIdhu avyavahita kAraNa to bhAvendriya che, kAraNa ke te ja deza-kALamAM vastu hoya chatAM AMdhaLAne ane jaDapadArthane tenuM jJAna thatuM nathI. ahIM A rUmamAM atyAre ghaDo paDyo che" A jJAnamAM rUma ane te kALa paNa upayogI to bane ja che. bhAvejiyano upayoga karIe paraMtu vivakSita deza kALa je vastunA jJAna mATe jarUrI che, tenAthI jo bhinna judA kALa dezamAM upayoga jaze to kaMI ISTa vastunuM jJAna thai zakatuM nathI, mATe deza kALa paNa paraMparAe kAraNato kharAja. je dezamAM bIja vAvyuM hoya ane tenA amuka kALamAM ja tene pANI sIMcavAmAM Ave to bIja phalIbhUta bane che, anya dezamAM ke kALa vItyA pachI pANI sIMcavAthI te phaLIbhUta banI zakatuM nathI. 2 Aloka hovA chatAM saMzayajJAna saMbhave che paNa be koTimAMthI eka aMza to tyAM avidyamAna che ja. vaLI kAca = AMkhanI nADIno roga jethI daSTi dhaMdhaLI thaI jAya tenAthI haNAyela AMkhathI dhoLAzaMkha vigeremAM paNa pItAdi AkAranuM jJAna thAya che. temaja jenuM maraNa najIkamAM che teone artha hAjara na hovA chatAM viparIta jJAna thAya che. jema prabhAvatIrANIne pUjAnA zveta vastro paNa rAtA dekhAyA, mATe viSaya ane Aloka jJAnanA kAraNa nathI. (laghIya strI)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/23-24 83 sAndratamatamaHpaTalaviliptadezagatavastupratipattezca darzanAt / yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasyanimittatvam ? nimittatve cArthakriyAkAritvena sttvaadtiitaanaagttvksstiH| 693. na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvam, pradIpArghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvadarzanAt / IzvarajJAnasya ca nityatvenAbhyupagatasya kathamarthajanyatvaM nAma ? / asmadAdInAmapi janakasyaiva grAhyatvAbhyupagame smRtipratyabhijJAnAdeH prmaannsyaapraamaannyprsnggH| ghuvaDa vagerene prakAzano abhAva hovA chatAM paNa ghanaghora aMdhakArathI lIMpAyela pradezamAM rahelI vastunuM jJAna thAya che. yogIo bhUtakALa ane bhaviSyakALa padArthonuM grahaNa kare che, temAM padArtha kevI rIte nimitta banaze ? kemake kAraNabhUta padArtha naSTa thaI gayela che, ane bhAvi padArtha hajI utpanna ja thayela nathI. jo atIta anAgata padArthone jJAnanuM nimitta mAnazo to teo svayaM arthakriyAnA janaka banavAthI temane satuM vartamAnakAlIna mAnavA paDaze ane to pachI temanuM bhUtabhAvIpaNuM bhUlabhareluM Tharaze. eTale ke vartamAna kALamAM paNa te padArtho hAjara rahIne potAnuM jJAna karAve che, ethI jJAnaprayojakatva - jJAnanuM viSaya vidhayA kAraNa banavuM evI kriyA te padArthamAM rahI gaIne. (jyAre yogI' to naSTa anAgata paryayinA dravyanA AdhAre potAnI jJAnazaktithI te paryApane jANe che, tenA mATe kAMI te paryAyane hAjara thavuM paDatuM nathI. jema mRta mANasane smaraNamAM lAvavA kAMI te mANasane jIvato karavAnI jarUra paDatI nathI. laukika pratyakSamAM ja viSaya vidhayA padArthanI hAjarI jarUrI che. - 93. evo koI niyama nathI ke prakAzya padArthathI AtmasattA meLavIne- utpanna thaIne ja prakAzaka padArtha temane prakAzita kare. ghaDA vagerethI utpanna na thavA chatAM dIvo tene prakAzita kare che, evuM to jovA maLe ja che. nitya mAnela izvarajJAna arthathI janya kevI rIte thaze? je padArtha jJAnano janaka hoya te ja padArtha te jJAnathI grAhya bane che evo niyama bAMdhazo to ApaNA smRti pratyabhijJA vagere paNa jJAna je pramANabhUta manAya che, temane apramANita mAnavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke temanI utpatti grAhya padArthathI nathI thatI. anubhUta padArthane "bhUtakALe meM te joyuM hatuM ema smRti bhUtakALanA padArthanuM avagAhana kare che, ane bhUtakALa rUpe te padArtha vartamAnamAM vidyamAna hoI na zake, eTale je rUpe ApaNe smRti dvArA tenuM jJAna karIe chIe te rUpe te padArtha atyAre vidyamAna nathI. pratyabhizAmAM padArtha sAme hoya che kharo, paNa temAM je tadaMza che teto bhUtakAlIna rUpe padArthane grahaNa kare che. tad aMza rUpe to atyAre padArtha hAjara nathI. eTale te padArtho dezAvacchedana-dezanI apekSAe ane kAlAvacchedana-kALanI apekSAe ane paryAyanA rUpAntarathI naSTa thayA 2 vitA 2 mithanirapa0-tao I rUjhavI.-tAbha0-0I 1 avadhijJAnI naSTa - anAgata paryAya kema jANI zake? smRtimAMto saMskAra hoya che. samA avadhijJAna sAkSAta AtmAthI thAya che, eTale Idriya vinA rUpipadArthane viSaya banAve che. jema koI phATelI pustaka sarakhI karyA pachI jovAmAM Ave tyAre teno pahelAno paryAya (phATelI hatI) khyAla Ave ane bhaviSyamAM paNa phATaze AvA paryAyano khyAla rahe, tema avadhijJAnI rUpi dravyane joI tenA paryAya jANI zake che. kA.ke. eto ApaNA karatA vizeSazaktizAlI che ane dravya to hAjara ja hoya che ne, eTale nirAdhAra paNa na kahevAya.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84/1/1/25 pramANamImAMsA yeSAM caikAntakSaNiko'rtho janakazca grAhya' iti darzanam teSAmapi janyajanakayorjJAnArthayobhinnakAlatvAnna grAhyagrAhakabhAvaH sambhavati / atha na janyajanakabhAvAtiriktaH sandaMzAyogolakavat jJAnArthayoH kazcida grAhyagrAhakabhAva iti matam, "bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH / . hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam" [pramANavA0 3. 247] .... kahevAya che, ema prAdyapadArtha bhUtakAlIna hoya che, tethI te padArtho naSTa thayela hovAthI te padArtha jJAnanA janaka banI zakatA nathI. bauddha - padArtha ekAnta kSaNika che, te padArtha je jJAnano janaka bane teja jJAnathI te padArtha grAhya bane che. jainA - janyajJAna ane janaka padArtha bhinnakALamAM rahetA hovAthI temanI vacce grAhya grAhaka bhAva baMdha besI na zake. bauddha jJAna ane arthano janya-janaka bhAvathI atirikta koI sAMDasI ane loDhAnA goLAnI jema grAhya-grAhaka bhAva nathI, eTale sAMDasI dvArA loDhAnA goLAne grahaNa karavA mATe banne eka bIjA sAthe joDANa thavuM jarUrI che eTale ke eka deza eka kALamAM rahevAnI jarUra paDe che, evuM ahIM jJAna-arthanA grahaNamAM nathI. pramANa vArtikamAM kahyuM che, ke bhinna kAla hoya to padArtha jJAnathI grAhya kevI rIte bane? evI zaMkA tamane jAgatI hoya to tenuM samAdhAna e che ke potAno AkAra jJAnane arpaNa karavA samartha thavuM te ja hetu che, enuM ja nAma grAhyatA che, ema yuktizo-yuktizALIo kahe che. eTale jJAnanuM arthAkAra banI javuM e ja arthanuM (grAhaka) grahaNa karavuM che. koIne pakaDIne bIje mUkavAnuM ahIM nathI, ke jethI samAna kAla joie. 1 zaMkA - je vakhate pena hAjara che te vakhate je te dezamAM hAtha laMbAvAthI pena hAthamAM Ave che, eTale ke bIje ThekANe ke pena sivAyanA kALamAM tyAM hAtha laMbAvAthI ApaNA hAthamAM pena AvI zakatI nathI. tema pUrvekSaNamAM artha- viSaya hoya ane utarakSaNamAM jJAna hoya to te jJAna pUrvekSaNanA padArthane kevI rIte grahaNa karI zake? : samA. (bauddha) - viSaya-vaTAdi potAno jevo AkAra hoya tevo AkAra jJAnane arpaNa karI de eTale jJAna te viSayanA AkAravALuM banI jAya tenuM ja nAma grAhyatA che, nahIM ke hAthathI pena pakaDAvavI. jema dUra rahelA pANIne dhakko mArIe to najIkamAM AvI jAya che, tenA mATe dhakko lagADanAra kAraNane ahIM sudhI ane te kALamAM AvavAnI jarUra nathI, tema pUrvanI vastu tyAMja pUrvekSaNamAM rahelI che te A jJAnane AkAra arpaNa karI de che, tene A kSaNamAM AvavAnI jarUra nathI. jainAta - bhAI sAheba daSTAMta sAruM besADI dIdhuM, paNa jarIka bhUla thavAthI Akho tamAro pattAno mahela jamIna dosta banI jAya che. je pANIne jenA dvArA dhakko lagADavAmAM Avyo che, te banne eka dezamAM ane ekaja kALe bhegA thayAke nahIM? je na thayA hoya to havAmAM hAtha pheravavAthI pANIne dhakko lAgI javo joIe, tema banatuM nathI, paraMtu jyAM je vakhate pANI che tyAre ja tyAM ja hAthathI dhakko mArI zakAya che ane pANI AgaLa jAya che, ema karya-kAraNa eka ja dezamAM ane eka kALe hovA jarUrI che. pANI AgaLa cAle che temAM paNa dhakakathI pedA thayelo vega kAraNa che, je atyAre paNa pANImAM hAjara che. dIvo paNa tayogya deza kALamAM rahela baTAdine ja prakAzita karI zake che. ema karya-kAraNa eka deza kALamAM hovA jarUrI che.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/15 | 85 iti vacanAt, tarhi sarva'jJajJAnasya vArtamAnikArthaviSayatvaM na kathaJcidupapadyate vArtamAnikakSaNasyAjanakatvAt ajanakasya cAgrahaNAt / svasaMvedanasya ca svarUpAjanyatve kathaM grAhakatvaM svarUpasya vA kathaM grAhyatvamiti cintyam / tasmAt svasvasAmagrIprabhavayordIpaprakAzaghaTayoriva jJAnArthayoH prakAzyaprakAzakabhAvasambhavAnna jJAnanimittatvamarthAlokayoriti sthitm| jaina - evo ja Agraha rAkhazo to sarvajJajJAna vartamAna-kAlIna padArthane grahaNa karavA koI paNa rIte samartha na bane. kAraNa ke vartamAna-kAlIna kSaNa (padArtha) sarvazajJAnane utpanna karanAra nathI. ane je janaka nathI te padArtha te jJAnano viSaya paNa na banI zake. [sarvajJabhagavaMtane tamAma kSaNamAM jJAna vidyamAna che. temAMthI koIka vivakSita vartamAna kSaNa dhAro ke te pAMcamI kSaNa che, A pAMcamI kSaNa jJAnAtmaka hoya paNa teno janaka to cothI kSaNa ja hoI zake mATe sarvajJanAjJAnasvarUpa pAMcamI kSaNathI cothIkSaNanA padArthanuM jJAna thaI zake, paNa (5)mI kSaNa svajJAnanI janaka na hovAthI (5mI kSaNanA padArthanuM jJAna to saMbhave ja nahIM. ema je koI vartamAna kSaNa laIzuM te pUrvanI kSaNanuM jJAna karAvaze, eTale sarvazane vartamAnakAlIna rUpe to koI paNa padArthanuM jJAna thaze ja nahIM. kahevAnuM tAtparya ema che ke bauddha ema mAne che ke sarvazane bhUtabhAvi badhIkSaNomAM jJAna pedA thaI gayuM che ane te te kSaNamAM vartamAna rahenArA tamAma bhAvonuM jJAna sarvajJane thAya che evuM mAnavAmAM to vAMdho nathI. paraMtu ATaluM vizeSa ke je kSaNamAM jJAna pedA thayeluM che te jJAna tenI pUrvanI kSaNathI pedA thayeluM che mATe te kSaNavartI jJAna tenI pUrvanI kSaNavartI padArthonuM jJAna karI zakaze, paraMtu svaka padArthonuM jJAna na karI zake. tenuM jJAnato tenI uttara kSaNavartI jJAnathI thaze. kA.ke. te uttarakSaNavartI jJAnanI janaka che, eTale potAne- sarvajJane (buddhane) bhUtabhAvi badhu jJAna che kharuM, paraMtu te te jJAna kSaNo padArthane vartamAna rUpe nahIM jANI zake kA.ke. te kSaNo svapUrvavartI padArthane ja grahaNa karanArI che.] vaLI svasaMvedana to potAnA svarUpane jANavuM te che. ane pote potAnAthI utpanna to thaI zake nahi, ghaTa te ja ghaTathI pedA thAya nahIM, to pachI jJAna kevI rIte grAhaka banaze? ane svarUpa kevI rIte grAhya banI zakaze? Ano vicAra karo ! tethI sneha-vATa ane mATi, pANI vi. pota potAnI sAmagrIthI utpana thanArA dIvAnA prakAza ane ghaTamAM jema prakAzya-prakAzaka bhAva che, tema pota potAnAM kAraNothI utpanna thanArAM jJAna ane padArtha vacce paNa prakAzya prakAzaka bhAva saMbhavI zake che. A rIte siddha thayu ke artha ane Aloka jJAnanAM sAkSAtu kAraNa nathI. 1 sArvajJa0-De0 / 2 tasmAt svasAma0-De0 / 1 jema dIvAno prakAza telavATa vi. kAraNothI pedA thAya che, kaMI ghaTathI nahI. (ane ghaTa pote daMDAdithI pedA thAya che) ema A bane vacce janya-janaka bhAva nathI, to paNa prakAzya-prakAzakabhAva che. tema sAMvyavahArika jJAna Idriya manathI pedA thAya che ane ghaTAdi padArtha potAnA daMDAdikAraNothI utpanna thAya che, chatAM zAnathI temanuM grahaNa-bhAna thaI zake che. Ama jAna thavA mATe arthathI zAnanuM pedA thavuM jarUrI nathI, mATe arthanA abhAvamAM paNa zAna saMbhavI zake che. Aloka ane artha bannenA asatvamAMasadubhAvamAM paNa chavaDa yogI vagerene zAna thavAthI vyatireka ghaTato nathI, paNa vyatireka vyabhicAra Avato hovAthI temane kAraNa mAnI zakAtAM nathI ane paraMparAe kAraNanimitta bane teno to kAraNa tarIke vyavahAra thato nathI kemake kAraNanuM lakSaNa che ke kAryanI avyavahita pUrvamAM niyata vRtti hovI".
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 |1|1|25 pramANamImAMsA 94 nanvarthAjanyatve jJAnasya kathaM pratikarma vyavasthA ? tadutpattitadAkAratAbhyAM hi sopapadyate, tasmAdanutpannRsyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAt, naivam tadutpattimantareNApyAvaraNakSapopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH / tadutpattAvapi ca yogyatAvazyAzrayaNIyA, anyathA'zeSArthasAnnidhye'pikutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhAgaH / tadAkAratA tvarthAkArasaGkrAntyA tAvadanupapannA, arthasya nirAkAratvaprasaGgAt / arthena ca mUrttenAmUrttasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyamityarthavizeSagrahaNapariNAma eva sAbhyupeyA / ata:"arthena ghaTayatyenAM nahi muktvA'rtharUpatAm" [ pramANa vA0 3. 305 ] iti yatkiJcidetat / 94. bauddha : jo jJAnane arthathI janya nahiM mAno to pratiniyata karma bAbatamAM -viSaya vyavasthA kevIrIte baMdha besADazo ? "tenAthI utpatti ane tenA AkAranA hovuM" Abe dvArA vyavasthA baMdha besI zake che. eTale jJAna ghaTathI utpanna thAya ane ghaTAkAranuM hoya to te jJAna ghaTane jANanArUM ja bane. paNa jo te jJAna koI thI utpanna na thayeluM hoya ane tadAkAra paNa na hoya to te jJAna badhA padArtha mATe samAna hovAthI "A ja padArthane prakAzita karanArUM A jJAna che" evuM pratiniyatapaNuM kahI na zakAya. jaina - AvuM nathI. jJAna viSayathI utpanna thayA vinA paNa jJAnAvaraNIya karmanA kSayopazama svarUpa yogyatAthI ja pratiniyata arthane prakAzita karanArUM banI zake che. viSayathI jJAnanI utpatti mAno to paNa yogyatAno Azraya to levo ja paDaze. nahitara badhA padArthonuM sAMnidhya hovA chatAM amuka padArthathI amuka jAtanuM ja jJAna pedA thAya che, Avo vibhAga zenAM AdhAre paDaze ? ghaTapaTAdi aneka padArtha samAna dezamAM rahela che, chatAM ghaTanuM jJAna ja thayuM anyanuM kema nahIM ? (paTanuM jJAna thavAmAM kayA kAraNanI khAmI AvI e to jaNAvo ? ghaTamAM anaMta paryAyo che, be-cAra sivAya zeSa paryAyanuM jJAna tamane na thayuM, bIjAne vaLI 10 paryAyanuM thayuM, vAjiMtrano ekane mAtra avAja saMbhaLAya, bIjo tenA bheda-prabheda-taratamatA vagere badhu jAtanuM jJAna meLavI le che ? tyAM kSapoyazama sivAya bIjo koI Azaro nathI. have vAta rahI tadAkAranI, teno artha padArthano AkAra jJAnamAM saMkrAnta thai jAya che, evuM mAnazo to padArtha nirAkAra banI jaze, bIjo artha padArtha jevo jJAnano AkAra bane che, paNa padArthano potAno AkAra temAM saMkrAnta thato nathI, ema kahezo to mUrta arthanI sAthe amUrrAjJAnanuM sAdezya kevuM (kevI jAtanuM hoI zake) ? ethI jJAna jyAre koI padArthane grahaNa kare che, tyAre jJAnamAM viSayane grahaNa karavAno viziSTa pariNAma pedA thAya che, A ja jJAnanI arthAkAratA che, ane AvI arthAkAratA svIkAravI joie. tethI = AvI jJAnAtmaka arthakAratAsvIkArI levAthI savikalpaka jJAnamAM enAM" - A arthanI sAthe jJAnanI ghaTanA = viSaya 6 -0mo: ht0-3 | 2-0AmalaUAmyuM-tA0 / rU-0peyA tataH OM /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/15 6 95. api ca vyaste samaste vaite grahaNakAraNaM syAtAm / yadi vyaste, tadA kapAlAdyakSaNo ghaTAntyakSaNasya, jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prApnoti, tadutpattestadAkAratvAcca / atha samaste, tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhakaH prasajati / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet, tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarapUrvajJAnagrAhakatvaM prasajyeta / tanna yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAmaH vyavasthA artharUpatA= viSaya-sadRzatAne choDI ghaTI na zake," evuM pramANavArtikamAM bauddhanuM kathana sAra vagaranuM che. bauddha jaDaAkAramAne che, A vAta barAbara nathI. [(enAM = A artharUpatAne choDI bIju koI jJAnano bhedaka nathI. paraMtu arthasadazatA artha = zeyanI sAthe jJAnanA bhedanI vyavasthA (cAya che) goThavI Ape che. jema ke (nIlanI sadazatA joI)nIlanuM A jJAna che ]. 95. vaLI A tadutpatti ane tadAkAratA grahaNa jJAnanA alaga alaga kAraNa che, ke bhegAM maLIne? jo judAM judAM kAraNa hoya to ThIkarAnI AghakSaNa ghaDAnA anya kSaNanI grAhaka banavI joIe, kAraNa ke ghaDAnI aMtima kSaNamAMthI ThIkarAnI AdhakSaNanI utpatti thAya che. jalamAM pratibismita caMdra AkAra caMdrano grAhaka banavo joIe kAraNa ke (te tene lIdhe udbhave che ane) tyAM sadAkAratA rahelI che. have jo bannene bhegAM kAraNa mAnatAM ho to ghaTanI uttara kSaNa ghaTathI utpanna thAya che, ane tadAkAra paNa che mATe te uttarakSaNa pUrvekSaNanI grAhaka banavI joie. bauddhaH A to jaDapadArtha che. ame to A bannenI sAthe jemAM jJAnarUpatA rahelI hoya te ja grahaNanuM kAraNa bane evuM mAnIe chIe jainAH to samAna-jAtIya jJAna samanattara pUrvavartIjJAnanuM = potAnI tarata ja pahelA utpanna thayela jJAnanuM grAhaka banavuM joIe. kAraNa ke uttarajJAnamAM tadupatti tadAkAratA ane jJAnarUpatA paNa che. tethI A 1. bauddhamAM je sautrAtika che, teo bAhya viSayanuM astitva mAne che ane jJAnane tenAthI janya ane tadAkAra mAne che eTale temanA mate savikalpaka jJAna tadAkAra hoya che mATe pramANarUpe bane che, tevA AkAra vinA savikalpakajJAna pramANabhUta banI na zake, kA.ke. tadAkAratA saMvAdipaNuM batAve che, jyAre nirAkAratAmAM kazuM niyata na bane tethI pramANa na banI zake." mULamAM darzAvela paMkti sautrAntika matane anusaratI hoI te pramANavArtika graMthamAM pUrvapakSarUpe mUkavAmAM AvI che. kAraNa ke pramANavArtikakAra to vijJAnavAdI bauddha che, teNe to AvA tadAkArano nirAsa karyo che, tenA mate to nirvikalpaka jJAna pramANabhUta che. ahIM graMthakAre paNa " jita pata" ema kahIne sautrAntikanI vAtanuM khaMDana karyuM che. 2. cothI kSaNanA jJAnane pAcamI kSaNanuM jJAna grahaNa karatuM nathI, mAtra pUrvekSaNanA ghaTanuM jJAna thAya che, paNa pUrvakSaNe thayela ghaTajJAnanuM jJAna thatuM nathI. A pAMcamIkSaNanuM jJAna cothI kSaNanA ghaTajJAnathI pedA thayuM che ane teno AkAra paNa ghaTazAna rUpe ja che mATe pUrvaghaTajJAnanuM jJAna pAMcamI zANanA ghaTajJAnathI thavuM joie. paNa vAstavikatA e che ke je ghaTajJAna rUpe hoya te koI divasa ghaTajJAnanuM jJAna na kare. kema ke banne jJAnanA viSaya bina paDI jAya che ekano viSaya ghaTa che, bIjAno viSaya ghaTajJAna che ane eka ja jJAnanA be bhinna viSaya na hoI zake. amArI jema svasaMvedanarUpe mAno to vAMdho nathI, kA.ke. amane eka sAthe be jJAna mAnya che, parasaMvedanane laine ghaTanuM jJAna ane svasaMvedanane laine ghaTazAnanuM jJAna jyAre tamAre to teja ghaTazAnane ja ghaTajJAnano grAhaka mAnavAnI Apatti Ave che.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 |1|1|26 8 96. 'avagrahehAvAyadhAraNAtmA' ityuktamityavagrahAdIllaeNkSayatiakSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH // 26 // pramANamImAMsA huM 17. 'akSam' handriyaM dravyamAvam, 'artha:' dravyaparyAyAbhA to: 'yoga:' sambandhonAtitUrAsnnvyvhitdeshaadyvsthaanlkssnnaa yogyatA / niyatA hi sA viSayaviSayiNoH, yadAha, "puTThe suNei saddaM rUvaM puNa pAsae apuTThe tu // " [ Ava0 ni0 5] ityAdi / tasminnakSArthayoge sati 'darzanam' anullikhitavizeSasya vastunaH pratipattiH / tadanantaramiti kramapratipAdanArthametat / etena darzanasyAvagrahaM prati pariNAmitoktA, nahyasata eva sarvathA kasyacidutpAdaH, to vA sarvathA vinAza iti darzanamevottaraM pariNAmaM pratipadyate / 'arthasya' dravyaparyAyAtmano'rthakriyAkSamasya 'grahaNam', 'samyagarthanirNayaH' iti sAmAnyalakSaNAnuvRtternirNayo na punaravikalpakaM darzanamAtram 'avagrahaH' / banne grahaNanA=zAnanA kAraNa nathI. yogyatA vinA bIjuM koI grahaNanuM kAraNa amane jovAmAM AvatuM nathI. [ kAraNa ke "arthaghaTa:' :AvuM samAnajAtIya jJAna paNa ghaTa kSaNa (padArthono ja) bodha karAve che, paraMtu pUrvajJAnano bodha AvA samAnajAtIya jJAnathI thato nathI. nahItara badhAne jJAnano sAkSAtkAra thaI jAta to te atIdriya na raheta ] // 25 // 96. avagraha, ihA, avAya, dhAraNA svarUpa sAMvyavahArika pratyakSa (jJAna) che, ema kahyuM mATe avagrahAdine oLakhAve che.... iMdriya ane padArthano saMbaMdha thaye chate darzana pachI padArthanuM grahaNa (bhAna) te arthAvagraha // 26 // 97. 'akSa' eTale dravya bhAva rUpa indriya, 'artha' eTale te dravya paryAya rUpa padArtha ke vastu, yoga eTale vacceno saMbaMdha eTale ke ghaNuM dUra nahi ghaNuM najIka nahi ane vyavadhAna vinA ucita dezamAM rahevuM te svarUpa yogyatA, viSaya ane viSayImAM A yogyatA niyata rUpe hoya che. Ava. niryukti mAM kahyuM che ke - zrotrendriya spaSTa zabdane grahaNa kare che. paNa AMkha aspaSTa rUpane grahaNa kare che, vagere, tema pAradarzaka kAca ke pANI vageremAM rahela rUpane AMkha grahaNa karI zake, paNa kAcathI vyavadhAna pAmelI gaMdhane ghrANa grahaNa karI zakatI nathI. ema viSaya ane viSayI vacce niyataprakAranI yogyatA hoya che. badhe eka ja prakArano vacceno saMbaMdha kAma nathI Avato. IMdriya ane padArthano yogya saMbaMdha thatAM sahu prathama jemAM vizeSano ullekha nathI evuM sAmAnya rUpe vastunuM bhAna te 'darzana' tenA pachI avagraha thAya che. sUtramAM "anantara" zabda kramanuM pratipAdana karavA mATe che. eTale pahelA darzana thayA pachI zAna (avagraha) thAya che. pachI ihAdi thAya che Avo krama hovAthI darzana pachI avagraha nAmanuM navuM jJAna thayuM, e vAta sAcI che. paNa te darzanathI sarvathA bhinna nathI paNa je darzana hatuM te avagrahanuM upAdAna kAraNa hatuM eTale jJAna upayoga svarUpa vyApArathI darzana ja avagraha rUpe pariNata thayuM. te sarvathA bhinna nathI. kAraNa ke sarvathA asamAMthI kazAnI utpatti thatI nathI ane satno (darzana) no sarvathA nAza paNa thato nathI. A uparathI darzana ja uttara pariNAmane prApta kare che. "arthanuM" e sUtra ukta zabda dvArA arthakriyAmAM samartha dravyaparyAya rUpa padArthanuM, "grahaNa karavuM" te avagraha, "samyag artha 1 pAriNAmika kAraNatoktA De0 / 2 bauddhAnAmiva /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/26-27 89 6 98. na cAyaM mAnaso vikalpaH, cakSurAdisannidhAnApekSatvAt pratisaGkhyAnenApratyAkhyeyatvAcca / mAnaso hi vikalpaH pratisaGkhyA'nena nirudhyate, na cAyaM tatheti na vikalpaH // 26 // avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA // 27 // 6 99. avagrahagRhItasya zabdAderarthasya 'kimayaM zabdaH zAGkhaH zArgo vA' iti saMzaye sati 'mAdhuryAdayaH 'zAGkhadharmA evopalabhyante na kArkazyAdayaH zArGgadharmAH' ityanvayavyatirekarUpavizeSaparyAlocanarUpA matezceSTA 'IhA' / iha cAvagrahehayorantarAle abhyaste'pi viSaye saMzayajJAnamastyeva AzubhAvAttu nopalakSyate / na tu pramANam samyagarthanirNayAtmakatvAbhAvAt / / 100. nanu parokSapramANabhedarUpamUhAkhyaM pramANaM vakSyate tatkastasmAdIhAyA bhedaH ? / ucyatetrikAlagocaraH sAdhyasAdhanayoAptigrahaNapaTurUho yamAzritya "vyAptigrahaNakAle yogIva sampadyate pramAtA" iti nyAyavido vadanti / IhA tu vArttamAnikArthaviSayA pratyakSaprabheda ityapaunaruktyam / nirNaya" AvA sAmAnya lakSaNanI anuvRtti AvatI hovAthI nirNayane ja avagraha samajavo joIe, nahi ke nirvikalpaka darzana mAtra. 98. avagraha e mAnasika vikalpa mAtra nathI, kAraNa ke AmAM AMkha vagere indriyanA saMnidhAnanI jarUra paDe che. ane pratisaMkhyAna nAmaka samAdhithI Ano nAza nathI thato (bauddha mate mAnasa vikalpa pratisaMkhyAna nAmanI samAdhi vakhate thanArI bhAvanAthI nirodha pAme che.) jyAre Ano to nirodha thato nathI. ethI avagrahane mAnasa vikalpa na mAnI zakAya. terA avagrahathI gRhIta padArthamAM vizeSa jANavAnI icchA thavI tenuM nAma ihA pAraNA 99. avagrahathI gRhIta zabda vagere padArthamAM "A zabda zaMkhano che ke ziMgaDAno che?' Avo saMzaya jAgatAM "madhuratA vagere zaMkhanA dharmo ja jaNAya che, paNa karkazatA vagere ziMgaDAnA dharmo jaNAtA nathI AvI anvaya vyatireka rUpa vizeSa vicAraNA che, tevA svarUpanI je buddhinI (vidhi) ceSTA te IhA che. ahIM jJAnanI bAbatamAM rojanA upayogamAM Avato viSaya hoya to paNa avagraha ane IhA vacce saMzaya jJAna thAya ja che, parantu te jaldI thatuM hovAthI khabara nathI paDatI. paNa te pramANabhUta nathI, kemake te samyagu arthanirNaya svarUpa nathI hotuM. 100. zaMkAkAra - parokSa pramANanA prakAromAM eka prakAra "UhA' nAmano che, tenA viSe AgaLa kahevAnA (che) te uhA ane A IhA vacce zuM phera che.? samAdhAna - Uha pramANa trikAla saMbaMdhI sAdhya sAdhananI vyAtine grahaNa karavAmAM kuzaLa hoya che, jeno Azraya laIne pramAtA-vyApti grahaNa samaye yogI jevo banI jAya che. ema nyAya vettAo kahe che. IhA mAtra vartamAna kAlIna padArthane jANe che ane te pratyakSano peTA prakAra che. mATe punarukti doSa Avato nathI. 1 anirAkAryatvAt / 2 viruddhArthacintanena / 3 -0vizeSakA0-De0 / 4 zak-De0 /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 |1|1|27-28 $ 101. IhA ca yadyapi ceSTocyate tathApi cetanasya seti jJAnarUpaiveti yuktaM pratyakSabhedatvamasyAM na cAnirNayarUpatvAdapramANatvamasyAM zaGkanIyam, svaviSayanirNayarUpatvAt, nirNayAntarAsAdRzye nirNayAntarANAmapyanirNayatvaprasaGga: // 27 // pramANamImAMsA kRtivizeSanirNayoDavAya: rITa 101. ihAne jo ke ceSTA kahevAya che, chatAM paNa te cetananI ceSTA hovAthI jJAnarUpa ja che, mATe Ane pratyakSano prakAra kahevo ucita che. arthAvagraha eka samayarUpa che, apAya paNa nirNaya thaI cUkayArUpa che, jyAre vicAraNA jJAnanI kriyamANatA= sAdhyatA= ceSTA to ahIM-ihAmAM ja ghaTe che. tethI ceSTApadano prayoga karyo che kriyArthodhAtu che - sAdhyarUpa hoya che, siddharUpa na hoya, jyAre "A kaMIka che," "A ghaTa che" ema siddhaartha che. zaMkAkAra - ihA to nirNaya rUpa na hovAthI apramANa mAnavI joie. samAdhAna - nA, potAnA viSayamAM to nirNaya svarUpa hovAthI te pramANa rUpa ja che. bIjA nirNaya jevo A nirNaya na hovAthI anirNaya kahevo yogya nathI. kAraNa ke AvuM mAnavA jatAM bIjA badhA nirNayo anirNaya banI jaze. jemake avAya paNa dhAraNA svarUpa nathI. to avAyane paNa anirNaya mAnavo paDaze. "A paTa che' A apAya che, tenAthI "A lAla paTa che" A nirNaya= apAya bhinna che, to zuM pahelA apAyane apAya nahIM mAnavAno ? ihA-potapotAnI bhUmikA pramANe je kArya kare te badhA sAcA kahevAya che. kalArka ApaNane phorma vi. ApIne ahIM Ama lakho vi. jaNAve, tamAruM kAma cokkasa thai jaze. to te kalArka kahevAya che. te pramANe karavAthI ApaNane vaDA ophIsara pAsethI sahI maLI gai. to ApaNe kahIzuM pelo kalArka (karmacArI) sAco che. have joyu pAko nirNaya to sahIthI thayo, chatAM karmacArInI bhUmikA pramANe kArya thavAthI te paNa sAco kahevAya. tema satya nirNaya tarapha lai jAya tevI vicAraNA karAvI ApavI eTalI AnI sImA che. A maryAdAne pote pUrepUrI bajAve che. mATe pramANabhUta kahevAya, jema pelo karmacArI. paNa potAnI maryAdA-pharaja pramANe phorma ApavuM vi. che e purUM kare che, mATe sAco kahevAya. kaMi "sahI"e teno viSaya nathI. mATe tevA nirNayanA abhAva mAtrathI tene -ihAne apramANa na TheravAya. paraMtu vastunAM sadbhuta dharmo ta2pha pramAtAne DhaLato te cokkasa kare ja che, eTale potAnAM kAryamAM cokkasa che ja, ethI pramAtAne thAya ke A zaMkhanA ja dharmo lAge che, AvI cokasAi to ihA karI Ape che. ema avagraha paNa "A kaMIka che' eTalo to nirNaya--khAtrI karAve ja che. mATe tyAM paNa sAmAnya lakSaNa to ghaTe che. ihA dvArA jaNAyela padArthano vizeSa nirNaya kspo e avAya che. 28mA 1 svaviSaye nirNayatvAt -De0 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/28-29 91 6 102. IhAkroDIkRte vastuni vizeSasya 'zAla evAyaM zabdo na zAGgaH' ityevaMrUpasyAvadhAraNam' gavAya:' i28. smRtiheturdhAraNA // 29 // 6 103. 'smRteH' atItAnusandhAnarUpAyA 'hetuH' pariNAmikAraNam, saMskAra iti yAvat, saGkhayeyamasaGkhayeyaM vA kAlaM jJAnasyAvasthAnaM 'dhAraNA' / avagrahAdayastu traya AntamauhUrtikAH / 6104. saMskArasya ca pratyakSabhedarUpatvAt jJAnatvamunneyam, na punaryathAhuH 'pare- "jJAnAdatirikto mAvanAthaM saMva:" rUti . 102 IhA dvArA jaNAyela padArthamAM "A zaMkhano ja zabda che, ziMgaDAno nathI" AvuM nizcita karavuM tene avAya kahevAya 28 mRtinA kAraNabhUta je jJAna che te dhAraNA III 103. atItanAM anusaMdhAna-saMkalana svarUpa je smRti che, teno hetu eTale pariNAmI kAraNa eTale ke saMskAra, saMskArarUpe jJAnanuM saMkhyAta ke asaMkhyAta kAla sudhI TakI rahevuM tenuM nAma dhAraNA. avagraha IhA, apAya, dhAraNA traNe tattvo antarmuhUrta rahenArAM che. 104. saMskAra-dhAraNA pratyakSano bheda che, tethI te jJAna svarUpa ja che. paNa vaizeSiko evuM mAne che ke padArthanA anubhavathI janya -utpanna thanAra hoya ane smRtinuM kAraNa hoya tevA saMskArane bhAvanA kahevAya che, paraMtu taiyAyikoe ane vaizeSikoe bhAvanAne cetanano dharma nathI mAnyo. tene buddhithI judI mAnI che, mATe ajJAnarUpa mAne che. lokamAM IhA = ceSTA thAya I-dhAtucA arthamAM che, mATe tene ajJAnarUpa mAne che. A saMskAra jJAnathI atirikta che, te barAbara nathI. A saMskAra jo ajJAna rUpahoya to pachI te jJAna rUpa 1. prAkRtamAM avAya zabda che, jyAre saMskRtamAM avAya apAya banne zabda Ave, temano lagabhaga samAna artha che. chatAM rAjavArtikakAra akalaMkAcArye teno bheda darzAvyo che, je nirNayamAM vyAvRttinI praghAnatA rahetI hoya te avAya ane jyAre vidhinI praghAnatA rahetI hoya te apAya. 2. pra - jJAnanuM asaMkhyAta kALa rahevAnuM kevIrIte ghaTe ? u - palyopama ane sAgaropamanA AyuvALA jIvone zaruAtamAM anubhavelane palyopama sAgaropama pachI paNa yAda karI zake che, mATe tyAM sudhI vAsanA rahe che. athavA koI jIva devalokamAM gayelo hoya tyAM sAgaropama pramANa AyuSya hoya che ane tenI pUrvamAM pote ArAdhaka jIva sAdhu hoya. have devalokathI cyavI ahIM manuSya thaI saMyamanI ArAdhanA karatA jAtismaraNa jJAna thAya tyAre te pUrvanA trIjAbhavanI ArAdhanAnuM smaraNa kare che, e smaraNa to anubhUtanuM ja thAya. apAya to aMtarmuhartamAM nAza pAmI jAya, to A pUrvanuM smaraNa konA AdhAre thayuM? basa te jJAnanA saMskAra paDelA hatA, je atyAra sudhI anubuddha- ajAgRta hatA, atyAre nimitta maLatA jAgRta thayA tethI ApaNane te jJAnano viSaya jaNAvA lAgyo. jene ApaNe smaraNa kahIe chIe. Ama asaMkhyAtA kALa sudhI saMskAra rahe che. ane keTalIvAra thoDAdivasomAM anubhUta vAtane bhUlI jaIe chIe, eTale yAda karavA chatAM yAda AvatuM nathI, teno matalaba ke saMkhyAta kALa te saMskAro rahIne nAza pAmI gayA. "ugaho ekkaM samayaM IhAvAyA muhuttamaMtaM tu| "hAnamAMuM saMuM vAra ho nAthabA" Ama A. va. niyukti pe.26 gAthA 4 ane naMdIsUtramAM kahyuM che.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 /1/1/29 pramANamImAMsA asya hyajJAnarUpatve jJAnarUpasmRtijanakatvaM na syAt, nahi sattA sattAntaramanuvizati / ajJAnarUpatve cAsyAtmadharmatvaM na syAt, cetanadharmasyAcetanatvAbhAvAt / 6 105. nanvavicyutimapi dhAraNAmanvaziSan vRddhAH, yadbhASyakAra:-"aviccuI dhAraNA hoI" * [vizeSA0 gA0 180] tatkathaM smRtihetoreva dhAraNAtvamasUtrayaH ? / satyam, astyavicyuti ma dhAraNA, kintu sA'vAya evAntarbhUteti na pRthaguktA / avAya eva hi dIrghadIrghA'vicyutirdhAraNetyucyata iti / smRtihetutvAdvA'vicyutirdhAraNayaiva saGgrahItA / na hyavAyamAtrAdavicyuretirahitAt smRtirbhavati, gacchattRNasparzaprAyANAmavAyAnAM parizIlanavikalAnAM smRtijanakatvAdarzanAt / smRtinuM upAdAna kAraNa na banI zake, kemake je padArtha je svarUpe satuM hoya tenAthI bhinna svarUpamAM teno sadbhAva thaI zakato nathI. koIpaNa upAdAna kAraNa to sajAtIya hoya, jema mRtvaTa ane tenuM upAdAna mRpiMDa baMne mATI (pRthvI) rUpaja che, mATe jo apAya ane smRti jJAnarUpa hoya to temanA upAdAna bhUta IhA ane dhAraNA paNa jJAna rUpaja hoya. mATImAMthI kyAreya suvarNaghaTa na banI zake. vaLI ajJAnarUpa hoya to te AtmAno dharma na banI zake, kAraNa ke cetanano dharma acetana rUpa na hoI zake. "IhA avagrahano upayoga vizeSa che, dhAraNA avAyano upayoga vizeSa che. IhAnuM kArya avAya che ane dhAraNAnuM kArya-upAdeya smRti che, te cetana rUpa che ane cetananuM upAdAna kAraNa acetana na hoI zake. (laghIya strI)" 105. zaMkAkArasprAcIna AcAryoe avizrutine paNa dhAraNA mAnIne upadeza karyo che. "avizruti e dhAraNA che" ema vizeSa. bhASya (gA.180)mAM kahyuM che. to pachI tame mAtra smRtinAM kAraNane ja sUtramAM dhAraNA kevI rIte kahI? samAdhAnaH tamArI vAta sAcI che, avizruti kharekhara dhAraNA che, paraMtu teno samAveza avAyamAM thaI jAya che, tethI tene judI nathI gaNAvI. "A ghaDo che." pahelIvArano nizcaya A apAya ane pachI jeTalA samayasudhI A ghaDo che" Avo apAya ja dIrdha dIrghatara banI upayoga rUpe cAlu rahe tenuM nAma ja avizruti ke dhAraNA che. athavA avizruti paNa smRtino hetu hovAthI dhAraNA dvArA tenuM paNa grahaNa thaI jAya che. avizruti vagaranAM mAtra avAyathI smRti pedA thaI zakatI nathI. binaupayogamAM rastA parathI pasAra thatAM ghAsa vi.no sparza thaI jAya, paraMtu teno koI upayoga na rahe athavA jenuM pAchaLathI parizIlana-punaHpunaH Alocana na cAle to (te sparza vi. viSayavALA) avAyo smRtine utpanna karanArA jovAmAM AvatA nathI. mAtra eka vAra pustaka upara najara pheravI vaMcAI jAya te vakhate jJAna thaI gayuM. paNa pAchaLathI tenI thoDI mAtra paNa vicAraNAte kathana punaH punaHmanamAM lAvavAnuM na cAle to tevAnuM smaraNa thaI zakatuM nathI. 1 vaizeSikAH / 2 dhAraNA tassa-vizeSA0 / 3 0davicyutivira0-De0 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/29 93 tasmAt smRtihetU avicyutisaMskArAvanena saGgrahItAvityadoSaH / yadyapi smRtirapi dhAraNAbhedatvena siddhAnte'bhihitA tathApi parokSapramANabhedatvAdiha nokteti sarvamavadAtam / 6 106. iha ca kramabhAvinAmapyavagrahAdInAM kathaJcidekatvamavaseyam / viruddhadharmAdhyAso hyekatvapratipattiparipanthI / na cA'sau pramANapratipanne'rthe pratyArthitAM bhajate / anubhUyate hi khalu harSaviSAdAdiviruddhavivartAkrAntamekaM caitanyam / viruddhadharmAdhyAsAcca bibhyadbhirapi kathamekaM citra paTIjJAnamekAnekAkArollekhazekharamabhyugamyate saugataiH, citraM vA rUpaM naiyAyikAdibhiriti ? / e vAta cokkasa che ke koI tIvra kSayopazama vALI vyakti hoya to eka vAramAM ja tenA saMskAra paDI jAya che, to smRtimAM AvI zake. jema ke sthUlabhadranI bahena yakSA. mATe smRti hetu rUpa avizruti ane saMskAra (sUtramAM) "smRti hetu" A padathI grahaNa thaI jAya che, mATe koI doSa nathI. jo ke smRti paNa dhAraNAnA prakAra tarIke siddhAntamAM-A.niryukti, syAdvAdaratnAkara vi.mAM tathA vizeSAvazyakabhASyamAM nirdezavAmAM AvI che, chatAM te parokSa pramANano prakAra hovAthI ahIM pratyakSa prakaraNamAM tenI vAta karI nathI, eTale badhI prarUpaNA yogya che. ziMkA dhAraNA pratyakSano bheda che ane smRti parokSano bheda che, ne pAchuM kahyuM ke smRti dhAraNAno bheda che, te kevI rIte ghaTe? samAdhAraNAnA karmagraMthamAM avizruti-vAsanA-smRtiema traNabheda pADyAM che, smRti paNa dhAraNAno bheda kahyo che, avizrutine vAsanA dhAraNA tenuM kAraNa paNa che. "smRti, ane jAtismRti matijJAnarUpa che" ema pratyakSarUpa kahI te siddhAMtano Azaya che. kA. ke. attatogatvA matijJAna svarUpa apAyamAMthI te janme che, nahItara avizruti ane vAsanA-saMskArane paNa matijJAna nahI mAnI zakAya. avizrutimAM apAyanI jarUra paDe che, vAsanAmAM apAya ane aviyyatanI jarUra paDe che. jyAre smRtimAM A traNenI jarUra paDe che. kA. ke. anubhUtanuM ja smaraNa thAya che. eTale badhu jJAna matijJAna svarUpa ja che. jyAre pramANagraMthamAM matijJAna zrutajJAnanI vicAraNA nathI, ahIM to pratyakSa ane parokSanI vicAraNA karavAnI che. eTale je jJAna matirUpa hoya ke zrutarUpa, paNa "A ghaTa che" ityAdi IdaMtArUpe bhAse ane bIjA jJAnanI apekSA vinA paNa thaI jAya te pratyakSa, AvuM lakSaNa to smRtimAM ghaTatuM nathI, temAM parokSanuM ja lakSaNa ghaTe che mATe parokSamAM gaNI che.] - 106. jo ke avagraha IhA-apAya dhAraNA anukrame pedA thAya che, to paNa temanAmAM kathaMcit ekapaNuM raheluM che, ema anumAna karI zakAya, virUddha dharmano adhyAsa = AbhAsa ja ekatvano anubhava karAvavAmAM to bAdhaka bane che, paraMtu A virUddha dharmano adhyAsa- Aropa pramANasiddha padArthamAM bAdhaka banato nathI. kharekhara harSa viSAda vagere paraspara virodhI paryAyathI vyApta evuM eka caitanya anubhavAya che. eka ja vyaktimAM kayAreka evo prasaMga bane che ke putranA maraNathI viSAda ubho thAya che ane dIkarAne cAra putrI upara putra janmyo e sAMbhaLI harSa paNa thAya che. virUddha dharmanA adhyAsathI DaranArA bauddho paNa eka citrapaTanA jJAnane nIlapItAdi aneka AkAranAM ullekhavALuM kevI rIte mAne che? ke naiyAyiko paNa eka ja avayavImAM citrarUpa kevI rIte mAne che ? 2-0the jJAna - 1 1 nIlapItAdi aneka rUpathI mizritavaNane citrarUpa kahe che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 /1/1/29 pramANamImAMsA 6 107 naiyAyikAstu-"indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam" [nyA0 1.1.4] iti pratyakSalakSaNamAcakSate / atra ca pUrvAcAryakRtavyAkhyAvaimukhyena saGkhyAvadbhistrilocanavAcaspatipramukhairayamarthaH samarthito yathA-indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyabhicAri pratyakSamityeva pratyakSalakSaNam / yataH' zabdAdhyAhAreNa ca yattaHnityAbhisambandhAduktavizeSaNaviziSTaM jJAnaM yato bhavati tat tathAvidhajJAnasAdhanaM jJAnarUpamajJAnarUpaM vA pratyakSaM pramANamiti / asya ca phalabhUtasya jJAnasya dvayI gatiravikalpaM savikalpaM ca / tayorubhayorapi pramANarUpatvamabhidhAtuM vibhAgavacanametada vyapArtha vyavasAyAtmama' ti neyA.mAnya pratyakSa lakSaNa ane tenuM khaMDana 107 taiyAyikoe Idriya ane padArthanAM saMnikarSathI utpanna thanArU avyapadezya, avyabhicArI, vyavasAyAtmaka jJAnane pratyakSa kahyuM che. "A ghaDo che," "A vastra che" ityAdi spaSTa rIte jeno ullekha na karI zakAya te avyapadezya AnAthI nirvikalpa-jJAnane pramANa darzAvyuM che (avyabhicArI) vyavasAyAtmaka je jJAna niSkriya nathI, paraMtu padArthano bodha-nirdhAraNa karAvanAra che, AnAthI savikalpa jJAnane pramANa jaNAvyuM che. vyavasAyAtmaka jJAna te pratyakSa AvuM pratyakSanuM lakSaNa kahyuM che. (zaMkA) yatu no adhyAhAra zA mATe? samA - yata zabdano adhyAhAra na kare to je avyabhicArI jJAna utpana thayuM che, te ja pakaDAze. yata: mUkavAthI jenA dvArA AvuM avyabhicArI jJAna utpanna thayuM che Avo artha nIkaLaze tethI have Idriya ane saMnikarSane pakaDI zakAze. kA. ke. temanAthI jJAna pedA thAya che. A bAbatamAM pUrvAcArye nyAyasUtranA vyAkhyAkAra vAtsyAyana,-udyotakare kahela vyAkhyA taraphathI najara pheravI laIne vAcaspatimizranA guru trilocana vAcaspati mizra vagere naiyAyika saMkhyAvAnuM-vidvAno A lakSaNano artha ema kare che ke "Idriya ane padArthanA saMnikarSathI utpanna thanArUM avyabhicArI jJAna pratyakSa che. ATaluM ja pratyakSanuM lakSaNa che. ahIM yataH zabdano adhyAhAra karavAno che. ane yata tadano nitya saMbaMdha hovAthI pUrvokata vizeSaNathI viziSTa jJAna jenAthI pedA thAya te tAdaza jJAnanuM sAdhana che, te bhale ne jJAna rUpa hoya ke ajJAna rUpa hoya to paNa te pratyakSa pramANa che. AvAM sAdhanathI utpanna thanAra phaLabhUta jJAnanI be gati hoya che, nirvikalpa ane savikalpa. A bane pramANarUpa che, evuM kahevA mATe avyapadezya, vyavasAyAtmaka ema vibhAga vacanano (jJAnanAM be bhAga pADI ApanAra padono) prayoga karavAmAM Avela che. avyapadezyae nirvikalpanuM vizeSaNa che ane vyavasAyAtmaka e savikalpanuM A be prauDha vizeSaNa svataMtra rUpe mUkavAthI banne pramANa rUpa che, evuM spaSTa thAya che, eTale A pUro phakaro naiyAyikano che. pra.trilocanavAcaspati vigerenA pratyakSanA lakSaNamAM avyapadezya ane vyavasAyAtmaka vizeSaNa grahaNa karavAnA ke nahI ? grahaNa na karavAnA hoya to pachI pUrvokta vizeSaNa zabda dvArA Idriya ane padArthanA saMnikarSathI utpanna thanAru ane avyabhicArI A vizeSaNa ja levAzene. uzvAcaspatine to AvuM jJAna jenAthI thAya tene pratyakSa kahevuM che mATe mAtra avyabhicArI vizeSaNa 2-0ce 40-je 2 05 30-je 3-00 vA . tavo - je! 1"yata" zabdano adhyAhAra na kare to saMnikarSa pratyakSa pramANa kema na banI zake? samAnaA kaMI navuM lakSaNa ke sUtra nathI, paNa mAtra nyAyasUtranI vyAkhyA karI che. teo vyAkhyA karatA nyAyavArtika tAtparya TIkA ane nyAyamaMjarImAM ema kahe che ke- nyAyasUtramAM je pratyakSa jJAnanuM lakSaNa darzAvyuM che. teno matalabattAtparya ema che ke jenAthI AvA vizeSaNavALuM jJAna pedA thAya te pratyakSa. (eTale ke nyAyasUtramAM darzAvela vizeSaNanA) pote mAtra vyAkhyAkAra che, eNe
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/29 6 108. tatrobhayarUpasyApi jJAnasya prAmANyamupekSya 'yataH' zabdAdhyAhAraklezenA'jJAnarUpasya sannikarSAdeH praamaannysmrthnmyuktm| kathaM hyajJAnarUyAH sannikarSAdayo'rthaparicchittau sAdhakatamA bhavanti vyabhicArAt ? satyapIndriyArthasannikarSe'rthopalabdherabhAvAt / jJAne satyeva bhAvAt, sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca taditi / 109. sannikarSo'pi yadi yogyatAtiriktaH saMyogAdisambandhastarhi sa cakSuSo'rthena saha nAsti aprApyakAritvAttasya / dRzyate hi kAcAbhrasphaTikAdivyavahita syApyarthasya cakSuSopalabdhiH / mUkyuM che, eTale emane avyapadezya- e nirvikalpa jJAnanuM vizeSaNa che tenI sAthe vAMdho nathI. 108. nirvikalpaka ane savikalpaka bane jJAna svarUpa che, AvAM banne prakAranAM jJAnanI pramANatAnI upekSA karI, "yata': zabdane adhyAhAra mAnavAnI kaSTadAyI kalpanA karI ajJAnarUpa saMnikarSa vagerene pramANa tarIke mAnavA yogya nathI. ajJAnarUpa saMnikarSa vagere arthane jaNAvavAmAM sAdhakatama kevI rIte banI zake? kAraNa ke emAM to vyabhicAra Ave che. rastAmAM taNa sAthe Idriya saMnikarSa hovA chatAM paNa tuNanuM jJAna thatuM nathI. jJAna thAya tyAre ja tRNanI upalabdhi thAya che. kAryamAM sAdhakatama hoya teja karaNa kahevAya je vyavadhAna vinA phaLa ApanAra hoya che. "naiyAyika-bane jJAnamAM prAmANyanI upekSA karI rahyA che evuM darzAvavA AcAryazrIe "prAmAyaapekSya" "A banne jJAnamAM prAmANyanI upekSA karIne" Ama kahyuM che, tethI vAcaspati nirvikalpanI paNa nA pADe che evuM lAge che. [paraMtu "jJAnarUpa sAdhana" evuM kIdhuM hovAthI A nirvikalpa jJAna levuM jarUrI lAge che.] AMkhanI aprApyAritA - 109. saMnikarSa paNa yogyatAthI atirikta saMyogAdi saMbaMdha rUpa hoya to tevo saMnikarSa AMkhano padArthanI sAthe nathI.kAraNa ke cakSu padArthane prApta karyA vinA rUpAdi padArthane jANe che. kAca abharakha sphaTika vagerethI DhaMkAine alaga rahelA vyavahita padArthane paNa cakSu jANe jue che, evuM jovA maLe che. vaLI jo AMkha padArthanI pAse jaIne saMyoga karIne ja arthano bodha karAvatI hoya to Aga charI vi.nuM jJAna karatA baLavuM, 1 /vAdina - 1 2 -0cAIca-20I kaMI thatupadano adhyAhAra karavAno na hoya, kA.ke. pote svataMtra hovAthI potAnI vyAkhyAmAMto sIdhuM sAkSAt yataH pada mUkI zake che, eTale yatu padano adhyAhAra mULa nyAyasUtramAM karavAno hovAthI te sUtramAM kahela vizeSaNovALuM jJAna jenAthI pedA thAya te pratyakSa. (naiyA.) sanikarSane paNa pratyakSa pramANa mAne che, mATe vyAkhyAkAra sUtramAM yatu lagADIne vyAkhyA karavAnuM kahe che, ke jethI potAnI mAnyatA sacavAi zake, jo yatuno prayoga na kare to sannikarSa pratyakSa pramANa na banI zake. kA.ke. saMnikarSa to sUtrokta vizeSaNavALo nathI, mAtra pote to tenuM jJAna pedA kare che, eTale "yataH" mUko to ja te pramANa banI zake. prajha zuM banne prakAranA jJAnanI upekSA karavAmAM yataH zabdano AdhyAhAra nimitta bane che ne ? jo AvuM na hoya to ca mukavo joie ne? u3 mULasUtramAM "ca" na hoya chatAM vibhAga pADavAmAM vyAkhyAkArane vAMdho nathI. mULamAM je nyAyasUtramAM pratyakSanuM lakSaNa darzAvyuM che, tenI vyAkhyArUpe vAcaspati pote lakSaNa darzAve che, mAtra te eka vyAkhyAno vikalpa che, eTale vyAkhyA karatA temAM avyapadezya, vyavasAyAtmaka A vizeSaNa na mUke to paNa cAle. kA.ke. tenI vyAkhyAkAra nirvikalpaka jJAna ane savikalpaka ema vibhAgapADI vyAkhyA karavAnA che. eske kaMi potAnA lakSaNamAM te vizeSaNa nathI mUkyA teno matalaba pote choDI mUkyA che ema nathI. athavA potAne savikalpaka jJAnane pratyakSa pramANa mAnavuM iSTa na hoya tethI A vizeSaNo choDI dIdhA hoya. ane nirvikalpathI to savikalpajJAna pedA thAya che, mATe temAM A lakSaNa ghaTADavAnuM che ane savikalpaka jJAnathI navuM koI pratyakSa jJAna pedA thatuM na hovAthI yataH padathI tenuM savikalpanuM grahaNa thavAno prasaMga na hovAthI nirvikalpanuM je avyapadezya evuM vizeSaNa che te paNa mUkavAnI jarUra ja nathI. yata padathI ja saMvikalpanI bAdabAkI thaI jatI hovAthI vyabhicArano saMbhava na hovAthI. (kA.ke. saMbhava ane vyabhicAra Avato hoya to ja vizeSaNa mUkAya.) vaLI ahIM to tAdazajJAnanuM je sAdhana hoya te ja pratyakSa che, pachI lakSaNanA zarIramAM to tevA vizeSaNanI kaMi jarUra rahetI nathI.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 /1/1/29 pramANamImAMsA atha prApyakAri cakSuH karaNatvAdvAsyAdivaditi bruusse| tayaskAntAkarSaNopalena lohAsanni kRSTena vyabhicAra: / na ca saMyuktasaMyogAdiH sannikarSastatra kalpayituM zakyate, atiprasaGgAditi / 110. saugatAstu "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" [nyAyabi 1.4] iti lakSaNamocan / "abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA tayA rahitam" [nyAyabi0 1.5,6] kalpanApoDham iti / etacca vyavahArAnupayogitvAtpramANasya lakSaNamanupapannam, tathAhi etasmAdvinizcityArthamarthakriyArthinastatsamarthe'rthe pravartamAnA visaMvAdabhAjo mA bhUvanniti pramANasya lakSaNaparIkSAyAM pravartante priiksskaaH| vyavahArAnupayoginazca tasya vAya sasadasaddazanaparIkSAyAmiva niSphalaH prishr'mH| nirvikalpottarakAlabhAvinaH savikalpakAttu vyavahAropagame varaM tasyaiva prAmANyamAstheyam, kimavikalpakena zikhaNDineti ? kapAvuM vi.nI Apatti Avaze. jema Agano sparza karIe to garamAza anubhava karavo ja paDe, tema AMkhathI jJAna karavAmAM AvA upaghAta ke anugraha thatA dekhAtA na hovAthI cakSune prApyakArI na manAya (AnI vizeSa carcA vi.bhASyamAM karI che.) naiyA. (zaMkAkAra) - cakSu prApyakArI che, kAraNa ke karaNa che. jema karavata, karaNa hovAthI kASThAdine prApta karIne chedana kriyA kare che. jainA - karaNa hetu vyabhicArI che, kAraNa ke loha cumbaka loDhAne prApta karyA vinA kheMce che, grahaNa kare che, eTale prApyakAritvAbhAva=e sAdhyAbhAvamAM karaNa nAmano hetu rahevAthI vyabhicAra doSa Ave che. naiyA. - tyAM saMyukta saMyoga saMnikarSa che. eTale loDhAthI saMyukta pRthvI che tenAthI cumbakano saMyoga che. kA.ke. pRthvI dUra sudhI phelAyelI che. jainA AvA saMnikarSanI kalpanA karavI yogya nathI. kAraNa ke AvuM mAnatA atiprasaMga Avaze. arthAtu Avo saMnikarSa to game teno game tenI sAthe saMbhavI zake che. pena TebalathI saMyukta che ane tenI sAthe hAthano saMyoga che, to tenAthI lekhana kriyA thavI joIe. pagathI saMyukta pRthvI che ane tenI sAthe dUra rahela agnino saMyoga che, to pagamAM dAjhI javAnI kriyAnI Apatti Avaze, paNa thatI nathI. eTale Avo saMnikarSa mAnavA jatAM bhAre avyavasthA ubhI thaze. "amuka deza-avasthAmAM rahela amuka niyata padArtha grahaNa thAya che" Avo niyama nahi rahe. 110. saugata--je jJAna kalpanAthI rahita hoya ane brAnirahita hoya te pratyakSa kahevAya. (nyA.bi.1,4) zabda saMyogane yogya pratIti arthAt je pratIti abhilApa saMsarga yogya-zabda dvArA vyakta karI zakAya te kalpanA kahevAya. jema ke "A gAya che." "A gAya dhoLI che," ItyAdi AvI kalpanA je jJAnamAM na saMbhave te kalpanApoDha, AvuM sAmAnya jJAna pratyakSa kahevAya che. (nyA.bi. 1.5.2) 1 -0 sivALa ca0-tA. 2- 0 0 - 3 rahitam tathApoDam-De0 / rahitam tyaapoddm-mu0| 4 vAyAkalA (vAvalazana) pado - tA. 1. 5 etatsamAnam-kAkasya kati vA dantA meSasyANDa kiyatpalam / je vAsa kALajovA mUvirAvaLa | -6-ra0 6 zikhaNDin-svayaMvare vRtena bhImeNApAkRtA kAcidambAnAmnI rAjakanyA tapasA puruSatvaM prAptA / saiva zikhaNDIti sajJayA vyvjhe| saca strIpUrvatvAnindAspadam / tato bhArata yuddhe taM puraskRtyArjuno bhISmaM jaghAna / so'pi ca zikhaNDI pazcAdazvatthAmnA hataH / -mu-Ti0 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/29 6 111. jaiminIyAstu dharma prati animittatvavyAjena "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamanimittaM vidyamAnopalambhanatvAt" [jaimi0 1.14 ] ityanuvAdabhaGyA pratyakSalakSaNamAcakSate, thatadu:- " satyanuvAtitva nakSasthApi taveta " [snovA kU0 4.31] iti / vyAcakSate ca-indriyANAM samprayoge sati purUSasya jAyamAnA buddhiH pratyakSamiti / 6112. atra saMzayaviparyayabuddhijanmano'pIndriyasaMprayoge sati pratyakSatvaprasaGgAdativyAptiH / atha 'satsamprayoga' iti satA samprayoga iti vyAkhyAyate tarhi nirAlambanavibhramA evArthanirapekSajanmAno nirastA bhaveyurna sAlambanau saMzayaviparyayau / atha sati samprayoga iti satsaptamI pakSa eva na tyajyate saMzayaviparyayanirAsAya ca 'samprayoga' ityatra 'sam' ityupasargo varNyate, yadAha jainA - bauddhanuM pramANanuM A lakSaNa yukta nathI, kAraNa ke A vyavahAramAM anupayogI che. etasmAd AnAthI (pramANathI) arthano nizcaya karI arthakriyAno artha samarthaarthamAM pravRtti karatA viphaLa nA bano, e kAraNathI pramANanA lakSaNanI parIkSA karavA parIkSako pravRtti kare che- vyavahAramAM anupayogI evAM tenI= kalpanApoDha pratyakSanI pramANanI) parIkSAno parizrama "kAgaDAnA dAMta che ke nahiM, hoya to keTalAM che?" evI parIkSA karavAnAM parizramanI jema niSphaLa nIvaDe che. kA.ke. tevuM jJAna pramANabhUta hoya to paNa ApaNA vyavahAra mATe to upayogI na banatuM hovAthI parIkSA karavA chatAM koI saMvAdi pravRtti svarUpa phaLa maLatuM nathI. bauddha - nirvikalpa pachI savikalpaka jJAna vyavahAramAM upayogI bane che, mATe ame nirvikalpaka jJAnane pramANarUpa kahIe chIe. jainA - savikalpakathI vyavahAra sAdhya hoya to tene ja pramANa mAnavuM ucita che. to napuMsaka evAM nirvikalpaka jJAnane pramANa mAnavAno zo matalaba? ahIM bauddha cUpa thaI jAya che. 111. jaiminIyanTa (mImAMsaka) "pratyakSa dharmane jaNAvavA nimitta nathI" evuM kahevAnA bahAne mImAMsaka pratyakSanuM lakSaNa AvuM kare che. "satpadArtha sAthe Idriyono sabaMdha thatAM AtmAne buddhi-jJAna pedA thAya che te pratyakSa, te dharmano nizcaya karavA nimitta nathI banatuM, kAraNa ke tenAthI vidyamAna padArtha ja jANI zakAya che. (jaimini 1.1.4) A vidhAyaka sUtra dvArA sAkSAt pratyakSanuM lakSaNa nathI darzAvyuM, paraMtu anuvAda bhaMgItathI)rUpe jaNAvyuM che. mImAMsaka kumArilabhaTTa zloka vArtika (4.39) mAM kahe che ke pratyakSane dharmamAM animitta banAvavAnI sAthosAtha pratyakSanA lakSaNano paNa anuvAda (gauNa rUpe kathana) thai jAya che. teo lakSaNanI AvI vyAkhyA kare che - Idriyono (artha sAthe) saMbaMdha thatAM purUSane utpanna thanArI buddhi pratyakSa kahevAya che. 112. zaMkA - saMzaya ane viparIta jJAna paNa Idriya sAthe padArthano saMbaMdha thatAM ja thAya che. mATe 10vAdatvaM-mu0 / 2 0saMyoge-De0 / 1 pratyakSanuM prakaraNa cAlatuM hoya ane pratyakSa eTale zuM? tyAre mukhyarUpe pratyakSanI jANa karAvavA oLakha ApavA je sUtra dvArA lakSaNa karAya te sUtra pratyakSanuM vidhAyaka sUtra kahevAya. jyAre ahIM evuM nathI, paraMtu emane mukhyarUpe vAta ema karavI che ke pratyakSa e dharmane jaNAvavA nimitta nathI. tyAre "gauNa rUpe tenuM svarUpa AvuM hovAthI" ema animittano hetu batAvyo. tenAthI pratyakSa dvArA dharmanuM jJAna thai zake nahIM. Ama anya vAtanuM kathana mukhyarUpe hoya tenI- te mukhya vAtanI puSTi mATe je vAtanI rajUAta thAya, te gauNa viSayanA kathanane anuvAda kahevAya che. anuvAdita sthAna-pazcAthane sAthonama (gautamavRtti) jAtasya kathana anuvAdaH (jaiminIya nyAyamAlA)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 /1/1/29 pramANamImAMsA "samyagarthe ca saMzabdo duSprayoganivAraNaH / duSTatvAcchuktikAyogo vAryate rajatekSaNAt"[zlokavA0 sU0 4. 38-9] iti, tathApi prayogasamyaktvasyAtIndriyatvena pratyakSAnavagamyatvAtkAryato'vagatirvaktavyA / kAryaM ca jJAnam / na ca tadavizeSitameva prayogasamyaktvAvagamanAyAlam / na ca tadvizeSaNaparamaparamiha padamasti / 'satAM samprayoga iti ca varaM nirAlambanavijJAnanivRttaye, 'sati' iti tu saptamyaiva gatArthatvAdanarthakam / tevAM alakSyamAM lakSaNa ghaTI javAthI ativyApti doSa Avaze. ane te ativyAmi dUra karavA tamAre (mImAMsaka) satsaprayogamAM je satpada che, tenI vyAkhyA Ama karavI paDaze ke sat-hakIkatamAM vidyamAna padArtha hoya tenI sAthe saMbaMdha thAya tyAre pratyakSa thAya. mATe ativyApti nahIM thAya. paraMtu saptamI pakSamAM Avo artha na thaI zake, jethI "satA saprayoga" AvI vyAkhyA karavI paDaze. samAdhAnamImAMsaka dvArA AvI vyAkhyA karavAthI to mAtra nirAlaMbana bramo, arthanI apekSA vinA utpanna thatAM hovAthI temanuM pratyakSapaNuM nirasta thaI zake. paraMtu saMzaya ane viparyaya to sAme padArtha jovAthI ja utpanna thavAthI padArtha to sat che ja eTale sat vidyamAna-padArthano Idriya saMbaMdha thavAthI ja A banne utpana thanArAM che. eTale satupada satisaptamInA arthamAM gaNIne vyAkhyA karavI ja yogya che. eTale padArtha sAthe saMbaMdha thaye chate pedA thanArUM jJAna pratyakSa che, ane saMzaya viparyayane pratyakSamAMthI bAkAta karavA samUupasarga upayogI che. samuM upasarganuM varNana zlokavArtikamAM (sU.4.38.39) A pramANe kahyuM che samyaarthamAM duSpayoganAM nivAraNa mATe samUzabdano prayoga karAya che. chIpa sAthe Idriyano yoga- saMyoga thayo ane rajata-cAMdInI pratIti thavAthI A duSTa prayoga hovAthI tenuM sam upasarga dvArA vAraNa karAya che. kAraNa ke ahIM samyaguyoga nathI. chatAM prayoga (jJAnopayoga) samyagu che tenuM bhAna pratyakSathI thaI zakatuM nathI. te prayoga atIndriya hovAthI kAryadvArA tenuM anumAna karI zakAya che, prayoganuM kArya jJAna che. jJAna sAmAnya prayoganAM sabhyapaNAne jaNAvavA samartha nathI. (sAcu khoTu evuM sAdhAraNa jJAnato samprayogathI ane duSpayogathI paNa pedA thAya che) (sAcu khoTuM sAdhAraNa jJAna je padArtha sAthe Idriyano saMbaMdha thayo hoya tenA viSayanuM grahaNa karavAnuM che) jJAnanI viziSTatA batAvanArUM bIjuM koI pada nathI. ane "satAM/saprayoga" arthAt sata padArthono saMbaMdha | prayoga te satsaprayoga Avo samAsa nirAlambana jJAnanI nivRtti mATe vadhAre yukta che. "sati sammayoge "Avo 6 satA sama-tAje.. 1 prayoga- padArtha sAthe yoga, paNa A yoga sAco che ke khoTo eno nirNaya pratyakSathI thaI zakato nathI, kAraNa ke Idriya ane padArthano saMyoga thAya che. paraMtu ghaTane paTano saMyoga thAya te to spaSTa dekhAya che tema ghaTa ane cakSano saMyoga spaSTa dekhI zakAto nathI. kA.ke. cakSuH anubhUta rUpavALI che eTale ke te saMyoga atIndriya hovAthI pratyakSathI mAluma paDe ema nathI. saMyoga thavAthI jJAna pedA thAya che, tenAthI anumAna karIe ahIM paNa musIbata che. kAraNa ke. jJAna to duSpayoga hoya tyAre paNa thAya che. AvI jAtanuM viziSTa zAna pedA thAya tyAre samprayoga samajavo AvuM jaNAvanAruM koI pada sUtramAM che nahI. Ama sUtrane pakaDI artha karavA jatA maMjhavaNamAM paDela mImAMsaka padano pheraphAra karI artha-sUtranI vyAkhyA karatA (113 perAmAM) kahe che ke,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/29 6 113. ye'pi "tatsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma satpratyakSaM yadviSayaM jJAnaM tena samprayoge indriyANAM puruSasya buddhijanma satpratyakSaM yadanyaviSayaM jJAnamanyasamprayoge bhavati na tatpratyakSam / " [zAbarabhA0 1.1.5] ityevaM 'tatsatorvyatyayena lakSaNamanavadyamityAhuH, teSAmapi kliSTakalpanaiva, saMzayajJAnena vyabhicArAnivRtteH / tatra hi yadviSayaM jJAnaM tena samprayoga indriyANAmastyeva / yadyapi cobhayaviSayaM saMzayajJAnaM tathApi tayoranyatareNendriyaM saMyuktameva ubhayAvamarzitvAcca saMzayasya yena saMyuktaM cakSustadviSayamapi tajjJAnaM bhavatyeveti nAtivyAptiparihAraH / avyAptizca cAkSuSajJAnasyendriya-samprayogajatvAbhAvAt / aprApyakAri ca cakSurityuktaprAyam // 114. "zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSam" iti vRddhasAGkhyA / vigraha nirarthaka che, kAraNa "samprayogamAM darzAvelI saptamIthI ja te artha to jaNAI Ave che. 113. je padArthano Idriya sAthe saMbaMdha thatAM purUSane (te viSayavALuM) zAna pedA thAya che, te samratyakSa, eTale ke je viSayavALuM jJAna thAya te padArthanI sAthe Idriyano saMbaMdha thatAM purUSane buddhi pedA thAya, te samratyakSa che. jyAre jJAna anya viSayavALuM hoya ane IdriyasaMbaMdha anya sAthe hoya tyAre te pratyakSa nathI kahevAtuM, (zAbara bhA. 1.15) Ama tat sat padane ulaTAvavAthI pratyakSanuM lakSaNa nirdaSTa banI jAya che. ema vepas jeo zAMkara bhASyakAra kahe che. - jaina padane ulTAsutrA karIne vyAkhyA karavI e to kliSTa kalpanA che, kAraNa ke zabdathI sIdhe sIdho Avo artha nIkaLI zakato nathI. pUrvapakSanAM jeTalAM doSo UbhA thayA te badhAne dhyAnamAM rAkhavA paDe, ane bIjI koI paNa jAtanI kaDI jaDatI na hovAthI A kalpanA karavI ghaNI liSTa che. Ama karavA chatAM paNa saMzayajJAnamAMthI vyabhicAra dUra TaLato nathI. kAraNa ke saMzayamAM je vastunuM jJAna hoya tenI sAthe Idriyano saMyoga paNa hoya che. jo ke saMzayajJAna be vastune viSaya banAve che, chatAM paNa bannemAMthI eka viSaya=joya sAthe to avazya saMbaMdha hoya che. IdriyathI joDAyela hoya che. kAraNa ke saMzaya vidyamAna ane avidyamAna evA baMne padArthone viSaya banAve che. ethI je padArtha sAthe cakSu saMyukta che te viSayanuM paNa saMzayamAM jJAna thAya che. eTale uparokta lakSaNamAM AvelI ativyAptino parihAra na thayo. vaLI avyAmi doSa paNa Ave che. kAraNa ke cAkSuSajJAna IdriyanA prayogathI utpanna thanArUM nathI, cakSu aprApyakArI hovAthI A pahelAM kahI cUkyA chIe. 114. vRddha sAMkhya - zrotrAdino nirvikalpa vyApAra te pratyakSa. (vRtti Idriyano viSaya sAthe saMnikarSa thavArUpa vyApAra te pratyakSa) - jainA-paraMtu zrotrAdi acetana che to temano vyApAra acetana ja hoya to pachI tevA acetana vyApAra 1 tenaiva sampra. -mu-pA0 / 2 tatsarvatovya0-De0 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 /1/1/29 pramANamImAMsA atrazrotrAdInAmacetanatvAttavRtteH sutarAmacaitanyamiti kathaM pramANatvam ? / cetanasaMsargAttaccaitanyAbhyupagame varaM cita eva prAmANyamabhyupagantuM yuktam / na cAvikalpa'katve prAmANyamastIti yatkiJcidetat / huM 22. "viSayAdhyavasAyo chana" [3001] ti pratyakSatnakSaormitItharavaM: ! tadapyanumAnena vyabhicAritvAdalakSaNam / atha 'pratiH' Abhimukhye vartate tenAbhimukhyena viSayAdhyavasAyaH pratyakSamityucyate, tadapyanumAnena tulyam ghaTo'yamitivadayaM parvato'gnimAnityAbhimukhyena pratIteH / atha anumAnAdivilakSaNo abhimukho'dhyavasAyaH pratyakSam, tarhi pratyakSalakSaNamakaraNIyameva zabdAnumAnalakSaNavilakSaNayaiva ttsiddheH| - 116. tatazca parakIyalakSaNAnAM duSTatvAdidameva 'vizadaH pratyakSam' iti pratyakSalakSaNamanavadyama iArA upara pramANanI mahora kevI rIte lAgI zake? jema karavata jaDa che to tenI vyApAra-chedana kriyA paNa jaDa ja che ne! vRddhasAMkhya - cetananA saMsargathI temanAmAM caitanya hovAnuM mAnavAmAM Ave che, mATe taddavyApAra cetanasvarUpa bane temAM vAMdho nathI. jaina - cetananA saMsargathI acetanamAM pramANatA mAnavA karatAM mULa je cita-jJAna che, tene ja pramANa mAnavuM vadhAre sAruM kahevAya. vaLI ame pahelA jaNAvI dIdhuM che ke nirvikalpakajJAna pramANa banI zakatuM nathI, tenAthI saMvAdI pravRttino saMbhava na hovAthI. eTale ke A lakSaNamAM kAMI mAla nathI. 115. sAMkhyakArikAkAra IzvarakRSNa pratiniyata viSayano adhyavasAya=bhAna thavuM (upayoga) tenuM nAma pratyakSa (sAM.kA.5) viSayathI saMbaddha Idriyo dvArA buddhiviSayasudhI pahoMcI viSayAkAre pariNita thAya che eTale ke viSaya sAthe Idriyano saMnikarSa vyApAra thatA buddhimAM rahela tamoguNa abhibhava pAme che ane sattvaguNano udraka thAya che tyAre buddhi viSayAkAre pariNata thAya che, tenuM nAma ja adhyavasAya-upalabdhi che. jainAjha A lakSaNa (anumAnanI sAthe vyabhicAritA Ave) anumAnanI sAthe vyabhicArI banI jAya che. eTale ke jyAM pratyakSAbhAva che temAM anumAnamAM paNa pratiniyata viSayanuM bhAna to hoya ja che. (dhUmathI agninuM ja anumAna thAya nahi ke paTAdinuM). eTale anumAna dvArA- anumAnane AgaLa karIne A lakSaNamAM vyabhicAra doSa AvI jAya che. mATe Ane pratyakSanuM lakSaNa na kahevAya. IzvarakRSNa "prati" zabda abhimukhyatA arthamAM che, tethI abhimukha rUpe (samakSarUpe) padArthanuM jJAna te pratyakSa, evo amAro Azaya che. jaina - AvuM lakSaNa paNa anumAnanI tulya che, jema "A ghaDo che." evo abhimukha rUpathI pratyakSa thAya che. tema "A sAmeno parvata agnivALo che" A anumAna jJAna paNa abhimukha rUpathI thAya che. 1 0 - 2 takamati pratya-tA. 1 arthasaMnikRSTa Idriyone AzrayI je buddhino vyApAra thAya che, te jJAna pratyakSa che. ahIM buddhi acetana che, teno vyApAra paNa, eTale A ubhuM thatuM jJAna te badhu acetana rUpa che. chatAM puruSanI chAyA paDavAthI cetanarUpe bhAse che, eTale emanuM mAneluM jJAna vAstavamAM acetana che, tethI A pratyakSanuM lakSaNa nirdaSTa nathI. svaccha darpaNamAM prakAza paDe che to ArisAmAM (chAyA dvArA) rahela citrAdi te prakAzamAM paNa jhaLakatA dekhAya che, tema buddhino banelo AkAra AriNArUpa buddhimAM pratibiMbita thayela atmAmAM paNa jhabuke-bhAse che, eTale buddhi ArisA samAna che, temAM padArthano pariNAma ane AtmAnuM caitanya ane saMkAnta thAya che. tyAre AtmA "maha va gAnA" AvuM abhimAna kare che. (sAMkhya tatva kA. 5. 27)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 pramANamImAMsA /1/1/30 $ 117. pramANaviSayaphalapramAtRrUpeSu caturSu vidhiSu tattvaM parisamApyata iti viSayAdilakSaNamantareNa pramANalakSaNamasampUrNamiti viSayaM lakSayati pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 30 // SS 118. pratyakSasya prakRtatvAttasyaiva viSayAdau lakSayitavye 'pramANasya' iti pramANasAmAnyagrahaNaM pratyakSavat pramANAntarANAmapi viSayAdilakSaNamihaiva vaktuM yuktamavizeSAt tathA ca lAghavamapi bhavatItyevamartham' / jAtinirdezAcca pramAMNAnAM pratyakSAdInAM 'viSayaH' gocaro 'dravyaparyAyAtmakaM vastu' dravati tAMstAn paryAyAn gacchati iti dravyaM dhrauvyalakSaNam / zaMkAkAra - anumAnAdithI vilakSaNa abhimukha adhyavasAya pratyakSa che, basa have to koImAM vyabhicAra nahIM thAya ne ? samAdhAna - to pachI bhalAbhAI ! pratyakSanuM lakSaNa karavAnI jarUra zI ? zAbda ane anumAnanA lakSaNathI vilakSaNa hovAthI ja pratyakSanI siddhi thai jaze. eTale A bannethI vilakSaNa hoya = judI jAtanuM jJAna hoya te pratyakSa sAMkhya nirasta thayA-tenI bolatI baMdha thaI gaI. 116. A pramANe anya darzanakAroe banAvelAM pratyakSanAM lakSaNa vyabhicArAdi doSathI dUSita hovAthI "vizada jJAna te pratyakSa" A lakSaNanA kaMThe ja nirdoSatAnI varamALA zobhAyamAna Thare che ||2lA 117. pramANa, pramANano viSaya, phaLa ane pramAtA` A cAra bhedomAM tattvanI parisamApti thAya che, ethI pramANanA viSayAdinuM lakSaNa jaNAvyA vinA pramANanAM lakSaNamAM uNapa rahe che, mATe viSayanI oLakha Ape che.... pramANano viSaya che, dravyaparyAya svarUpa vastu ||30ll 118. ahIM pratyakSanuM nirUpaNa cAle che. mATe tenAM ja viSayanuM nirUpaNa karavuM joie chatAM paNa "pramANasya" padano ullekha karI pramANa sAmAnyanA viSayano nirdeza karyo che. tenI pAchaLanuM kAraNa A che ke anya pramANono paNa viSaya dravyaparyAya svarUpa vastune mUkI anya koI padArtha nathI. eTale viSayanI samAnatA hovAthI ekI sAthe badhAno viSaya jaNAvavo yogya che, ane temAM lAghava paNa che. nahiMtara te te pramANanA prakaraNamAM vAraMvAra viSaya nirdeza karavA navAM sUtro banAvavA paData, tethI mahAgaurava thAta.jAtino nirdeza thayo hovAthI ahIM pramANasya" ema ekavacana mUkela che. eTale mAtra pratyakSa nahIM paNa zeSa pramANono paNa viSaya A ja dravya paryAya svarUpa vastu che. tete paryAyone pAmanAra--te te paryAya rUpe pariNata thanAra hoya te dravya, dhrauvya svarUpa dravya che. pUrvaparyAyano nAza thai uttara paryAya utpanna thai jAya che,chatAM jenA 1 vidheSu ityapi paThituM zakyaM tA0 pratI 20 marthajAti0De0 / 1 taMtra vasya kRNA-nihAllA-pravuaumya pravRtti: pramAtA meLavavAnI ke choDavAnI icchAthI prerAyela (evA)jenI/jenA vaDe pravRtti thAya te pramAtA, sa yenAtha prabhiLoti tat pramALama, te pramAtA jenAdvArA arthane jANe te pramANa, thoDartha: pramI tat prazne je padArtha jaNAya che te prameya, yat arthavijJAna pramiti" padArthanuM jANavuM te pramiti nyAyasUtravAtsyAyana bhA.1.1)
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 /1/1/30 pramANamImAMsA pUrvottaravivarttavartyanvayapratyayasamadhigamyamUrdhvatAsAmAnyamiti yAvat / pariyantyutpAdavinAzadharmANo bhavantIti paryAyA vivrtaaH| tacca te cAtmA svarUpaM yasya tat dravyaparyAyAtmakaM vastu, paramArthasadityarthaH, yadvAcakamukhyaH "utpAdavyayadhauvya yuktaM sad"[ tattvA0 5.29] iti, pAramarSamapi "upannei vA vigamei vA zuvA" kRti 6 119. tatra 'dravyaparyAya' grahaNena dravyaikAntaparyAyaikAntavAdiparikalpitaviSayavyudAsaH / 'Atma'grahaNena cAtyantavyatiriktadravyaparyAyavAdikANAdayogAbhyupagataviSaya nirAsaH / yacchIsiddhasenaH ___"dohiM vi naehiM nIyaM satthamulUeNa tahavi micchattaM / jaM savisayappahANattaNeNa annonnaniravikkha" // [sanma0 3.49 ] tti // 30 // lIdhe te vastumAM ekAkAra pratIti thAya te urdhvatA sAmAnya ja dravya che. jema valayane toDI kuMDala banAvIe to sonuM to tenuM te ja rahe che. tenI camaka, varNa, vajana, kiMmata ItyAdimAM taphAvata nathI paDato, tenuM kAraNa eja sonuM che. basa AvuM anusmRta-paryAyanI sAthe sAthe cAlanArUM urdhvatA sAmAnya suvarNa ja dravya che. badalAyA kare arthAt utpanna thAya ne vinAza pAme te paryAya. tene vivArtA kahevAya che. pariyanti = pari + U + = paryAya, tat = dravya ane te = paryAya AtmA che- svarUpa che jemanuM te vastu, AvI ubhaya svabhAvavALI vastu ja paramArthathI sat che. vAcaka mukhya umAsvAti tatvArtha sUtra (pa.29)mAM jaNAve che ke utpAda, vyaya ane dhrauvyathI je yukta hoya teja sat che. sarvajJa praNIta (AcArAMga), (bhagavatI), vizeSa Avazyaka bhASya, kalpasUtravRtti, mAnivRtti vi. AgamamAM paNa Ama ja kahyuM che. vastuno utpAdananAza thAya sAthosAtha dhruva-sthira paNa rahe che. 119. ahIM sUtramAM dravya paryAya ubhayanuM grahaNa karavAthI ekAnta dravyane ke ekAtta paryAyane viSaya mAnanArAM ekAntavAdIoe kalpela viSayano niSedha thaI jAya che. "Atma' zabda mUkavAthI dravya paryAyane atyaMta bhinna bhinna mAnanAra kANAda ane yogAcArya = (pataMjali)nA anuyAyIoe svIkArela viSayano nirAsa thaI jAya che. zrI siddhasena divAkara sUrie sanmati tarka (3.49)mAM kahyuM che ke - jo ke ulUke--kANAde potAnA zAstramAM baMne dravyArthika, paryAyArthika nayono svIkAra karyo che, chatAM paNa te mithyAtva che. kAraNa ke te bane naya pota potAnA viSayamAM pradhAna hovAthI paraspara nirapekSa che. jema ke pRthvIne nitya anitya mAnI paraMtu tamAma pRthvI nityAnitya svarUpa che, evA arthamAM nahi, paNa paramANune nitya ja ane caNakAdi kArya anitya je mAnela che, mATe te mithyAtva ja che. kAraNa ke tyaNukAdi paryAyamAMthI paramANu nAmano paryAya pedA thAya che, ane chatAM paramANu, caNakavi.mAM paNa pRthvI to akabaMdha che ja, Ama paryAyanuM rUpAntara thavA chatAM pRthvI 1 dhauvyANAM yogaH / 2 annanira0-mu0 / aNuNNanira0-De0 / 3 nirapekSau nayau /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/31-32 103 6 120. kutaH punardravyaparyAyAtmakameva vastu pramANAnAM viSayo na dravyamAnaM paryAyamAtramubhayaM vA svatantram ? ityAha arthakriyAsAmarthyAt // 31 // - 6121. arthasya' hAnopAdAnAdilakSaNasya' kriyA' niSpattistatra 'sAmarthyAt' dravyaparyAyAtmakasyaiva vastuno'rthakriyAsamarthatvAdityarthaH // 31 // 6 122. yadi nAmaivaM tataH kimityAha tallakSaNatvAdvarestunaH // 32 // 123. 'tad' arthakriyAsAmarthya lakSaNam' asAdhAraNaM rUpaM yasya tat tallakSaNaM tasya bhAvastattvaM tasmAt / kasya ? 'vastunaH' paramArthasato rUpasya / ayamarthaH-arthakriyArthI hi sarvaH pramANamanveSate, nAmanuM dravya badhAmAM sthira che. mATe caNaka vagere paNa pRthvIdravyanI apekSAe nitya che. te ja paramANu anya paramANu vigerenI sAthe joDAtA potAnA paryAyane choDI anya paryAyane pAme che. vaLI tenA varNAdi guNo paNa parivartana pAmyA kare che, mATe paramANu paNa ekAnta nitya nathI. 30 120. zaMkAkAra dravya paryAyAtmaka vastu ja pramANano viSaya kema? ekaluM dravya ke ekalo paryAya athavA nirapekSa evAM dravya ane paryAya viSaya kema na banI zake? AnuM samAdhAna karavAM AcAryazrI sUtra darzAve che ..... artha kriyAnAM sAmarthyathI ubharAtmaka vastu ja viSaya che. [31 121. artha eTale choDavuM, grahaNa karavuM, upekSA karavI che, tenI kriyA niSpatti temAM sAmarthya hovAthI arthAt dravyaparyAyAtmaka vastu ja artha=choDavuM vagere kriyAmAM samartha hovAthI (hoya che) 122. zaMkAkAra bhale ne dravyaparyAyAtmaka vastu arthakriyAmAM samartha hoya enAthI zuM? eTale bhale AvuM hoya, emAM svataMtra dravyaparyAyane viSaya banAvavAmAM zuM vAMdho Ave? samAdhAna karavA AcAryazrI kahe che ke....... artha kriyA ja vastunuM lakSaNa che mATe II3rA 123. tad eTale "artha kriyAnuM sAmarthya hovuM" te sat vastunuM lakSaNa-asAdhAraNa svarUpa che. AvuM lakSaNa jenuM che te tallakSaNa, tene bhAva arthamAM tva pratyaya lAgatA "tallakSaNatva tasmAtu- tethI (hetu arthamAM paMcamI thaI) kasya- AvuM svarUpa konuM che? vastunaH = paramArthathI sat padArthanuM AvuM svarUpa che. 1 ekatriMzattamaM dvAtriMzattamaM ca sUtradvayaM saM-mU0 pratI bhedakacihna vinA sahaiva likhitaM dRzyate-sampA0 / 2-0 kriyArthasata0-De0 / 2 0aaaa catunaH saM-mU |
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 /1/1/32 pramANamImAMsA api nAmetaH prameyamarthakriyAkSama vinizcitya kRtArthoM bhaveyamiti na vyasanitayA / tadyadi pramANaviSayo'rtho'rthakriyAkSamo na bhavettadA nAsau pramANaparIkSaNamAdriyeta / yadAha - "mITiyADasamartha vi. jiM tathanAm --- paddhastha rUparUkhe vomicA: ddhi parIkSA ?" [mANavA 2.225] rUti . 6 124. tatra na dravyaikarUpo'rtho'rthakriyAkArI, sa hyapradhyutAnutpannasthiraikarUpaH kathamarthakriyAM kurvIta krameNAkrameNa vA ? anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na krameNa; sa hi arthakriyAno artha sarvaloka pramANanI gaveSaNA kare che, ane pramANanI gaveSaNAmAM je pramANa' te konuM ane kevuM? ityAdi talAza kare che. jJAnAdi upAdAnAdi kriyAnI IcchA rAkhanArA badhA ja loko pramANanI gaveSaNA kare che, gari nAme nA rUd = ane vaLI AnAthI pramANathI-ke jethI arthakriyAmAM samartha padArthano nizcaya karI pravRtti karatAM saphaLatA meLavI zakAya. nahIM ke enuM vyasana thaI paDyuM che tethI. nirdoSa AMkhanA AlaMbanathI pedA thayela cAkSuSa pratyakSa-"A sAcI ghaDiyALa che, A sAco samaya darzAvavA samartha che, enAthI huM sAco samaya jANI zakIza" evo nizcaya karI tene levA hAtha laMbAve che. ane satya samayanI jANa thavAthI pote kRtArtha bane che. A badhAnAM mULamAM to peluM satya jJAna kAma AvyuM, jyAM sudhI "mArUM cAluSa jJAna satya che" evI khAtrI na thAya tyAM sudhI grahaNa dAnAdi arthakriyAno nizcaya saphaLa thaI zakato nathI. mAtra vyasanathI arthAt mAre to kevala pramANane ja oLakhavuM che. bIjuM mAre kazu kAma nathI. AvI dhUna mAtrathI koI pramANanI gaveSaNA nathI karatuM. eTale vastu arthakriyAmAM samartha che evuM jANavA mATe ja pramANanI zodha karAya che, ema artha kriyAno satya nirNaya thavAthI ja pramAtA pravRtti kare che.] AvI paristhiti hovAthI ja to pramANano viSaya = padArtha jo arthakriyAmAM samartha na hoya to arthakriyAmAM abhilASI mANasa pramANanI parIkSA mATe magajamArI na kare, tethI ja pramANavArtika (2.215)mAM kahyuM che ke je artha kriyAnA abhilASI che tene arthakriyAmAM asamartha padArthano vicAra karavAno zo lAbha? napuMsakanI suMdaratA ke asuMdaratAnI parIkSAthI kAminIne zuM lAbha? (pra.vA.) (nitya ekAMtamAM arthakriyAno nirAsa) 124. ekAnta dravyarUpa padArtha artha kriyA karavA samartha nathI, potAnA svarUpathI cuta na thAya, utpanna na thAya ane sadA eka rUpe sthira rahe te ekAnta dravya padArtha kahevAya. tevo padArtha kevI rIte arthakriyA kare che? kramathI ke akramathI? paraspara virodhI vikalpa rUpa je hoya teono trIjo koI vikalpa saMbhavI na zake. temAM 1 pramANAnveSaNabhAvanAyAm / 2 yadAhuH tA0 /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 105 kAlAntarabhAvinI: kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt, kAlakSepiNo vA'sAmarthya prApteH / samartho'pi .tattatsahakArisamavadhAne taM tamarthaM karotIti cet, na tarhi tasya sAmarthya maparasahakArisApekSavRttitvAt, "sApekSamasamartham" [pAta0 mahA0 3. 1.8 ] iti hi kiM nAzrauSI: ? / na tena sahakAriNo'pekSyante'pi tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavat tAnapekSata iti cet, tatki sa bhAvo'samarthaH ? samartha'cet, kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni 'tAnyupekSate na punarjhaTiti ghaTayati ? nanu samarthamapi bIjamilAja'lAdisahakArisahitamevAkuraM karoti nAnyathA, tata kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta, navA ? / no cet, sa kiM pUrvavannodAste ? upakriyeta cet, sa tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kri yata iti nirvacanIyam / kamathI arthakriyA ghaTI zakatI nathI, kAraNa ke kramathI arthakriyA anya anya kAle thAya jyAre nitya padArtha to prathama artha-kriyA-kAle paNa anyakALe thanArI sarve kriyA karavAM samartha che. te to pUre pUrI zaktithI balAtkAre paNa teja samaye anya kALe thavA vALI paNa badhI ja kriyA karI ja le ne, samartha padArtha kAlakSepa na kare, kAlakSepa karanAro padArtha asamartha kahevAya. ekAnta dravyavAdI - te dravya samartha hovA chatAM je samaye je kriyAne yogya sahakArI kAraNa prApta thAya te kriyAne kare che. emAM zuM vAMdho? - jainA - bIjA sahakArI kAraNanI apekSA rAkhavAthI pote samartha nahi kahevAya. "pAtaskUla mahAbhASya (3.1.8)mAM kahyuM che ke anyanI apekSA rAkhanAra padArtha asamartha kahevAya. evuM zuM tame nathI sAMbhaLyuM? - ekAnta dravyavAdI - tevo nitya padArtha koI sahakAranI apekSA rAkhato nathI. paraMtu sahakArInAM abhAvamAM nahI thatuM kArya ja te sahakArIonI apekSA rAkhe che. jaina - te padArtha zuM asamartha che? jo samartha hoya to sahakArInuM mukha joine besI rahenArA bicArA te kAryonI upekSA kema kare che. paNa te kAryone jaldIthI kema karI nathI le to? (cAlavAmAM asamartha mANasa basanI sAme ema ja joine tAkIne beTho rahe che. paNa tamArI pAse gADI che to tene kema besADI nathI detA?) ekAnta dravyavAdI- bIja aMkuranI utpattimAM samartha che, chatAM pRthvI pANI vagere sahakArI kAraNo maLe tyAre ja aMkurane pedA kare che, nahItara nahIM. jainAte sahakArI kAraNa nitya padArthamAM koI viziSTatA-upakAra pedA kare che ke nahIM? jo upakAra nathI karatA to nitya padArtha pUrvanI jema udAsIna kema nathI raheto (eTale ke potAnAmAM kazo pheraphAra thayA vinA kArya karavA udAsIna chAnomAno kema besI nathI raheto? jo sahakArI maLavA chatAM nitya padArthamAM kazo pheraphAra na thato hoya to pahelA pote je kArya mATe udAsIna hato- je kAryane nahato karato, to atyAre paNa te kAryane karavuM na joIe, kema ke pote to pahelA jevo hato tevone tevo ja che, paraMtu jyAre sahakArI maLatA padArtha 1 sAmarthya para0-tA0 / 2 kAryANi / 3 bIjamilAdi0-De0 / 4 kriyeta iti-De0 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 /1/1/32 pramANamImAMsA abhede sa eva kriyate iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA / bhede sa kathaM tasyopakAraH?, kiM na sahyavindhyA derapi ? / tatsambandhAttasyAyamiti cet, upakAryopakArayoH kaH sambandhaH? / na saMyogaH, dravyayoreva tasya bhAvAt / nApi samavAyastasya pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyatasambandhisambandhatvaM yuktam, tattve vA tatkRta' upakAro'syA bhyupagantavyaH, tathA ca satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tdvsthaiv| ApaNane kArya karato jovA maLe che. Ama phasAI javAthI bIjo pakSa aMgIkAra karatA kahe che ke (jo) sahakArI dvArA upakAra karAya che, to tamane pUchIe chIe ke te upakAra nitya padArthathI bhinna che ke abhinna? abhinna hoya to nityapadArtha ja pedA karAyo evo artha nIkaLaze, eTale lAbha meLavavA jatA mUDI khovAnuM thayuM. kAraNa ke sahakArI dvArA upakAra karAya che mATe te to kRtaka thayo eTale tenAthI abhinna nitya padArtha paNa utpanna thavA lAgaze kRtaka banI jaze. to potAnuM mULa svarUpa sadA sthira rahevuM che, te nAza pAmI jAya. have jo mUDIne bacAvavA upakArane nitya padArthathI bhinna mAnazo, to te upakAra te nitya padArthano ja che evuM nakkI kevI rIte thaze? sahya ke vidhya vagere parvatano upakAra kema na manAya? bane ThekANe bhinnatA to sarakhI ja che. nityapadArthathI jema upakAra bhinna che, tenI jema te parvatathI paNa bhinna che. ekAMtadravyavAdI- nityapadArtha sAthe saMbaMdha hovAnAM kAraNe te upakAra te nitya padArthano ja kahevAya, bIjAno nahIM. jainA upakArya-nityapadArtha ane upakAra vacce kayo saMbaMdha che? tene saMyoga saMbaMdha to mAnI na zakAya. te to be dravya vacce ja hoya. samavAya saMbaMdha paNa na ghaTe. kAraNa ke te samavAya sarvavyApI hovAthI A padArthane pote najIka che ane Ane dUra che, evuM banI zakatuM nathI. eTale sarvatra tulya hovAthI samavAyarA niyata-sabhyitve samavAyamAM niyata saMbaMdhionuM saMbaMdha paNa na ghaTe, samavAyane amuka niyata saMbaMdhiono saMbaMdha tarIke mAnavo yukta nathI. samavAya saMbaMdha niyata nitya padArtha sAthe ja upakArane joDI Ape bIjAnI sAthe na joDe-vivakSita amuka upakArane vivakSita amuka nityapadArtha sAthe joDI Ape che, AvI vyavasthA karI na zakAya. athavA jo AvI vyavasthA mAnavAmAM Ave to-jo samavAyane niyata saMbaMdhino saMbaMdha mAnazo to niyata saMbaMdhithI karAyela upakAra samavAyanI upara thayelo mAnavo joIe. eTale samavAya saMbaMdha sarvatra vyApI hato mATe upakArane amuka niyata padArtha sAthe joDI ApavAnuM enuM sAmarthya na hatuM paNa te samavAya upara bIja-upakAra evA niyata saMbaMdhIe evo upakAra karyo ke te samavAya saMbaMdhe niyata saMbaMdhI (bIja) sAthe te upakArane joDI Apyo. Avo samavAya upara upakAra thayo. bIja ane upakAre hAjara thaI samavAyamAM tevuM sAmarthya pedA karyuM, (jema AMkha pahelA cotarapha aneka padArthane joI rahI hatI eTale koI niyata padArtha sAthe teno saMbaMdha na hato, paraMtu eka ramaNIya dezya enI sAme mUkI detA tyAM joDAI jAya che 1 -0 -0. 2 niyata sacivAd: I ] samavAyI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 | 107 upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhisambandhatvam / niyatisambandhisambandhatve samavAyasya vizeSaNavizeSyabhAvo heturiti cet, upakAryopakArakabhAvAbhAve tasyApi pratiniyamahetutvAbhAvAt / 'upakAre tu punarbhedAbhedavikalpadvAreNa tadevAvartate / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / eTale te cakSusaMnikarSane niyamita karavAnuM kAma te citra ane AMkhe karyuM) (bIjane upakAra sAthe joDavAnuM kAma samavAya kare che, ethI bIja-upakAra be niyata saMbaMdhI thayA ane te banneno saMbaMdha banyo samavAya.) tyAre prazna pAcho e AvIne ubho rahyo ke e upakAra samavAyathI bhinna ke abhina?.(A prazna aDIkhama ubho raheze.) abheda mAnatA samavAya ja karAyo, upakArakRti hovAthI tenAthI abhinna samavAya paNa kRta banI jato hovAthI tenA niyatvanI hAni thaze. ane bheda mAnazo to samavAyathI te upakAra bhinna paDI javAthI potAnIsamavAyanI aMdara bIja-upakAra evA niyata saMbaMdhInA saMbaMdha tarIkenI vAta hatI te ghaTI zakaze nahI, kA.ke. bIja-upakArathI-niyata saMbaMdhIthI kRta upakAra to te samavAyathI bhinna che. ekAMtadravyavAdI - arebhAI ! niyata saMbaMdhI-ane samavAya vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva rahelo che. (niyata saMbaMdhI=bIja-upakAra eono saMbaMdha (samavAya) ema SaSThI vibhajyata vizeSaNa bane che, eTale niyata saMbaMdhI e vizeSaNa ane samavAyae vizeSya banaze, ema vizeSaNa-vizeSyabhAva samavAyane niyata saMbaMdhIno saMbaMdha banAvavAmAM / thavAmAM hetu bane che. jainA - samavAya ane niyata saMbaMdhI (bIja-upakAra) vacce upakArya-upakAraka bhAva jyAM sudhI siddha na thAya tyAM sudhI tasya - kizoSaUvizeSamAvastha = vizeSaNa-vizeSyabhAva paNa pratiniyamano hetu banI zakato nathI. "A Ano saMbaMdhI che, anyano nahI" AvuM kahI na zakAya. koI paNa saMbaMdha koIka kriyAne AzrayI ubho thAya che. jema tIrthaviziSTa tIrthakara, ahIM sthApyasthApakabhAva che, kAraNa ke tIrthakara tIrthanA sthApaka che A siddha che, jyAre ahIM tamAre to niyata saMbaMdhI e samavAya upara upakAra karanAra che evuM siddha nathI. koI paNa samavAyavAdIe AvuM mAnya karyuM nathI ke samavAya niyata saMbaMdhIno ja saMbaMdha che. ekAMtadravyavAdI >> samavAya upara upakAra thAya che mATe samavAya vizeSya ane niyata saMbaMdhI vizeSaNa bane che mATe vizeSaNa-vizeSyabhAva ghaTI zake che. jainAjha te upakAra vizeSyathI bhinna che ke abhina? A vikalpa ubhA thavAthI tenI te vAta ghuMTAyA karaze, kadAca upakAra samavAyano thAya che, to te upakAra abhinna hoya to samavAya kRta banI jaze ane bhinna 10-tvam sambandhatve -De0 / 2 niyatasambandhinorbIjopakArayoH sambandhatve'nayoH samavAya iti vizeSaNavizeSyabhAvaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 /1/1/32 pramANamImAMsA 6 125. nApyakrameNa / na hyeko bhAvaH sakalakAlakAlAbhAvinIyugapat sarvAH kriyAH karotIti praatiitikm| kurutAM vA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt ? / karaNe vA kramapakSabhAvI' doSaH / akrnne'nrthkriyaakaaritvaad-vstutvprsnggH| ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAt vyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati tadapi svavyApyaM sattvamityasan dravyaikAntaH / 6 126. paryAyaikAntarUpo'pi pratikSaNavinAzI bhAvo na krameNArthakriyAsamartho dezakRtasya hoya to kayA saMbaMdhathI te samavAya sAthe joDAyo? tenA mATe vizeSaNa-vizeSyabhAva saMbaMdha mAnazo to punaH tyAM paNa upakAra mAnavo paDe ane pAchI bhedabhedanI vikalpa viSa velI cAlu raheze, ane jyAM sudhI upakAra siddha thAya nahIM, tyAM sudhI vizeSaNa-vizeSyabhAva siddha na thAya ane tenI siddhi mATe punaH tevA ja saMbaMdhanI jarUra paDatI hovAthI anavasthA ubhI thAya che. ema pAra nahiM Ave evo anavasthA doSa Avato hovAthI ekAnta nitya padArtha kramathI arthakriyA kare che. A vAta svIkArI na zakAya 125. nityapadArtha akrama=eka sAthe paNa arthakriyA karI nathI zakatA. samasta kAlanAM vibhAgamAM = kALanA te te bhAgamAM thanArI tamAma kriyAone eka padArtha eka ja sAthe karI le A vAta magajamAM bese evI nathI. kadAca mAnI laIe ke badhI kriyAo eka sAthe karI le che to pachI bIjI kSaNe te padArthane zuM karavAnuM? jo bIjI kSaNe paNa kriyA karaze to krama pakSamAM thanArAM doSo AvI jaze, eTale ke bIjI kSaNe koIka navI ja kriyA karavI paDe, kAraNa loTane pharI daLI zakAto nathI. ema pahelA je kriyA na karI have pachI karI, trIjI kSaNe vaLI koI navI kriyA karaze. have navI kriyA kare to prathama kSaNe te kema nathI karI zakato? tenAM sAmarthyano abhAva mAnatAM, pUrvavatukamapakSanA badhA doSo Ave. have jo te kazuM ja na kare to arthakriyA vagarano banI javAthI avastu rUpe banI jaze. kema ke akramathI vyApta evI arthakriyA che, jyAM arthakriyA tyAM tyAM krama ke akrama hoya, paraMtu ekAMta nitya padArthamAM arthakriyAno vyApaka krama ke akrama jovA maLato nathI, mATe tenI vyApta arthakriyAnI nivRtti thatA tenuM vyApya arthakiyAkAritvanI paNa ekAnta nitya padArthamAMthI nivRtti thaI jAya che. ane tethI arthakriyAkAritvane vyApya sattva paNa nivRtta thaI jatAM ekAnta dravya asatuM banI jAya che. anitya evaMtano nirAsa 126. paryAya ekAnta rUpa kSaNa vinAzI padArtha paNa kramathI paNa arthakriyA karavA samartha nathI, kema ke temAM dezakRta ke kAlakRta krama baMdha besI zakato nathI, kAraNa ke sthira padArtha ja eka dezathI bIjA dezamAM jaI 1 kalAzabdenAMzAH / 2 sa hi kAlAntarabhAvinI: kriyA ityAdiko grantha AvartanIyaH / 3 tadapyarthakriyAkAritvaM vyApakaM nivartamAna svavyApyaM sattvaM nivartayati / 1 koIpaNa padArthamAM amuka kriyAo eka sAthe paNa thatI dekhAya che to te kriyAo akramathI thai, amuka kriyAo kramazaH thatI jovAya che. jemake mohanIya karmanI prakRti navaguNaThANe anukrame kSaya pAme che, jyAre 12mAnA aMte jJAnAvaraNIya 5,darzanAvaraNIya-4 ane aMtarAya-5 A traNe ghAtI karmo eka sAthe kSaya pAme che, paraMtu koI paNa kriyA thatI hoya tyAM kAMto kama haze kA akrama haze, tenA vinA to pote arthakriyA thaI ja na zake. ema jenA vinA je rahI na zake te tenuM vyApya kahevAya, jema vahivyApya dhama, mATe arthariyA kama ane akramanI vyApya banI kahevAya. arthakiyAkAritva vinA sattva rahI zakatuM nathI mATe satva arthariyAkAritvanuM vyApya kahevAya.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 109 kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kaalkrmshcaabhidhiiyte| na caikAntavinAzini sAsti / yadAhuH ___yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / / na dezakAlayo Apti rbhAvA'nAmiha' vidyate // 6 127. na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati, santAnasyA'vastutvAt / vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSa : / athAkSaNikatvam, 'susthitaH paryAyaikAntavAdaH ! yadAhu:"athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha bhikSo ! phalitAstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // " [nyAyama0 pR0 464] iti / 6 128. nApyakrameNa kSaNike'rthakriyA sambhavati / zake che, tevo dezamAM ane eka kAlathI bIjA kAlamAM rahI zake te kALakrama evAM kramane pAmI zake che. vividha dezakALamAM vyApti-vyApta thaI rahevuM tenuM ja nAma dezadrama-kALakrama che. ekAntakSaNa vinAzI padArthamAM teno saMbhava nathI. tethI kahyuM che ke je padArtha jyAM je je kALe utpanna thAya tyAM te kALamAM rahI jAya che, anya dezakALamAM jato nathI. eTale ekAnta paryAyavAdamAM dezakALanI vyAmino saMbhava nathI. 127. bauddha > saMtAna arthAtu paryAyanI apekSAe vastumAM krama banI zake che. jaina AvuM na bane, kAraNa ke saMtAna nAmanI koI vastu ja nathI. tene vasturUpa mAnatA pahelo prazana e AvIne ubho rahe che te kSaNika che ke nitya? kSaNika mAno to kSaNathI santAnamAM kAMI vizeSatA na rahI. eTale kSaNa rUpa padArtha paNa kSaNika hovAthI ekakSaNa ja Take che ane tame mAnela sattAna paNa kSaNika hovAthI eka kSaNa Take che, to pachI bannemAM phera zuM rahyo? jo saMtAna vadhAre samaya TakI raheto hota to tenA AdhAre kramathI arthakriyA thaI zakata, paNa have to te paNa kSaNika hovAthI tamAro munasUbo saMtAna mAnavA chatAM siddha thaze nahIM. have jo akSaNika mAno to tamAro paryAya ekAntavAda bahu sArI rIte sthira thaI gayo kahevAya ! eTale eka bAju badhu kSaNika che. ane bIjI bAju bole ke saMtAna kSaNika nathI, to emAM have tamAre ekAnta kyAM rahyo? vaLI nyAyamaMjarI (pR.494)mAM kahyuM che.... jo nitya ane paramArthathI sat saMtAna nAmaka bhAvane tuM svIkAre che to te bhikSo ! tuM ubho thA! tArI AzA phaLavatI banI gaI. te A kSaNa bhaMgavAda khatama thaI gayo. 128. kSaNika padArthamAM yugapatuM arthakriyA saMbhavatI nathI, kSaNa mAtra TakanAra rUpAdi eka ja kSaNa 1 kartari SaSThI / 2 paryAyakAntavAde / 3 0tvaM na su0-De0 / 4 yaduktam-De0 / 5 0tA tavA0-De0 / 1 A paMkti upahAsamAM vaparAyelI che, koInA paroNA thaIne gayA chatAM teNe kAMI AgatA svAgatA na karI hoya ane pachI ApaNI pAse AvI prazaMsA sAMbhaLavA mAMge tyAre kahevAya aho ! bhAI ! tame to bahu sarasa bhakti karI, ema ahIM tArI AzA phaLI! samasta padArthane kSaNika siddha karavAnI enI AzA hatI ane pote nitya mAnavAnI vAta kare che, tethI tenI AzA phaLavAnuM banavAnI ja nathI mATe mazkarImAM ema kahyuM che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110/1/1/32 pramANamImAMsA sa hyeko 'rUpAdikSaNo yugapadane kAn rasAdikSaNAn janayan yadyekena svabhAvena janayettadA teSAmekatvaM syAdekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati-kiJcidupAdAnabhAvena kiJcit sahakAritvena, te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA ? anAtmabhUtAzcet, svabhAvahAniH / yadi tasyAtmabhUtAH, tarhi tasyAnekatvaM svabhAvAnAM caikatvaM prasajyeta / atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate, tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkaryaM ca mA mUl. (bhAva) eka sAthe rasa gaMdha Adi aneka padArthone jo te eka svabhAvathI utpanna karato hoya to te badhAmAM ekatva-samAnapaNuM AvI jaze, kAraNa ke badhA eka svabhAvathI utpanna thayelAM che eTale rUparasAdi badhAnuM svarUpa eka sarakhuM banI jaze. kSaNikavAdI bhinna bhinna aneka svabhAvathI rUpAdi utpanna thAya che, rUpa potAnAM uttarakSaNavartI rUpane prati upAdAna kAraNarUpe banIne ane rasAdine prati sahakArI-nimittakAraNa banIne te rUpa-rasAdine utpanna kare che. ema rasa Adi paNa sajAtIya prati upAdAna banIne ane vijAtIya prati nimitta kAraNa banIne rUpa-rasAdine pedA kare che. jainA - jo Ama che to te aneka svabhAva te padArthathI bhinna che ke abhina? bhinna hoya to te padArtha svabhAva vagarano banI jaze ane e abhinna mAnazo to te eka padArtha aneka rUpa banI jaze eTale ke te niraMza na rahI zake. (kA.ke. svabhAva aneka che ane padArtha tenAthI abhinna che, jema kaLaza ane ghaTa abhinna che to te samasaMkhyA vALA ja jovA maLe che.) athavA tevA niraMza padArthathI aneka svabhAva abhina thavAthI badhA ja svabhAva eka rUpa ja banI jaze. kSaNikavAdI - eka ThekANe upAdAna hovuM te ja bIje ThekANe sahakArI bhAva che. eTale ame svabhAva bheda mAnatAM ja nathI. (jema rUpa rUpane prati upAdAna hoya che, to tene-rUpane rasAdi prati nimitta kAraNa manAya che.) jainA - to nitya eka rUpa padArtha paNa kramathI vividha kArya kare to paNa temAM svabhAva bheda ane nityapadArtha eka ja svabhAvathI badhA kArya karato hoya to eka ja sAthe aneka kAryano zaMbhu meLo thavAno prasaMga Avaze nahIM, sadAkALa eka ja svabhAva hoya to haMmezA eka ja kArya karaze, have jo judA judA kArya kramathI karaze to kramazaH teno svabhAva badalAto raheze ema temAM svabhAva bheda mAnavo paDaze. jema sadA kALa ThaMDA rahevAno jeno svabhAva che chatAM te thoDIvAramAM garama, pachI pAcho ThaMDo ane tIvra, maMda aneka jAtanA kArya karato hoya to= jo eka ja svabhAvathI badhu thatuM hoya to tene eka sAthe garama-ThaMDo vigere thavAno prasaMga 1bIjapUrAdau / 2 yugapadekAn-tA 0 /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 111 athAkramAt kramiNAmanutpatte va miti cet, ekAnaMzakAraNAt yugapadanekakAraNasAdhyAnekakAryavirodhAt kSaNikAnAmapyakrameNa kAryakAritvaM mA bhUditi paryAyaikAntAdapi kramAkramayorvyApakayonivRttyaiva vyApyA'rthakriyApi vyAvartate / tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartata ityasan pardhAntoDapA. Ave, je ayogya che. mATe bhinna bhinna kAryo mATe svabhAva bheda mAnavo jarUrI che. [ane ApaNe kahIzuM ke A mANasato have badalAI gayo pahelA to ekadama garama svabhAvano hato have to ThaMDogAra banI gayo che. eTale kArya bheda svabhAvabhedanI cADI khAya che] jema padArtha eka sAthe aneka kArya kare to paNa teno svabhAva badalAto nathI, to pachI kramazaH judA judA kArya kare to zuM kAma svabhAva badalavo paDe? kArya bhedato bane ThekANe samAna ja che. eTale tamArA hisAbe kArya bhedamAM svabhAva badalAto na hovAthI nitya padArthanI nityatA TakI rahevAthI te kramathI kArya karaze ethI eka sAthe aneka kAryone bhegAM thavAnuM sAMkarya nahIM Ave ane kramathI bhinna bhinna kArya karavA chatAM svabhAvamAM bheda paDato nathI, jema ekaja kSaNapadArtha rUpa rasa vi. bhinna kArya kare che, chatAM tamane temAM svabhAva bheda mAnya nathI, mATe tenuM-nityapadArthanuM nityapaNuM ke sthirapaNuM haNAtuM nathI ane kArya karato rahevAthI sarvApaNuM haNAtu nathI. ema mAnI lo, jethI ekAnta nitya padArtha mAnavo saMgata karaze. kSaNikavAdIarebhAI ! akrama arthAt krama hIna evA ekAnta nitya padArthathI kramika kAryanI utpatti na hoI zake. naimiti = mATe tame kahyuM tema na thaI (ghaTI) zake. jainA to tame kahyuM hukamanuM pAnuM laIne beThA cho ke, jethI tame jItI jazo, eTale tame mAnela eka niraMza kAraNathI eka sAthe aneka kAraNothI sAdhya evAM aneka kAryonI utpatti mAnavAmAM paNa virodha Ave che. eTale roTalI mATe loTa, pANI vagere; cA mATe dUdha, cAnI patti vi. miThAI mATe mAvo, sAkara vi.; aneka kAraNa sAmagrI ekaThI karavAnI jarUrata nahIM rahe, eka padArthathI vividha kArya thaI jaze, jeno sAkSAt bAdha thAya che. ethI kSaNika padArtho paNa akramathI rUparasAdi kArya karanArAM nA banI zake. ema krama akramarUpa vyApakanI nivRtti thavAthI tenI vyApya arthakriyA paNa ekAnta paryAyathI nivRtta thaI jAya che. ane arthakriyAnI vyAvRtti thavAthI tenuM vyApya sattva nivRtta thaI jAya. kAraNa jyAM vyApaka jovA na maLe tyAM vyApya na rahI zake. jema vaddhinA abhAvamAM dhUma na rahI zake ethI paryAya ekAntavAda paNa asat che. | [Ama dravya ekAMta mAnazo to je pANIne tame pIvA jAo cho, temAM kazo pheraphAra zakaya na hovAthI peTamAM jaI pacavAnI kriyA karaze nahIM, ghaDAmAM hatuM tyAM sudhI jIbhane svAda ApavAnI kriyA karatuM na hatuM, to 1nityasyaikatvasyApi krameNetyAdiko grantho na ghaTate / 2 na hi eko'za upAdAnasvarUyo'myazca sahakArisvarUpo bhavanmate'sti / 3 -0 vo0i - 1
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 /1/1/32 pramANamImAMsA 6 129. kANAdAstu dravyaparyAyAvu'bhAvapyupAgaman pRthivyAdIni guNAdyAdhArarUpANi dravyANi, guNAdayastvAdheyatvAtparyAyAH / te ca kecit kSaNikA: kecidyAvadravyabhAvinaH, kecinnityA' iti kevalamitaretaravini Thita dhamidharmAbhyupagamAnna samIcInaviSayavAdinaH / tathAhi-yadi dravyAdatyantavilakSaNaM sattvaM tadA dravyamasadeva bhavet / sattAyogAt satvamastyeveti cet, asatAM sattAyoge'pi kataH sattvama ? satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpasattvaM bhAvAnAmastyeveti cet, tarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena ? / sattAyogAt prAbhAvo na sannApyasan, sattAsambandhAttu sanniti cet, vADmAtrametat, jIbhe aDatA paNa te svAda ApavAnI kriyA karaze nahIM. ekAMta kSaNika paryAyarUpa mAnazo to paNa jIbhe aDatAja te nAza pAmI javAthI tRpti nahIM karAvI zake. uttarakSaNa utpannapANIthI tRpti na mAnI zakAya, kA. ke. jIbhe aDe e pANIthI to tRpti na thaI to aNasparyA pANIthI vRzmi mAnavI ajugatI che, nahIMtara ghaDAmAM paDelA pANIthI ja tRpti thaI javAnI Apatti Avaze. ema te pANI tRtikAraka banI zakatuM nathI mATe tene pIvAnI kriyA karavI vyartha thaze.] - biauddhoe jaino upara AkSepa karelo ke eka ja padArtha sat ane asa rUpe na banI zake, kA.ke. ekano eka ja padArtha arthakriyAne karavAvALo ane nahIM karavAvALo AvuM kevI rIte ghaTI zake. eka ja mANasa AMkhathI dekhe che nathI dekhato e kema bane? eTale sadasadavAda-syAdvAda ayukta che. AcArya hemacaMdrasUrIe Aja arthakriyAne zastra banAvI te bauddhanuM khaMDana ane svamatanuM sthApana- maMDana karyuM che. ] 129. kANAda - (vaizeSika matavAdIo) dravya ane paryAya bannene padArtha svIkArI guNAdinAM AdhArabhUta pRthvI vagere dravyo che, guNAdi to Adheya hovAthI paryAya che. temAM keTalAka buddhi vagere kSaNika che ane keTalAka dravya rahe tyAM sudhI rahenArA che, eTale ghaTAdi dravya nAza pAme tyAre te guNo nAzapAme che jema ghaTAdinA rUpa vize, ema sarvadA rahenArA nathI; temaja keTalAka nitya che, jema ke jalaparamANunA rUpAdi, ghaTatva vi. sAmAnya te nitya che. nitya to sarvadA rahe che. jainA - parantu dharma ane dharmane (paryAya guNa) sarvathA bhinna svIkAratA hovAthI vaizeSikonuM viSaya nirUpaNa samyapha na kahevAya. tenuM kAraNa e che ke jo sattA (sAmAnya) dravyathI sarvathA vilakSaNa- bhinna hoya to dravya asat banI jaze. vaizeSika - sattAno samavAya saMbaMdha dravyamAM hovAthI dravya sat che. jainA - svamAM je paryAya hayAta na hoya tevA paryAyanI sAthe saMbaMdha hoya to paNa te tadvAna na banI zake. asat sattA=parasAmAnyanA yoga= saMbaMdhathI sat na banI zake. jema komyuTaramAM jJAnano yoga karavA chatAM te kAMI cetana thoDuM banI jAya che? ane svabhAvathI sat che to samavAyano yoga-saMbaMdha niSphaLa banI jaze. vaiziSika - padArthomAM svarUpa sattA rahelI ja che. jaina > to pachI zikhaMDIrUpa-napuMsaka samAna sattAsamavAyanI zI jarUra? (to pachI napuMsaka evA sattAnA yoga vaDe zuM?) 1 -0nAvayuvA 0-0 2 aAlya: 2 paTAliya: 4 AthavA(pA) :) [ganAAlikApurapAnanA vAvavA]
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 113 sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyAsambhavAt / api ca padArthaH sattA yogaH' iti na tritayaM cakAsti / padArthasattayozca yogo yadi tAdAtmyam, tadanabhyupagamabAdhitam / ata eva na saMyogaH samavAyastvanAzrita iti sarvaM sarveNa sambadhnIyAnna vA kiJcit kenacit / evaM dravyaguNakarmaNAM dravya tvAdibhiH, dravyasya dravyaguNakarmasAmAnyavizeSaiH, pRthivyaptejovAyUnAM pRthivItvAdibhiH, AkAzAdInAM ca dravyANAM svaguNairyoge yathAyogaM sarvamabhidhAnIyam, ekAntabhinnAnAM kenacit kathaJcit sambandhAyogAt ityaulUkyapakSe'pi viSayavyavasthA duHsthA / vaizeSika = sattAnA samavAyanI pUrve padArtha sat paNa nathI hoto ane asatuM paNa nathI hoto, paraMtu sattAnA saMbaMdhe sata bane che. jaina A to mAtra bolavA pUratuM ja che.-tamAro vacana vilAsa che. arthAt bolavAnI hozIyArI che, sad asad thI vilakSaNa trIjo koI prakAra saMbhavato nathI. je satuM nathI te asatuM che, ane je asatu nathI te sa che, enAthI judo trIjo prakAra jovAmAM Avato nathI. vaLI padArtha, sattA ane saMbaMdha A traNenI pratIti thatI nathI. jo padArtha ane sattAno saMbaMdha tAdAbhya che to, te tame mAnela na hovAthI bAdha Ave. svathI bhinamAM tame tAdAmya saMbaMdha mAnatA nathI mATe e tAdAmya saMbaMdha ahIM mAnavAmAM Ave to tamArA hisAbe bAdhita bane che. banne dravya na hovAthI saMyoga saMbaMdha svIkAryo nathI. samavAya saMbaMdha to Azraya vagarano (arthAt sarva vyApI) svataMtra che. eTale tenA dvArA saMbaMdha karavA jatA badhAnI sAthe saMbaMdha thaI jaze. athavA na thAya to koInI sAthe na thAya. A dravyano dravyatva sAthe, guNano guNatva sAthe, karmano karmatva sAthe, dravyano dravya eTale avayavano avayavI sAthe temaja guNa, karma, sAmAnya ane vizeSa sAthe, pRthvIno pRthvItva apano akhta, tejasa no tejasva, vAyuno vAyutvanI sAthe ane AkAzAdi dravyano pota potAnAM guNonI sAthe saMbaMdhanI vAta karatA yathAyogya uparokta badhuja kathana karI zakAya che. jima AkAza dravyano zabda guNa sAthe saMyoga saMbaMdha nathI, tAdAbhya tanmaya tarUpa na hovAthI mAnatA nathI, samavAya mAno to zabda bIjA dravyo sAthe kema na joDAyo kA.ke. tamAre hisAbe to samavAya saMbaMdha lAgu paDayA pahelA to te zabda AkAzano ja guNa tarIke prasiddha banato nathI eTale saMbaMdha thatA pahelA te zabda badhA dravyo pratye samAna rUpe che, mATe badhAnI sAthe joDAI zake che. jo AkAzamAM pahelAthI joDAyelo mAnazo, to pachI samavAyasaMbaMdha mAnavAnI jarUra ja zI che? jo kAgaLa pahelethI ekabIjA sAthe salaMga joDAyela ja che, to temane guMdara lagADavAnI zI jarUra ? AvI praznanI laMgAra uparokta padArthonA saMbaMdhamAM lAgu paDe che.] Ano sAra e che ke ekAnta bhinna padArthono koInI paNa sAthe koI paNa jAtano saMbaMdha banI zakato nathI. 1 padArthasa. -De / 2 anabhyupagamabAdhitatvAt eva / 3 saMyogo hi dravyayoreva / 4 AderguNatvakarmatve / 5 kenacit samba0-tA0
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 1/1/32 pramANamImAMsA $ 130. nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunastadavasthameva dausthyam, tathAhi dravya-paryAyayorekAntikabhedAbhedaparihAreNa kathaJcidbhedAbhedavAdaH syAdvAdibhirupeyate, na cAsau yukto virodhAdidoSAtvidhipratiSedharUpayorekatra vastunyasambhavAnnIlAnIlavat 1 / atha kenacidrUpeNa bhedaH kenacidabhedaH, evaM sati bhedasyAnyadadhikaraNamabhedasya cAnyaditi vaiyadhikaraNyam 2 | ema aulukya arthAt vaizeSika matamAM paNa viSaya vyavasthA besADavI muzkela che. 130. zaMkAkAra - vastune dravya paryAya svarUpa mAnavAmAM Ave to paNa asaMgati to aDIkhama ubhI ja rahe che. syAdvAdI dravya paryAya vaccenA ekAnta bheda ane abhedano tyAga karI kadAcit bhedAbheda mAne che. A vAda yukta nathI. AmAM virodha vagere ATha doSo Ave che. : (1) virodha H bheda ane abheda vidhi niSedha svarUpa che mATe eka vastumAM saMbhavI na zake. jemake "AtmAno jJAnathI bheda che" A vidhi che, te abhedanA niSedha rUpa ja thaine. kAraNa ke abheda na hoya tene ja to bheda kahevAya che. jema eka ja ghaTamAM jyAM nIla che tyAM anIlanIla sivAya (raMga) na rahI zake. jyAM taDakAno upalaMbha-anubhava na thAya, tyAM ja chAyA hoI zake. je jenA upalabhbhanA abhAvathI sAdhya hoya te teno virodhI kahevAya. jema chAyA AtapanA upalabhbhanA abhAvathI sAdhya che, to chAyA Atapa viSe virodha che. eTale jyAM bhedanA upataMbhano abhAva haze tyAMja abheda maLaze. mATe ekamAM banne rahI na zake. (2) vaiyadhikaraNya H koIka rUpathI bheda ane koIka rUpe abheda. saMjJA--nAmanI apekSAe jJAna ane AtmA vacce bheda che, eTale bhedanuM adhikaraNa saMjJA banaze, ane dravyarUpathI abhinna che, ethI abheda dravyamAM raheze. ema bhinna adhikaraNa rUpe rahevu te vaiyadhikaraNya. jema gujarAtanI apekSAe je zikSAmaMtrI che, te zikSAmaMtrI rUpe kArya karavA gujarAtamAM samartha banI zakaze arthAt te rUpe pote gujarAta raheze ane madhyapradezanI apekSA e bAMdhakAma maMtrI che, to tatsaMbaMdhI kArya karavA te madhyapradezamAM samartha banI zakaze, banne kArya eka kSetramAM na karI zake. gujarAtane AzrayI banne pada maLyA hoya to eka ja adhikaraNamAM kArya karI zakata, jyAre tame eka padArthamAM bhedAbheda kaho cho, paNa temane rahevAnuM sthaLa bhinna bhinna Ave che, eTale ema kahezo to bhedanuM adhikaraNa ane abhedanuM adhikaraNa bhinna banavAthI vaiyadhikaraNya arthAt be AzrayasthAno paraspara virodhI hovAno doSa Avaze. eTale tamAre bhedaane abheda banne eka ThekANe kahI na zakAya. vyadhikaraNa eka bhAI gujarAtano bAMdhakAma maMtrI hoya ane madhyapradezano zikSAmaMtrI hoya to te yogya kArya te te judA dezamAM ja karI zake che, eka ja ThekANe banne jAtanuM kArya na thai zake eTale maMtrInI apekSAe bhinna adhikaraNavAlA bane che. ema vastu je apekSAe bhinna te bheda yogya kAma temAMsaMjJA vigeremAM ja karI zakaze, dravyamAM nahI, ema abheda yogya kArya paNa anyatra-dravya vi.mAM thaze 1 bhedAbhedarUpayoH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 ( 115 yaM cAtmAnaM purodhAya bhedo yaM cAzrityAbhedastAvapyAtmAnau bhinnAbhinnAvanyathaikAntavAdaprasaktistathA ca satyanavasthA 3 / yena ca rUpeNa bhedastena bhedazcAbhedazca yena cAbhedastenApyabhedazca bhedazceti saGkara: 4 / ema vyadhikaraNa spaSTa che, bheda ane abhedanuM adhikaraNa bhinna che te spaSTa dekhAya che. (3) anavasthA -- jei vyakti sAmAnyamAM sAcI khoTI zaMkA kare pachI punaH alaga pADelI sajAtIya vyaktiomAM paNa tevI ja zaMkA karyA kare to teno kyAre pAra nahIM Ave, jemake ASADhAcAryanuM zarIra ane sAdhubhegA che tyAM zaMkA karavI yogya che, paNa temane alaga karI tene AcAryanA dehane judA karyA pachI zeSa rahela sAdhumAM punaH ASADhAcAryanA ziSyone pahelA ASADhAcAryamAM devanuM jJAna thatA anya sAdhuomAM devanI zaMkA jAgI te khoTuM thayuM, kAraNa ke AcArya sivAya zeSa sAdhuo satya hovA chatAM temAM paNa devanI zaMkA karI tene dUra karAvanAra koI nathI ka.ke. evI koI nizAnI nathI ke jenAthI jaNAI zake A deva che ke satyasAdhu che" have anya samudAyanA sAdhumAM tevI zaMkA jAgI tyAM paNa AvI koI nizAnI maLavAnI nathI ke te zaMkA dUra thaI zake kA.ke. svakulanA ane anyakulanA sAdhuto satya ane samAna che, tevA sajAtIyamAM zaMkA paDe tene dUra karI zakAtI nathI. gaNamAM zaMkA jAgI gacchamAM zaMkA jAgI ema eka ekathI alaga pADatA jAya che, paNa zaMkAno pAra Avato nathI eTale ekadivasa badhA ja sAdhu satya svarUpe avyakata che ema mAnI vaMdanAdi choDI dIdhuM. ema bhedamAM punaHbhedabheda zaMkA karatA AvI anavasthAnI Apatti Ave.] je svarUpathI bheda che, ane je svarUpane AzrayI abheda che, te banne svarUpamAM paNa bhedabheda mAnavo paDaze. jo temAM Avo bhedabheda na mAno to ekAntavAda svIkAravAnuM AvI paDaze. ane bhedabheda mAnazo to anavasthA ubhI thaze. kAraNa ke dareka dareka bhedabheda mATe navA navA svarUpanI kalpanA karavI paDaze. tamAre tyAM kahevuM paDaze ke amuka svarUpanI apekSAe A svarUpamAM A bheda che. ane amuka svarUpanI apekSAe A svarUpamAM abheda che. ema karazo eTale pAchI enI e vAta ubhI thaze, eTale anavasthA AvI paDaze. saMkara - saMkara doSa eTale ke paraspara bhinna adhikaraNavALAnuM ekaThekANe AvI paDavuM, bheLaseLa na thavI joie eTale je bhinna hoya te abhinna na hoya ane je abhinna hoya te bhinna na hoya. chatAM tamAre potAnI vAta-anekAMtavAdane pakaDI rAkhatA A doSa Ave che. te A pramANe eka vastumAM je svabhAvathI bheda che, te ja svarUpathI bheda ane abheda mAnavo paDaze. ane je svabhAvathI abheda che teja svabhAvathI abheda ane bheda mAnavo paDaze, nahIMtara te svabhAvamAM ekalo bheda ke ekalo abheda raheze to ekAMtavAda AvIne ubho raheze. ema saMkara arthAtu bheLaseLano doSa Ave. 6 vAnA 2 yunAvaNupapr :
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 /1/1/32 pramANamImAMsA yena rUpeNa bhedastenAbhedo yenAbhedastena bheda iti vyatikAraH 5 / bhedAbhedAtmakatve ca vastuno viviktenAkAreNa nizcetumazakteH saMzayaH 6 / - saMkara H gRhastha chakAyanA vadhavALA makAnamAM rahenAra che, sAdhu chakAyanI rakSAvALI vasatimAM rahenAra che, ema bhinna adhikaraNavALA gRhastha ane sAdhune eka ThekANe rahevu saMkara doSa rUpa bane che. (saMyamavirAdhanA vi. thavAthI) bhedane rahevAnuM svarUpa judu che ane abhedane rahevAnuM svarUpa judu che, mATe bhinna adhikaraNamAM rahenAra che. chatAM tamAre je svarUpathI bheda che teja svarUpamAM abheda paNa mAnavo paDaze. mATe saMkara doSa spaSTa che. (5) vyatikara je rUpathI bheda che eja rUpathI abheda ane je rUpathI abheda teja rUpathI bheda paNa mAnavo paDaze (kA.ke. tame eka vastumAM bhedabheda mAnelo che) tethI vyatikara arasa-parasa viSaya badalAI javo arthAt ulaTasulaTI e doSa AvI paDe. eTale tamAre je svabhAvathI bheda mAnavAno hato te svabhAvathI abheda mAnavAnuM AvyuM, ane je svabhAvathI abheda mAnavAno hato te svabhAvathI bheda mAnavAnuM AvyuM. je mANasa dvArA tamAre mAla lAvavAno hato tenA dvArA paisA maMgAvyA ane je mANasa dvArA tamAre paisA maMgAvavAnA hatA tenA dvArA mAla aNAvyo. have mAla lAvavo eka majUra mANasanuM kAma che. jyAre paisA maMgAvavA e eka vizvAsu mANasanuM kAma che, temAM ulaTu sulaTu thAya to kevuM bhayaMkara nukazAna thaI jAya. to tame A bhayAnaka pariNAmano vicAra kema karatA nathI? saMzaya vastune bhedAbhadAtmaka mAnatA pRthaka rUpathI judu judu darzAvIne vastuno nizcaya karavo azakya banI javAthI saMzaya doSa Avaze. jemake ghaNI vastu paDI hoya temAMthI penano bheda jaNAya to tene alaga tAravIne nizcayathI kahI zakAya ke A pena ja che. paNa temanI sAthe teno abhedapaNa hoya to alaga pADIne spaSTa rUpe kevI rIte kahI zakAya ke A penaja che. (kA.ke. abheda hovAthI judI tAravI ja na zakAya) jema bAjarI ghauMno loTa mizra karIne banAvelI roTalIne A bhAga ghauMno ja che ema kahI zakAtuM nathI. amuka bhAga ghauMno ja che, amuka bAjarIno ja che ema nizcaya na karI zakAya. kAraNa ke banne judA paDI zakatA nathI. jyAre chuTA dhAnya judA paDI zake che to alaga tAravIne temano nizcaya karI zakAya che. (7) apratipatti ajJAna, saMzaya thavAthI vyavasthita jJAnano abhAva thaI jAya che. bAjarI ghauM vigere badhu mizrita hovAnA kAraNe judA na paDavAthI saMzaya rahe che, tenA kAraNe te vastunuM vyavasthita jJAna 1 parasparaviSayagamanaM vyatikaraH /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 117 tatazcApratipattiH 7 iti na viSayavyavasthA 8 / naivam, pratIyamAne vastuni virodhasyAsambhavAt / yatsannidhAne yo nopalabhyate sa tasya virodhIti nishciiyte| upalabhyamAne ca vastuni ko virodhagandhAvakAzaH ? / nIlA nIlayorapi yadyekatropalambho'sti tadA nAsti virodhaH / ekatra citrapaTIjJAne saugatairnIlAnIlayovirodhAnabhyupagamAt, 'yaugaizcaikasya citrasya rUpasyAbhyupagamAta, ekasyaiva ca paTAdezcalAcalaraktAraktAvRtAnAvRtAdiviruddhadharmANAmupalabdheH prakRte ko virodhazaGkAvakAzaH ? / saMbhavI na zake. ghauMnI ke bAjarInI khAtrI karI zakAya nahIM. (8) viSaya vyavasthAno abhAvajJAnanAM abhAvathI viSaya vyavasthA khoravAI jAya "A cora ja che, ke A sAhukAra che" AvuM koI cokkasa jJAna na thavAthI AvakAra Apavo ke tiraskAra karavo vagere koI paNa jAtanI pravRtti tenAM pratye thaI zakatI nathI. A mATe upayogI che," ema samajIne huM grahaNa karuM, bina upayogI jANI choDI dauM AvI koI vyavasthA thaI zakaze nahIM. jyAre pramANanI parIkSA ja A vyavasthA mATe karavAnI hatI eTale mULamAM ja kuThArAghAta thayo. ema vastumAM saMzaya rahevAthI A vastune Ama ja kahevAya Avo vyapadeza karI zakAto nathI. ane tethI tene viSayAnusAra pravRtti paNa aTakI jAya che. ATha doSano nirAsa jaina syAdvAdamAM AvAM koI doSane avakAza nathI. sAme paDelI vastu sAkSAt te rUpe pratIta thatI hoya temAM virodha asaMbhavita che. "jenI hAjarImAM jenI upalabdhi thatI nathI te teno virodhI" evuM nakkI karI zakAya che. upalabdha thanArI vastumAM virodhanI gaMdha kyAMthI hoya? nIla ane anIla paNa banne eka ThekANe jovA maLI jAya to temAM paNa virodha na rahe. bauddhoe eka citrapaTa jJAnamAM nIla ane anIlano virodha mAnyo nathI. yoga matAvalaMbIoe paNa citrarUpane eka ja mAnyu, eka ja vastra vagereno cheDo uDato hoya zeSa sthira hoya, koIka ThekANe raMgAyelu hoya anya ThekANe raMgAyA vagaranuM paNa hoya, aDadhu vastra koIka vastuthI DhaMkAyelu hoya ane aDadhu DhaMkAyA vagaranuM Adi paraspara virodhI dharmo jovA maLe che. to pachI eka vastumAM dravya paryAya rUpatA, vaLI temAM bhedabheda mAnavAmAM virodhanI zaMkAne sthAna ja nathI. Ama virodha doSanA parihArathI vaiyadhikaraNya doSano paNa nirAsa thaI jAya che. upara kahelI yuktithI dravya paryAyanuM ekAdhikaraNa pratIta thAya che, tethI vaiyadhikaraNya doSa nathI raheto, kAraNa ke sonuM dravyarUpe sthira 0 6. 2. 227]. 1 vAnaparA . 2 vATA vavanArA 2 voH pratyAhAra jevI yA yA: "thapIse" [ ityaN / 4 citrarUpasya ekasyA'vayavitA'bhyupagamAt / 5 ekasyaiva paTA0 -De0 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 /1/1/32 pramANamImAMsA etena vaiyadhikaraNyadoSo'pyapAstaH, tayorekAdhikaraNatvena prAguktayuktidizA' prtiiteH| yadapyanavasthAnaM dUSaNamupanyastam tadapyanekAntavAdimatAnabhijJenaiva, tanmataM hi dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaparyAyAveva bhedaH bhedadhvaninA tayorevAbhidhAnAt, dravyarUpeNAbhedaH iti dravyamevAbhedaH ekAnekAtmakatvAdvastunaH / che, tenuM erIMgathI valayamAM rUpAntara jovA maLe che, eTale dravyarUpe je sonuM che, temAM vividha AkAranA paryAya spaSTa jovAya che, suvarNanuM je adhikaraNa che tenAthI erIMga ke valayAkAra mATe alaga AzrayanI jarUra paDatI nathI, to pachI bhina adhikaraNa kyAM thayuM? ema dravya ane paryAyane eka ThekANe rahevAmAM vAMdho nathI to pachI ame je dravyanI apekSAe abheda mAnyo che, ane paryAyanI apekSAe bheda mAnyo che te paNa eka ThekANe rahI ja zakaze ne. anekAntavAdanAM marmane nahIM jANavAthI pUrvapakSI anavasthA doSa anekAntavAdamAM jue che. paNa amArA matamAM dravyaparyAyAtmaka vastumAM A dravya che, A paryAya che ema judA judA nAmathI- zabdathI pratIti thatI hovAthI bheda mAnavAmAM Ave che. eTale dravya ane paryAya eTalo mAtra ja bheda che. dravya rUpathI to abheda che. mATI ane ghaDo A bheda rUpakathana che. jyAre ghaTAtmaka mATIne grahaNa karavA jatAM ghaTane judo pADI zakAto nathI, mATe tyAM abheda kahevAya, eTale vastu eka ane anekarUpe che ja. tamArI jevI dRSTi tevuM dekhAya. eTale "sarvathA vastumAM bhedabheda che", evuM amo mAnatA ja nathI, tethI punaH tenA svarUpamAM navA bhedabhedanI kalpanA karI anavasthA ApI zakAya tema nathI. amAre tyAM svarUpamAM bhedabheda ja hoya Avo ekAMtavAda paNa nathI, amuka svarUpathI bheda che, to amuka svarUpathI abheda che. eka ja svarUpamAM to ame bhedabheda mAnatA ja nathI to anavasthA kyAMthI? jo dareke dareka svarUpamAM bhedabheda ja mAnIe to ekAMtavAda AvI jAya. are! amo sarvathA bhedabhedanI pakkaDa nathI rAkhatA, Aja to amArA matano anekAntavAda che. ane "paryAya rUpe bheda ja che, dravyarUpe abheda ja che." ema mAnatAM sad ekAntavAda amane mAnya che. eTale amane sarvathA anekAntavAda paNa mAnya nathI. anyathA anekAntavAdamAM ekAntavAda AvI jAya. jema aneka varNanA adhikaraNa bhinna hoya che, chatAM paMcavarNIratnamAM eka ja adhikaraNamAM aneka varNa rahI zake. AvuM sAkSAta jovAtuM hovAthI tene bheLaseLa nathI kahevAtI. tema jyAM dravya apekSAe abheda che, tyAM ja paryAya bheda sAkSAta jovAya che, eTale bheda abhedanuM paraspara bhinna adhikaraNa ja nathI maLatuM tethI suvarNa ane tenA paryAyamAM bhedabhedano saMkara doSa lAgu paDato nathI. ane vaLI je gotva gAyomAM anuvRttinuM 1vijJAnasyakamAkAra mAnAkArakarambitam /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/32 119 yau ca saGkaravyatikarau tau mecakajJAnanidarzanena sAmAnyavizeSadRSTAntena ca parihRtau / atha tatra tathApratibhAsaH samAdhAnam, parasyApi tadevAstu pratibhAsasyApakSapAtitvAt / nirNIte cArthe saMzayo'pi na yuktaH, tasya sakampapratipattirupatvAdakampapratipattau durghaTatvAt / pratipanne ca vastunyapratipattiriti sAhasam / upalabdhyabhidhAnAdanupalambho'pi na siddhastato nAbhAva iti dRSTeSTAviruddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastviti // 32 // kAma kare che, te ja azvAdithI vyAvRttinuM kAma karatuM dekhAya che, eTale anuvRtti karAvanAra gotvaja vyAvRtti karAvI zake che ane vyAvRtti karAvIne punaHanuvRtti karAvI zake che, temAM kazo koIne vAMdho nathI. mATe vyatikara doSa nathI lAgato. ame to bhedabheda eka vastumAM bhinna bhinna apekSAe mAnatA hovAthI eTale ke eka ja svabhAvathI pahelA bheda mAnI teja svabhAvathI te ja svarUpathI kAMI ame abheda nathI mAnatA. paraMtu parAvartana pariNAmanA svabhAvathI bheda mAnIe chIe ane dhairya pariNAmanA svabhAvathI abheda mAnIe chIe, to pachI vyatikara kyAM rahyo ? eka ja ratna pAMca varNavALuM hoya ke nahI, eTale mecaka jJAna ratna rUpe eka che ane varNa rUpe aneka che ke nahIM. apara sAmAnya gotva samasta go jAtimAM rahevAthI gotvasAmAnya che ane vijAtIya padArthothI gone vyAvRtta karatuM hovAthI vizeSa paNa che. ema apekSAe bhinna bhinna dRSTithI bheda ane abheda eka vastumAM rahI zake che. eTale saMkara ane vyatikara doSano parihAra thaI jAya che. ekAntavAdI > tyAM mecaka jJAnamAM to aneka prakArano pratibhAsa thAya che mATe mAnI zakAya. jainA to ahIM paNa anekAntavAdanAM cazmA paherIne juo, badhu saMgata jaNAvA lAgaze. pratibhAsa pakSapAtI nathI hoto ke tamane judu jaNAve ane amane judu jaNAve ke jethI temAM doSanI zaMkA rAkhavI paDe. amane vastu dravya rUpe eka ja che, paryAyarUpe aneka che; ema vastuno nirNaya hovAthI saMzaya kayAM rahe che? saMzaya to calAyamAna jJAnarUpa hoya che. te ahIM kyAMthI? eTale je vastu pramANa siddha che. temAM apratipatti doSa Apavo moTuM sAhasa kahevAya. upalabdhi batAvI devAthI anupalalma siddha thato nathI. eTale viSaya vyavasthA paNa banI rahe che. ulTa ekAMtavAdamAM mAtra suvarNaghaTane ghaTa ja mAnavAthI sonAsaMbaMdhI kazuM ja kArya tenAthI na thavAnI Apatti AvatI hovAthI viSaya-vyavasthAmAM goTALA thAya che. (eTale ke temAM ghaTa mAnIne mAtra pANI bharI zakAya paraMtu veMcIne paisA meLavavA vagere suvarNa saMbaMdhI kArya tenAthI karI zakAze nahIM.) ema vastu dravya paryAya rUpe che, te pratyakSathI daSTa che AgamathI ISTa ane anumAnathI avirUddha che. AgamamAM "utpAda vyaya dhrauvya yukta sata" ItyAdi thI jaNAvela che. ane anumAnathI koI virodha Avato nathI. "va paryAyAtmaka rI" ahIM jyAM dravya paryAya svarUpa nathI, tyAM sattva nathI, mATe anumAnamAM vyabhicAra vagere doSa AvatA nathI. jema ghaTa, ghaTamAM ghaTAkAra paryAya che ane mATI e dravya che,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 /1/1/32 pramANamImAMsA 6 131. nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunaH kathamarthakriyA nAma ? / sA hi kramAkramAmyAM vyAptA davyaparyAyaikAntavadubhayAtmakAdapi vyAvartatAm / zakyaM hi vaktumubhayAtmA' bhAvo na krameNArthakriyAM kartuM samarthaH, samarthasya kSepAyogAt / na ca sahakAryapekSA yuktA, dravyasyAvikAryatvena sahakArikRtopakAranirapekSatvAt / paryAyANAM ca kSaNikatvena pUrvAparakAryakAlApratIkSaNAt / nApyakrameNa, yugapaddhi sarvakAryANi kRtvA punarakurvato'narthakriyAkAritvAdasattvam, kurvataH kramapakSabhAvI doSaH / dravyaparyAyavAdayozca yo doSaH sa ubhayavAde'pi samAna: pratye pravedoSo topave sAthe ra sa ?" iti vacanAdityAha pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNa pariNAma nAsyArthakriyopapattiH // 33 // te banne ekameka thaIne rahelA che, mATe ghaTa e satya padArtha che, ema je koI paNa padArtha haze temAM dravya-paryAya cokkasa hoya che. ll3rA. 131 zaMkAkAra vastu dravyaparyAyamaya hoya to paNa arthakriyA kevI rIte thaze? te artha kriyA krama ane akramathI vyApta che tethI ekAntadravya ke ekAntaparyAya e baMne svarUpe te ghaTI zakatI nathI. tenI jema dravyaparyAyAtmaka padArthathI paNa tenI aWkriyAnI vyAvRtti thavI joIe. ahIM paNa Ama kahI zakAya che ke ubhayAtmaka padArtha kamathI akriyA karavA samartha nathI, kramathI karatAM kAlakSepa thAya. jyAre kriyA karavA samartha hoya te kAlakSepa kare nahIM. sahakAranI apekSA rAkhe che mATe kAlakSepa thAya, e kahevuM yukta nathI, kAraNa ke dravyamAM koI paNa jAtano vikAra pedA thato na hovAthI, sahakArI dvArA thanArAM upakAranI apekSA tene hotI nathI. paryAya to kSaNika che mATe teo AgaLa pAchaLanA kAryakAraNanI pratIkSA karI zakatA nathI. akramathI paNa arthAt ekI sAthe badhAM kArya karI nAMkhe to bIjI kSaNe kazuM na karavAthI vastu athakriyA vagaranI banI javAthI asatu thaI jaze. ane punaH punaH karaze to kramabhAvI pakSanA doSo lAgu paDe che. ema dravya ane paryAya vAdano je doSa che, te ubhayavAdamAM paNa sarakho lAgu paDe che. kAraNa ke evuM vacana che ke eka eka pakSamAM je doSa hoya te ubhaya pakSamAM kema na hoya"? A zaMkAnuM samAdhAna karavAM kalikAla sarvajJa sUtra darzAve che. pUrva paryAyano tyAga ane uttara payayano svIkAra ane dravyarUpe sthira rahevAnA pariNAmathI ubhayAtmaka padArthanI arthakriyA baMdha besI zake che. [3] 1vyaparyAyAtmA / 2 prathamadvitIyakAya (ya)yoH kAlaH / 3 0 kSaNena pari0 -saM-mU0 / 4 nAsya kriyo0-saM mU0 /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/33 121 6 132. 'pUrvottarayoH' 'AkArayoH' vivartayoryathAsaGkhyena yau 'parihArasvIkArau' tAbhyAM sthitiH saiva lakSaNam' yasya sa cAsau pariNAmazca, tena 'asya' dravyaparyAyAtmakasyArthakriyopapadyate / 6133. ayamarthaH na dravyarUpaM na paryAyarUpaM nobha yarUpaM vastu, yena tattatpakSabhAvI doSaHsyAt, kintu sthityutpAdavyayAtmakaM zabalaM jAtyantarameva vastu / tena tattatsahakArisannidhAne krameNa yugapadvA tAM tAmarthakriyAM kurvataH sahakArikRtAM copakAraparamparAmupajIvato 13ra >> ubhayAtmaka padArtha pUrvapUrva paryAyano tyAga karato rahe che ane uttara uttara paryAyane svIkArato rahe che. A be pariNAmanI sAthe jemAM dravyarUpa sthira pariNAma paNa hoya che. paryAyano tyAga ane svIkAra thAya che tenAM lIdhe te vastu dravya rUpe sthira rahI zake che. junA paryAyane choDe ja nahI ane navA paryAyane svIkAreja nahI to pachI te sthira kevI rIte rahI zake? sonAnI pahelA camaka hatI, samaya jatA kALAza Ave che eTale darekaNe camaka jhAMkhI paDatI jAya che ane temAM kALAza thoDI thoDI AvatI jAya che e hakIkata che, have jo sonuM camakane choDI kALAzane na svIkAre to pote tyAM rahI ja kema zake? potAnI badalI thatA ophisara te sthAnane choDe ane anya sthAnane svIkAre to potAnI posTa TakI rahe, nahItara nokarI choDatA posTa-hoddo jato rahe che. ema vastuno kSaNekSaNe badalAI javAno svabhAva che chatAM te vastu te pUrvanAparyAyane choDI navA paryAyane na svIkAre to TakI ja kema zake. je kaM. lAbha.hAnino svIkAra kare che teja kaM. sat = TakI zake che. teto kharaviSANanI jema asatuM banI jAya. gadheDAnA ziMgaDA camaka-kALAza vi. paryAyane svIkAratA nathI to te tuccha ja che ne. ema eka ja padArtha trayAtmaka pariNAmavALo hovAthI temAM arthakriyA ghaTI zake che. 133. >> Ano abhiprAya A che ke vastu dravya rUpa ke paryAya rUpa ke paraspara bhinna ubhayarUpa paNa nathI ke jethI te te pakSanAM doSo lAgI zake. paraMtu vastu "sthiti-utpAda vyaya" svarUpa vicitra-alaga jAti rUpe aneka bhAgomAM vibhakata-vyApta che. ethI te vastu tene sahakArI kAraNanA saMnidhAnamAM kramathI ke yugapata, kriyA kare che. kAcanI sAme eka eka padArtha Ave to kAcamAM eka dekhAya ema anukrame eka pachI eka padArtha jovA maLe ane pUrvanuM pratibimba nAza pAme ane navuM pratibimba jovA maLe ane darpaNato tevuMnu tevuM rahe che. have ekI sAthe badhI vastuo darpaNa sAme dharI devAmAM Ave to badhAnuM pratibimba yugapata paDavA lAgaze. samajyA amArI syAdvAda zailI ? kramathI ke ekIsAthe te te arthakriyA karanArane e pramANe sahakArIkRta upakAra paraMparAnI sahAyatA laIne kathaMcit bhina ane kathaMcit abhinna evA upakArathI vastumAM sAmarthya Ave che. jethI amuka kArya kramathI amuka kArya akramathI thAya che, ane amArA matamAM upakAra kathaMcit vastuthI abhinna hovAthI niyata vastu sAthe teno saMbaMdha banI zake che. - jima pANI dvArA cokhAmAM AdratA pedA karavAmAM AvI te te cokhAno ja paryAya hovAthI cokhAne te ArdratAthI chuTo karI zakAto na hovAthI AdratA nAmano upakAra cokhAthI abhinna kahevAya. cokhA pUrvamAM paNa hatA ane uttaramAM paNa rahevAnAM ArdratA amuka amuka samaya sudhI rahenArI che, nAmathI paNa bhinna che. 1 svatantradravyaparyAyarUpam /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 /1/1/34. pramANamImAMsA bhinnAbhinnopakArA dinodanAnumodanA-pramuditAtmanaH ubhayapakSabhAvidoSazaGkAkalaGkA'kAndizIkasya bhAvasya na vyApakA'nupalabdhi-balenArthakriyAyAH, nApi tadvyApya sattvasya nivRttiriti siddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu pramANasya viSayaH // 33 // 6 134. phalamAha pattamarthaprada rUjhA6135. 'pramANasya' iti vartate, pramANasya phalam''arthaprakAzaH' arthasaMvedanam, arthArthI hi sarvaH pramAtetyarthasaMvedanameva phalaM yuktam / nanvevaM pramANameva phalatvenoktaM syAt, omiti cet, tarhi pramANaphalayorabhedaH syAt / tataH kiM syAt ? pramANaphalayoraikye sadasatpathabhAvI doSaH syAt, nAsataH karaNatvaM na sataH phalatvam / satyam, astyayaM doSo janmani na vyavasthAyAm / ydaahuHoLakhavAnI nizAnI bhinna bhinna che mATe banne vacce bheda paNa che. DhILAzathI- mRdutAthI AdratA oLakhAya jyAre zveta dhAnyarUpe cokhA oLakhAya che.] "upakArano Azraya lenAra vastu upakArathI bhinna rUpe che ke abhinna che" AvAM praznanI anumodanA-samarthanathI khuza-puSTa thayuM che svarUpa jemanuM (evI) temaja ubhayapakSa bhAvi doSanI zaMkAnA kalaMkathI nahI DaranAra evA bhAvAtmaka padArtha saMbaMdhI athakriyAnI krama ke akramarUpa vyApakanI anupalabdhinA baLe nivRtti thaI zakatI nathI. ane tenA AdhAre arthakriyAnA vyApya sattvanI paNa nivRtti thatI nathI. 134. A rIte dravya paryAyAtmaka vastu pramANano viSaya bane che. e siddha thayuM? have phaLa darzAve che... arthano prakAza pramANanuM phaLa che 34 135. pramANanI anuvRtti cAlu che. eTale pramANanuM phaLa arthanuM jJAna che. badhA pramAtA arthamAM abhilASI hoya che. mATe arthanuM jJAna ja phaLa mAnavuM yukta che. arthakriyAmAM samartha padArthanA icchukane padArthanI jyAre jarUrIyAta paDe, tyAre ja jJAna zaktino upayoga te tarapha mUke che. have upayoga mUkavA chatAM tenuM phaLa= arthane jANavuM" tenAthI alaga ja hoya to koI paNa arthArthI pramAtA nahi bane- jJAnopayoga nahI mUke. zaMkAkAra : jJAnaja pramANa che ane jJAnane ja phaLa mAno cho eTale pramANa ja pramANanuM phaLa thayuM? phaLa potAne na maLatuM hoya to koNa mahenata kare. samAdhAnaH hA Ama ja che. (prakAza e pradIpanuM potAnuM svarUpa che, ane te ja prakAza anyane prakAzita kare che, jJAnanuM potAnuM svarUpa ane viSayanuM ajJAna dUra thavuM (karavuM) A banne svarUpa eka ja jJAnanA pAsA che, svarUpanA prakAzamAM pramANa ane paraprakAzanarUpe phaLa thayuM, ema bhedabheda che. (A.s.554) zaMkAkAra : to pachI pramANa ane phaLamAM bheda zuM rahyo? samAdhAna : bheda na paDe to vAMdho zuM? zaMkAkAra pramANa ane phaLane eka mAnazo to asatyakSabhAvI doSa Avaze. eTale pramANa asatu. hoya to te kArya-phaLanuM karaNa na banI zake. kA.ke. karaNa-sAdhana to prathamathI ja sat-siddha hovuM jarUrI che. jo sat mAnazo to ene karaNanuM phaLa-kArya kahI na zakAya, kA.ke. kAryanoto pahelA abhAva prAgabhAva hoya che. samAdhAna : tamArI vAta sAcI paNa utpattimAM A doSa lAge vyavasthAmAM nahIM. 1 AdesapakAryupakArayoH sambandhaH / 2 "kAndizIko bhayadute"-abhi. ci0 3.30 / 3 kramAkramI vyApako tayoH / 4 -0pyasya sattva0-De0 / 5 arthakriyAkSama vastu atrArthazabdenocyate / 6 avidyamAnapramANasya /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/35-36 "nAsato atutA nApi sato heto': jJAtmatA / '' iti janmani doSaH syAt vyavasthA tu na doSabhAg // " iti // 34 // $ 136. vyavasthAmeva darzayati maMsthA yiA rUpI huM 137. vonmulo jJAnavyApAra: tam rUI $ 138. pramANaM kimityAha kartRsthA pramANam // 36 // $ 139 kartRvyApAramullikhan bodhaH pramANam // 36 // kahyuM paNa che ke "asat hoya te karaNa na hoI zake, sat hoya te kArya na hoI zake" e pramANeno doSa utpattimAM hoya che, paraMtu vyavasthAmAM doSa lAgato nathI." [tAtparya A che ke pramANa ane phaLa abhinna hoya to prazna e thAya ke pramANane sat mAnazo te tenAthI abhinna phaLa paNa sat mAnavuM paDaze. have phaLa sat hoya to pachI tenI pramANathI utpatti kevI rIte thAya ? kA.ke. pahelA hAjara na hoya tene hAjara karavuM tenuM nAma ja utpatti che. have jo pramANane asat mAno to te phaLa mATe karaNa na banI zake. asat padArtha koI paNa kArya karavA samartha nathI. eTale A doSa utpattimAM lAge. vyavasthAmAM nahi ] ||34 // vyavasthAne ja darzAve che....... karmamAM rahelI kriyA (phaLa) hevAya che ||35]I 136. karmanI tarapheNano jJAna vyApAra phaLa kahevAya che. upA pramANa kone kahevAya ? 123 kartAmAM rahelI kriyA pramANa vhevAya che. ||36 // 139. kartAnAM vyApArano ullekha karato bodha pramANa kahevAya. 1 phalAt pramANasyAbhedo bhavanmate / tatazca phalasya sAdhyatvenAsattvAt pramANasyApyasattvaprasaGgaH / asacca na karaNaM bhavati siddhasyaivAGgIkArAt / tathA pramANAt phalasya yadyabhedaH tadA pramANasya sattvAt phalamapi sadeva syAdvidyamAnasya ca [na] phalatvaM sAdhyasyaiva phalatvAbhyupagamAt / 2 paJcatriMzattamaM SaTtriMzattamaM ca sUtradvayaM tA mU0 pratau bhedakacihnaM vinA sahaiva likhitaM dRzyate - sampA0 / 3 karmasthA pra0 -tA- mU0 / 4 tathAhi karmasthA kartRsthA cet (sthA ca) kriyA pratIyate tathA ( ? ) jJAnasyApi / ta(ya)thAhi vahnigatA tAvat kAciddAhikA zaktirabhyupeyA yadvyApArAt kASThAni dagdhAni bhavanti tathA kASThagatA dAhakriyA kAcidasti yasyAstAni bhasmIbhavanti / evamanyatrApi jJAnArthayorbhAvanIyam / 1 karmane- padArthane pramAtAnI unmukha sAme khullo karanAra zAna vyApAra phaLa che. zamikriyA karma ane kartA bannemAM rahelI che, jemAM kriyAnI asara pahoMce te karma kahevAya ane kriyAnI asara-prabhAva te phaLa kahevAya che. jemake bhAta rAMdhatA ArdratA bhAtamAM Ave che basa A ArdratA te pacana kriyAnu phaLa che ane bhAta e karma che, tema atyAra sudhI ajJAta evo viSaya jJAta banyo te pramAtAnI apekSAe tenA jJAnano viSaya banyo ema zAta ghaTAdi padArtha thayA te karma, temAM jJAta thavuM te phaLa che. AtmAmAM A jJapti kriyA cAlu thai tyAre to A badhu thayuM. tethI kahevuM paDaze ke AtmAmAM cAlatI jJamikriyAne pramANa kahevAya che. AtmAmAM A kriyA na mAno to ghaTAdi paNa tenAthI jJAta karI na zakAya, cetrarAMdhavAnI kriyA na kare to bhAtamAM ArdratA kyAMthI Ave ? TUMkamAM zati kriyAno vicAra AtmAnI apekSAe karIe to pramANa kahevAya, ane karma-prameyanI apekSAe vicArIe to phaLa che. jJAnanuM phaLa to ajJAna dUra thavuM che -ajJAtanuM jJAta thavuM-je vastu ajJAta hatI te ja jJAta banI, mATe A phaLa vastumAM rahyuM kahevAya che, pachI bhale te phaLano bhokatA AtmA bane.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124|1/1/37 pramANamImAMsA SS 140. kathamasya pramANatvam ? karaNaM hi tat sAdhakatamaM ca karaNamucyate / avyavahitaphalaM ca' tasyAM satyArthaprakAzasiddheH // 37 // tadityAha - $ 141. 'tasyAm' iti kartRsthAyAM pramANarUpAyAM kriyAyAM 'satyAm' 'arthaprakAzasya' phalasya 'siddheH' vyavasthApanAt / ekajJAnagatatvena pramANaphalayorabhedo, vyavasthApyavyavasthApakabhAvAttu bheda iti bhedAbhedarUpaH syAdvAdamabAdhitamanupatati pramANaphalabhAva itIdamakhilapramANasAdhAraNamavyavahitaM phalamuktam In $ 142. avyavahitameva phalAntaramAha [ tathAdi Ti.4no bhAvArtha -bIjI vAta ema che ke vahnithI kASTha baLe che, tyAM agnimAM koIka dAhaka zakti mAnavI paDaze, jenA vyApArathI lAkaDA baLe che, tema lAkaDAmAM paNa koika dAhakriyA thatI mAnavI joie, jenAthI te bhasmasAt bane che. chatAM te banne dAha kriyA rUpa che. tema AtmAmAM jJAna zakti che, tenA vyApArathI padArtha jaNAya che ane padArthamAM paNa tevI jJapti thatI hovI joie jenAthI padArtha jJAta bane che, eTale ja atIndriya padArthamAM ApaNA jevAnI jJAnazakti pahoMcatI nathI tethI temAM koI jJAna kriyA na thavAthI ajJAta ja rahe che. jema beTarIno prakAza jyAM na pahoMce te aprakAzita ja rahe tethI vadhAre pAvaravALI beTarI hoya to tyAM paNa prakAza jAya tema tIvrajJAna zakti hoya to tevA padArthane paNa jANI zake. vastutaH banne kriyA eka ja che. paNa kartAmAM jJAna hoya to ja arthanuM prakAzana thAya che. ] II3thI 140. Ane pramANa kema kahevAya ? teno javAba e ja ke te karaNa che, karaNa teja kahevAya je sAdhakatama hoya ane vyavadhAna vinA kAryanI utpatti jenAthI thatI hoya che. A vAta sUtra dvArA darzAve che..... rtRstha kriyA hote chate artha prakAza rUpa phaLanI siddhi thAya che 139ll 141. ema pramANa ane phaLa eka ja jJAnagata hovAthI abhinna che. paraMtu vyavasthA-vyavasthApakanA bhedathI bhinna che. jJapti kriyA karmamAM rahe te phaLa ane kartAmAM rahe te pramANa. jJaptinAmanI kriyA viSayatA saMbaMdhathI padArthamAM=karmamAM rahe che ane samavAya saMbaMdhathI AtmAmAM rahe che, A kriyAto eka ja che, jema saMyoga eka ja hoya chatAM pratiyogitA sabaMdhathI ghaTamAM ane anuyogitA sabaMdhathI bhUtalamAM rahe che, tyAre "bhUtaleghaTa:" AvI pratIti thAya che. ema jJAnAtmaka vyApAra karmatarapha unmukha bane eTaletene prakAzita kare / tenuM bhAna karAve che te phaLa thayuM, ane A vyApAra AtmAmAM cAlyo na hota to arthanuM bhAna thAta nahIM ema arthanA prakAza mATe A kriyA AtmAmAM hovI atyaMta Avazyaka che eTale sAdhakatama hovAthI Ane karaNa kahevAya che. jema beTarInA balbamAM prakAza na hoya to sAmenA padArthane prakAzita na karI zake, ane e prakAza kaI alaga nathI je prakAza beTarInA balbamAM dekhAya che te ja prakAza padArtha upara paDe che. mATe vyavasthAnI apekSAe bheda che. ema phala- pramANamAM bhedAbheda che. eTale ahIM pramANaphalamAM abAdhita evo syAdvAda lAgu paDe che. e pramANe A samasta pramANonuM sAkSAt sAmAnya phaLa kahevAmAM AvyuM. // 3 // 142 have bIjuM sAkSAt phaLa darzAve che ? -0aaN sati- 3 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/38-39 125 ajJAnanivRttirvA // 38 // 6 143 pramANapravRttiH pUrvaM pramAturvivakSiteviSaye yat "ajJAnam" tasya 'nivRttiH' phlmitynye| yadAhuH pramANasya phalaM sAkSA'dajJAnavinivartanam / kevalasya sukhApekSe zeSasyAdAnahAnadhIH / [nyAyA028 ] iti 6 144 vyavahitamAha avagrahAdInAM vA kramopajanadharmANAM pUrvaM pUrvaM pramANamuttaramuttaraM phalam // 39 // 6 145 avagrahehAvAyadhAraNAsmRtipratyabhijJAnohAnumAnAnAM krameNopajAyamAnAnAM yadyat pUrva tattatpramANaM yadyaduttaraM tattatphalarUpaM pratipattavyam / avagrahapariNAmavAn hyAtmA IhArUpaphalatayA pariNamati itIhAphalApekSayA avagrahaH pramANam / tato'pIhA pramANamavAyaH phalam / punaravAyaH pramANaM dhAraNA phalama / IhA dhAraNayorjJAnopA dAnatvAt jJAnarUpatonneyA / tato dhAraNA pramANaM smRtiHphalam / tato'pi smRtiH pramANaM pratyabhijJAnaM tato'pipratyakSabhijJA pramANamUhaH phalam / ajJAnanI nivRtti phaLa che Il38. 143. pramANanI pravRtti thavAnI pahelAM pramAtAne je vivakSita viSayamAM ajJAna hatuM tenI nivRtti thaI jAya che. kahyuM paNa che ke "pramANanuM sAkSAtu phaLa ajJAnanuM dUra thavuM che, kevalajJAnanuM phaLa sukha ane upekSAbhAva che, ane zeSa pramANonuM phaLa grahaNa buddhi ane tyAga buddhi che. (nyAyAvatAra) li38 144 vyavahita phaLanuM nirUpaNa kare che....... kramathI utpanna thavAnAM svabhAvavALA avagraha vageremAMthI pUrvapUrvamAM je thAya te pramANa ane uttaramAM thanAra phaLa che l3II 145. avagraha, IhA, avAya. dhAraNA smRti pratyabhijJAna uha-tarka ane anumAna A jJAna kramathI utpanna thavAvALAM che. arthAtuM pahelA avagraha pachI IhA ItyAdi pedA thAya che. eTale avagraha e pramANa IhA e phaLa, avAyarUpI phaLa mATe ihA e pramANa kahevAya ityAdi samajI levuM. avagraha paryAyavALo AtmA ja IhA rUpa phaLa tarIke pariNAma pAme che. ethI bahArUpaphaLanI apekSAe avagraha pramANa che. tyAra pachI IhA pramANa avAya phaLa, vaLI pachI apAya pramANa dhAraNA phaLa, IhA ane dhAraNA jJAnanAM upAdAna kAraNa hovAthI jJAna rUpa che, ceSTArUpa ane dhAraNA saMskArarUpa hovAnA lIdhe tame tene ajJAnarUpe na mAnI beso te mATe ahIM graMthakAre cokhavaTa karI che. A khAsa dhyAnamAM rAkhavuM. tyAra pachI dhAraNA pramANa smRti phaLa pachI smRti pramANa pratyabhijJAna phaLa. 1 vastuta ekye'pi jJAnonmukho'rthaprakAzaH arthonmukhI ajJAnanivRttiH iti bhedaH / 2 -avyavahitam / 3-0pajananadharmA0-saM-mU0 / 4-dharmaNAm-tA0 5 ekonacatvAriMzattamaM catvAriMzattamaM ya sUtradvayaM tA-mU0 pratI bhedakacihna vinA saheva likhitaM drazyate-sampA0 / 6 IhAyAzceSTarUpatvAt dhAraNAyAzca saMskArarUpatvAt ajJAnatvamiti parasya abhisandhiH / 7 jJAnamupAdAnaM yayonisyopAdanaM vaa| 1 kevalajJAnI samasta padArthano anubhava kare che, paraMtu kevalIne choDavAnI ke levAnI IcchA jAgatI nathI, eTale mAdhyasthaudAsInabhAva = upekSAbhAva hoya che. temaja jema koI padArthanuM jJAna thatA ApaNane AnaMda-maLe che, tema teone parama AhUlAda no satata anubhava thAya che, te paNa kevalajJAnano prabhAva che.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 /1/1/40-41 pramANamImAMsA tatopyUhaH pramANamanumAnaM phalamiti pramANaphalavibhAga iti // 39 // 6 146. phalAntaramAha __ hAnAdibuddhayo vA // 40 // 6 147. hAnopAdAnopekSAbuddhayo vA pramANasya phalam / phalabahutvapratipAdanaM sarveSAM phalatvena na virodho vaivakSikatvAt phalasyeti pratipAdanArtham // 40 // .... 148. ekAntabhinnAbhinnaphalavAdimataparIkSArthamAha pramANAdbhinnAbhinnam // 41 // 6149. karaNarUpatvAt kriyArUpatvAcca pramANaphalayorbhedaH / abhede pramANaphalabhedavyavahArAnupapatteH pramANameva vA phalameva vA bhavet / apramANAdvyAvRttyA pramANavyavahAraH, (smRti na thAya tyA sudhI pUrva anubhavela padArtha sAthe pUrovarsI padArthanuM saMkalana thaI zakatuM nathI eTale pratyabhijJAna saMbhavI zakatuM nathI) pachI pratyabhijJAna dvArA upalaMbha ane anupalaMbhanA nimittathI vyAtijJAna pedA thAya che te uha kahevAya. have A dhUma parvatamAM dekhAya che, te rasoDAmAM rahelA jevo ja che, AvI sajAtIya pratyabhijJA na thAya tyAM sudhI "A agnivinA hoI na zake" Avo tarka lagADI na zake, meM jyAM dhUma joyo tyAM agni jovA maLela, vahni nathI hoto tyAM dhUma paNa jovA maLato nathI mATe nakkI thAya che "jyAM dhUma hoya tyAM vahni hoya che," AvuM vyApti jJAna pedA thAya che, AvI vicAraNA tarka che. A vicAraNA pUrva joyelA ane navA jovAtA dhUmamAM sajAtIya pratyabhijJA na thAya tyAM sudhI saMbhavI ja na zake. ane uha dvArA vyAtijJAna thayA pachI ja anumAna thaI zake che. pratyabhijJA pramANa ane uhaphaLa ane uha pramANa ane anumAna phaLa e pramANe pramANa ane phaLano vibhAga samajI levo hatA 146. bIjuM anya phaLa batAve che." choDavuM vagerenI buddhi e bIjuM phaLa che. AjanA 147 choDavAnI, levAnI, udAsInatAnI buddhi e pramANanuM phaLa che. aneka phalonuM pratipAdana eTalA mATe karavAmAM AvyuM che ke arthanuM jJAta thavuM vagere A badhAne phaLa tarIke mAnavAmAM koIne virodha nathI. tenuM kAraNa e che ke phaLa pramAtAnI vivakSAne AdhIna che. A vAtanuM pratipAdana karavAM aneka phaLa darzAvyA che. Alsoil 148. pramANanA phaLane ekAnta bhinna athavA ekAnta abhinna bhAkhanArAM matanI parIkSA karavA kahe che... pramANathI kuLa bhinAbhinna che I41. 149. pramANa karaNa rUpa che ane phaLa kriyA rUpa che mATe baMnemAM bheda che, ekAtte abheda mAnatAM "A pramANa che ane A phaLa che." Avo bhedathI alagathI-pRthagu vyavahAra nA thaI zake. athavA banne pramANa ja kahevAze ke bane phaLa ja kahevAze. zaMkAkAra : bannemAM abhinnatA hovA chatAM-pramANa ane phaLa abhinna hoya to paNa tamArA kahevA pramANe temAM-jJAnAtmaka kriyAmAM pramANa ane phaLano vyavahAra thaI zake che. te A pramANe apramANanI 10 pekSayAbu0 tA0 / 2 arthaprakAzAdInAm / 30kSitatvAt-tA0
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/141 127 aphalAvyAvRttyA ca phalavyavahAro bhaviSyatIti cet, naivam, evaM sati pramANAntarAdvyAvRttyA'pramANavyavahAraH, phalAntarAdvyAvRttyA'phalavyavahAro'pyastu, vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAdvastunaH / 6 150. tathA, tasyaivAtmanaH pramANAkAreNa pariNatistasyaiva phalarUpatayA pariNAma ityekapramAtrapekSayA vyAvRttithI pramANana ane aphaLanI vyAvRttithI phaLano vyavahAra thaI zakaze. nAhaka amArI pAchaLa paDyA cho? bauddha mAne che ke atadvayAvRtti tallakSaNa che. samAdhAnaH A mAnyatA yogya nathI. dareka vastu vijAtIya padArthathI bhinna che. tema sajAtIyothI paNa bhinna hoya che, ethI anya pramANathI vyAvRtti dvArA apramANano vyavahAra, anya phaLathI vyAvRtti vaDe paNa aphaLano vyavahAra mAnavo paDaze. eTale je pratyakSa pramANa che tenI apramANathI vyAvRtti thavAthI teno pramANa tarIke vyavahAra thAya che, tema tenI anumAnAdi anya pramANathI vyAvRtti thAya che, mATe (jenI pramANathI vyAvRtti thAya) teno apramANa tarIke paNa vyavahAra karavo paDaze eTale pratyakSa pramANane apramANa kahevAnI Apatti Ave, tenI jema ghaTanA bodha svarUpe je phaLa che, te upAdeya buddhi rUpa phaLathI vyAvRtti pAme che mATe te phaLane paNa aphaLa kahevAno prasaMga Avaze. kA.ke. tameto Avo niyama banAvyo che ke jenI jenAthI vyAvRtti hoya tenA bhedano vyavahAra temAM thAya che. [pramANa ane phaLane svajAtIyathI paNa alaga batAvavA potAnA svarUpathI paNa temanuM jJAna meLavavuM jarUrI che. anyathA sajAtIyathI vyAvRttino asaMbhava thaI jaze. sAme koI pazu che tyAre koI kahe che A gAya to nathI, have pote-pramAtA gAyanA svarUpane ; hoya to ja Ama prayoga karI zake, e anubhava siddha che."A jJAna pratyakSa pramANa nathI" AvA prayoga mATe pratyakSa pramANane jANavuM jarUrI che. eTale tenuM jJAna thayA pachI ja ataddanuM jJAna saMbhave.]. 150. tathA je AtmA pramANarUpe pariNata thAya che teja AtmA phaLa rUpe pariNAma pAme che. ema eka pramAtAnI apekSAe pramANa ane phaLano abheda che. 1 anya pramANAt / 2 0latvavya0 -De0 / 3 pramANAntarAt / / 1 - koI kahe che ke "A paTa nathI" to eno artha ema thAya che ke "paTa sivAyano ghaTa che." pratyakSa pramANa nathI = pratyakSa pramANasivAya anya pramANano vyavahAra thaI jaze. eTale ke tabhinnata sadezanuM grahaNa thaI gayuM. A pathudAsa naganA AdhAre pramANa ane phaLano vyavahAra thai zake. e pramANe pathudAsa nagathI tame paTanA abhAvamAM ghaTanuM grahaNa karo cho to e pramANe prasajyanagathI anya pramANanI vyAvRttithI sarvathA pramANanI vyAvRti thavAthI koI pramANano vyavahAra ja nahI thAya ane anya phalanI vyAvRttithI phalano koI vyavahAra ja nahI thAya dA.. koI kahe che ahIM paTa nathI to teno artha prasajya najhanA AdhAre evo thAya che ahIM sarvathA vastuno ja abhAva che. te rIte amuka phalanI vyAvRtti thavAthI sarvathA phaLano abhAva thAya che, tethI pramANano ke phalano vyavahAraja saMbhave nahI. 1 pramANa paNa sajAtIya= je bIjA pramANa che tenAthI vyAvRtta=bhina che ja A pathudAsanaga thayone "ahIM pratyakSa pramANa nathI te anya pramANa rUpa che ema pratyakSa bhinna tatsadeza anya pramANanuM grahaNa thayuM. tenI jema "pramANa nathI" tema "prasajyanagu" lagADIe tyAre vijAtIya nuM grahaNa thAya che eTale ahIM sarvathA pramANano abhAva che eTale ke apramANa che. ema ahIM vyAvRtti mATe banne jAtanA nagano prayoga thai zake che, eTale jayAM paryadAsanagu dvArA vyAvRtti karazuM tyAMto pramANanuM zAna paNa jarUrI bane che. kAraNa ke te to pramANAntara che, kaMI sarvathA apramANa nathI. ema pramANanA zAnanI paNa jarUra paDe che. mAtra ata6 vyAvRtithI kAma na cAle pramANAttaranI vyAvRtti dvArA pramANAntarano vyavahAra thAya che, jemAM pratyakSa pramANanI vyAvRtithI anumAna pramANano vyavahAra parNadAsanathI saMbhave che. ema anumAna pramANano vyavahAra karavA mATe prathama pratyakSa pramANa sAtIyanuM zAna/jarUrI ja banyuM ne. paraMtu bauddha to AvAnagunI bhAMjagaDamAM paDato ja nathI basa vyAvRtti hoya tyAM bheda mAne che.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128/1/142 pramANamImAMsA pramANaphalayorabhedaH / bhede tvAtmAntaravattadanupapattiH / atha yatraivAtmani pramANaM samavetaM phalamapi tatraiva samavetamiti samavAyalakSaNayA pratyAsattyA pramANaphalavyavasthitiriti nAtmAntare tatprasaGga iti cet, na, samavAyasya nityatvAdvyApakatvAniyatAtmavatsarvAtmasvapyavizeSAnna tato niytprmaatRsmbndhprtiniymH| tat siddhametat pramANAtphalaM kathaJcidbhinnamabhinnaM ceti // 41 // 6 151 pramAtAraM lakSa yati svaparAbhAsI pariNAmyAtmA pramAtA // 42 // 6152. svam AtmAnaM paraM cArthamAbhAsayituM zIlaM yasya sa 'svaparAbhAsI' svonmukhatayA'rthonmukhatayA cAvabhAsanAt ghaTamahaM jAnAmIti karmakartRkriyANAM pratIteH, anyatara-pratItyapalApe prmaannaabhaavaat| vaizeSika matanAM anusAre bannemAM ekAMta bheda mAnIe to caitranAM pramANathI utpanna thanArUM phaLa maitranuM nathI kahevAtuM tema caitranuM paNa nahi kahevAya kAraNa tenAthI paNa atyaMta bhinna che. zaMkAkara - (naiyA.) je AtmAmAM pramANa samavAyasaMbaMdhathI rahela che, tyAM ja phaLa paNa samaveta hoya che, ema samavAya saMbaMdhathI pramANa phaLanI vyavasthA thaI zake che. ane ethI karIne anya AtmAmAM paNa phaLa nahiM jAya (kahevAya). samAdhAna (jainA)> pramANa phaLane sarvathA bhinna mAnI samavAya saMthI vyavasthA na karI zakAya, kAraNa ke te nitya ane vyApaka hovAthI niyata vivakSita AtmAnI jema azeSa AtmAomAM paNa samAna rIte lAgu paDe. tethI A amuka AtmAnuM phaLa che, evo niyama na karI zakAya. tethI nakkI thayuM ke pramANa ane phaLa kathaMcit bhina ane kathaMcit abhina che. 151. pramAtAnI oLakhANa Ape che... sva parane jANanAro pariNAma pAmavAnA svabhAvavALo AtmA pramAtA dhevAya che I4rA 15ra jeno svabhAva potAnA svarUpane ane para - arthane jANavAno che, te svaparAbhAsI, kAraNa ke jJAnAtmA (AtmA) viSayatA saMbaMdhathI artha sAthe ane AtmA sAthe paNa joDAya che. jJAna ane AtmAno abheda hovAthI jyAre "jAnAmi" kriyA thAya che, tyAre svanuM bhAna thAya che. eTale je "aha" pratyayanuM jJAna thAya che te ja jJAnAtmA che mATe jJAna jJAnAtmAne = jJAnasvarUpe pariNata AtmAne potAno viSaya banAve che e apekSAe AtmAmAM viSayatA paNa Ave che, ane jJAnavAnuM pote che = viSayanuM jJAna karanAra che, ane para-artha=viSayanuM jJAna che te jJAnathI abhinna che mATe viSayI paNa che. pote zAna svanI tarapha jhukI ane arthanI tarapha jhukI prakAzita thAya che. jema "ghaTane huM jANuM chuM" AmAM ghaTa karma, ahaM kartA, 'jAnAmi kriyA A traNenI pratIti thAya che. A traNemAMthI eka paNa pratItino apalApa karavA mATe koI pramANa nathI. svane 1 yathaikAtmagatasya pramANasya sambandhi dvitIyAtmagataM phalaM na bhavati tathaikAtmagatayorapi mA bhUdatyantanbhedasyobhayapakSayorapyaviziSTatvAta / 2 0tAraM kathayati-De / 3 etatsUtrAnantaraM tA-mU0 pratau / evaM likhitaM vartate-"ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya prathamamAhnikam / saM-mU0 pratI tu- dhyAyasyAdyAhikam /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/1/42 129 na ca paraprakAzakatvasya svaprakAzakatvena virodhaH pradIpavat / nahi pradIpaH svaprakAze paramapekSate / anenaikAnta-svA' bhAsiparAbhAsivAdimatanirAsaH / svaparAbhAsyeva 'AtmA pramAtA' / $ 153. tathA, pariNAma uktalakSaNaH sa vidyate yasya sa 'pariNAmI' / kUTasthanitye hyAtmani harSaviSAdasukha-duHkhabhogAdayo vivartAH pravRttinivRttidharmANo na varteran / ekAntanAzini ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau syAtAm, jANavuM enuM nAma ja svaprakAza- svasaMvedana che. zaMkAkAra - je para prakAzaka hoya te sva prakAzaka kevI rIte hoI zake ? je beTarIno prakAza muMbai tarapha jato hoya te prakAza eka sAthe kalakattA tarapha kevI rIte jai zake ? eTale jenI zakti parane prakAzita karavAmAM kharcAI gaI che, have te svayaMne prakAzita kema karI zake ? samAdhAna - prakAzana kriyAmAM AvI zaMkA yogya nathI, jema dIvo svane prakAzita kare che tema sAthosAtha padArthane paNa, eTale para-prakAzakano svaprakAzaka sAthe virodha nathI. are bhAI ! bhinnadizAnA padArtha mATe tamArI vAta sAcI che, paraMtu dIvAne khudane prakAzita karavA padArthanI dizAthI prakAzane mukha pheravavAnI jarUra paDatI nathI kA.ke. dIvo svayaM prakAzita che, eTale tene anya prakAzanI apekSA rahetI nathI, tema jJAnAtmA khudane jaNAvato ja padArthane jaNAve che, kaMI tene navAjJAnanI jarUra paDatI nathI ke jethI padArthathI jJAnane haTAvI svanI upara lagADavuM paDe. ema svaprakAza mATe anya= dIvA/jJAnanI apekSA rahetI nathI. A kathanathI AtmA svAbhAsI ja che, ke parAbhAsI ja che, AvA bauddha, cArvAka vi.ekAnta matanuM khaMDana thayuM. AtmA- pramAtA svaparAbhAsI ja che. 153. tathA utpAda vyaya ane dhrauvyamaya hoya te pariNAma, AvuM pariNAmanuM lakSaNa pahelAM ame kahI cUkyA chIe. AvAM pariNAmavALo je hoya te pariNAmI. have jo AtmA phUTastha nitya hoya to temAM harSa viSAda, sukha duHkhano bhoga ityAdi pravRtti ane nivRtti svabhAvavALA paryAyo rahI zake nahiM. phUTa eTale hathoDo ke ghana tenAthI loDhuM ke sonuM kUTIe tethI temAM navanavA ghATa ghaDAya paNa hathoDo--ghana to tevono tevo ja rahe che, temAM kazoja phera paDato nathI, mATe kozakAra paNa phUTasthano artha kare che ke acala zAzvat, parivartana na pAme tevuM. eTale AtmAmAM kazuM parivartana na thai zakatuM hoya to sukhaparyAyathI duHkha paryAyamAM, duHkhathI sukhaparyAyamAM kevI rIte jai zake ? eTale temAM=kUTastha nitya AtmAmAM AvA parivartana thavAno koI avakAza ja nathI. harSanI pravRtti thatAM viSAdanI nivRtti thAya che. phUTastha nityamAM harSa hoya to harSa ja cAle temAM viSAda AvI ja na zake. ane AtmAno ekAnte--sarvathA niranvaya nAza mAno to kRtanAza--karelAno nAza, akRta abhyAgamanahI karelAno svIkAra karavo paDe, A be doSa Avaze. eTale je kSaNanAM AtmAe karma karyuM te kSaNano AtmA uttarakSaNamAM sarvathA nAza pAmI gayo, ethI pote te karmanuM phaLa bhogavyA vinA nAza pAmI jAya che, eTale kRtanAza doSa thayo. jyAre uttarakSaNavartI AtmA te karmanA phaLane bhogavaze paNa tatkSaNavartI AtmAe to te 1 bauddhasya /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 /1/1/4ra pramANamImAMsA smRtipratyabhijJAnanihitapratyunmANaprabhRtayazca pratiprANipratItA vyavahArA vizIryeran / pariNAmini tUtpAdavyayadhrauvyadharmaNyAtmani sarvamupapadyate / yadAhuH "he sunAvasthA vyakti tattaramAM sambhavatyArjavAvasthA sarpatvaM tvanuvartate // tathaiva nityacaitanyasvarUpasyAtmano hi na / niHzeSarUpavigamaH sarvasyAnugamo'pi vA // kiM tvasya vinivartante sukhaduHkhAdilakSaNAH / avasthAstAzca jAyante caitanyaM tvanuvartate // syAtAmatyantanAze hi kRtanAzAkRtAgamau / sukhaduHkhAdibhogazca naiva syAdekarUpiNaH // na ca kartRtvabhoktRtve puMso'vasthAM samAzrite / karma karyuM na hatu mATe akRta karmanA phaLane bhogavavAnuM svIkArano avasara Avyo. vaLI smRti, pratyabhijJAna, pUrve mukelI vastune pharI meLavavI gotavI-zodhavI ItyAdi vyavahAro dareka prANImAM jovA maLe che, te badhA nAzapAmI jaze. utpAda vyaya, dhrauvya dharmavALA pariNAmI AtmAmAM A badhu ghaTI zake che. je AtmAe karma karyuM te ja AtmA dravya rUpe pachInI kSaNomAM vidyamAna rahe che. karma sattA tenI sAthe jaI zake che. mATe tenA phaLano nAza paNa thato nathI, ane karma karyA vagara phaLa bhogavavuM paDatuM nathI. harSa pAmI viSAda pAmI zake che. punaH harSamAM paNa AvI zake che. harSanA paryAyathI nivRtta thaI viSAdanA paryAyamAM pravarte che. (utpanna thAya che). dhrauvyadharma yukta hovAthI banne vakhate dravya rUpe te ja AtmA rahe che, uttarakSaNe te ja AtmA hovAthI pUrva anubhUtane smaraNamAM lAvI zake che. mUkanAra AtmA ja gotanAra che, mATe vastu prApti paNa tene thAya che. bhinna AtmA AvuM saMzodhana na karI zake. caitra mUke ane maitra gote AvuM na bane. kahyuM paNa che ke.... jema sApanI kuMDALa avasthA nAza pAme che ane tarata ja saraLatA ubhI thAya che. jyAre baMne avasthAmAM sApapaNuM to temanuM tema akabaMdha rahe che. te ja rIte nitya caitanya svarUpa AtmA samasta rUpe dharmothI nAza pAmato nathI athavA badhA dharmone anusarato paNa nathI. Atmatva, dravyatva, prameyatva, Adi dharmo kAyama rahe che ane jJAnopayogatva, darzanopayogatva, sukhabhokatRtva, duHkhabhokatRtva ityAdi dharmothI nAza paNa pAme che. eTale AtmAnI sukha duHkha ItyAdi svarUpa avasthAo nAza pAme che ane utpanna thAya che, paraMtu caitanya sthira rahe che. AtmAno ekAnta nAza mAnatA kRtanAza ane akRtAgama doSa Ave. ekAnta eka rUpe rahenAra AtmAmAM sukha duHkhAdi bhoga na ghaTe. 1 pAnAnI (?) 1 caitre je vastra pahelA jyAM mUkI hoya tene tyAM jaIne zodhIne teja lAvI zake, bIje te vAtathI sarvathA aNajANa hovAthI na zodhI zake. kA. ke. bIjI vyakti paitrathI sarvathA judI che. A to sarva prasiddha vAta che. pUrva AtmA bIjI kSaNe sarvathA nAza pAmI jAya to AvuM kArya thavuM azakya banI jAya. paNa jagatamAM mahelI vastune zodhavAnuM ane tyAMthI te vastunI prApti jevA to maLe ja che, mATe AtmA sthira mAnavo jarUrI che.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/142 131 'tato'vasthAvatastattvAt kartavANoti tatphalam // " .. 0 0 223-227] iti anenaikAntanityAnityavAdavyudAsaH / 'AtmA' ityanAtmavAdino vyudasyati / kAyApramANatA tvAtmanaH prakRtAnupayogAnokteti susthitaM pramAtRlakSaNam // 42 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstavRttezca prathamasyAdhyAyasya prathamamAhnikam kartutva bhokatRtva purUSamAM nathI hotA paraMtu AtmAnI avasthAmAM hoya che, zaMkA - eTale jema caitra janmathI maraNa sudhI eka ja che, paNa tenI avasthA badalAyA kare che, pahelA bALa avasthA hatI to tene anurUpa kAma kare che, ane yuvA avasthAmAM tene lagatuM ane vRddhAvasthAmAM tene yogya kArya kare che, eTale bAliza ceSTA te avasthA karatI hatI, caitra to atyAre paNa che, paNa vartamAnamAM to tevI zizuceSTA karato nathI eTale ke te te avasthA che te arthakriyAne kare che, . [bappabhaTTI sUrInI vAta Ave che upAzrayanI bahAra ramatA hatA ane paMDito vAda karavA AvyA, temane kahyuM- huM nahoto ramato e mArI uMmara ramatI hatI ane puruSa to nirlepa akartA che, tethI avasthA badhI kriyA kare che ema mAnavuM joIe. samA. - ahIM eTaluM ja samajavuM joIe ke caitra kAMI te avasthAthI alaga che? kharI rIte to tamAre nA pADavI ja paDaze, nahIMtara caitrane bALa avasthAmAM kudatA vAgI javAthI je khoDa rahI hoya te AgaLanI avasthAmAM na rahevI joIe, paNa rahe ja che ane pUrvanI kriyA tene yAda paNa Ave che. mATe avasthAthI avasthAvAnuM caitra bhinna nathI; tema puruSa AtmA avasthAthI bhinna nathI. mATe kartA ane bhoktArUpe sarva pariNAma pAmanAro pariNAmI AtmA mAnavo ja rahyo.] A avasthAnI kalpanA yukta nathI kAraNa ke avasthAthI avasthAvAnuM bhinna nathI, kathaMcit abhinna hovAthI karmano kartA ja tenAM phalane bhogave che, je AtmA prathama kartutva paryAya rUpe hoya che, te ja AtmA pachI bhokatRtva avasthAne pAme che. mATe e pramANe AtmA "ekAnta nitya" ane "ekAnta anitya che.", A banne vAdano nirAsa thaI jAya che. sUtramAM AtmA zabdano ullekha anAtmavAdino nirAsa karI de che. "AtmA zarIra pramANa che." A ullekha prastutamAM upayogI na hovAthI teno ullekha karavAmAM nathI Avyo. A pramANe pramAtAnuM lakSaNa suvyavasthita-sunizcita banyu! l4rA te pahelA adhyAyanuM paheluM Ahnika puruM pahelA adhyAyana 1 avasthAvADA 2 -0vatAvA- 0thA tavA-tAva za0 227 2 patyAnaM 4-0mAM zreya:-tA.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 /1/2/1-2 pramANamImAMsA || 3 diyamaddhia I 61. ihoddiSTe pratyakSaparokSalakSaNe pramANadvaye lakSitaM pratyakSam / idAnIM parokSalakSaNamAha avizadaH parokSam // 1 // 62. sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt 'samyagarthanirNayaH' ityanuvartate / tenAvizadaH samyagarthanirNayaH parokSapramANamiti // 1 // 63. vibhAgamAha ___ smRtipratyabhijJA'nohAnumAnAgamAstadvidhayaH // 2 // 64. 'tad' iti parokSasya parAmarzastena parokSasyaite prakArA na tu svatantrANi pramANAntarANi prkraantprmaannsngkhyaavighaatprsnggaat| 65. nanu svatantrANyeva smRtyAdIni pramANAni ki nocyante ?, kimanena drviddmnnddkbhkssnnsAthena ? | bIju AliMka 1. A graMthanA uddezamAM pratyakSa ane parokSa be pramANano ullekha karavAmAM Avyo hato. temAMthI pratyakSanuM lakSaNa batAvI dIdhuM. have parokSanuM lakSaNa darzAve che. spaSTa na hoya tevo sakhyaartha nirNaya te parokSa ll 2. sAmAnya lakSaNano anuvAda karIne vizeSa lakSaNanuM vidhAna karAya che mATe samyaguartha nirNayanI anuvRtti samajI levI. tethI "avizada samyaguartha nirNaya' avizada eTale "A ghaTa che" evo Ida rUpe padArthano sAkSAt pratibhAsa jemAM na hoya athavA jenA mATe anya pramANanI apekSA rahetI hoya, te parokSa pramANa. jhAkhuM = aspaSTa jJAna thavuM evo artha nathI, kAraNa ke anumAnamAM paNa nirNaya to spaSTa-cokkasa ja hoya che. eTalu vizeSa kharuM ke dhUma jema sAkSAta dekhAya che, tema vahni sAkSAt jovA nathI maLato, paraMtu "vati che" e bAbatamAM kazI garabaDa nathI. ane pramANamAM padArthano samyagu nirNaya to hoya che. vizeSatA eTalI ja ke pratyakSamAM vizadatA hoya tevI vizadatA parokSamAM na hoya tevA 3 parokSanAM bheda darzAve che. smRti, pratyabhijJAna Uha, anumAna ane Agama A parokSanA bheda che rA. - 4. tat zabdathI parokSano parAmarza karavAmAM Avela che. tenAthI A siddha thayuM ke smRti Adi parokSanA ja prakAro che, paraMtu svataMtra pramANa nathI. emane svataMtra pramANa mAnavAmAM Ave to prastuta pramANa saMkhyAno bhaMga thavAno prasaMga Ave. 1 atra prathama dvitIyaM ca sUtradvayaM tA-mU0 pratI bhedakacihna vinA sahaiva likhitaM dRzyate-sampA0 / 2-0bhijnyohaa0sN-muu0| 1 "samyagu rIte arthano nirNaya thavo" A pramANa sAmAnyanuM lakSaNa che, mATe parokSa pramANa svarUpa vizeSa pramANanuM vidhAna karavAnuM hoya, tyAre pramANa sAmAnya lakSaNano anuvAda avazya thAya che. jema cakravartI vAsudeva vagere vizeSa mAnavanuM varNana karavAmAM Ave, tyAre mAnava sAmAnya svarUpano anuvAda to avazya thAya che, nahItara to mAnava sAmAnya lakSaNa=mAnavano AkAra be hAtha, be paga, mukha, AMkha hovuM A AkAra=svarUpa jemAM na hoya te to cakravartI paNa na hoI zake, ema koI paNa vizeSanI vAta karavAnI hoya tyAM sAmAnya svarUpano avazya anuvAda thAya che.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/3 133 maivaM vocaH, parokSalakSaNasagRhItAni parokSapramANAnna vibhedavartIni; yathaiva hi pratyakSalakSaNasaGagahItAnIndriyajJAna-mAnasa-svasaMvedana-yogijJAnAni saugatAnAM na pratyakSAdatiricyante, tathaiva hi parokSalakSaNAkSiptAni smRtyAdIni na mUlapramANasaGkhyAparipanthInIti / smRtyAdInAM paJcAnAM dvandvaH // 2 // 66. tatra smRtiM lakSayati vAsanonothatuvo vityAra smRtiH IINA hu 7. "vAsanA' aMjAra tathA "o' pravaktA tarivacanA, "AnamA~Ne saMI ra thAraVA hoDa nAyabrA" [vizeSA 0 0 232] iti vacanAccirakAlasthAyinyapi vAsanA'nududdhA na smRtihetuH, AvaraNakSayopazamasadRzadarzanAdisAmagrIlabdhaprabodhA' tu smRti janayatIti vAsanobodhahetukA' ityuktam / 5. zaMkAkAra : smRti vagerene svataMtra pramANa kema nathI kahetA? A draviDono zekelo loTa khAvAnA nyAyano zo artha? eTale jeno svAda alaga alaga hoya tevAM badhAnI bheLaseLa karI tene khAvAno zo artha? arthAt bhinna bhinna badhAM pramANonI bheLaseLa karavAnI zI jarUra? samAdhAnaH AvuM na bolo, parokSa lakSaNamAM aMtargata thaI jAya te pramANo parokSa pramANathI judA na hoI zake. jema pratyakSa lakSaNanI aMtargata gaNAtA bauddhamatanA anusAre IdriyajJAna, mAnasa jJAna, svasaMvedana ane yoginnAna vagere pratyakSanAM lakSaNamAM saMgRhIta thavAthI pratyakSathI bhinna nathI. eja pramANe parokSa lakSaNamAM samAviSTa thanArAM smRti vagere pramANo mULa pramANa saMkhyAnAM virodhI nathI. sUtramAM smRti Adi pAMcano laMda samAsa karyo che. rA. 6. smRtinA svarUpane darzAve che" vAsanAnI jAgRti jemAM hetu rUpa hoya ane "te AvuM che" evA AkAra vALuM jJAna hoya te smRti Il3II 7. vAsanA eTale dhAraNA nAmanI saMskAra teno ubodha jenuM kAraNa che te smRti. (vizeSa. bhASya gA.333)mAM kahyuM che ke asaMkhya-saMkhya kALa sudhI dhAraNA rahe che. A kathanathI e siddha thayuM ke lAMbA kALa sudhI rahenArI vAsanA jo jAgRta na bane to te smRtimAM hetu rUpa banatI nathI. tevA AvaraNano kSayopazama ane tatsaMbaMdhI ke samAna padArthanuM darzana ItyAdithI jenI jAgRti thAya te 1 dhAraNA / 2 smRtijananAbhimukhyam / 3-0ghA anusma mu-pA0 / / 1 draviDa -dakSiNa nA ghATa para rahenArI ekahalakI jAti che te zekelA meMdA (loMTa) va badhu bheguM karIne khAya che, tenI jema, eTale koI paNa bheLaseLa kare tyAre Ano tyAM nyAya tarIke upayoga thAya che. 2 AdipadathI nyAyasUtramAM tenA nimitta darzAvela che teno parigraha karavo tathAti "thAnanALAnAnAsaadRshyprigrhaashryaashrit-smbndhaanntryviyogaikkaaryvirodhaatishypraasivyvdhaansukhduHkhecchaa-dvessbhyaarthitvkriyaaraag nimittetha: cA, rU, 2/4ra praNidhAna-"tyAM meM zuM joyeluM?" tenA mATe ekAgra banatA paNa te padArtha yAda Ave che. tenA padArthanA kAraNathI, punaH abhyAsa karavAthI, liMga ke lakSaNa dekhavAthI-sAMbhaLavAthI tenA Azrayane dekhavAthI, jenI sAthe teno saMbaMdha te saMbaMdhanA zAnathI eka vastunI tarata ja-AMtara vinA rahela hoya tevI vastunA zAnathI-jema 101muM satra bolatA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 1/2/3 pramANamImAMsA asyA ullekhamAha tadityAkArA' sAmAnyoktau napuMsakanirdezastena sa ghaTaH, sA paTI, tat kuNDala mityullekhavatI matiH smRtiH| 68. sA ca pramANam avisaMvAditvAt svayaM nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt / nanvanubhUyamAnasya viSayasyAbhAvAnnirAlambanA smRtiH kathaM pramANam ? . jAgRta vAsanA smRtine utpanna kare che. pUrve jevAM purUSano anubhava karyo hoya tenAMthI janmelI vAsanA ApaNAM AtmAmAM cirasthAyI banI gayelI hoya che. te vAsanA samAna darzana = tene maLatI AvatI AkRtivALA purUSane jotAM jAgRta thAya che. ane "pelo mANasa meM varSo pahelAM ahIM joyelo' ityAdi rUpe smRti thAya che. gAmanuM nAma sAMbhaLatAM galIo jotAM tyAMnA derAsaranI smRti thaI jAya, tyAM derAsarane lagatA galIvi. padArthanuM darzana jinAlayadarzanathI janya vAsanAne jAgRta kare che. mATe ja vAsanAnI jAgRtine smRtino hetu kahyo che. A smRtino ullekha kevI rIte thAya te darzAve che. "te" evA svarUpathI arthAt smRtino AkAra che, sAmAnyanI vivAlAthI "tata ema napuMsakaliMgamAM nirdeza karyo che. tethI ghaTaH - pelo ghaDo, sA zATikA-pelI sADI, tat kuMDala peluM kuMDala evA ullekhavALI badhI mati buddhi-jJAna te smRti rUpa jANavuM. tat no ullekha hoya to ja smRti ane sA'nA ullekhane smRti na kahevAya AvA bhramamAM koI nA paDe. 8. te smRti pramANabhUta che, kAraNa ke smRti janya pravRttimAM visaMvAda dekhAto nathI, jemake pote jAte mUkelI vastune yAda karatAM smRta thayelA dravyakSetra AdinA AdhAre te vastunI zodha karatA te vastu tyAM ja maLI Ave che. emAM gaDabaDa thatI nathI. jo mRta dezAdi khoTA hota to tyAM te vastu ApaNane prApta paNa na thAta. jema bhama jJAnathI chIpalAne cAMdI mAnatA tyAM cAMdI prApta thatI nathI. zaMkAkAraH smRtino viSaya vartamAnamAM anubhava karavAmAM Avato nathI. pUrva anubhUta padArtha ja smRtino viSaya banato hoya che. je viSaya vartamAnamAM hAjara na hoI zake eTale viSayanA AlaMbana vinAnI (nirAlambaviSayavALI) smRtine pramANabhUta kevI rIte manAya? A 1 abhyAsadazApannAyAM guNanAdau tadityAkArAbhAvAt prAyikamidam / 2 kuNDami0-De0 / 3-0vatI smR0-De0 / 4 . avisaMvAditvamasyA [a]siddhamiti cedityAha / sAMbhaLatA 100-102nuM sUtra yAda AvI jAya che. pitAno viyoga thatA temanI yAda AvyA karatI hoya che. je banne kArya eka ja kAraNanA hoya tevA kAryanA jJAnathI, potAnI virodhI padArthanA jJAnathI, viziSTa jinAlaya jotA- prApta thatA, vyavavadhAna =jenAthI potAnuM AMtaru paDatu hoya tenA jJAnathI, sukhamAM puNyakarma yAda Ave, mitravarga yAda Ave, duHkhamAM pApakarma yAda Ave, - prabhu yAda Ave. icchA thatA / dveSajAgatA, bhaya lAgatA (corano bhaya lAgatA pulisayAda Ave) te padArtha meLavavAno bhAva thatA, pUjAnA rAgathI=viziSTa sAmagrI-pUjAnI upayogI sAmagrI phaLa-phULa vi. yAda Ave che. temaja dharma-puNyanA kAraNe dharma ArAdhanA yAda Ave, adharma-pApanA kAraNe mojazokha yAda Ave. A tatu abhyAsadazAmAM roja gokhIne pAkuM karI devAmAM Ave tyAre saDasaDATa bolI devAya che, "tyAM te gAthA huM bolu chuM" ityAdi rUpe "tata" no AkAra nathI paNa paDato mATe "tatahatyAkAranI prAyika vAta samajavI.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/3 135 / naivam, anubhUtenArthena sAlambanatvopapatteH, anyathA 'pratyakSasyApyanubhUtArthaviSayatvAdaprAmANyaM prasajyeta / svaviSa yAvabhAsanaM smRterapyaviziSTam / vinaSTo viSayaH kathaM smRterjanakaH ? tathA cArthAjanyatvAnna prAmANyamasyA iti cet, tat kiM pramANAntare'pyarthajanya tvamavisaMvAdaheturiti vipralabdho'si? / maivaM muhaH, yathaiva hi pradIpaH svasAmagrIbalalabdhajanmA ghaTAdibhirajanito'pi tAn prakAzayati, [A vAta nyAyamaMjarImAM karI che. jyAre kanjalIkAre prazastapAdabhASyanI TIkA kandalImAM tenuM Visna yu cha / ye tvanarthajatvAt smRterapramANyamAhuH teSAmatItAnAgataviSayasyAnumAnasyAprAmANyaM syAditi tuSaVK kandalI pR. 257 (gRhItagrAhI hovAthI teo (mImAMsaka) smRtine aprAmANya mAne che). pha yajJazAnA satItavallitI sattatamavanvI "A anumAnane apramANita mAnavu paDaze, kAraNa ke ahIM paNa viSaya nAza pAmela che, atyAre to dhUma nathI ane vahi nathI, mAtra kALAza joIne A anumAna karavAmAM AvyuM che.] samAdhAna : AvuM na kahevAya, anubhUta padArtha smRtino viSaya banato hovAthI smRti nirviSayaka nathI. chatAM paNa tene apramANa mAnazo to je pratyakSano viSaya anubhUta padArtha che, tevuM pratyakSa paNa apramANa mAnavuM paDaze. je ghaDo pahelA anubhavyo hoya tenuM ja pharI pratyakSa thAya che, tyAre tenA - viSayanA eka dezanuM AlaMbana nathI levAyuM chatAM te kAMI khoTuM nathI. pote phonathI vAta karato hoya AMkha phona tarapha hoya ane AMgaLI ciMdhIne A tamAruM sAhityanuM pustaka laI lo (je kSaNa pahelA pote joyeluM che) eTale potAnI AMkhathI tenuM AlaMbana nathI leto chatAM sAhityanA pustaka tarIke ja teno anubhava to kare ja che. ema eka apekSAe pratyakSa paNa nirAlaMbana che, chatAM kAMI apramANita nathI. "A" IdetArUpe bhAsa thato hovAthI tene smRti ke pratyabhijJA na kahevAya. zaMkAkAra : bhAI ! tyAM to potAnAM viSayano ja pratibhAsa atyAre paNa thAya che, mATe pratyakSane to pramANabhUta ja kahevAya. samAdhAna: smRtimAM vaLI kayAM bahArano viSaya pratibhAsa pAme che? eTale smRtino je viSaya che te ja (ke je pUrve anubhUta che) padArtha smRtimAM pratibhAsa pAme che. anubhUtavinAno eka paNa viSaya smRtimAM Avato nathI, mATe smRti saviSayaka hovAthI pramANabhUta ja che. vaLI je jinAlayanuM smaraNa thAya tyAM javAthI tenI prApti paNa thAya che. sAva khoTo viSaya hoya, nirviSaya hoya to AvI saMvAdI pravRtti na ghaTe. 1 yadyanubhUtenArthena sAlambanatve'pi smRteraprAmANyamAtiSThase tadA pratyakSasyApi kiM nAprAmANyaM bhavediti ekoddezena tasyApi nirAlambanatvAt / 2 anubhUtaviSaya0 / 3 arthajanyatvAt jJAnasya prAmANyAbhyupagame marumarIcikAdau jalajJAnamapyarthajanyatvAt pramANaM thana . 1 kSaNa pUrvanA tenA kALAdi-rUpAdi paryAya sUma rIte rUpAntara pAmI gayA che, chatAM ApaNe te rUpe ghaTano pharI anubhava karIe chIe, eTale ahIM rUpAdi paryAya rU5 ekadezanuM AlaMbana nathI chatAM A pratyakSane koI khoTu kahetuM nathI; athavA to bIjIvAra jJAna karatA pramAtA pUrva anubhUta badhA paryAyanuM AlaMbana nathI leto, chatAM teno anubhava kare che. jemake pahelA tame kholIne barAbara phAIla joI "A sAhityanI phAIla che" e to anubhava kare, pachI A badhu kholIne joyA vinA "A sAhityanI phAIla che" AvuM pratyakSa kare che, ahIM pUrve badhA paryAya anubhavelA che, paraMtu temanuM ahIM AlaMbana nathI lIdhu chatAM teno anubhava kare che.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 /1/2/3 pramANamImAMsA tathaivAvaraNakSayopazamasavyapekSendriyAnindriyabalalabdhajanma saMvedanaM viSayamavabhAsayati / "nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNam nAkAraNaM viSayaH" iti tu pralApamAtram, yogijJAnasyAtItAnAgatArthagocarasya tadajanyasyApi prAmANyaM prati vipratipatterabhAvAt / kiJca, smRteraprAmANye'numAnAya datto jalAJjaliH, tayA vyApteraviSayIkaraNe tadutthAnAyogAt, zaMkAkAra - sarvathA nAza pAmelo viSaya smRtino janaka kevI rIte bane? eTale artha janya na hovAthI smRti pramANa nathI. samAdhAna - "zuM "padArthathI janya hovAnA lIdhe ja bIjA pramANamAM paNa avisaMvAda Ave che." evuM - mAnatA ho to tame koIthI ThagAI gayA cho. AvAM mohamAM phasAzo mA. jema dIvo tela, vATa vagere potAnAM kAraNothI utpanna thAya che. paraMtu kAMI ghaTAdithI pedA thato nathI. chatAM te ghaTAdine dIvo prakAzita kare che. te ja rIte tAdaza AvaraNa-kSayopazamanI sApekSa Idriya ane mananI sahAyatAthI utpanna thanAruM jJAna ghaTAdi viSayane prakAzita kare che. jevo potAno kSayopazama ane upayoga te pramANe idriya ane mana kAma kare che. tethI koIkane jJAna spaSTa thAya, koIkane jhAMkhu ane koIne khoTuM paNa jJAna thAya che. zaMkAkAra - (bauddha) "anvaye vyatirekane nahi anusaranArane kAraNa na kahevAya ane je jJAnanuM kAraNa nathI, te jJAnano viSaya paNa na banI zake." jyAM jyAM jJAna che tyAM tyAM viSaya hoya A anvaya kahevAya, jyAM viSaya nathI tyAM jJAna paNa na hoya A vyatireka kahevAya. jyAM jyAM dhUma tyAM tyAM vati ane jyAM vanyabhAva tyAM dhUmAbhAva che. to agni dhUmanuM kAraNa kahevAya. tema uparokta anusaraNa thAya to viSaya jJAnanuM kAraNa nizcita bane. jyAre tamArA (jainonA) kahevA pramANe vyatireka vyabhicAra Avyo. viSaya nathI chatAM jJAna pedA thAya che. paNa "je kAraNa na bane te viSaya paNa na banI zake." A vAtanuM zuM karazo? samAdhAna : bauddhanuM A kathana pralApa mAtra che. yogionuM jJAna bhUtakALanAM vinaSTa padArthane ane anAgata anutyanA padArthane viSaya karI jANe che. eTale te padArtha vartamAnamAM hayAta na hovAthI jJAna padArthathI janya to nathI, chatAM te yogIjJAnane pramANabhUta mAnavAmAM koI vikhavAda karatuM nathI. vaLI smRtine apramANa mAnazo to anumAnane tilAMjali apAI samajo, tenI pramANatA choDI devI paDaze. arthAtu anumAnano ja 1 vyApteragrahaNe'grahaNaM tvapramANatvAt / / 1 atha pratibhAsamAnArthajanyaM pramANamiSyate tadAnumAna na syAt pramANam / anumAna hyAnarthasAmAnyapratibhAsi, na ca tena janyam, bhavanmate sAmAnyasyAvastutvAt / yat pramANaM tadanarthajanya tadarthaja)meveti ativyApti (vetivyApti )rapi duSTa svasaMvedanapratyakSeNa vyabhicArAta taja yAtmayA, 1 4 sena acam | jaina : - artha janya hovAthI zAnanuM pramANa mAnatA ho to jhAMjhavAnA jalanA jJAnane pramANa mAnavuM paDaze. kA. ke. te paNa sAme camakatI retI-padArthamAMthI pedA thAya che. bauddhaH jeno pratibhAsa thato hoya tevA arthathI janyajJAna pramANa kahevAya, ahIM to jalano pratibhAsa che, ane jyAre zAna to raNanI retIthI janya che. jainaH bhale! Ama mAnavAthI pUrvokata ApattinA sakaMjAmAMthI chaTakI gayA, paraMtu navI ApattinI cuMgAlamAM tame phasAI javAnA. kA. ke. anumAnamAM je anartha arthabhUta sat nathI evA sAmAnyano pratibhAsa hoya che. kema ke paramArthasatu padArtha to mAtra nirvikalpano ja viSaya bane che. ahIM agni vagere vyAptijJAnathI je sAmAnya rUpe mAtra bhAsa thAya che tenuM anumAna thAya che. paraMtu anumAna te sAmAnyathI janya nathI, ke. ke. tamArA matamAM sAmAnya avastunuccha che, tenAthI koI pedA nA thaI zake. ane navI "je je pramANa che te artha janya hoya che" AvI vyakti paNa duSTa che. kA. ke. svasaMvedana pratyakSa dvArA (sAthe) vyabhicAra Ave che, svasaMvedana potAnA svarUpane ja viSaya banAve che. paraMtu pote kAMI potAnA svarUpathI janya nathI, tevuM saMbhavatuM na hovAthI kA. ke. jyAM sudhI pote pedA na thAya, tyAM sudhI potAnuM svarUpa astitva dharAvatuM ja nathI to pachI te potAne-svasaMvedana jAnane kyAMthI janma Ape?
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/4 137 liGgagrahaNa-sambandhasmaraNapUrvakamanumAnamiti hi sarvavAdisiddham / tatazca smRtiH pramANam, anumAnaprAmANyAnyathAnupapatteriti' siddham // 3 // 69. atha pratyabhijJAnaM lakSayatidarzanasmaraNasambhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatprati yojItyAvilananuM pratyajJAnam III 6 10. 'darzanam' pratyakSam, 'smaraNam' smRtistAbhyAM sambhavo yasya tattathA darzanasmaraNa kAraNakaM sakalanAjJAnaM 'pratyabhijJAnam' / tasyollekhamAha-'tadevedam', sAmAnyanirdezena napuMsakatvam, sa evAyaM ghaTaH, saiveyaM paTI, tadevedaM kuNDamiti / tatsadRzaH' gosadRzo gavayaH, tadvilakSaNaH' govilakSaNo mahiSaH, uccheda thaI jaze. kAraNa ke smRtithI jo vyaktine viSaya banAvavAmAM na Ave to vyAptithI utthAna pAmanAruM anumAna kevI rIte thaI zake? eTale bauddhanA mate naSTa padArtha smRti rUpa jJAnano viSaya na banI zake." "pUrva anubhUta vyAptinAM viSayabhUta dhUma agni vagere liMga atyAre vyAmi smRtinAM kAraNa banatAM nathI." naSTa thayelA hovAthI."vaLI vyAptismaraNa parvatanI taLeTImAM karavAnuM che, ane dhUma-agni je pUrve anubhavyA hatA te to rasoDAmAM gaI kAle joyelA eTale bhinna deza-kAla hovAthI kAraNa-janaka nA banI zake. have jo smRtimAM vyAptina Ave,-vyAptinuM smaraNa na thAya to vyaktinAM AdhAre pedA thanAra anumAnano to meLa ja kyAMthI bese? eTale anumAna paNa pedA thaI zakaze nahi. ema koI paNa anumAna thatuM aTakI jaze. kAraNa ke "anazAna to liMga jJAna ane vyApti-avinAbhAvasaMbaMdha nA smaraNa pUrvaka ja pedA thAya che" A siddhAMta sarva vAdIone mAnya che. tethI e sAbita thaI gayuM ke smRti paNa pramANabhUta che, kemake anyathA anumAna pramANabhUta na banI zake. jenuM kAraNa khoTavALuM (apramANa) hoya tajajanya kArya avazya khoTavALuM ja (apramANa) ja hoya. joDa-bAkImAM bhUla hoya to javAbamAM khoTa Ave ja II 9 have pratyabhijJAnanuM lakSaNa batAve che..... darzana ane smaraNathI utpanna thanAra "A teja che" "A tenA sarakhu che" "A tenAthI vilakSaNa che" "A teno pratiyogI che," ityAdi saMklanAtmaka jJAna pratyabhijJAna che III 10 darzana eTale pratyakSa ane smaraNathI udbhava che jeno te. eTale ke pratyakSa ane smaraNa kAraNavALuM saMkalanAtmaka jJAna pratyabhijJAna che. pUrvApara dravya kSetra kAlAdino saMbaMdha joDI Apavo te saMkalana kahevAya. jema A te ja che' ahIM pUrva je anubhavyuM hoya teno saMbaMdha purovarsI padArthamAM joDI devAmAM Avyo che. ahIM sAmAnya nirdeza mATe "ta' pada mukyuM che. tethI teja A ghaDo che" "A teja sADI che" "A pelo kuMDa che? rojhA 1riti ||ath mu.pA / 2 kacidavyastAbhyAmapi yathedamasmAdbhinamityAdikaM pratyabhijJAnaM darzanAdeva smaraNarahitAt / tasmAt bhinnamityAdikaM kevalAdeva smaraNAt pratyabhijJAnam / 3 madIyena gRhasthitena gavA sadRzo'yaM gavaya ityAdikam[atra TippaNakAreNa ubhayakAraNakatvaM udAhatam-sampA0] | 4 ekatvasAdRzyavasadRzyAdinA'rthadvayaghaTanaM saGkalanA / 1 avinAbhAva vyAptithI mAtra eTalo ja khyAla Ave ke jyAM rajoharaNa hoya tyAM sAdhu hoya, paNa jyAM sudhI pakSamAM teno upasaMhAra na thAya eTale A vyakti pAse paNa sAdhu vyApya rajoharaNa che" AjzAna na thAya tyAM sudhI nigamana "mATe A paNa sAdhu ja che" evuM jJAna na thAya. mAtra vyAptinA smaraNathI vyaktimAM sAdhunuM bhAna thaI zakatuM nathI. ane pakSamAM tenuM = sAdhunI sAthe vyAtivALo rajoharaNa che" AvuM jJAna thavuM jarUrI che. kA.ke. jyAM sudhI banne vaccenI vyAptino bodha na thAya, to sAdhu vyApyarajoharaNa che" e jJAna kema saMbhave? anumiti zAna vANijJAnanI pachI thAya che, mATe vyAmi e karaNa ane anumiti kArya bane che.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 /1/2/4 pramANamImAMsA 'tatpratiyogi' idamasmAdalpaM mahat dUramAsannaM vetyAdi / 'Adi' grahaNAt "romazo danturaH zyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra cipiTaghrANastaM caitramavadhArayaH // " [nyAyama0 pR0 143] "payombubhedI haMsaH syAtSaTpA dairdhamaraH smRtaH / saptaparNastu vidvadbhirvijJeyo viSamacchadaH // paJcavarNa bhavedranaM mecakAkhyaM pRthustanI / yuvatizcaikazrRGgo'pi gaNDakaH parikIrtitaH // " ityevamAdizabdazravaNAt tathAvidhAneva caitrahaMsAdInavalokya tathA' satyApayati yadA, tadA tadapi saMkala'nAjJAnamuktam, drshnsmrnnsmbhvtvaavishessaat|| gAyanA jevuM che, eTale gAyanuM smaraNa karI purovarsI gavaya piMDa joI temAM sAdezya anubhavI (nuM saMkalana) karIne "A gavaya che' evuM jJAna pedA thAya che. gAyathI vilakSaNa bheMsa che ahIM gAyamAM je anubhavyuM hatuM tevuM emAM nathI jovAtuM eTale purovarsInA darzana sAthe pUrva anubhUtanuM smaraNa paNa lAgu paDe che. kAraNa ke vilakSaNa to anubhUtanA AdhAre ja mAne che. nahIMtara pachI te zenAthI vilakSaNa che? kA.ke. te sApekSa padArtha hovAthI anyanI apekSAthI ja potAnuM bhAna karAvI zake. tatpatiyogI A AnAthI nAnuM che. ahIM pUrve je moTI vastu joI hoya tenuM smaraNa ane sAme rahelI vastunuM darzana jarUrI bane che. hrasvatva dIrghatva vagere sApekSa padArthanA saMbadhIne pratiyogI kahevAya che. sApekSa evA jJAna IcchA vigerenI apekSAe tatsaMbaMdhI padArthamAM viSayatA nAmano Agantukadharma Ave che, (te dharmImAM jJAnAdipAMcathI anya (sApekSa) padArthanI apekSAe je Agantukadharma Ave te dharmane pratiyogitA kahevAya che. jema ghaTamAM saMyogAdi saMbaMdha ke abhAvane laIne pratiyogitA Ave che, mATe ghaTa pratiyogI banyo. ema pharva = A piMDa smA = moTA padArthanI apekSAe nAno che eTale nAnApiMDamAM hasvatva(dharma) padArtha Avyo che. tethI te nAno piMDa hrasvatvano paNa pratiyogI kahevAya che.) ghaTAbhAva vigere abhAva ane saMyoga vi.saMbaMdhane AzrayI paNa pratiyogInuM saMkalana thaI zake che. ghaTano saMyoga che mATe saMyogapadArthano ghaTasaMbaMdhI-pratiyogI bane che, tema ghaTanuM hrasvata ema hrasvatvano saMbaMdhI ghaTa che mATe hrasvatvano pratiyogI ghaTa bane che. ema tat = dUtve, tIrthatyaM vagere Avaze tenA pratiyogI rUpe ghaTAdinuM bhAna thAya che ema taRtiyogInuM bhAna thAya che, AvA jJAna mATe moTA piMDanuM smaraNa ane nAnApiMDa (ghaTa)nuM darzane Avazyaka hoya che. mATe AvA tatmatiyogI mallAmAM samAveza thAya che. A AnAthI moTuM che, A AnAthI dUra che ke najIka che'. ema sUtramAM grahaNa karela "Adi' zabdathI ruMvATAvALo, lAMbA dAMtavALo kALA varNavALo, bAvanIo, moTI vizAla AMkhavALo capaTA nAkavALo je hoya tene caitra samajavo. (nyAya paMpR. 143) haMsa dUdha pANIne judA pADanAra che, cha pagavALAne 2-05-50 2 tathA yAne satyA - 2 saMyamanu"- ! 1 pUrve aneka pena joI hoya pachI sAva alaga ja AkAra vALI pena jevAmAM Ave tyAre "te penothI A vilakSaNa che" evuM jJAna thAya che. ema parvanuM smaraNa jarUrI che. 2 "saMyogena bhUtaleghaTaH" A jJAna tamane pUrve thayeluM che ane tamane e paNa khyAla che, je Adheya hoya te saMbaMdhano pratiyogI kahevAya. temAMthI atyAre tame mAtra ghaDo joyo tyAre tamane jJAna thAya ke A ghaTa saMyogano pratiyogI che. athavA pUrve ghaTAbhAvanuM jJAna thayeluM hoya atyAre eja bhUtala upara ghaDo joyo tyAre tamane ghaTAbhAvano khyAla hovAthI tame tarata ja bodha karazo A ghaDo pelA ghaTAbhAvano pratiyogI che. saMyogAdi saMbaMdha ke abhAvanuM smaraNa thatA pratiyogInuM bhAna thAya che eTale ahIM paNa pUrvAparanuM saMkalana raheluM che. kA.ke. abhAvanA sabaMdhIne pratiyogI kahevAya.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/4 139 yathA vA audIcyena' kramelakaM nindatoktam 'dhikarabhamatidIrghavakragrIvaM pralamboSThaM kaThoratIkSNakaNTakAzinaM kutsitAvayavasannivezama paza"daM pazUnAm' iti| tadupazrutya dAkSiNAtya uttarApathaM gatastAdRzaM vastupalabhya 'nUnamayamartho'sya karabhazabdasya iti [ ya davaiti ] tadapi darzanasmaraNakAraNakatvAt saGkalanAjJAnaM prtybhijnyaanm| ____611. yeSAM tu sAdRzyaviSayamupamAnAkhyaM pramANAntaraM teSAM vailakSaNyAdiviSayaM prmaannaantrmnussjyet| velA: "upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhya sAdhanam / ta t pramApa vi thAt saMkSipratipatinam " nathI. rU. 20] bhamara jANavo, viSamacchedana-(saptaparNa nAmanuM jhADa) vidvAnoe sAta pAMdaDAvALo kahyo che, pAMcavarNavALuM mecakaratna kahevAya che. puSTa stanavALI yuvAna strI hoya che ane eka ziMgaDAvALo guMDo kahevAya che. AvAM dharmonuM prathama zravaNa kare che, ane caitra vi.ne jotA te badhAnuM smaraNa thAya che. eTale ahIM paNa saMkalana raheluM che. eTale "Adi zabdathI AvuM kayAMya paNa saMkalana dekhAtuM hoya te badhu jJAna pratyabhijJAna jANavuM. caitra, haMsa vagerene joine satyatAno anubhava kare che, eTale caitrAdinI bAbatamAM jevuM meM sAMbhaLyuM hatuM tevuM ja jovA maLyuM. ema darzana smaraNa dvArA A saMkalana ubhuM thatuM hovAthI badhuM pratyabhijJAna che. [abhAva ane saMbaMdha paNa sApekSa padArtha che. ghaTane joI pratiyogInuM bhAna thAya tema bhUtalane joI anuyogInuM bhAna thAya che. ema ahIM mUkela AdizabdathI anuyogInuM grahaNa thaI zake che, vaLI jemake pahelA mAmA bhANejane joyelA hoya/jANyA hoya atyAre sAme temAMthI bhANiyo jovA maLyo tyAre tarata ja ApaNane saMkalana thAya ke "A to temano bhANiyo che, ahIM paNa pahelA tenA mAmA-bhANiyAnA saMbaMdha rUpe joyA te yAda Ave ane pachI sAmenI vyaktimAM te mAmAno saMbaMdha joDavAmAM Ave che. ema smaraNa ane darzana hetuthI A jJAna pedA thAya che] pi.husvatva ke dIrghatvanA jJAnamAM smaraNa ane darzana be hetu kevI rIte? u. ahIM pramAtA pahelA eka padArthane jue, tyAra pachI anyane jovA lAge che, tyAre pUrve joyela padArtha sAthe sarakhAmaNI kare che ane tenI apekSAe sAmelAmAM alpa aNano samUha jovAthI sAmenA padArthamAM A tenAthI nAno che, AvuM jJAna pedA thAya che.] athavA jema uttara dizAno mANasa uMTanI niMdA karato ema bole ke lAMbI ane vAMkI DokavALo, labaDatA hoThavALo, kaThorane tIkhA kAMTA ne khAnAro, beDoLa aMgo vALo pazuomAM halkI koTIvALo hoya evA uMTane dhikkAra ho! te sAMbhaLI dAkSiNAtya - dakSiNadizAno mANasa uttara dizAmAM gayo. ane tevI vastu/pazu joIne jANayuM ke "uTa zabdathI vAcya A padArtha che, A jJAna paNa darzana ane smaraNa hetuthI thanArUM hovAthI saMkalanA jJAnarUpa pratyabhijJAna kahevAya che. upamAnano pratyabhijJAmAM samAveza 11. je naiyAyikoe sAdezyane viSaya banAvanAra upamAna nAmanuM bhinna pramANa mAnyuM che, paNa vilakSaNatAdinAM viSayavALuM paNa bhinna bhinna pramANa mAnavuM paDaze. kahyuM che ke prasiddha padArthanAM sAdharmathI aprasiddha padArthane jANavAnuM sAdhana te upamAna tasvaita -gAya bheMsa vagere prasiddha padArthanA jevI Doka vagere che. tenAthI visadaza dharmathI saMjJI-uSTra saMjJAvALAnuM pratipAdana karavuM tene kayuM pramANa kahevAze ? eTale tyAM vaidharmavALA piMDane-saMjJIne uMTa kahevAya che evA 1 atra udIcyena iti sucAru / 2 -0grIvapa0-tA0 / 3-0mapasadaM -mu0 0mapazabda-De0 / 4 nikRSTam / 5 tAtparya0 pR0 198 6 yadAha-tA0 / 7 sAdRzyasAdhanam /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140/1/2/4 pramANamImAMsA "idamalpaM mahad dUramAsannaM prAMzu' neti vA / thapekSattaH samaDaLe viparAthanA"tAram " [nathIrU. 22] rUti | 6 12. atha sAdharmyamupalakSaNaM yoga vibhA'go vA kariSyata iti cet, taIkuzalaH sUtrakAraH syAt, sUtrasya lakSaNarahitatvAt / yadAhuH "abhyAkSaramanniAI sAvazitopuSamA asto bhamanavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH // " astobhamanadhikam / 6 13. nanu 'tat' iti smaraNam idam' iti pratyakSamiti jJAnadvayameva, na tAbhyAmanyat pratyabhijJAnAkhyaM prmaannmutpshyaamH| saMzAsaMzinA saMbaMdhajJAnane zuM kahezo? to prasiddha padArthanAM vaidharmathI aprasiddha padArthanAM nAmanuM pratipAdana karanArane kayuM pramANa mAnazo? (laghIya 3-10) A AnAthI nAnuM che, moTuM che, dUra che, najIka che, uMcu che ke uMcu nathI, AvA sApekSa jJAna vikalpo je samakSa-sAme dekhAtA padArthamAM tenA pratipakSInI apekSAe utpanna thAya che, tenuM sAdhana-pramANa bhinna mAnavuM paDaze. (ladhIya. 3.13) 12. zaMkAkAra asAdharmyu te upalakSaNa che tethI vaidharmanuM paNa upamAnamAM grahaNa karI zakAya che. athavA sAdharma upamAna, vaidharma upamAna ema be vibhAga pADI devAnA. tethI uparokta jJAnomAM sAdhana bhinna mAnavA nahi paDe. samAdhAna : AvuM kahevAthI tamArAM sUtrakAra akuzaLa kahevAze. kAraNa emanuM sUtra sUtranAM lakSaNa rahita banI jAya che. kahyuM che. je alpa akSaravALuM hoya, asaMdigdha hoya, sArayukta hoya, sarvatomukhI hoya, "vaiNa" ItyAdi artha vagaranA akSarathI rahita hoya ene nirdoSa sUtra kahe che. astobha" vadhAre akSaro na hoya tevuM, sarvatomukhI = badhI rIte pUrNa, jevo artha sUtrathI kADhavAno Azaya sUtrakArano che tevo artha sUtra uparathI nIkALI zakAya temAM ApaNane koI zabdanI uNapa na lAge. zlokane pUro karavA mATe vaparAtA vai,Ne vagere vyartha zabdono jemAM nipAta na hoya te astobhamu. "satAdhana sAdhyAyananupamAnama" nyA.s. (1-1-2) A sUtramAM tamArA kahevA pramANe sAdharma e upalakSaNa che, tethI sAdhaccethI bhinna evA koI dharma ke jenAthI saMjJA saMzI saMbaMdhanuM jJAna thaI zakatuM hoya, tenuM paNa grahaNa karAya. eTale vaidharyethI tevuM jJAna karavuM te paNa upamAna. eTale satrathI Avo cokkasa nizcaya nathI thato ke sAdharmathI ja upamAna thAya. vaLI "upamAna eka jAtanuM che ke be jAtanu?" ema saMdeha rahyA kare che. ethI sUtranuM je asaMdigdha vizeSaNalakSaNa che, enI khAmI AvI. eTale saMdigdha sUtra racanA karavAthI nyAya sUtrakAra kANAda-akSapAda akuzaLa mAnavA paDaze. 1dIrgham / 2 apekSakA ghalpamahadAdivyApArAH / 3 akSanirapekSaM mAnasaM jJAnaM vikalpaH / 4 pramANAntaraM prApnoti / 5 upamAnamiti satrAvayavayogaH / 6 upamAnaM dvidhA sAdharmyato vaidhayaMtazceti vibhAgaH / 7 puraNArthavAdinipAtarahitamastobham / 1 vikalpano artha akSa nirapekSa mAnasa jJAna Avo kyo che, to sAme padAthe joIne A dIdhe, A hasva vigere thatuM jJAna akSa nirapekSa kevI rIte? u- AMkhathI mAtra sAmeno padArtha dekhAto hoya che, temAM nAnA moTAno vyavahArato pramAtA bannenI taratamatAno vicAra karIne pote tevuM mAnasa pratyakSa kare che. kA.ke. vastu kaMI hasvake dIrthanathI paraMtu pramAtA paraspara be vastune tulanAtmaka dRSTithI vicArIne jemAM alpa mUrta saMyoga jaNAya tene sva kahe che ane adhika mUrta saMyoga jaNAya tene dIrgha kahe che, A badhI mananIja vicAraNA dvArA ja thayuM ne, emAM kaMI AMkha tevI vicAraNA karI zakatI nathI. pahelA AMkhathI sAmenA padArthanuM darzana thayuM tyAre tenA mUrta saMyoganuM pramANa jaNAyuM, have bIjo padArtha joyo temAM mUrtasaMyoganuM pramANa jAmyuM, tyAra pachI pUrvanA pramANane yAdakarI tulanA kare to pahelo padArtha hasva jaNAya che, ema husvavigerenA jJAnamAM darzana ane smaraNa bane jarUrI che.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/4 141 naitadyuktam, smaraNapratyakSAbhyAM pratyabhijJAviSayasyArthasya grahItumazakyatvAt / 'pUrvAparAkAraikadhurINaM hi dravyaM pratyabhijJAnasya viSayaH / na ca tat smaraNasya gocarastasyAnubhUtaviSayatvAt / yadAhu: "pUrva pramitamAtre hi jAyate sa iti smRtiH / sa evAyamitIyaM tu pratyabhijJA 'tirekiNI // " [tattvasaM0 kA0 453] nApipratyakSasya gocaraH, tasya vartamAnavivarttamAtravRttitvAt / na ca darzanasmaraNAbhyAmanyad jJAnaM nAsti, darzanasmaraNottarakAlabhAvino jJAnAntarasyAnubhUteH / na cAnubhUyamAnasyApalApo yuktaH atiprasaGgAt / 614. nanu pratyakSamevedaM pratyabhijJAnam ityeke / naivam, tasya snnihitvaartmaanikaarthvissytvaat| "sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate cakSurAdinA" [zlokavA0 sUtra 4 zlo0 84] iti mA sma vismaraH / tato nAtItavartamAnayorekatvamadhyakSajJAnagocaraH / atha smaraNa"sahakRtamindriyaM 13. zaMkAkAra : "tatu te A smaraNa che. "idam' A pratyakSa che. mATe A to be jJAna thayA. A be zAnathI bIjuM koI juduM pratyabhijJAna nAmanuM pramANa ahIM jovA maLatuM nathI. samAdhAna - A tamAruM kathana ayogya che. pratyabhijJAnanAM viSayane jANavA smaraNa ane pratyakSa samartha nathI. pUrvApara paryAyamAM (sva) AkArathI eka ja svarUpe avasthita rahenAra dravya te pratyabhijJAnano viSaya che. te padArtha smaraNano viSaya banI zakato nathI, kAraNa smaraNato mAtra pUrva anubhUta padArthane ja viSaya banAve che jyAre ahIM to padArtha sAme dekhAya che. eTale be bhinna jJAna smaraNa ane pratyakSamAMthI koInI evI zakti nathI ke te pUrvAparanuM saMkalana karI zake. mATe pratyabhijJA atirikta pramANa mAnavuM ja rahyuM. kahyuM che ke pUrve pramAno viSaya banAvela-anubhUta padArthamAM ja "te che" e pramANe smRtiutpanna thAya che. "teja A che ema ekatvane jaNAvanArI pratyabhijJA tenAthI bhinna che. pUrvajJAna-smaraNathI AmAM jJAnanI mAtrA adhika che. (tattvasaM. kA. 453) A pratyakSano viSaya paNa nathI kAraNa te to vartamAna paryAyane ja viSaya banAvanAra che. "smaraNa ane pratyakSa bhinna bIjuM koI duniyAmAM jJAna ja nathI" evuM nathI. kema ke darzana ane smaraNa pachI utpanna thanAra anya navA ja jJAnano anubhava thAya che. anubhavamAM AvanArano nakAra bhaNavo te yogya nathI. evo apalApa karatA koI paNa ThekANe apalApa karavAno prasaMga Avaze. jemake jinAlayamAM prabhu pratimA jovA chatAM apalApa karavAnuM, pelo kahe mAruM zarIra bahu baLe che mane tAva Avyo lAge che. chatAM "jA! mAre tArI vAta nathI mAnavI, ema niSedha karI deze ane AvuM karavAthI jagatano vyavahAra khoravAI jaze. 14. vaizeSikowtyabhijJAna to pratyakSa jJAna ja che. jainA A kahevuM yogya nathI, kAraNa pratyakSano Idriya saMbaddha ane vartamAnakAlIna padArtha ja viSaya hoya che. zlokavArtika sUtra 4 zlo-4)mAM kahyuM che ke (pratyakSa) cakSu vagere Idriyo saMbaddha ane vartamAna padArthane ja grahaNa kare che "A tame bhUlo mA" tethI bhUtakALa ane vartamAnanAM ekIkaraNa ke saMkalanane pratyakSa jJAnano viSaya nA kahI zakAya. 1 tadevedamityatrakatvaM viSayaH, gosadRzo gavaya ityatra tu sAdRzyam / 2 yadAha-tA0 / 3 pUrvapravRttamA0 mu-pA / 4 pUrvapramitamAtrAdadhikA / 50sya tasya vida-0De0 / 6 tasyeti pratyakSasya / 7 vivartaH pariNAmaH paryAyaH iti yAvat 180manyajJA0-De0 / 9 vaizeSikAdayaH 10 cakSurAdIndriyasambandhi / 11 sahAyam /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 |1/2/4 tadekatvaviSayaM pratyakSamupajanayatIti pratyakSarUpatAsya gIyata iti cet, na, svaviSa'yaviniyamitamUrterindriyasya viSayAntare sahakArizatasamavadhAne'pyapravRtteH / nahi parimalasmaraNasahAyamapi cakSurindriyamaviSaye gandhAdau pravartate / aviSayazcAtItavartamAnAvasthAvyApyekaM dravyamindriyANAm / nApyadRSTasahakArisahitamindriyamekatvaviSayamiti vaktuM yuktam uktAdeva hetoH / kiMJca, adRSTasavyapekSAdevAtmanastadvijJAnaM bhavatIti varaM vaktuM yuktam / dRzyate hi svapnavidyA disaMskRtAdAtmano viSayAntare'pi viziSTajJAnotpattiH / nanu yathAJjanAdisaMskRtaM cakSu sAtizayaM bhavati tathA smaraNasahakRtamekatvaviSayaM bhaviSyati / naivam, indriyasya svaviSayAnatilaGghanenaivAtizayopalabdheH, na viSayAntaragrahaNarUpeNa / yadAha bhaTTaH 1 "yazcApyatizayo dRSTaH svArthAnatilaGghanAt / dUra sUkSmAdidRSTau syAt na rUpe zrotra vRttitaH // [ zlokavA 0 sUtra0 114] iti / tat sthitametat viSayabhedAtpratyakSAdanyatparokSAntargataM pratyabhijJAnamiti / pramANamImAMsA zaMkAkAra : smaraNanI sahAyatA pAmela iMdriyoja ekatva viSayaka pratyakSane pedA kare che, mATe AvAM jJAnane pratyakSa rUpa ja manAya che. samAdhAna : jenI zakti dazyamAna AkRti=svaviSaya evA vartamAnakAlIna rUpAdimAM maryAdita thayelI che' evI IMdriya seMkaDo sahakArI maLI Ave to paNa anya viSayane grahaNa karavA pravRtta thai zakatI nathI. sugaMdhanA smaraNanI sahAyatA pAmIne kAMi AMkha potAno aviSaya evA gaMdhAdine grahaNa karavA pravRtta thai zakatI nathI. atIta vartamAna avasthA kALamAM vyApI evuM eka dravya iMdriyano viSaya nathI. "sAme ghaTa dekhAya che" iMdriya mAtra eTaluM ja jANe, paNa "meM pUrve joyo hato, te ja A ghaDo che." evuM bhUtakALa sahita vArtAnika jJAna karI na zake. zaMkAkAra : adRSTanI sahAyatAthI IMdriya ja ekatva-viSayaka-jJAnane pedA kare che. samAdhAna H Ama kahevuM barAbara nathI, pUrve kahyuM tema iMdriyano viSaya na hovAthI iMdriya tenuM jJAna na karI zake. zaMkAkAra : cAlo bhAi ! tame kaho temA paNa AtmA to ardaSTanI sahAyatAthI traNe kAlane viSaya banAvI zake che. eTale adRSTanI apekSAthI AtmAne tevuM jJAna thAya che. ema mAnIe AmAM to tamane vAMdho nathIne ? samAdhAna : A to kahevuM bahu sArUM che, svapna ane vidyA vagerenA saMskArathI AtmAne gaMdhAdi anya viSayanuM paNa viziSTa jJAna utpanna thAya che, paNa kAMi te viziSTa jJAnane pratyakSa nathI kahevAtuM, ane te iMdriyano viSaya nathI banatuM. ame paNa pratyabhijJAthI je jJAna thAya che te AtmAne ja thAya che, ema ja mAnIe chIe, ane jene tAdeza karmano kSayopazama thayo hoya tene ja AvuM jJAna thAya che, e amane mAnya ja che. zaMkAkAra : jema aMjana vagerethI saMskRta thayela AMkha sAtizayavALI arthAt viziSTa tejasvI bane che. tema smaraNanI sahAyatA pAmI IMdriya ekatvane jANI zakaze. samAdhAna H AvuM nathI, iMdriyamAM dekhAto atizaya svaviSayane uparavaTa jai bahAra lAgu paDato nathI. je mANasa thoDu jhAkhuM ke najIkanuM joto hato te aMjana vagere lagADavAthI spaSTa ane dUranAM rUpI padArthane ja dekhI zake. nahiM ke arUpI ke vyavahita padArthane. 1 svaviSayavArtamAnikarUpAdau / 2 viSayAntare gandhAdau / 3 adRSTaM bhAgyaM karmetyarthaH / 4 viSayAntarApravRttirUpAddhetoH / 5-0dyAsaM0De0 / 6 nahi saMskRtamapi cakSurgandhAdigrahaNe zaktam / 7 svaviSaya0 / 8 dUrasUkSmAdidarzanena cakSuSo'tizayo bhavati, na zravaNasya, rUpaviSayeSvavyApArAt / 9 nahi rUpe zrautrI vRtti: saMkrAmati / 10 viSayabhedAdityayaM hetuH /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/4-5 143 6 15. na caitadapramANam visaMvAdAbhAvAt / kvacidvisaMvAdAdaprAmANye pratyakSasyApi tathA prasaGgo durnivAraH / pratyabhijJAnaparicchinnasya cAtmAdInAmekatvasyAbhAve bandhamokSavyavasthA nopapadyate / ekasyaiva hi baddhatve muktatve ca baddho duHkhitamAtmAnaM jAnan muktisukhArthI prayateta / bhede tvanya eva duHkhyanya eva sukhIti kaH kimarthaM vA prayateta ? / tasmAtsakalasya dRSTAdRSTavyavahArasyaikatvamUlatvAdekatvasya ca pratyabhijJAyattajIvitatvAdbhavati pratyabhijJA pramANamiti // 4 // hu 6. mohaca nakSAmAi upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnam UhaH // 5 // kumArila bhaTTa zloka vArtika (glo.vAsu.zlo114)mAM kahe che ke IMdriyamAM je atizaya Ave che, te potAnAM viSayane ullaMghana karIne jovAmAM Avato nathI. AMkhano atizaya dUra ke sUkSmavastune jovAmAM kAma lAge. paraMtu atizayanA lIdhe kAMI rUpa jovAmAM zrotraMdriya kAma AvatI nathI. tethI A nakkI thayuM ke viSayamAM bheda hovAthI pratyakSathI juduM ja parokSamAM samAviSTa thanArUM pratyabhijJAna che. 15. pratyabhijJAna apramANa to nathI kAraNa ke tenA viSayamAM visaMvAda nathI dekhAto. jo kyAMya visaMvAda jovA mAtrathI pratyabhijJAnane apramANa mAnazo to pratyakSa paNa apramANa mAnavuM paDaze. kAraNa ke pratyakSathI joyela padArtha - jhAMjhavAnA jaLa vageremAM paNa visaMvAda jovA maLe che. AtmA vagerenuM pratyabhijJAnathI pratIta thayela ekatvane (huM teja A AtmA chuM, jeNe AvuM karma karela AvI ekatva pratItine)jo na mAno to baMdha mokSanI vyavasthA baMdhabesI zakaze nahi. je karmathI baMdhAya che te ja mukta thAya che, eTale bannenAM AtmA eka ja che, evuM mAnavAmAM Ave to ja karmathI baMdhAyela jIva potAne duHkhI jANI mokSa sukhano abhilASI banI chUTavAno prayatna kare che (karaze) jo baMne judA judA hoya arthAtu baMdhAya pote ane chuTavAnuM bIjAne hoya to sukhI evo koNa athavA zA mATe chUTavAno prayatna kare ? jelamAM pote jAya ane pachI kAMI bIjAne choDAvavA prayatna kare, ke potAne choDAvavAno? jo pUrvottara ba-mukta paryAyamAM AtmA bhinna hoya to duHkhI bIjo ane sukhI bIjo bane, to koNa konA mATe prayatna karaze? tethI "badhA deSTa adaSTa vyavahAra dravyagata ekatvanA mULavALA che" AvuM ekatvanuM jIvana (jJAna) pratyabhijJAne AdhIna che, Avo ekatvano bodha pratyabhijJAnA AdhAre ja jIvI zake che. mATe pratyabhijJA pramANa che "A teja huM AtmA chuM je meM pUrve karmo karyA have mAre ja bhogavavAnA che." ema atIta AtmAnuM saMkalana vartamAna sAthe karavAmAM Ave che, smaraNathI mAtra pUrvano AtmA yAda Ave paraMtu vartamAna sAthe te joDANa karAvI nA zake jo 16. have UhanuM lakSaNa batAve che. upalabhya ane anupalalma nA nimite thanArUM vyAmi jJAna Uha arthAt tarka kahevAya che. ApaNA 1 yathA + fo gara (?) 2 3 vAta 3-0rati - 1 4 -07 kaca - 1
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 1/2/5 pramANamImAMsA 6 17. 'upalambhaH' pramANamAtramatra gRhyate na pratyakSameva anumeyasyApi 'sAdhanasya sambhavAt, pratyakSavadanumeyeSvapi vyApteravirodhAt / 'vyAptiH' vakSyamANA tasyA 'jJAnam' tadgrAhI nirNayavizeSa 'uuhH'| 17. upalakSma' zabdathI dareka pramANanuM grahaNa karavAnuM che, nahi ke mAtra pratyakSanuM, kAraNa ke anumeya paNa sAdhana-liMga saMbhave che. pratyakSanI jema anugeya padArthomAM paNa vyAptino virodha nathI. vyAsa viSe AgaLa kahevAnA chIe, tenuM jJAna tene grahaNa karanAra vizeSa nirNaya te Uha, tarka jema dhUmane pratyakSa joI vahni sAthe tenI vyApti nizcita karavAmAM Ave che. tema hitAhitaprApti-parihAra pravRttinA AdhAre caitanyanuM anumAna karI tenAM AdhAre caitanya sAthe AtmAnI vyAnuiM smaraNa karI AtmAnI siddhi karAya che. upalaMbhaanupalaMbhanA nimitte kahevAtI vyAtinuM nizcAyAtmaka jJAna te Uha-tarka kahevAya. [pahelA dhUma joyo tyAM sAthosAtha vahni joyo A upalaMbha thayo ane jyAM vahni nathI tyAM dhUma paNa jovA nathI maLato te anupalaMbha, A bannenuM saMkalana eka ja pramAtA kare che, tyAre tene je eka vikalpa-vicAraNA pedA thAya che ke "vaddhi vinA dhUma rahI na zake nahItara vahni na hoya tyAM paNa dhUma jovA maLata, basa AvI vyApti magajamAM phITa thavI tenuM nAma tarka. ahIM A dhyAna rAkhavuM ke mAtra vyAptijJAna tarka =Uha nathI. paraMtu uparokta nimittathI pramAtAne AvI avinAbhAvI vicAraNA pedA thAya tyAre ja tarka kahevAya. ema mAtra upalaMbha ke anupalaMbha thAya, paNa tenA AdhAre potAnI buddhi doDAvI AvuM avinAbhAvanuM jJAna pedA na thAya to te tarka nathI. eTale upalaMbha ane anupalaMbhanA prabhAve "Ama na hoya to Ama paNa na hoI zake" tethI "jyAM dhUma che tyAM vahni hoya ja che" AvI buddhi jAgRta thavI te tarka che.]. [upalaMbha ane anupalaMbha pratyakSa thAya che, tema anumAna ke AgamathI upalaMbha anupalaMbha karIne paNa vyApti jJAna pedA karIe te paNa tarka che. jema viSayAsaktinI alpatA ApaNane vyaktinIceSTAthI anumeya che, kA.ke. viSayAsakticittavRtti rUpe che ane anyacittavRtti pratyakSa yogya nathI, have pUrvanA zAstrIya dabaMtamAM joie ke alpaviSayAsaktivALA jaldI mokSe jAya che A upalaMbha thayo, ane tIvra AsaktivALAno lAMbo saMsAra hoya che. tenAthI te pramAtAne buddhi jAgRta thaze ke "alpaviSayAsakti vinA Asanasiddhika na hoI zake have pramAtA sAmenI vyaktimAM tenI rItabhAtathI prathama viSayAsaktinI alpatAnuM anumAna karI, tevA anumeya hetu dvArA AvuM anumAna karaze ke A mAsanasaddhi: matyaviSayAsamittAt ahiM anumeya sAdhanathI vyAptijJAna thayuM kahevAya. teja rIte zabdane anitya siddha karavA kRtakatva hetumUkavAno che, paNa zabda to koIthI 1 zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM hi sAdhanam pratyayabhedabheditvenAnumeyam / 2 A bAdhyAdibhAvena sandihyamAne dhUme'gneranumeyasyApi sAdhanatvaM vakSyate / TI-A yAkhyAtimAbena - dUrathI dekhatA dhuMdhaLu dhuMdhaLu goTA rUpe AkAzamAM uDatu kaMIka dekhAtuM hatuM, tyAre A bASpa che ke dhUmADo evo saMdeha paDyo, evA bASpAdirUpe saMdigdhadhUmamAM paNa AMkhanI baLatarA-AMsu TapakavuM vagerethI (bASpathI to AvI baLatarA na thAya, paNa "dhUmADo hoya tyAM baLatarA thAya che" AvI vyAptithI) dhUmanuM anumAna karyuM. tevA dhUmamAM paNa anumeya evA agninI sAdhanatA ghaTe che, ema AgaLa kahevAze. eTale anuyadhUma-sAdhanathI paNa agninuM anumAna karI zakAya che. 1 boddha pratyakSAnuMpalaMbha pachI tarata ja je vikalpa ubho thAya teja tarka che, ane teto gRhItagrAhI hovAthI apramANa che. (bauddha savikalpa jJAnarUpaje tarka che,tene apramANa mAne che)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 pramANamImAMsA /1/2/5 618. na cAyaM vyAptigrahaH pratyakSAdeveti vaktavyam / nahi pratyakSaM yAvAn kazcid dhUmaH sa dezAntare kAlAntare vA pAvakasyaiva kAryaM nArthAntarasyetIyato vyApArAn kartuM samarthaM sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAcca / 619. nApyanumAnAt, tasyApi vyAptigrahaNakAle yogIva pramAtA sampadyata ityevaMbhUtabhArAsamarthatvAt / sAmarthye'pi prakRtamevAnumAnaM vyAptigrAhakam, anumAnAntaraM vA ? tatra prakRtAnumAnAt vyAptipratipattAvitaretarAzrayaH / vyAptau hi pratipannAyAmanumAnamAtmAnamAsAdayati, karAto pratyakSa jovA maLato nathI, mATe pahelA kRtakatvanuM anumAna karazuM, pratyayabhedabhedita hetuthI-jemAM nimittanA AdhAre bheda paDato hoya te kRtaka hoya che zabdamAM paNa pavana dizAvidizAnA AdhAre bheda paDe che, ema kRtakatva hetu anumaya thayo.]. [A ja pramANe Agama gamya paNa hetu hoya che jemake "sA sAdhvI vizeSanirjarAkAriNI Apattijvapi zAMtakaSAyatvA" have mane koI vizvAsu mANase kahyuM ke pelA sAdhvI aneka bhamarAonAM DaMkha lAgavA chatA cUM ke cA karatA nathI eTale mane zAMtakaSAyatva hetunuM jJAna sAMbhaLavAthI thayuM. eja rIte "aMdhakamuni cAmaDI utaratA paNa zAMta rahyA" A jJAna Agama-zAstrathI ja thAya che, tenA AdhAre temanA mATe anumAna thaI zake che ke te zAMtakaSAyavALA hovAthI vizeSa nirjarA karanArA che. zAstrIya dRSTAMta-Agama jJAnathI evo upalaMbha thAya che ke zAMta kaSAyavALo vipulanirjarA kare che, "vipulanirjarA nathI karato te zAMtakSAyavALo nathI hoto" anupalaMbha paNa thAya che. abhavya zAMta dekhAya che paNa vAstavamAM lobhano bhaMyakara udaya beThelo che, mATe zAstrakAroe tene zAMtakaSAyI nathI kahyo, paraMtu anaMtAnubaMdhInA udayavALo kahyo che. AnAthI jyAM vipula-vizeSanirjarAkAritva na hoya tyAM zAMtakaSAyitva na hoI zake kemake zAMtakaSAyatva AvI jAya ke tarata ja nirjarA vizeSa thavA ja lAge che. vizeSa eTaluM ke A samavyAti che mATe jyAM zAMtakaSAyitva nathI tyAM vipulanirjarAkAritva na hoI zake.] "pratyakSanuM saharije matijJAnavizeSa parokSaH tarkaH jJAnAvaraNIyavIryAntarAyakSayopazamavizeSAt tarka upajAyate, sa vyAptiM prati samarthaH, pratyakSaM (ubhalambhaH)- yatra dhUmastatra agnirasti yathA mtthH| anupalaMbhaH-agnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA dUra I put pratyakSAnupa sadAri vI sI ta:"1 (A.s.2/424)] 18. vyAptinuM jJAna pratyakSathI ja thaI jaze, evuM na kahI zakAya, kA.ke. je koI dhUma dezAttara ane kAlAntaramAM rahela che. vahiM sivAya dhUma jovA maLato nathI mATe "te badhA dhUma agninuM ja kArya che, anya rthanuM nathI." Avo jJAnAtmaka trikAlAtmaka vyApArane karavA pratyakSa samartha nathI. kAraNa ke pratyakSa sannihita viSayanA baLathI ja utpana thAya che ane vicAra karavo e enuM kAma nathI. 19. anumAnathI paNa vyApti jJAna thaI zakatuM nathI, vyAkinAM jJAna samaye pramAtA yogI jevo banI jAya che. arthAt yogI jema traNakAlanuM jJAna meLavavAnuM sAmarthya dharAve che, tema vyAptijJAna vakhate pramAtA sAdhana saMbaMdhI AgaLa pAchaLanuM jJAna-avinAbhAvanuM jJAna karavA samartha banI jAya che, evo bhAra upADavA anumAna samartha nathI. traNa kAlanuM jJAna karavAnuM anumAnanuM AvuM sAmartha che ema svIkArIe to paNa prazna e ubho thaze ke prastuta anumAna ja vyaktine grahaNa karanAra che ke bIjuM koI? . 1-0 - 0 )
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 /1/2/5 pramANamImAMsA tadAtmalAbhe ca vyAptipratipattiriti / anumAnAntarAttu vyAptipratipattAvanavasthA tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prakRtAnumAnavyAptigrAhakatvAt / tadvyAptigrahazca yadi svata eva, tadA pUrveNa kimaparAddhaM yenAnumAnAntaraM mRgyate / anumAnAntareNa cet tarhi yugasahasreSvapi vyAptigrahaNAsambhavaH / 620. nanu yadi nirvikalpakaM pratyakSamavicArakam tarhi tatpRSThabhAvI vikalpoM vyAptiM grahISyatIti cet, naitat, nirvikalpakena vyApteragrahaNe vikalpena grahItumazakyatvAt nirvikalpakagRhItArthaviSayatvAdvikalpasya / atha nirvikalpakAviSayanirapekSo'rthAntaragocaro vikalpaH, sa tarhi pramANamapramANaM vA ? / pramANa tve pratyakSAnumAnAtiriktaM pramANAntaraM titikSitavyam / aprAmANye tu tato vyAptigrahaNazraddhA ssnnddhaattnydohdH| jo prastuta anumAnane vyApti grAhaka mAnazo to anyonyAzraya doSa Avaze. kAraNa vyAptinuM grahaNa thatA anumAna svarUpane-svasattA meLavI zake. anumAna svasattAne meLave tyAre tenAM dvArA vyAkinI pratItisvIkAra thaI zakaze. vyAtijJAna vinA anumAna na thAya ane tamArA kahevA pramANe anumAna vinA vyAtijJAna na thAya. jo A doSathI bacavA mATe anya anumAnane vyApti grAhaka mAnazo to anavasthA doSa Avaze. A prastuta vyApinuM grAhaka je bIjuM anumAna te paNa vyAtijJAna vinA to thaI zakatuM nathI, mATe te bIjA anumAnane siddha karavA tenI vyAptinA jJAna mATe trIjuM anumAna karavuM paDaze. ema anaMta apramANika anumAnonI kalpanA rUpI dusarA anavasthA nadI vacce AvI jAya che. A doSathI bacavA bIjA anumAna saMbaMdhI vyAmi svataH grahaNa thaI jAya che, ema mAnatA ho to pahelA anumAne zuM guno karyo ke enI vyAptine jANavAM anya anumAnanI zodha karavI paDe? ane svatane badale dvitIya anumAna mATe vyApti paNa anya anumAnathI grahaNa thAya ema mAnIe to hajAro yugo sudhI anumAna karavA chatAM paNa vyApti jJAna thaI zakaze nahi. kA.ke. vyAtigrAhaka pachI pachInA anumAnano cheDo ja Avato nathI ane cheDo na Ave tyAM sudhI eka paNa pAchaLanuM anumAna sunizcita na bane ane tyAM sudhI te pUrva pUrvanA anumAnane kyAMthI lIlI jhaMDI ApI zake? 20. zaMkAkAra : nirvikalpaka pratyakSa vicAra vagaranuM hovAthI bhale vyaktine grahaNa na kare, paraMtu tenI pAchaLa utpanna thanAra savikalpaka jJAna to vyAptine grahaNa karI zakaze ne? samAdhAnaH ema paNa barAbara nathI, jo nirvikalpathI vyAminuM grahaNa na thaI zakatuM hoya, to savikalpaka jJAnathI paNa vyAptinuM grahaNa zakaya nathI. kAraNa ke nirvikalpaka dvArA je padArtha grahaNa karAya che, te ja savikalpaka jJAnano viSaya bane che. zaMkAkAra : vikalpajJAna nirvikalpajJAnanA viSayanI apekSA rAkhatuM nathI, ane tenAMthI anya padArthane paNa potAno viSaya banAve che. eTale nirvikalpajJAnano je viSaya na banyo hoya te paNa savikalpaka jJAnano viSaya banI zake che. samAdhAna : te vikalpa jJAna pramANa che ke apramANa? te pramANa hoya to tene pratyakSa anumAnathI judu pramANa mAnavuM joie. kAraNa ke pratyakSa athavA anumAnarUpa mAnazo to tenA dvArA to vyAtinuM grahaNa thatuM nathI e amo pahelA kahI dIdhuM che, mATe bhinna pramANa mAnavuM paDaze. to te bhinna pramANa ja Uha che. jo te vikalpa apramANa che, to tenAthI vyApti jJAnano nizcaya thAya che evI zraddhA karavI te napuMsakathI putrotpattinI AzA rAkhavA jevuM behudu che. 2-0cena pratya-0
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/5 147 etena'- "a'nuparelambhAt kAraNavyApakAnupalambhAcca kAryakAraNavyA pyavyApakabhAvAvagamaH" iti pratyuktam, anupalambhasya pratyakSavizeSatvena kAraNavyApakAnupalambhayozca liGgatvena tajja nitasya tasyAnumAnatvAt, pratyakSAnumAnAbhyAM ca vyAptigrahaNe doSasyAbhihitatvAt / etena = A uparokta viSaya vicAraNA dvArA pratyakSa ane anumAna vyApti grAhaka nathI banI zakatA, A siddha karavAthI "anupalaMbhathI, kAraNa anupalaMbhathI ane vyApaka-anupalaMbhathI, kArya-kAraNa bhAva ane vyApya- vyApakabhAvanuM jJAna thAya che" "A mAnyatAnuM khaMDana thaI jAya che. ahIM ghaDo nathI pratyakSathI teno upalaMbha na thato hovAthI; jyAM jyAM ghaTano anupalaMbha hoya che, tyAM ghaTAbhAva hoya che" ema anupalaMbhathI vyApti jJAna thaI jaze, jo ghaTa hota to Idriyano saMnikarSa thatA avazya upalaMbha thAta, ema anupalaMbha dvArA ahIM vyApti jJAna thaI jaze. (mATe UhanI jarUra nathI.) A anupalalma eka prakAranuM pratyakSa che, jemake pratiyogInuM smaraNa karI bhUtalamAM cakSu saMyoga thatA te pratiyogI ghaTanI prApti na thavI tenuM nAma ja anupalakSma che. kAraNa-anupalalma ane vyApaka-anupalaMbha liMga (anumAna) svarUpa hovAthI tenAthI utpanna thanAruM jJAna anumAna kahevAze. jemAM dhUmanuM kAraNa vahni che, teno anupalalma "tra pUro nati va nupatna " Ama te dhUmAbhAvanI siddhi mATe sAdhana bane che. ema "ahIM ziMzapA nathI" vRkSano abhAva hovAthI, ahIM vRkSae ziMzapAnuM vyApaka che vRkSano anupalaMbha hetu bane che, tenAthI ziMzapAbhAvanI siddhi thAya che. vyApaka hoya te kAraNa hoya evuM jarUrI nathI, zikSapAnuM vyApaka jhADa che paraMtu kAMI jhADa e zizapAnuM kAraNa nathI tenuM kAraNa te jhADanuM bIja che. kAraNa vinA kArya thaI na zake e cokkasa che mATe kAraNa to kAryanuM vyApaka che ja, paraMtu vyApaka kAraNa nathI paNa hotu, ema bannemAM bheda hovAthI judo anupalaMbha darzAvyo che. A vyatireka vyApti kahevAya che, eTale Avo anupalakSma to anumAna dvArA ja kArya ke vyANanuM jJAna karAvI zake. eTale A banne bodha to anumAnarUpa che, kA.ke. je jJAna liMgathI pedA thAya te anumAna kahevAya che mATe te anumAna rUpa thayA. kAraNa ane vyApakanA anupalaMbha svarUpaliMgathI A jJAna pedA thayela che, jyAre pratyakSa ane anumAnathI vyApti grahaNa karavAmAM to ame tamane pahelAM ja doSa darzAvI gayA chIe. [ pramAtA dhUma vi.ne pratyakSa joi tene lagatI anukUla ane pratikUla paristhiti upara vicAraNA kare tenuM nAma uhApoha vikalpa jJAna jemake lIlA lAkaDA hovA agni hovI' A tenA =dhUmamATe anukULa che, "agnino abhAva ane lAkaDA sukA hoya te tenA mATe pratikUla che," Ama vicArane AgaLa calAvatA te AvA nirNaya upara pahoMce ke dhUmamATe agni hovI jarUrI che. paraMtu pratikUla ke anukUla paristhitinI vicAraNA mAtra pratyakSathI thaI zake nahIM, tenA mATe AgaLa pAchaLanuM saMkalana thavuM jarUrI che tenuM nAma ja to ame upalaMbha ane anupalaMbhanA nimittathI buddhinI jAgRti rUpe vyApti jJAna thavuM kahIe chIe. eTale tamArA vikalpajJAnane pratyakSa phaLa rUpe nahIM paraMtu ame kahela UharUpe pramANAntara mAnI lo. agni hoya che tyAre upanAnupanA kArya - 52 (?) 34mAM pratyakSAnAnAnAnA nAnna pUrajoramAvatyinuna: II nAjha fzAkhA kSamAvAn rA"bhUHthI:] vijJAne pUjJAnanIyo .kalekSAnupa mati pafkharacaya: " 3 () nAcatra parva anupalambhAt svapratyakSAnupalambhAdityarthaH, svabhAvAnupalambho hi ghUmAdhIrityullekhalakSaNaH kAryakAraNavyApyavyApaka-bhAvAvagame vyApipati tatastasmAdapi bhavati sa bauddhamate / 4 (?) kAryakAraNasyAvagamo vyApakAnupalambhAdvayApyavyApakatva-syAnupalambhAta tUbhayasya kintu sopyUhadeveti / 5 nirAkRtam / 6 anumAnatvena / 7 yaddhi liGgAjjAyate jJAnaM tadanumAnameva /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 /1/2/5 pramANamImAMsA 6 21. vaizeSikAstu pratyakSaphalenohApohavikalpajJAnena vyAptipratipattirityAhuH / teSAmapyadhyakSaphalasya pratyakSAnumAnayoranyataratve vyA'teraviSayIkaraNam, tadanyatve ca pramANAntaratvaprasaktiH / atha vyAptivikalpasya phalatvAnna pramANatvamanuyoktuM yuktam, na, etatphalasyA numAnalakSaNaphalahetutayA pramANatvAvirodhAt sannikarSaphalasya vizeSaNa jJAnasyeva vizeSya jJAnApekSayeti / dhUmano upalaMbha thAya" agni na hoya tyAre upalaMbha nathI thato. basa A ejJAna joDavAthI vyAtijJAna thAya che. pratyakSamAM AvI rIte be jJAna joDAya nahI.]. 21. pratyakSanuM phala evAM UhAdApoha rUpa vikalpa jJAnathI vyApinI siddhi thAya che. ema vaizeSiko kahe che, temane paNa adhyakSa (pratyakSa)nuM phaLa eTale pratyakSa "A ghaDo che" evuM ane anumAna (dhUmanuM pratyakSa karavAthI vahninuM anumAna thAya che.) A bemAMthI eka svarUpa mAnavuM paDaze. te bethI to vyAminuM grahaNa thaI zakatuM nathI. pratyakSa ane anumAnathI te jJAna thavuM zakya nathI e vAta pUrve jaNAvI dIdhi che. have jo pratyakSanuM phaLa bethI bhinna mAnazo to anya pramANa mAnavAnI paristhiti Avaze. [UhApoha vikalpajJAnane tame pratyakSanA phaLa rUpe mAno cho, eTale pratyakSa pramANanuM je phaLa hoya te rUpe tene-vikalpajJAnane mAnavuM paDe, have vAta ema che ke pratyakSaphaLa be rUpamAM jovA maLe eka to pratyakSa jJAnarUpe, bIju che anumAna svarUpa. nirvikalpa pratyakSathI janya vikalpapratyakSa nAmanuM phaLa pedA thayuM. jema koI padArthanuM "A kaMika che" AvuM pahelA nirvikalpa thayuM tenA phaLa rUpe "A ghaTa che" AvuM savikalpa pratyakSa thayuM. ane dhUmanuM pratyakSa thayuM tenA phaLa rUpe "ahIM vahi che" evu anumAna pedA thayuM. mATe tamAre A vikalpa jJAnane bemAMthI ekamAM samAvI devuM paDe, tyAre takalIpha e AvIne ubhI raheze ke ame pUrvanI carcA dvArA pratyakSa ane anumAna banne vyAptinA grAhaka banI zakatA nathI e siddha karI ApyuM che. mATe A vikalpajJAna paNa temanAthI juduM na hovAthI tenAthI vyaktinuM grahaNa thavuM saMbhava nathI. A bannethI Ane bhinna mAnazo to te pratyakSanuM phaLa to kahI zakAze nahI, eTale tenA mATe anya-alaga jAtanuM pramANa mAnavAnI Apatti Avaze.] zaMkAkAra : vyAptino vikalpa pratyakSanA phaLa svarUpa hovAthI tene pramANe kahevuM yogya nathI kemake je phaLa hoya te pramANa kevI rIte hoI zake? samAdhAna : A pratyakSanuM phaLa anumAna rUpa phaLano hetu hovAthI tene pramANa mAnavAmAM koI virodha nathI. jema vizeSya jJAnanI apekSAe saMnikarSanA phaLa svarUpa vizeSaNa jJAnane pramANa mAnavAmAM Ave che. saMnikarSa thAya tyAre prathama ghaTatvanuM jJAna thAya che, pachI "paratvavAda:"ayaM ghaTaH evuM vizeSya (vizeSa) jJAna thAya che. ahIM prathama ghaTatvanuM jJAna e saMnikarSanuM phaLa che, chatAM te "artha ghaTa e jJAnanuM kAraNa hovAthI pramANa paNa kahevAya. prathama sAmenA puruSanA hAthamAM rahela daMDa sAthe saMnikarSa thAya che, tenA phaLa rUpe "yaMdaMDa " AvuM vizeSaNa jJAna thayuM have Aja vizeSaNanA jJAnathI "aya daMDI" vizeSaNathI viziSTa evA 1 pratyakSasya hi phalaM pratyakSamanumAnaM vA / tatra pratyakSaM ghaTo'yamiti anumAnaM tu agniratra dhUmAditi / 2 agrahaNamityuktayuktaH / 3 pratyakSaphalatveneti hi uktam / 4 phalasyApyuna0-mu-pA0 / 5 sAmAnyajJAnAdvizeSajJAnam (?) / 6 vizeSajJAnaM vizeSaNajJAnaM nAma(?) I
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/5-6 149 6 22. yaugAstu 'tarkasahitAt pratyakSAdeva 'vyAptigraha ityAhuH / teSAmapi yadi na kevalAt pratyakSAda vyAptigrahaH kintu tarkasahakRtAt tarhi tarkAdeva vyAptigraho'stu / kimasya tapasvino yazomArjanena, pratyakSasya vA tarkaprasAdalabdhavyAptigrahApalApakRtaghnatvAropeNeti ? / atha tarkaH pramANaM na bhavatIti na tato vyAptigrahaNamiSyate / kutaH punarasya na pramANatvam, avyabhicArastAvadihApi pramANAntarasAdhAraNo'styeva ? vyAptilakSaNena viSayeNa viSayavattvamapi na nAsti / tasmAt pramANAntarAgRhItavyAptigrahaNapravaNaH pramANAntaramUhaH // 5 // huM 23. vyApti nakSati - vizeSyanuM jJAna thayuM, temAM vizeSaNa jJAna=daMDa jJAna karaNanuM kAma kare che. (jema rAma-dazarathano putra hovA chatAM lavanI apekSAe pitA kahevAya.) 22. tarka sahita pratyakSathI ja vyAnuiM grahaNa thaI jAya che. ema yoga matavALA mAne che. teonA mate paNa mAtra pratyakSathI to vyAtigraha thato nathI. paraMtu tarkanI sahAyatA levI ja paDe che, to pachI tarkathI ja vyAtigraha mAnone, A bicArA tarkanA jazane dhoI nAkhavAnI zI jarUra ? athavA tarkanI maherabAnIthI vyAtigraha thAya che, to eno apalApa karavAnInakAravAnI-kRtajanatAno Aropa pratyakSa upara mUkavAthI zuM phAyado? zaMkAkAra : tarka pramANa nathI, mATe tenAthI vyApti grahaNa mAnatAM nathI. samAdhAna kema bhAI ! tarkane pramANa kema nathI mAnatA? jema bIjA pramANamAM vyabhicAra nathI, tema tarkamAM paNa nathI. vyApti svarUpa viSaya hovAnA kAraNe tarka viSayavALo nathI evuM paNa nathI eTale tarka vyApti viSayavALo hovAthI nirviSayaka nathI. ane vaLI upalaMbha e pratyakSa che, anupalaMbha paNa pratyakSa che. paraMtu e bannene joDI navI vicAraNA dvArA vyApino bodha thavo A prakriyA pratyakSa svarUpa paNa nathI ane anumAnarUpe mAnavI paNa zakya nathI. tethI anya pramANathI jenuM grahaNa karavuM zakya nathI evI vyAptinuM jJAna karavAmAM samartha Uha nAmanuM alaga pramANa mAnavuM joie. 1 vyApyAbhyupagame vyApakaprasaJjanaM tarkaH / 2 "vyApakaM tadataniSThaM vyApyaM taniSThameva ca / sAdhyaM vyApakamityAhuH sAdhanaM vyApyamucyate " "yoDa thavA je viparyayaH " 3-0 -0 4 vApInA punA vyavasthA TI-1 vyApya=AMbo hoya to ahIM vyApaka=jhADa hovuM ja joIe e ema vyApakano prasaMga Apavo te taka. TI-2 vyApaka=vadvi to ta=dhUmavAnumAM ane adhUmavAnumAM paNa hoya che, jyAre vyApya=dhUma to avazya vadvivAnumAMja rahe che. anvaya prayogamAM sAdhya vyApaka hoya che ane sAdhana vyApya hoya che, jyAre vyatireka prayogamAM ulTa hoya che. sAdhyano abhAva vanyabhAva vyApya bane che ane dhUmAbhAva vyApaka bane che. kA.ke. vadvino abhAvato jyAM haze tyAM dhUmAbhAva rahelo ja che, taduparAMta dhumAbhAvato jyAM (ayogolaka vi.) vadvi rahelo che tyAM paNa che, ema dhUmAbhAvanuM kSetra vadhAre che. TI-4 A jJAna pramANabhUta che, evuM tyAre ja kahI zakAya ke jyAre eno koI satu padArtha viSaya banato hoya ka.ke. zAna sApekSa padArtha che, te koIne koI viSayane AzrayI ja pedAzAya, emanuM ema thaI jAya to te pramANabhUta na manAya. jema jhAMjhavAnA jaLanuM jJAna athavA putra vinA pitA nA hoI zake.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 /1/2/6 pramANamImAMsA vyAptiApakasya vyApye sati bhAva eva vyApyasya vA tatraiva bhAvaH // 6 // 6 24. 'vyAptiH' iti yo vyApnoti yazca vyApyate tayorubhayordharmaH / tatra yadA vyApakadharmatayA vivakSyate tadA 'vyApakasya' gamyasya 'vyApye' dharme 'sati', yatra dharmiNi vyApya masti tatra sarvatra 'bhAva eva' vyApakasya svagato dharmo vyAptiH / tatazca vyApyabhAvApekSA vyA"pyasyaiva vyAptatApratItiH / natvevamavadhAryate-vyApakasyaiva vyApye sati bhAva iti, hetvabhAvaprasaGgAt avyApakasyApi mUrta tvAdestatra bhAvAt / vyAptinI oLakhANa Ape che. vyApya hote chate vyApakano avazya sadbhAva hovo athavA vyANanuM vyApaka hoya tyAM ja rahevuM te vyakti AvI 24. je agni vagere vyApta kare ane je dhUmAdi vyApta thAya te banneno dharma avinAbhAva athavA svanI hAjarI-astitva e dharma thayo te vyApti. jyAre vyApakanA dharma tarIke vyApinI vivakSA karAya tyAre vyApakaagni vagere gamya-"sAdhyanuM vyApya dhUmAdi hoya tyAre" "jyAM vyApya raheluM che, tevA dharmi parvatAdimAM avazya hAjara hovuM te vyApti ema vyApakano potAno dharma te vyApti. avazya hAjara hovA svarUpa je vyApti che AvI vyApti nAmano dharma vyApakaagnino thayo, kA.ke. ahIM avazya astitva vahninuM pakaDAya che. dhUmanA adhikaraNamAM agninI niyamathI hayAtI hovI A niyamo hayAtI svarUpa dharma agnino ja che. AnAthI vyApya bhAvanI apekSAe vyApyanI ja vyApyatA rUpe pratIti thAya che. vyApyanI hayAtInI apekSAe vyApya dhUmanI agni sAthe vyApyatA=vyAtidharmanI avinAbhAvanI pratIti thAya che. eTale dhUma (vyApya) agni (vyApaka)ne choDIne kayAMya nahi rahe. jyAM jyAM pote jaze tyAM avazya agni haze. ema dhUma agnino avinAbhAvI dharma thayo. paraMtu vyApya dhUma hoya tyAre vyApaka=mAtra vahija hoya evuM avadhAraNa na karAya, anyathA hetunA abhAvano svIkAra karavAnI paristhiti AvI paDe. prazna: hetuno abhAvano prasaMga kevI rIte? javAbaH sahetu tene ja kahevAya jemAM vyApti ghaTI zake, paraMtu tamArA hisAbe dhUmanAM adhikaraNamAM mAtra vyApaka= vahni ja hoya te vyApti kahevAya. AvI vyAkSito dhUmanAM adhikaraNamAM ghaTI zakatI nathI. kAraNa ke 2. gacAHiA 2 pUriH rU parvataH (?)T 4 nAthA natha sAdhyathA 6 jUne 7 parvatAra 8 pUH 6 nanuM vyAptesbhayadharmAvizeSe kathaM vyAptatApratItiH hetoreva, na vyApakasyApi, hetoreva hi vyAptatAM smaranti tathA cAhu :- "vyApto hetustridhaiva saH" [hetu01] ityAzaDkyAha-tatazceti / 10 -0pekSayA-De0 / 11 vyApyasyaiva pratItiH-tA0 / 12-0syaiva vyaapytaaprtiiti:-mu0| 13 vyApakena sAdhyena kA vyApyabhAvo vyApyatvaM hetostadA(da)pekSate vyAptatApratItiH / 14 agne]tutvaM syAt (?) / 15 [avyApakasyApi hetormUtatvAdestatra parvate bhAvAt / 1 dhUma mUrta hovAthI tenA adhikaraNaparvatAdimAM mUrtatva avazya rahe che, mATe te vyApaka ja bane che, paNa mane lAge che ke ahIM vaDhinI vyApaka tarIke vivakSA karI che. pachI dhamathI ahIM vahni gamya che, mUrtatvane gamya banAvavAmAM nathI Avyo, ema vivakSAnA AdhAre mUrtatvane avyApaka kahyo lAge che. athavA avyApaka tarIke upalAdi-patthara vi. levA je parvatamAM che chatAM te kAMi dhUmanA (avinAbhAvI) vyApaka nathI, kA.ke. teo-patthara vi. to dhUma nathI tyAM paNa rahe che ane dhUma hoya tyAM nathI paNa rahetA, khullI bhUmimAM-thAsamAM Aga lagADIe tyAre dhUmADo nIkaLe che, tyAM patthara nathI. Ta-13 vyApyatA pratIti eTale ke vyApaka svarUpa sAdhyanI sAthe ka-pramAtAvaDe hetanA vyApyapaNAnI apekSA rakhAya che tenuM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/6 151 nApi-vyApye satyevetyavadhAryate, prayatnAnantarIya katvAderahetutvApatteH, sAdhAraNazca hetuH syAnnityatvasya prameyeSveva bhAvAt / tyAM anya padArtha arthAt avyApaka padArtha paNa rahelA che. eTale mUrtatva vagere avyApaka dharma tyAM che ja, eTale dhUma vyAptino Azraya na banavAthI sahetu rUpe pakaDAze nahI arthAt hetvabhAva thayo. vyApya hoya tyAre ja vyApaka hoya evI dhAraNA na bAMdhI zakAya. AvI avadhAraNA bAMdhavAthI prayatnAnantarIyakatva vagere ahetu banI jaze. kA. ke. prAgabhAva anitya che, eTale tyAM vyApaka to rahI gayo paNa prayatnAnantarIyakatva na rahyuM. eTale "vyApya hoya tyAre ja vyApaka rahe tene vyApti kahevAya" ema kahetAM ahIM to prAgabhAvamAM prayatna rUpa vyApya nathI rahyuM chatAM vyApaka anityatva rahI gayu eTale prayatnAnantarIyakatvamAM vyApti na ghaTavAthI tene sahetu mAnI nahi zakAya. vaLI vAstavamAM prameyahetu sAdhyanitya ane sAdhyAbhAva anityamAM paNa rahe che, (ghaTAdi anitya che teo paNa prameya to che ja paNa mATe te sAdhAraNa anaikAntika hetvAbhAsa rUpe che. kA. ke tamArA artha pramANe sAdhAraNa anaikAntika hetvAbhAsarUpa evo prameya hetu sahetu banI jaze. kAraNa ke vyApya evuM prameya hoya tyAM ja vyApaka nityatva rahI zake che. kAraNa nitya padArtha paNa prameya to che ja. eTale prameya hetumAM AvI vyakti ghaTI zakavAthI te sahetu banI jaze. ["tataza vyApyAmAvApekSA vyArthiva vyApyatA pratItiH" no artha ane bIjo pakSa vyApyatharmatathA vyA: A bannemAM taphAvata zuM? sAththAmAvavavavRtitvam AvI vyakti e hetuno dharma che ane tamanaETbAvADatiyojitvam AvI vyApti e sAdhyano dharma che = vyApakano dharma che. jemAM vyApya ( hetu) hoya tyAM vyApakano bhAva astitva ja hoya che. arthAt eno abhAva na ja hoya arthAtuM tyAM je koI abhAva hoya enA pratiyogI tarIke ghaTa paTa vagere maLI zake, paNa vahni (sAdhya-vyApaka)to na ja maLI zake. eTale ke vahnimAMto apratiyogitva ja hoya. vadvimAM raheluM A dhUmavaniSThAbhAvApratiyogitva eja emAM rahelI vyApti (vyApakatva) che. vyApyano dharma je vyApti (vyApyatA) che te vyApyamAM ja hoya che 1 kRtakatvAdeH atra hi vyApyasya sattvameva nAsti vidyudAdinA vyabhicArAt / vidyudAdau vyApakatvam (kama) nityatvaM prayatnAnantarIyakatvAdivinApyasti iti / 2 sAdhAraNahetvAbhAso'samyag hetuH syAditi / nAma vyApyatA pratIti. sAdhyanI sAthe ja hetunuM rahevuM tenA vinA na rahevuM AvuM vyApyapaNuM che. vyAtigraha karatI vakhate to pramAtA dvArA eja dhyAna rakhAya che ke "dhUma vaddhi vinA nA rahI zake," Ama dhUmano hetuno ja vyApyabhAva pakaDAya che, ema vyApyabhAvavyApyatAnI pratIti hetumAM thatI hovAthI vyApyatAto hetuno ja dharma bane che. TI-1 vijaLI vi.nI sAthe kRtakatano vyabhicAra che, paraMtu tyAM vyApaka=anityatva rahe che eTale ke kRtakatva prayatnAnantarIyakatva vagere vyApya hetu vijaLI vageremAM nathI rahetA chatAM tyAM vyApaka-aniyatva to rahe ja che. ema vyApya hoya tyAre ja vyApakanuM rahevuM te vyAmi Avo artha karIe to A katakatva vigere asahetu banI jaze, ane vAstavamAM to katakatva vagere anitya=vyApakanA gamaka che ja. prayatnAnantarIyakatva hoya tyAre ja aniyatvanuM rahevuM" AvI vyApti banI zakatI nathI kA.ke. prayatnAnantarIyakatva nathI tyAMvijaLImAM anitya hovAthI te sahetu banI zakaze nahIM, kemake vyAptino Azraya hoya teja sahetu kahevAya. eTale prayatnAnantarIkatva hakIkatamAM anityanvano hetu che je mATe vyAti ghaTavI jarUrI che. eTale kahyuM ke Avo vyAptino artha na karavo. paNa prayatnAnattarIyakatva jyAM hoya tyAM aniyatva avazya hoya" Avo arthakaravAthI vAMdho nahI Ave, kAraNa ke je je prayatna janya ghaTAdi che te badhA anitya che"
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 /1/2/6 pramANamImAMsA 6 25. yadA tu vyApyadharmatayA vyAptirvivakSyate tadA 'vyApyasya vA' gamakasya 'tatraiva' vyApake gamye sati yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva 'bhAvaH' na tadabhAve'pi vyAptiriti / atrApi naivamavadhAryatevyApyasyaiva tatra bhAva iti, hetva bhAvaprasaGgAdavyApyasyApi tatra bhAvAt / nApi-vyApyasya tatra' bhAva eveti, sapakSaikadezavRtterahetutvaprApteH sAdhAraNasya ca hetutvaM syAt, prameyatvasya nityeSvavazyaMbhAvAditi / 26. vyApyavyApakadharmatAsaGkIrtanaM tu vyApteru bhayatra tulyadharmatayaikAkArA pratItirmA bhUditi pradarzanArtham / mATe "tatazvavyApya vi." je paMkti che teno artha tethI (arthAta vyApakano dharmapaNa vyApti kahI zakAya che tethI) vyANanI ja (vyApyamAMja) vyApyatA (= vyApti) hoya che. AvI je pratIti che te vyApyabhAvApekSA (= vyApyano bhAva =vyAyano dharma je vyApti enI apekSAe) jANavI. bAkI vyApakanAM dharma rUpe A pramANe vyApakamAM paNa vyApti AvI zake (banne vyAti alaga alaga che e jANavuM). vyAkhanA dharmarUpa vyAmi vivakSIe tyAre vyApaka hoya tyAM ja vyApyano bhAva = astitva hoya vyApakano abhAva hoya tyAM nahIM. arthAt vyApakAbhAvavAnumAM abhAva hoya, A ja vyApakAbhAvavadavRttitvam che.] 25. jyAre vyApya dharmanI apekSAe vyAminI vivaphA karAya, tyAre vyApya=gamaka hetunuM vyApaka gamya (sAdhya) nAM hote chate ja hovuM eTale je parvatarUpa dharmimAM vyApaka vahni che, tyAM ja dhUmanuM hovuM paraMtu jyAM vahi na hoya tyAM dhUmanuM na rahevuM e ja vyApti. ahIM niyata astitva dhUmanuM pakaDAya che. mATe vyApyanA dharmarUpe vyApti banI. ahIM paNa "vyApaka hote chate vyApya ja hoya" evuM avadhAraNa karAtuM nathI. anyathA hetvabhAvano prasaMga Avaze. "je parvatamAM vati che tyAM dhUma ja hoya" evuM nathI, kAraNa te parvata upara vadvinAM avyApya evA vRkSa ghaTAdi vagere bIjA ghaNA padArtho rahelA ja che, eTale "vyApaka sAthe vyApya ja hoya evI vyakti dhUmamAM na ghaTavAthI te asahetu banI jaze. AvI vyAti to kyAMya na ghaTatI hovAthI koI paNa hetu na banI zake. "jyAM vyApaka hoya tyAM vyApya hoya ja evuM avadhAraNa paNa na karI zakAya. sapakSanA ekadeza parvata rasoDuM vageremAM vati sAthe dhUma rahelo che mATe ApaNe sahu vatinI siddhi mATe dhUmane hetu mAnIe chIe paNa vatinAM adhikaraNa ayogolaka sapakSa to che tyAM vyApaka che, paraMtu tyAM dhUma nathI. eTale tame mAnelI vyApti na ghaTavAthI vyApya dhUma ahetu banI jaze. ane sAdhAraNa anaikAntika je prameyatva hetvAbhAsa che, chatAM paNa te ahIM prameyatva hetu sapakSa ane vipakSamAM paNa rahe (kAraNa ke sapakSa rasoDA vigeremAM paNa prayatnaraheluM ja che, ane huda vahantabhAvavALo che tyAM paNa prameyatva raheluM ja che, mATe A sAdhAraNa anaikAntika vyabhicArI hetu vadvino gamaka banI zakato nathI mATe te hetvAbhAsa kahevAya che. chatAM sahetu banI jaze kAraNa ke vaddhi = vyApaka jyAM che tyAM vyApya = prameyatva che ja. eja rIte sapakSa = nityapadArthamAM ane vipakSa anityapadArthamAM prameyatva rahevAthI vyabhicArI hetu che, chatAM nityatva = vyApaka jayAM hoya tyAM prameyatvavyApya hoya ja che, badhA ja nitya padArtha prameya to che ja. mATe sahetu mAnavAnI Apatti Ave. 26. vyAptine vyApya ane vyApaka bannenA dharma kahevAnuM kAraNa e che ke vyApti sAdhya sAdhana ubhayamAM 1 parvatAdau / 2 vyApyasya dhUmasya hetutvaM na syAt / vyAptI satyAM hetubhAvaH / vyAptistvIdRzI kutrApi nAsti / 3 vyApakasyApi vastatra parvate bhAvAt / 4 yatra vyApako'sti tatra / 5 ubhayatreti sAdhye sAdhane ca /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/6 153 tathAhi-pUrva'bAyogavyavacchedenAvadhAraNam uttaratrAnyayogavyacchedeneti kuta ubhayatraikAkAratA vyApteH ? taduktam "line liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyama vipaDaqnyo niiiphakano " rUti | 6 tulya dharma rUpe hoI eka rUpe pratIti na thaI jAya. jemake jyAre vyApi vyApyanA dharmarUpe vivakSita hoya tyAre ayogavyavaccheda' rUpe avadhAraNa jANavuM temAM kriyA sAthe evakArano yoga hoya. jemake "te vyApya hoya tyAM vyApaka hoya janma ane jyAre vyApti vyApakanA dharmarUpe vivakSita hoya tyAre anyayogavyavacchedara rUpe avadhAraNa jANavuM "te vyApakanA sadbhAvamAM ja hoya" eTale anya-avyApakanA yoga-sadbhAvamAM teno vyApyano-niSedha karAyo. mATe bane ThekANe vyAptino AkAra eka sarakho nahIM bane. kahyuM paNa che ke... sAdhananAM sadbhAvamAM liMgI-sAdhya hoya ja, liMgI hoya tyAM ja liMga hoya e pAkIvAta, paNa jyAMliMgI = sAdhya hoya tyAM badhe ja liMga hoya ja evuM nahIM. athavA na paNa hoya. sAdhyanA sarbhAvamAM sAdhana hoya ja" ema A niyamane ulTo karatA sAdhya-sAdhanano saMbaMdha na banI zake sAdhyane siddha karI Ape te sAdhana kahevAya, jyAre vaddhi sAdhyano sadbhAva to ayogo.- lakamAM paNa che tyAM liMga - dhUma to nathI, mATe dhUma to hetu banIgamaka banI nahI zake. tethI vahni dhUma vacce sAdhya sAdhana bhAva nahI ghaTe. ane vahni hoya tyAM prameyatva hoya ja che, paraMtu prameyatva dvArA vatinI siddhi karI zakAtI nathI. kA.ke. prameyatva to badhI vastumAM rahe che. mATe prameyatvathI vadvinI khAtrI thaI zakatI nathI ema ahIM paNa sAdhya-sAdhana saMbaMdha ghaTI zakato nathI. ll pra. saMyoga jema dviSTha che mATe bane saMbaMdhI aniyata rUpe anuyogI ane pratiyogI banI zake che, tema vyApaka ane vyApya bane vyAptinA saMbaMdhI che teo aniyata rUpe gamya gamaka kema na hoya? u. potAnI viziSTa vyAptinAkAraNe vyApya ja gamaka bane che. viziSTa vyAtinA kAraNe vyApaka ja gamya bane che, eTale bannenI vyAptinuM svarUpa bhinna che, mATe niyata gayagamaka bhAva hoya che. ArcAyazrIe e vAtane lakSyamAM laI bannenI judI judI vyApti batAvI che. 1 bhAva eva / 2 vyApakadharmatve / 3 liGga eva liGgI liGgini sati itaradbhavatyeveti viparyAsaH / 1 ayogavyavaccheda eTale ke "uddezyatAvacchedaka samAnAdhikaraNAtyatAbhAvApratiyogitaM" "ahIM vyApti vyAyano dharma hovAthI vyApyane uddezIne vyApakanA astitvanuM vidhAna karAya che mATe uddezyatAvarachedaka vyApyatva tenA adhikaraNamAM-dhUmanA adhikaraNamAM avyApaka = vahnibhinnano atyaMtAbhAva maLaze, paNa vyApakatvano=vadvino abhAva nahIM maLe mATe te apratiyogI banaze. eTale TUMkamAM dharmImAM vivakSita dharmanA asaMbaMdhano niSedha karavo jema "zaMkha zveta eva" ahIM zaMkhamAM zvetavarNanA asaMbaMdha=abhAvano niSedha karavAmAM Avyo che. arthAtu zvetavarNano saMbaMdha yoga ja hoya, tema vyAkhyayoganA (dharma)adhikaraNamAM vyApaka (dhamIyoganA abhAvano niSedha thavo, dhUma hoya tyAM vadvinA yogano abhAva niSiddha karAya che. 2 have vyApti vyApakanA dharma rUpe vivA karAye, dharmI vizeSya tarIke vyApaka vahni pakaDAze. tyAM anyayogavyavaccheda arthamAM evakAra che teno artha che. "vizeSyabhinnatAdAbhyAbhAvaH" jemake vizeSyavyApaka-vahiM tenAthI bhinna avyApaka upalAdinA tAdAbhyano abhAva dhUmamAM-vizeSaNamAM maLe che. (A.ke. jyAMvahina hoya tevA upalAdimAM dhUma raheto nathI) vadvimAnathI bhinna je drAdi che te tAdAbhyasaM. thI dhUmavAnuM na hoya. drahAdino tAdAbhya dhUmavAnamAM na maLe) jema pArtha eva dhanurdharaH "ahIM vizeSya arjana bhina duryodhanano tAdAbhya dhanurdhara evA vizeSaNamAM nathI, dhanurdharano arjuna sivAyanI sAthe yogano niSedha karAyo tema dhUmano vaddhi sivAyanI sAthe yogano niSedha karAya che arjuna ja dhanudhArI che anya koI nahIM, tema vati ja dhUmanuM vyApaka che anya koI nahIM.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154/1/2/7-8-8 pramANamImAMsA 6 27. atha kramaprAptamanumAnaM lakSayati sAdhanAtsAdhyavijJAnam anumAnam // 7 // 628. sAdhanaM sAdhyaM ca vakSyamANalakSaNam / dRSTAdupadiSTAdvA 'sAdhanAt' yat 'sAdhyasya' 'vijJAnam' samyagarthanirNayAtmakaM tadanumIyate'neneti 'anumAnam' liGgagrahaNasambandhasmaraNayoH pazcAt paricchedanam // 7 // tat dvidhA svArthaM parArthaM ca // 8 // 6 29. 'tat' anumAnaM dviprakAra svArtha-parArthabhedAt / svavyAmohanivartanakSamam "svArtham' / paravyAmohanivartanakSamam 'parArtham' // 8 // 6 30. tatra svArtha lakSayatisvArthaM svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAt sAdhanAt sAdhyajJAnam // 9 // 8 31. sAdhyaM vinA'bhavanaM sAdhyAvinAbhAvaH svenAtmanA nizcita: sAdhyAvinAbhAva evaikaM lakSaNaM yasya tat 'svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNam' tasmAttathAvidhAt 'sAdhanAt' liGgAt 'sAdhyasya' liGgino 'jJAnam' svArtham' anumAnam / iha ca na yogyatayA liGga parokSArthapratipatteragam, yathA bIjamakurasya, "adRSTAd dhUmAdagnerapratipatteH, nApi svanizca (svaviSa) yajJAnApekSaM yathA pradIpo ghaTAdeH, dRssttaadpynishcitaavinaabhaavaadprtiptteH| 27. ve amamA Aveza anumAnane zavi cha..... sAdhanAthI sAdhyanuM jJAna kravuM te anumAna InzA 28. sAdhana ane sAdhyanuM svarUpa AgaLa kahevAnAM chIe. jAte joyelA athavA bIjAnI pAse sAMbhaLelA sAdhanathI sAdhyanuM samyagu nirNaya svarUpa jJAna te anumAna, (anumiti jenAthI thAya te anumAna) eTale sAdhananuM jJAna ane avinAbhAvanuM smaraNa thayA pachI thanArUM jJAna te anumAna iNI. anumAnanAM be bheda che. svArtha ane parArtha III 29. svArthanumAna, parArthAnumAnanA bhedathI te anumAna be prakAre che, je potAnAM pramAtAnAM khudanAM ajJAnane dUra karavAmAM samartha hoya te svArthonumAna je bIjAnAM ajJAnane dUra karavA samartha hoya te parArthanumAna. dhUmane joI jAte agnino nirNaya karavo te svArthanumAna. ane paMcAvayavI vAkyadvArA bIjAne tevo bodha karAvavo te parArthanumAna. liTA 300 pado svArthAnumAnane ogAve che..... jAte nizcaya relAM sAdhyanAM avinAbhAvi svarUpavALA sAdhanathI sAdhyanuM jJAna kravuM te svAthanumAna IIII 31. sAdhya vinA na hovuM te sAdhyAvinAbhAva, jAte nakkI karela je sAdhyA vinAbhAva te eka ja che lakSaNa jenuM te sAdhana, tevAM sAdhanathI- liMgathI sAdhyanuM-liMgInuM jJAna svArthanumAna. liMganuM bIjuM koI lakSaNa na hoI 1 dRSTipathamAgatAt / 2 parArthAnumAne kathitAt / anena ataH pazcAdarthatA / 4 svasmAyidaM svArtha yena svayaM pratipadyate / 5 parasmAyidaM parArtha yenaparaH prativadyate / 60 zcitaM sA0-De0 / 7-0 bhAveMka0 -30 / 8-agnijJAnaM prati ghUmasya yogyatA zaktivizeSo'styeva paraM dRSTo hi dhUmo dhUmadhvajaM gamayati nAdRSTa iti /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/9 155 tasmAtparokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya vyApAra iti 'nizcita' grahaNam / 632. nanu cAsiddhaviruddhAnaikAntikahetvAbhAsanirAkaraNArthaM hetoH pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSAd vyAvRttiriti trailakSaNyamAcakSate bhikSavaH / tathAhi-anumeye dharmiNi liGgasya sattvameva nizcitamityekaM khyam / atra sattvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSakadezAsiddho nirasto yathA anityAni pRthivyAdIni bhUtAni gandhavattvAt / atra pakSIkRteSu pRthivyAdiSu caturSu bhUteSu pRthivyAmeva gandhavattvam / sattvavacanasya pazcAtkRtenaivakAreNAsAdhAraNo dharmoM nirastaH / yadi hanumeya eva sattvamityucyeta zrAvaNa tvameva hetu': syAt / zake. anumAnamAM liMga mAtra yogyatAnA kAraNe parokSa arthane jaNAvavA samartha banatuM nathI. jema bIjamAM evI yogyatA che ke sahakArI kAraNa maLatAM e aMkurane utpanna karI ja de. bhale ApaNane bIja dekhAya ke na dekhAya. paNa ahIM jovAmAM nahi AvelA evA dhUmathI agninI pratIti thaI zakatI nathI, eTale dhUma-agnimAM kArya kAraNa bhAva rahelo hovAthI dhUmamAM agnine jaNAvavAnI yogyatA rahelI ja che e vAta sAcI, paNa tevA dhUma mAtranI hAjarIthI na cAle, paraMtu te dhUmanuM pahelA pramAtAne jJAna thavuM jarUrI che. vaLI sAdhananuM (svaviSayanuM) A dhUma" ATaluM jJAna mAtra paNa sAdhyane jaNAvI zakatuM nathI. jema dIvAnI jyota pragaTa thatAM tarata ja sAme rahela ghaTAdi padArtha jaNAI Ave che, tenA mATe koI vizeSa vicAra vimarza karavo paDato nathI. jyAre ahIM to avinAbhAvano nizcaya na hoya to "dhUma che" evuM jJAnamAtra kAMI agnine jaNAvI zakatuM nathI. paNa AgaLa-pAchaLano vicAra karI avinAbhAva jANavo jarUrI che. tethI sAdhanano parokSa padArtha-sAdhya sAthe avinAbhAvano nizcaya paNa jarUrI che. liMganuM liMgI sAthe avinAbhAva tarIke jJAna thayuM te ja liMgano vyApAra anumAnamAM upayogI che. AvAM nizcayanI ahIM jarUra che. evuM jaNAvavA sUtramAM nizcita pada mUkyuM che. pra. pakSadharmatvam vigere traNane hetunuM satya dRSTAMta ApI spaSTa karo. u. "parvato vahmimAnuM dhUmAtu" ahIM dhUma hetu-pakSa parvatamAM rahe che, mATe dhUmamAM pakSasattva dharma Avyo, ane sapakSa-vahinA sunizcita sthAna rasoDA vageremAM dhUma rahe che, mATe sapakSasattva dharma Avyo, temaja vipakSavadvi sAdhyanA abhAvavALo jalahUda vageremAM dhUma nathI raheto mATe vipakSathI vyAvRtti thaI, Ama dhUma A traNalakSaNathI yukta hovAthI vadvinuM anumAna karAvI zake che. 32. zaMkAkAra : asiddha, virUddha, anaikAntika hetvAbhAsanAM nirAkaraNa mATe bauddhoe pakSadharmatA sapakSamAM vipakSathI vyAvRtti, A traNa lakSaNa liMganAM darzAvyAM che. te A pramANe (1) pakSadharmata pakSa-anumeyadharmI sAdhya-dharmavALo parvatAdi.. temAM hetuno sadbhAva nizcita hovo A eka rUpa che. ahIM pahelA lakSaNamAM sattvano prayoga karI asiddha svarUpAsiddha hetvAbhAsa 1 etena dhUmo dhUmavattvena nizcitAvinAbhAvasya gamako nAnyathA ityAveditam / 2 yathA'nityaH zabdaH cAkSuSatvAt ghaTavadityatra zabde cAkSuSatvamasiddham / 3 sattvapadA'pi nirasyate / 4-0 zrAvaNameba-De0 / 5 -yathA'nityaH zabdaH zrAvaNatvAdityanityatve sAdhye zrAvaNatvameva heturghaTe vyabhicaratIti /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 /1/2/9 pramANamImAMsA nizcitagrahaNena sandigdhA siddhaH sarvo nirastaH / sapakSe eva sattvaM nizcitamiti dvitIyaM rUpam / ihApi sattvagrahaNena viruddho nirastaH / sa hi nAsti sapakSe / evakAreNa sAdhAraNAnaikAntikaH, sa hi na sapakSe eva vartate kiM tu vipakSe'pi / evAM cAkSuSatva vagere hetuno hetubhA khaMDita thai jAya che. "zabdo nitya cAkSuSatvA," A hetu zabda-pakSamAM raheto na hovAthI prathama lakSaNa na ghaTavAthI hetu na bane. evakAra dvArA pakSanAM ekadezamAM asiddha evAM gaMdhavatva vagere hetuono nirAsa thaI jAya che. jemake pRthvI vagere cAra bhUta pakSa rUpe che, paraMtu gaMdhatva to mAtra pRthvImAM ja rahe che. eTale pakSanA ekadezamAM A hetu asiddha che. evakAra na mUkIe to pRthvInAmanAM pakSamAM gaMdhavattva hetu rahI javAthI prathama lakSaNa ghaTI jatAM sahetu banI jAta. pUrA pakSamAM hetu hovo ja joIe to ja te sahetu banI zake. anyathA nahIM. evakAra mUkavAthI A phAyado thayo. "satva" padanI pachI evakArano prayoga karavAthI asAdhAraNa hetu banato aTakI jAya che, nahi to mAtra zrAvaNatva ja hetu banata. te A pramANe zabdoDanityaH zrAvaNatA," A zrAvaNa hetu mAtra pakSamAM ja rahe che. eTale "pakSe eva sarva" "pakSamAM ja rahe te hetu" Avo artha nIkaLata tethI mAtra je hetu pakSamAM ja rahe, anyatra na rahe te ja sahetu banata evo hetu zrAvaNatva ja Avata, [hakIkatamAM koIpaNa sapakSa ane vipakSamAM na rahevAthI A zrAvaNatva asAdhAraNa hetvAbhAsa che.] dhUma vagere to sakSapamAM paNa maLe che tethI te asahetu banI jaze. paNa have sattvanI pAchaLa evakAra mUkavAthI Avo artha nIkaLazeke "pakSamAM hetu hovo ja joIe." nahIM ke mAtra pakSamAM ja hetu hovo joIe. eTale dhUmahetu pakSamAM che kharo, ane A arthanA kathanathI pakSabhinnamAM paNa rahevAnI chUTa maLe che tethI dhUma parvata sivAya anyatra sapakSamAM rahe temAM vAMdho nathI. nizcita pada mUkavAthI samasta saMdigdhAsiddha hetuonuM nirAkaraNa thaI jAya che, jemake sAme parvatamAM dekhAya te dhUma che ke bAdhya che Avo saMdeha hoya to pakSamAM dhUmano nizcaya nathI thayelo, mATe saMdigdha dhUmahetuthI vadvinI siddhi na karI zakAya, AvA saMdigdhAsiddha hetuone sahetumAMthI bAkAta karAyA. bIju lakSaNa sapakSa sattva "sapakSamAM ja sattvanuM nizcita hovuM" ahIM paNa sattvanuM grahaNa karavAthI virUddha hetuno nirAsa thaI jAya che. kAraNa virUddha hetu sapakSamAM raheto ja nathI evakArano prayoga keralo hovAthI sAdhAraNa anaikAntika hetuno niSedha thaI jAya che. "to nitya pratyA " A prameyahetu pakSa, sapakSa, vipakSa traNamAM rahe che. eTale mAtra sapakSamAM 1dhUmo bASyo vA iti sandehe dhUmAderagni sAdhanam / 2 anena sattvavacanena sAdhAraNo'pi nirasyate / 3 nirasta iti saMbandhaH / 1 viruddha sAdhyAbhAva vyAso hetu viruddhaH zabdo nityaH kRtakatvA," A kRtakatva hetu sAdhyAbhAva = anitya ghaTAdimAM vyApta thaIne rahelo che, eTale jyAM pote rahelo che tyAM anityaghaTAdi ja hoya che eno matalaba ke tenuM sapakSa sattva nathI mATe A kRtakatva hetune viruddha kahevAya. eTale jenu sapakSamAM sattva nahI hoya te hetu nahI banI zake. ema sattvanA kathanathI viruddha hetu sahetu banato aTakI gayo, nahItara sapakSamAM asatva hoya to paNa cAle Avo artha nIkaLatA viruddha hetune sahetu mAnavAnI Apatti Avata.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/9 157 sattvagrahaNAt pUrvamavadhAraNakaraNena sapakSAvyApino'pi prayatnAnantarIyakatvAderhetutvamuktam, pazcAdavadhAraNe hi ayamarthaH syAt-sapakSe sattvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetuH syAt / nizcitavacanena sandigdhAnvayo'naikAntiko nirastaH, yathA sarvajJa': kazcidvaktRtvAt, vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe sandigdham / vipakSe tva sattvameva nizcitamiti tRtIyaM rUpam / tatrAsattvagrahaNena viruddhasya nirAsaH / viruddho hi vipksse'sti| ja sattva nizcita na thayuM tethI prameyatva hetu na bane, evakAra na mUkIe to vipakSamAM sattvanuM nirAkaraNa thatuM na hovAthI prameyatva hetu paNa sahetu banI jAta, kAraNa ke prameyatva sapakSamAM rahe che to kharuM ja, bhale pachI vipakSamAM paNa rahe, tamArA lakSaNamAM vipakSano niSedha to thato nathI. "ja" kAra mUkavAthI vipakSano bAda thavAthI doSa nahIM Ave. sattva zabdanI pUrvamAM evakArano prayoga karavAthI sapakSamAM vyApta nahiM bananAra prayatnAnantarIyakatva vagere paNa hetu banI zakaze. "sapakSamAM sattva ja hovuM joie" AvuM avadhAraNa karyuM hota to prayatnAnattarIyakatva hetu na banI zakata. kAraNa ke tamAma anitya padArtha prAgabhAva, AkAzIya vidyuta evAmAM A hetu nathI raheto, paraMtu eTaluM cokkasa che ke te sapakSa ghaTAdi anityapadArthamAM ja rahe che, bhale badhA sapakSamAM na rahe. eTale te gamaka to bane ja che, mATe hetunuM lakSaNa ghaTavuM jarUrI che. (eTale AvuM nakkI thayu ke hetu sapakSamAM hovo jarUrI che, paNa tamAma pakSamAM hovo jarUrI nathI) jema dhUma vahivALA kSetramAM ja rahe che, paNa tenA tamAma kSetramAM nathI raheto (ayogolakamAM dhUma nathI, chatAM kaMI te ahetu nathI banI jato. nizcita zabdanA prayogathI saMdigdhAnvaya anaikAntika evo hetu "sapakSamAM saMdigdha che anvaya jeno evo vyabhicArI hetuno nirAsa thayo. jema ke mImAMsakane prati jaina kahe ke "koI purUSa sarvajJa che, vaktA hovAthI ahIM vaknatva sapakSa sarvajJamAM saMdigdha che nizcita nathI mATe Avo hetu mUkI sarvajJanI siddhi na karI zakAya. jo nizcita pada na mUkyuM hota to sarvajJa sapakSamAM saMdigdha evAM vaknatva hetuthI paNa sAdhyanI siddhi thaI jAta. pri-1 vakatRtva sapakSa sarvazamAM kema saMdigdha che? u. ahIM sapakSa tarIke badhA sarvajJa lIdhA che, temAM mUka kevalI paNa Avaze mATe temAM vakatRtva nathI mATe saMdigdha che. eTale ke sarvajJa-dharmImAM vakatRtva ane avaknatva ema ubhaya koTinuM jJAna thatuM hovAthI vakatRtva dharma sarvajJamAM saMdigdha rahe che. athavA ApaNe koIe badhA ja sarvajJane pratyakSamAM sAMbhaLyA nathI, ane jJAna sAthe "bolavuM" evI kriyAno koI avinAbhAva nathI mATe saMdigdha che. kA.ke. jJAna vipula mAtrAmAM hoya to paNa bolavAnuM sAva ochuM athavA Idriya-jIbha upahata thavAthI sarvathA bolavAnuM baMdha thaI jAya, paraMtu tenuM jJAna nAza pAmI jatuM nathI. ane keTalAya vagara jJAne emane ema bolyA kare che.] "vipakSamAM asattva ja nizcita hovuM "A hetunuM trIjuM lakSaNa che, asattvanuM grahaNa karavAthI virUddha hetvAbhAsa hetu banato aTakI gayo. jema "zabdo nitya kRtakatvA ahIM vipakSa anityapadArthamAM kRtakatva hetu 1 yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTavat / ghaTe prayatnAnantarIyakatvaM vidyate, na vidyuti param, tathApi prayatnAnantarIyakatvasya hetutvaM sapakSakadezatvAt / 2 sapakSe darzanamanvayaH / 3 mImAMsakaM prata jaino vakti / 4 sarvajJasya sarvasya sapakSatvAt / 5 anityo ghaTaH kRtakatvAt zabdavat / kRtakatvaM zabde'sti nAkAzAdau /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 /1/2/9 pramANamImAMsA evakAreNa sAdhAraNasya vipakSakadezavRtternirAsaH, prayatnAnantarIya'katve hi sAdhye'nityatvaM vipakSakadeze vidyudAdAvasti, AkAzAdau nAsti / tato niyamenAsya nirAso'sattvazabdAt pUrvasminnavadhAraNe hi ayamarthaH syAt-vipakSa eva yo nAsti sa hetuH, tathA ca prayatnAnantarIyakatvaM sapakSe'pi nAsti tato na hetuH syAttataH pUrvaM na kRtam / nizcitagrahaNena sandigdhavipakSavyAvRttiko'naikAntiko nirastaH / rahelo che eTale asattva nathI. asattva zabda prayoga nA karyo hota to artha evo thAta ke vipakSamAM nizcita hovuM ane kRtakatva vipakSamAM nizcita che, tethI te sahetu banI jAta. evakAranA grahaNathI vipakSanA eka dezamAM rahenAra sAdhAraNa ane kAntika hetuno niSedha thayo. jema "zabda prayatnajanya che, anitya hovAthI" ahIM sapakSa ghaTAdi, vipakSa vidyuta AkAzAdi che. paNa vidyuta anityamAM che eTale prayatnathI ajanya evA vidyuta vipakSanAM eka dezamAM hetunuM sattva thaI gayuM. eTale "vipakSamAM asattva ja joIe" evuM na banyu mATe anitya hetuthI zabdamAMsAdhyanI prayatnajanyatvanI siddhi na thAya. [ahIM kRtakatva hetu mUkavAmAM Ave to sAdhyanI siddhi thAya kA.ke. have vipakSa evA vijaLImAM ke AkAzadimAM kyAMya kRtakatvato nathI ja rahetuM (vijaLI paNa koIthI karAyela nathI) zabdato koI vyakti vizeSathI karAto dekhAya che, jemake teNe joradAra buma pADI...)]. asattvanI pUrvamAM evakAra mUkayo hota to Avo artha nIkaLata ke vipakSamAM ja je na hoya te hetu eTale ke hetunuM asattva mAtra vipakSamAM ja hovuM joIe, sapakSamAM asattva hoya to na cAle. tema mAnatAM "zabdo anitya , prayatnAnantarIyakatvA" A hetu khoTo paDI jaze, kAraNa vipakSa evA AkAzAdi nityapadArthamAM A hetu nathI raheto, tema sapakSa anitya padArtha evAM vighu prAgabhAva vageremAM paNa prayatnAnantarIyakatva hetu nathI raheto, eTale mAtra vipakSamAM ja asattva na thayuM. paNa "vipakSa asattva eva" vipakSamAM asattva ja hoya AvuM avadhAraNa karavAthI jeTalA vipakSa che te badhAmAM asattva hovuM jarUrI banyuM, paraMtu kAMI sapakSamAM asattvano niSedha na thayo. ethI karIne prayatnAnattarIyakatva hetu banI zakaze. kAraNa ke vipakSabhUta tamAma nityapadArthamAM to hetuM nathI ja raheto, have "sapakSamAM asattva na ja hovuM" AvuM to che nahIM, mATe koIka sapakSa vijaLI vigeremAM prayatnAnantarIyakatva na rahe temAM kazo vAMdho nathI. prAgabhAva ane vidyuta bane anitya padArtha che, paraMtu prAgabhAva anAdino hovAthI koInA prayatnathI banAvavAmAM Avato nathI, paraMtu kArya pedA thatA teno nAza thaI jAya che, tethI anitya to kharo ja. ema vijaLIne koI banAvatuM nathI visasA pariNAmathI svataH thaI jAya che, paraMtu kSaNavAramAM vilIna thai jAya che, mATe anityato spaSTa che. nizcitapada mUkavAthI "saMdigdhavipakSavyAvRttika anaikAntika:" vipakSamAM jenI vyAvRtti akathya- saMdigdha che, evo vyabhicArI hetu che teno nirAsa thayo. 1 yathA prayatnAnantarIyakaH zabdo anityatvAt ghaTavat / 2 sapakSe tvasti eva / 3 yathA asarvajJo'yaM vktRtvaat|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/9 159 tadevaM trairUpyameva hetorasiddhAdidoSaparihArakSamamiti tadevAbhyupagantuM yuktamiti kimekalakSaNakatveneti ? | 9 33. tadayuktam, avinAbhAvaniyamanizcayAdeva doSatrayaparihAropapatteH / avinAbhAvo hyanyathAnupapannatvam / taccAsiddhasya viruddhasya vyabhicAriNo vA na sambhavati / trairUpye tu satyapyavinAbhAvAbhAve hetoragamakatvadarzanAt, yathA sa zyAmo maitratanayatvAt itaramaitraputravadityatra / A puruSa asarvajJa che, vaktA hovAthI' ahIM vipakSa-sarvajJamAM vaktRtva hetunuM na hovuM saMdigdha che. eTale "sarvajJa nathI ja bolatA" evo nizcaya nathI mATe vakatRtva hetu saMdigdha vipakSa vyAvRttika banyo. ethI tevA hetunA baLe asarvajJanI siddhi karI zakAtI nathI, jo nizcita pada na mUkayuM hota to A paNa hetu banI jAta. kemake vipakSa-sarvajJamAM hetuno niSedha karavo nizcita (jarUrI) na hovAthI tyAM hetunA asattvano saMdeha mAnIne paNa koI sAdhyanI siddhi karI leze. paNa have Avo hetu pakaDI ja nahIM zakAya. A rIte hetunuM traNarUpavALu hovuM e ja asiddha vagere doSane dUra karavA samartha che, mATe tene ja svIkAravuM yogya che. to "eka ja lakSaNavALo hetu che," ema zA arthe kahyuM ? 33. jainA- A bauddhanA trailakSaNa hetuno nirAsa karatA kahe che ke bauddhanuM A kahevuM yukta nathI. avinAbhAva niyamanAM nizcayathI ja asiddha virUddha anaikAntika A traNe doSono parihAra thai jAya che. avinAbhAva eTale anyathAnupapanna eTale ke "jo Ama na hoya to Ama banI ja nA zake." asiddha vagere traNa hetvAbhAsamAM AvuM saMbhavI zakatu nathI. prasiddha -"zo nitya: cAkSuSatvAt" A cAkSuSa zabdapakSamAM na hovAthI asiddha hetu che, paNa nitya na hoyato cAkSuSa pratyakSa na thAya" evo avinAbhAva nathI. jema ghaTAdi nitya nathI chatAM cAkSuSa to che. "vahnina hoya to dhUma paNa na hoya" Avo avinAbhAva ahIM jovA maLato nathI, mATe A nizcayanA abhAvathI cAkSuSatvamAMthI hetutva nIkaLI jAya che. virUddha hetu - "zo nityaH kRtAt" 'nitya na hoya to, kRtakatva na hoya' evuM nathI, kAraNa ghaTa nitya nathI chatAM kuMbhakArathI karAyela to che ja, eTale ahIM paNa avinAbhAvanAM niyamano abhAva che. mATe virUddha e hetu na bane. aneAnti-'parvato vahvimAn prameyatvAt' ahIM vahni na hoya te prameya na hoya evuM nathI, kAraNa ghaTAdi vahnirUpa nathI, chatAM prameya (prameyatva) to che. ema ahIM paNa avinAbhAvanAM niyamanAM abhAvathI prameyatva hetu tarIke banato nathI. are ! trairuSyano sadbhAva hoya, paNa jo avinAbhAva na hoya to tyAM hetu gamaka banI zakato nathI. jema ke (garbhastha) maitraputra, zyAma che, caitrano putra hovAthI, bIjA maitra putranI jema' ahIM tame mAnelA traNe 1 anaikAntikasya /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 /1/2/9 pramANamImAMsA atha vipakSAnniyamavatI vyAvRttistatra na dRzyate tato na gamakatvam, tarhi tasyA evAvinAbhAvarUpatvAditararUpasadbhAve'pi tada bhAve hetoH svasAdhyasiddhi prati gamakatvAniSTau saiva pradhAnaM lakSaNamastu / tatsadbhAve'pipararUpadvayanirapekSatayA gamakatvopapattezca, yathA santyadvaitavA dino'pi pramANAni iSTAniSTasAdhanadUSaNAnyathAnupapatteH / na cAtra pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM cAsti, kevalamavinAbhAvamAtreNa gamakatvopa pattiH / nanu pakSadharmatA'bhAve zvetaH prAsAdaH kAkasya kAryAdityAdayo'pi hetavaH prasajyeran, naivam, avinAbhAva eva hetoH pradhAnaM lakSaNamabhyupagantavyam, sati tasminnasatyapi trailakSaNye hetorgamakatvadarzanAt / rUpa hetumAM ghaTe che. kAraNa ke maitraputratva hetu (garbhastha) putra pakSamAM ane anya putramAM-sapakSamAM rahela che ane zyAma sivAyanAM chokarA che te badhAmAM vipakSamAM hetuno abhAva paNa che ja. te A pramANe -janmapAmelA zeSa mitrAnA putro kALA ja che, mATe zyAmavAbhAva to mitrAnA putro sivAyamAM Avaze, eTale vipakSarUpe zvetAdi varSIya padArtha/vyakti Avaze tyAM maitratanayatva hetu nathI. chatAM A hetu gamaka-sAdhyano jJApaka banato nathI. kAraNa ke zyAma sAthe maitratanayatvano avinAbhAva nathI. mitrAe A vakhate bhAjI-zAkanuM bhakSaNa na karyuM hoya to AThamo putra zveta paNa hoI zake che. "zyAma na hoya te mitrAputra paNa na ja hoya" Avo avinAbhAva nathI. kA.ke. maitratanayatva kAMi zyAmavarNanuM kArya nathI, jema dhUma vadvinuM kArya che. bauddhaH (zaMkAkAra) ahIM vipakSathI vyAvRtti niyamataH dekhAtI nathI mATe gamaka nathI banato. samAdhAna : "niyamata : vyAvRtti ja to avinAbhAva che, eTale zeSa be lakSaNa hetumAM hovA chatAM vipakSa vyAvRtti niyamata na maLavAthI hetu jo svasAdhyane pratigamaka hovo aniSTa che - siddha karanAra na banI zake, to pachI "vipakSa vyAvRttine" ja pradhAna lakSaNa mAnavuM joie. teno sadbhAva hoya ane zeSa be na hoya to paNa hetugamaka banI zake che. jema zUnya-advaitavAdInA mate "pramANo che" ISTanuM sAdhana ane aniSTano niSedha e pramANa vinA thavo saMbhava na hovAthI ahIM pakSa sapakSamAM hetunuM asattva kahyuM ke lakhyuM, te yogya nathI. ahIM advaitavAdInA mate pramANa nAmano pakSa nathI to pakSadharmatA kyAMthI hoya? (kA. ke. enA manamAM badhu ja zUnya che. paraMtu zUnya siddha karavA pramANa Ape che, to pachI tenA mate sapakSa paNa koI che ja nahI, eTale pakSa sapakSamAM hetuno abhAva che. ahIM mAtra avinAbhAvathI anyathAnupapatti rUpa hetunA baLathI ja sAdhya sidhdha thaI jAya che. (karavA dhAre che.). zaMkAkAra pakSadharmatAnAM abhAvamAM hetune gamaka mAnavAmAM Ave to "A mahela dhoLo che, kAgaDo kALo hovAthI" AvA vagere paNa hetuo banI jaze. "kAkanI kRSNatA" A hetu pakSa prAsAdamAM nathI chatAM tamArA mate sAdhya siddha thaI jaze. samAdhAnaH AvuM nathI, pakSadharmatA vagaranA hetuone paNa avinAbhAvanA balathI sAdhyanA zApaka 1 pUrvasminnanumAne / 2 pakSadharmatvasapakSasattvalakSaNaM spadvarya / 3 vipakSAniyamavatyA vyAvRtterabhAve / 4 vipakSAniyamavatyA vyAvRtteH 5 zUnyAdvaitavAdinaH 6 tanmate pramANalakSaNaH pakSo'pi nAsti kutaH pakSadharmatA ? |7-0papatteH mu-pA0 /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/9 161 na tu trairUpyaM hetulakSaNam avyApa' katvAt / tathA ca sarvaM kSaNikaM sattvAdityatra mUrddhAbhiSikte sAdhane saugataiH sapakSe'to'pi hetoH sattvasya gamakatvamiSyata eva / taduktam"anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? | nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // " iti / $ 34. etena paJcalakSaNakatvamapi naiyAyikoktaM pratyuktam, tasyApyavinAbhAvaprapaJcatvAt / tathAhitrairUpyaM pUrvoktam, abAdhitaviSayatvam, asatpratipakSatvaM ceti paJcarUpANi / tatra pratyakSAgamabAdhi'takarmanirdezAnantaraprayuktatvaM bAdhitaviSayatvaM yathA'nuSNastejo'vayavI kRtakatvAt ghaTavat / brAhmaNena surApeyA [ drava ] dravyatvAt kSIravat iti / mAnavAmAM Ave che. A anumAnamAM to avinAbhAva nathI mATe gamaka paNa na bane. jyAM avinAbhAva na hoya te hetu gamaka na bane temAM zuM vAMdho ? "prAsAda dhoLo na hoya to kAMi kAgaDo kALo na hoya" AvuM na bane. mATe avinAbhAva te ja hetunuM pradhAna lakSaNa svIkAravuM joie. avinAbhAva hoya tyAre traNe rUpa na hoya to paNa hetu gamaka banato jovA maLe che. vaLI bIjuM airUpya hetunuM lakSaNa nathI. avyApaka hovAthI, kAraNa ke bauddhonuM pradhAna (sAdhana) anumAna "sarva kSaNika satttAt" ahIM sarva padArtha pakSa hovAthI sapakSa maLato nathI. ethI sattva hetu sapakSamAM na rahevA chatAM kSaNikano gamaka-sAdhya siddha karanAra mAnavAmAM Avyo che. ema "yatra yatra hetutva tatra tatra trairUpyuM" AvI vairUSyanI vyApakatA maLatI nathI. eTale ke jeTalA hetu che te badhAmAM nairUpya nathI. jema ke sattva hetu mAM kairUpatva nathI, chatAM gamaka mAnyo che. kahyuM paNa che ke--jyAM anyathA anupapatti che tyAM trirUpatAthI zuM levA devA ? ane jyAM anyathA anupapatti nathI tyAM trirUpatAthI zuM lAbha ? digambara AcArya pAtra svAmIe Aja kArikA vaDe (nyAyabiMdu pR. 500) sauthI pahelA bauddha sammata bairUpyanuM khaDaeNna karyuM che. 34. A kathanathI taiyAyike mAnela paMca lakSaNano paNa nirAsa thai jAya che. kAraNa te paNa avinAbhAvano ja prapaMca che- vistAra che. eTale teno avinAbhAvamAM ja samAveza thai jAya che. te A pramANe--temAM traNa rUpa to pUrve kahyAM te ja che. cothuM lakSaNa abAdhita viSayatve -pratyakSa ke AgamathI sAdhya karma' bAdhita banI jAya pachI tene siddha karavAM hetuno upayoga karavo te bAdhitaviSayatve kahevAya. [bAdha dhAtuno kartAto pramAtA che, karaNa pratyakSa ane Agama che ane anuSTa vi. karma che kemake dhAtvarthanuM phaLa anuSNa vigerene maLe che. kA.ke. pratyakSathI temano bAdha Ave che--thAya che.] jemake "avayavIrUpa agni uSNa nathI, kRtaka hovAthI, jema ghaTa kRtaka che to uSNa paNa nathI, ahIM agnimAM garamAza hAtha lagADatAM ja jaNAi Ave che. eTale anuSNatAno pratyakSathI bAdha che, mATe kRtakatva 1 sa zyAmo maitrAtanayatvAdityAdau / 2 sAdhyamanumeyamiti yAvat / 3-0 tadharma0 - De0 / 4 tAtparya0 pR0 340. /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 /1/2/9 pramANamImAMsA taniSedhAdabAdhitaviSayatvam / pratipakSahetubAdhitatvaM satpratipakSatvaM yathA'nityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH atra pratipakSahetuH-nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheriti / taniSedhAdasatpratipakSatvam / tatra bAdhitaviSayasya satpratipakSasya cAvinAbhAvAbhAvAdavinAbhAvenaiva rUpadvayamapi sagRhItam / yadAha'- "bAdhAvinAbhAvayovirodhAt" [hetu0pari04] iti / api ca, svalakSaNalakSitapakSaviSayatvAbhAvAt 'taddoSeNaiva doSadvayamidaM caritArthaM kiM punarvacanena ? / tat sthitametat sAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAditi // 9 // hetu pratyakSa bAdhita viSaya banato hovAthI sAdhvagamaka na bane. "brAhmaNone madirA pIvA yogya che, kAraNa ke te drava padArtha che, dUdhanI jema, ahIM brAhmaNone madirA pIvI te AgamathI bAdhita che. mATe dravatva hetu AgamabAdhita viSaya banavAthI sAdhya-gamaka na bane. Avo bAdha je hetumAM na hoya te abAdhitaviSayatva. je hetu pratipakSa-virodhI hetuthI bAdhita hoya te hetu satyatipakSa kahevAya. satpatipakSa eTale jemake "zabda anitya che', nityadharmanI upalabdhi na thatI hovAthI ahIM "zabda nitya che, anitya dharmanI upalabdhi thatI na hovAthI" Avo virodhI hetu ApI zakAya che. mATe pUrvokta anumAna zabdane anitya siddha karavA samartha na banI zake. je hetumAM Avo doSa nathI Avato te hetu asatyatipakSa kahevAya. paraMtu avinAbhAva ghaTato na hovAthI hetumAM bAdhitaviSayatva ke satyatipakSa ubho thAya che. mATe abAdhita viSayatva ane asatpatipakSatva A be lakSaNane hetunuM svarUpa mAnavA karatAM eka avinAbhAva dvArA ja temanuM grahaNa thaI jAya che, mATe alagathI mAnavAnI jarUra nathI. anuSkatA hoya to ja kRtaka hoya evuM cokkasa nathI, injanathI pedA karavAmAM Avato agni uSNa che, anuSNa nathI, paNa kRtaka to che. ane "peya na hoya te drava na hoya" evuM nathI kAraNa tapeluM zIzu drava che, paNa kAMi pIvAya thoDuM? ema avinAbhAvathI kAma thaI jAya che. kahyuM paNa che "bAdha ane avinAbhAvano virodha che. (hetu pari.4) eTale jyAM koI bAdha vagere hetu doSa che, tyAM avinAbhAvano niyama ghaTI zakato nathI. bAdha ane avinAbhAva eka ThekANe rahI zakatA nathI, ema sahAnavasthAne virodha che. vaLI Aja prakaraNamAM 1/ranA 13 sUtramAM darzAvela pakSanA lakSaNathI lakSita evo je pakSa che, tevo pakSa ahIM viSaya banato na hovAthI eTale A banne pakSa doSo che, paNa lakSaNamAM je abAdhya vizeSaNa che, tene ja dUSita karatA hovAthI pakSanA doSa che, eTale alagathI mAnavAnI jarUra nathI. te doSanA AdhAre ja A be doSa caritArtha-kRtArtha-saphaLa banI jAya che. pakSadoSathI ja A be doSanuM prayojana sarI jAya che. pakSanAM lakSaNamAM eka vizeSaNa abAdhya che. have je sAdhyano pratyakSa vigerethI ke sAdhyAbhAva sAdhaka hatvajArathI bAdha thato hoya tevA sAdhyavAnuM ne pakSa ja na banAvAya pachI A doSanI vAta ja kyAM ubhI thAya? tethI A nakkI thayuM ke sAthe sAthe hetuno avinAbhAva hovo ja hetunuM eka asAdhAraNa lakSaNa che. lA. 2-03 tA- 2 kalAka tA1 rU pakSanopAveja
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/10 " 163 rU. tatravinAmA nakSati sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 10 // ___ 36. 'sahabhAvinoH' ekasAmagyadhInayoH phalAdigatayo rUparasayoH vyApyavyApakayozca zizapAtvavRkSatvayoH, 'kramabhAvinoH' kRttikodayazakaTodayayoH, kAryakAraNayozca dhUmadhUmadhvajayoryathAsaGkhyaM yaH 'sahakramabhAvaniyamaH'-sahabhAvinoH sahabhAvaniyamaH, kramabhAvinoH kramabhAvaniyamaH, sAdhyasAdhanayoriti prakaraNAllabhyate saH 'avinAbhAvaH // 10 // hitanuM airUpya mAnanArA vaizeSika, sAMkhya ane bauddha A traNa darzana che. pAMca rUpa mAnanArA naiyAyika che. ane jJAtatva bheLavIne charUpa mAnanArI paNa eka paraMparA hatI, teno nirdeza ane khaMDana arcaTe hatubiMdu TIkAmAM [194-bI] ema kahIne karyo che. "pakSo tyAre nAyila mImAMsAtaH manyate trINi caitAni pakSadharmAnvayavyatirekAkhyANi, tathA abAdhitaviSayatvaM caturtharUpam,.. tathA vivArtAsaMdhyatve pInAram (je anumAnamAM pratipakSI evo bIjo hetu na hoya); tathA jJAtatva = jJAnaviSayatvaM ca nahI ajJAto hetuH svasattAmAtreNa gamako yukta iti // " zAyamAnaliMgane prAcIno hetu mAne che, jyAre navyarnayAyika liMgazAnane hetu mAne che te AnuM poSaka che.] 35. tyAM avinAbhAvanI oLakhANa Ape che . sahabhAviyono sahabhAvaniyama ane kramabhAviyono kramabhAva niyama te avinAbhAva 51thA 36 eka sAmagrIne AdhIna phalAdimAM rahelAM rUpa rasano ane jemanI vacce vyApya- vyApakabhAva rahelo che, evA ziMzapAtaM-vRkSataM teo sahabhAvI kahevAya. AMbAnA jhADe AvelI kerImAM je rUpa rasa jovAmAM Ave che, tenI sAmagrI to teja jhADanuM bIja, pANI, prakAza vagere che, eTale rU5 rasa bane eka ja sAmagrIthI pedA thanAra che, mATe ja ApaNe rUpanA AdhAre rasanuM anumAna karI zakIe chIe. rUpa ane rasa eka sAthe yugapad rahenArA che, tevo avinAbhAva che. ziMzA e vRkSa vizeSa hovAthI vRkSatva vyApaka banyuM ane zizA vyApya kahevAya vRkSatva to AMbAdimAM paNa che tyAM zizapAtra nathI. jyAM zizapAtva che tyAM vRkSatva che ja. eTale ja vRkSatva adhika deza vRtti banavAthI vyApaka ane zizapA alpa dezavRtti hovAthI vyApya kahevAya. vyApaka vinA rahI na zake te vyApya, vRkSatva vinA zizapAtva rahI nathI zakatuM mATe te vyApya kahevAya. vyApyanAM adhikaraNamAM jeno atyaMtabhAva maLe ja nahIM, te vyApaka, ziMzapAtvanuM adhikaraNa ziMzapAvRkSa tyAM vRkSatva che je mATe vRkSatva vyApaka kahevAya. AvI rIte jyAM sAmagrI ekatva hoya ke vyApya vyApaka bhAva dekhAto hoya tyAM "hetunI sAthe sAdhya hAjara maLe ja," Avo 1 sAdhyasAdhanayoH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 /1/2/10 pramANamImAMsA 6 37. athaivaMvidho'vinAbhAvo nizcita': sAdhyapratipattyaGgamityuktam / tannizcayazca kutaH pramANAt ? / na tAvat pratyakSAt, tasyaindriyakasya sannihitaviSayaviniyamitavyApAratvAt / manastu yadyapi sarvaviSayaM tathA pIndriyagRhItArthagocaratvenaiva tasya pravRttiH / anyathAndhabadhirAdha bhAvaprasaGgaH / sarvaviSayatA tu sakalendriyagocarArthaviSayatvenaivocyate na svAtantryeNa / .. avinAbhAva niyama hoya che. kRttikodaya ane zakaTodaya jevA pUrvacara uttaracara che, temaja dhUma agni vacce kArya-kAraNa bhAva rahelo che. teomAM kramabhAva niyama rahelo che. prakaraNanA saMdarbha baLe sAtha-sAdhanamAM sahabhAva niyama ane kramabhAva niyama samajavo. kaI jAtanuM sAdhya ane sAdhana che, tenA svarUpane jANI levAthI A kramabhAvI sahabhAvI niyama samajI (levAya) levo. eTale ke eka sAmagrIthI pedA thanAra to eka sAthe ja hoyane jema pacanakriyAthI cokhAmAM AdratA ane vRddhi baMne eka sAthe thatA jovA maLe che. ane vyApyato vyApaka vinA rahI ja na zake eTale sAthe ja maLavAnA. paraMtu jyAM kA. kA. bhAva hoya tyAM kAraNa to pahelA ja hAjara joIe. Aga peTAvyA vinA dhUmADo pedA thAya ja nahIM. jema pahelA kRtikAno udaya thAya to pachI anukrame zakaTano udaya thAya che. mATe ApaNe AvuM anumAna karI zakIe chIe. "muhurta pachI zakaTodaya thaze. kAraNa ke atyAre kRtikodaya che." tema agnithI dhUmapedA thAya che, mATe agni dhUmanuM kArya thayuM. eTale pahelA agni hoya to ja pachI dhUma hoI zake. A kArya kAraNa bhAvanA AdhAre ApaNe evo niyama banAvI zakIe ke agni vinA dhUma hoI ja nA zake, basa A ja avinAbhAva. ll10 37. zaMkAkAra - tame kahyuM ke Avo avinAbhAvano nizcaya te sAdhyanI siddhi mATenuM kAraNa che. paNa ame tamane prasanna karIe ke A avinAbhAvano nizcaya kayA pramANathI zenAthI thaze? te nizcaya pratyakSathI to thaI zakato nathI, kAraNa Idriyaja pratyakSano vyApAra to saMnihita viSaya sudhI sImita che. agni vagere to dRSTi agocara hovAthI ke atIta hovAthI agnino dhUma sAthe avinAbhAva kevI rIte pakaDAya. jo ke mana badhAne viSaya banAve che. topaNa te Idriya dvArA gRhIta padArthane ja viSaya banAvato hovAthI avinAbhAva grahaNa karavAmAM tenI-mananI pravRtti saMbhavI zakatI nathI. bAhya IdriyagrAhya padArtha jo IdriyathI agRhIta hoya te viSayamAM paNa mana pravRtti karavA lAgaze to koI AMdhaLo bahero vagere nahi maLe. manathI temane rUpa ane zabdanuM jJAna thaI jaze. manane je sarva viSayaka kahevAmAM Ave che, tenuM kAraNa e che ke te samasta IdriyanA viSayane grahaNa karavAmAM kuzala che. eTale indriya jene jene viSaya banAve te badhAne mana potAno viSaya banAve che. ethI te svataMtra sarva viSayagrAhaka nathI. (hA. manogrAhya sukhAdine svataMtra rIte grahaNa kare che, kA.ke. temano mana sAthe sAkSAt saMbaMdha che.) 1 svanizcita ityanena nizcitaH san / 2 pratyakSagrAhyabAhyArthApekSayA sukhAdIca evameva gRhNAti / 3 manasaiva sarvendriyArthagrahaNAt /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 pramANamImAMsA /1/2/10 yogipratyakSeNa tvavinAbhAvagrahaNe''numeyArthapratipattireva tatostu, kiM tapasvinA'numAnena ?, anumAnAttvavinAbhAvanizcaye'navasthetaretarAzrayadoSaprasaGga ukta eva / na pramANAntaramevaMvidhaviSayagrahaNapravaNamastItyAha UhAt tannizcayaH // 11 // hu rU. 'hA'tonakSaUITcavinAmAvI 'nizaH' zA 6 39. lakSitaM parIkSitaM ca sAdhanam / idAnIM tat vibhajati jo yogipratyakSathI avinAbhAvanuM grahaNa mAnazo tenA karatA to sIdhe sIdhA anugeya padArthane tenAthI grahaNa karI zakAya che, to nAhaka avinAbhAvane jANavAnI zI jarUra? eTale ke bicArA tevA anumAnanuM zuM kAma ? anumAnathI avinAbhAvano nizcaya mAnazo to avasthA ane anyonyAzraya doSa Avaze. avinAbhAva grAhaka anumAnane pravRtta karavA temAM paNa avinAbhAva grahaNa karavo paDaze, tenA mATe pharI anumAna karavuM paDaze, ema anavasthA cAle. prastuta anumAnathI avinAbhAvanuM grahaNa mAnavAmAM Ave to itaretarAzraya doSa Ave. avinAbhAva grahaNa thAya tyAre A prastuta anumAna pravRtti karatuM thAya ane anumAna pravRtta bane, tyAre avinAbhAva gRhIta thAya. pratyakSa ane anumAna sivAya bIjuM koI evuM pramANa nathI je Avo viSaya grahaNa karavA samartha banI zake. AvI zaMkA ubhI thaye chate AcAryazrI uttara ApatAM kahe che ke .... Uha-tarka nAmanA pramANathI avinAbhAvano nizcaya thAya che. I11aaaa pUrve kahelAM svarUpavALAM tarkathI avinAbhAvano nizcaya thaI zake che. vyAminuM nizcayAtmaka jJAna tarka che eTale "jyAM vati che tyAM dhUma che ane jyAM vahni nathI tyAM dhUma paNa nathI" AvA upalaMbha ane anupalaMbhanA AdhAre avinAbhAvanuM grahaNa thAya che. eTale UhamAM upalaMbha ane anupalaMbhanuM smaraNa ane darzana hoya che. (sAthosAtha purovarsI hetumAM tAdeza smaraNa saMskRti darzana karavAnuM hoya che AvuM trikoNika jJAna che.) pratyabhizAmAM mAtra upalaMbhanuM smaraNa ane darzana hoya che, temAM koI viziSTa vicAraNAM ubhI thatI nathI eTale A Uha eka viziSTa koTinuM jJAna che ll11 39. sAdhananI oLakhANa ane parIkSA thaI gaI. have tenA bheda darzAve che... 1 agnyAdi / 2 -0 pattirapi tato0-20 / 3 anumAnato pravinAbhAvanimaye tasyApyanumAnasyAvinAbhAvanizcaye kamanumAnAntara cintyamA 1) / tasyApi anyadityAyanavasthA / itaretarAzrayastu anumAnAdavinAbhAvanizcayo avinAbhAve ca nizcite anumaanotthaanmiti|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 /1/2/11 pramANamImAMsA svabhAvaH kAraNaM kAryamekArthasamavAyi virodhi veti patha sAthanam 22. 6 40. svabhAvAdIni catvAri vidheH sAdhanAni, virodhi tu niSedhasyeti paJcavidham 'sAdhanam' / 'svabhAvaH' yathA zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM zrAvaNatvaM vaa| 6 41. nanu zrAvaNatvasyAsAdhAraNatvAt kathaM vyAptisiddhiH ? / viparyaye bAdhakapramANabalAt sattvasyeveti bUmaH / na caivaM sattvameva hetuH tdvishesssyotpttimttvkRtktvprytnaanntriiyktvprtyybhedbheditvaaderhetutvaaptteH| kiJca, kimidamasAdhAraNatvaM nAma ? / yadi pakSa eva vartamAnatvam, tat sarvasmin kSaNike sAdhye sattvasyApi samAnam / sAdhyadharmavataH pakSasyApi sapakSatA cet, iha kaH pradveSaH ? / svabhAva, kAraNa, kArya, eArtha-samavAyI ane virodhI - A pAMca prakAranA sAdhana che. nizA 40. svabhAva Adi cAra sAdhana vidhinA sAdhaka che ane virodhI sAdhana niSedhanuM sAdhana che, ema pAMca prakAranA sAdhana che. emanuM svarUpa Ave che.... svabhAva hetu zabdane anitya siddha karavA kRtakatva ke zrAvaNatva hetu Apavo te svabhAva hetu che. kRtika, zrAvaNa evo zabdapadArthano svabhAva che. 41. zaMkAkAra : anitya ghaTAdi sapakSamAM zrAvaNatva na rahevAthI A zrAvaNatva hetu asAdhAraNa arnakAntika doSathI dUSita hovAthI te heturUpe kevI rIte banI zake? eTale ke tenI sAdhya sAthe vyApti kevI rIte siddha thaze? samAdhAna : anityatvathI viparIta nityatvamAM bAdhaka pramANa maLavAthI vyakti siddha thAya che. Azaya e che ke zabda uccAraNanI pahelA zrAvya na hato. uccAraNa karatAM ja zrAvya banyo, nitya padArthamAM Avo pheraphAra saMbhavI na zake. A bAdhaka pramANanA baLathI zrAvaNatva hetunI anitya sAdhya sAthe vyApti siddha thAya che. bauddhoe mAnela "sarva kSaNika, sattAtu" anumAnamAM je sattva hetu che. te sapakSamAM kayAM rahe che? (kAraNa badhu pakSa rUpe hovAthI sapakSano abhAva che, chatAM sattvanI kSaNikatanI sAthe vyAmi svIkAre che. * tenI jema zrAvaNatva paNa hetu banI zake che. sattva hetue ja Avo Theko nathI lIdho ke pote asAdhAraNa doSathI dUSita hovA chatAM gamaka banI zake.) zeSa asAdhAraNa hetu gamaka na bane, evu nathI. nahitara sattva vizeSa rUpa je utpattimatva, kRtakatva prayatnAnantarIyakatva, pratyayabhedabheditva, ItyAdi hetu che, te badhA ahetu banI javAnI Apatti Avaze. 1 anityatvaviparIte nityatve abhAvyarUpaH pUrva zabdaH pazcAt kathaM uccAraNAt zrAvyo jAta iti bAdhakapramANaM tasmAnityatve'yaTamAnaka zrAvaNa tvamanityatvaM vyavasthApayati / 2 sattvamarthakriyAkAritvam / taccAnityapakSa eva ghaTata iti zrAvaNatvamapi sattvamAyAtam / 30 (ropa-tA...
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/12 167. pakSAdanyasyaiva sapakSatve lohalekhyaM vajaM pArthivatvAt kASThavadityatra pArthivatvamapi lohalekhyatAM vaje gamayet / anyathAnupapatterabhAvAnneti cet, [sAmAnya padArthanA peTAbhedone vizeSa kahevAya che. vRkSa e sAmAnya che, ane AMbo vigere vRkSavizeSa. tema sattvano artha arthakriyAkAritva che. ahIM sAmAnyathI koI paNa jAtanI kriyA pakaDAya, jyAre utpattibhAva mAtra utpattikriyAne jaNAve che, kRtakatva mAtra kRta-kareluM / karavuM kriyAne, prayatnAnantarIyakatva prayatna kriyAne, pratyayabhedabhedita bheda-badalAvuM e kriyA-vizeSane jaNAve che, mATe sattva vizeSa kahevAya. ema zrAvaNatva paNa zravaNa kriyAvizeSane jaNAve che, mATe athavA utpattimattva vi. hetuo te te vizeSa kriyAne pakSa karanArA che - jaNAve che, mATe sattvavizeSa' kahevAya che. zabdaH anitya pratyayabheda-bhedivA" zabdamAM nimitta pramANe pheraphAra thayA kare che, pavana tIvra hoya to zIgha gatikare, ghAta lAge to maMda paDe,vakatAno yatna ocho hoya to maMda paDe, ahIM sapakSaghaTAdimAM pANI nAMkho to ghaDo ThaMDo thAya, taDakAmAM mUko to garama thAya, ItyAdi pheraphAra tyAM pratyakSa jovA maLe che, ane te badhA phUTI jatA jovA maLe che ema ghaTAdi anitya che ja. tenI jema A zabda paNa pheraphAra pAmato hovAthI anitya hovA joIe. plAsTIka garamIthI narama paDe, ThaMDIthI kaDaka bane che mATe te anitya che. je anitya nathI te nimittathI pheraphAra pAmatA nathI, jema AkAza garamI paDe ke ThaMDI badhe vakhate tevuM ja rahe che. ] ane tamane pUchIe chIe ke asAdhAraNa eTale zuM? jo pakSamAMja rahevuM enuM nAma asAdhAraNa ema kahetA ho to tamAma padArthomAM kSaNikatva siddha karavAnuM hoya tyAre ja sattva hetu mUkavAmAM Ave che, temAM paNa uparanI vAta sarakhI rIte lAgu paDe ja che. kAraNa sattva hetupaNa mAtra pakSamAM ja rahenAra che. bauddha : tyAM to sAdhyadharmavALo pakSa ja sapakSa tarIke mAnya che. jainAH to pachI ahIM zrAvaNatva hetumAM kema TveSa rAkho cho? bauddhaH sapakSa pakSathI bhinna hovo joIe. jainAH "vaja loDhAthI kotaravAyogya- loha lekhe che, pArthiva hovAthI," kASThanI jema, ahIM pArthiva hetu vajapakSathI anya lAkaDu vagere sapakSa che, temAM raheto hovAthI tamArA hisAbe A hetu pakSa vajamAM sapakSa kASThAdimAM che ane vipakSa-pANI-tejasa vageremAM nathI. mATe pArthivatva lokalegano gamaka banavo joIene! (to pachI kema banato nathI?). bauddha : pArthivatva sAthe loha-lekhyatAno avinAbhAva nathI, mATe hetu sAdhyano gamaka nathI. [lAkaDuM vi. loDhAthI kotarI zakAya che tenuM kAraNa kAMI pRthvItva nathI, paraMtu temAM tevI avayavonI zithilatA che. vajamAM atizaya ghanatA che mATe TAMkaNAthI kotarI zakAtuM nathI.] . . 1 - satva eTale arthakriyAkAritva zrAvaNatva vi. paNa vizeSa prakAranI arthakriyA rUpa che mATe teo badhA sattva vizeSa kahevAya, jema vRkSa e sAmAnya ane AMbo e vRkSa vizeSa kahevAya.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 /1/2/12 pramANamImAMsA idameva tarhi hetulakSaNamastu / apakSadharmasyApi sAdhanatvApattiriti cet, astu yadyavinAbhAvo'sti, za'kaTodaye kRttikodayasya, sarvajJasadbhAve saMvAdina upadezasya gamakatvadarzanAt / kAkasya kArya na prAsAde dhAvalyaM vinAnupapadyamAnamityanekAntAdagamakam / tathA, ghaTe cAkSuSatvaM zabde'nityatAM vinApyupapadyamAnamiti tanna zrAvaNatvAdirasAdhAraNo'pyanityatAM vyabhicarati / nanu kRtakatvAcchabdasyAnityatve sAdhye paryAyavad dravye'pyanityatA prApnoti / naivam, paryAyANAmevAnityatAyAH sAdhyatvAt, anuktamapIcchAviSayIkRtaM sAdhyaM bhavatIti kiM sma prasmarati bhavAn ? / / jainAH to pachI avinAbhAvane ja hetunuM lakSaNa mAno ne ! (bhale hetu sapakSamAM rahe ke nA rahe) zaMkAkAra : avinAbhAvane ja hetunuM lakSaNa mAnazo ane sapakSa sattvanuM pUMchaDu choDI dezo to pakSadharmatA vinA paNa hetu gamaka thavA lAgaze. samAdhAna : avinAbhAva hoya to bhalene hetugamaka thAya. pakSadharmatA vagara paNa zakaTodaya sAdhyamAM kattikodaya gamaka-hetu bane ja che ne ? yaddezAvacchedana ane yatkAlAvacchedana zakaTano udaya che, tadezAvacchedana ane tatkAlAvacchedana kRttikodaya nathI rahelo, mATe pakSadharmatA nathI. sarvajJanAM sadbhAvane sAdhavAmAM saMvAdI upadezane gamaka tarIke jovAmAM Ave che, jemake "koIka purUSa, sarvajJa che, jyotiSa jJAnamAM saMvAda jovA maLato hovAthI", ahIM purUSa' pakSa che. "sarvajJa che" sAthe jyAre saMvAda to jyotiSa zAnamAM rahela che. eTale hetu pakSamAM rahela nathI, paraMtu koI paNa purUSamAM sarvazatA na hoya to jyotiSa zAnamAM saMvAda saMbhavI na zake" ema anyathAnupapatithI hetu gamaka banI zake che. kAgaDAnI kALAza mahelamAM dhoLAza AvyA vinA na ghaTI zake evuM nathI, ema avinAbhAva na hovAthI tyAM hetu gamaka na bane. tema ghaTamAM cAkSuSatva zabdamAM anityatA vinA paNa ghaTI zake che. mATe "zabda anitya ghaTe cAkSuSatvA "ahIM cAkSuSatva hetu zabda pakSamAM nathI eTalA mAtrathI agamaka nathI, paraMtu avinAbhAvano abhAva hovAthI agamaka che. tethI prastutamAM zrAvaNatva hetu asAdhAraNa hovA chatAM anityatAno vyabhicArI nathI. avinAbhAva maLato hovAthI mATe te gamaka bane che. zaMkAkAra kRtaka hovAthI zabdane anitya gaNazo to paryAyanI jema dravya paNa anitya banI jazene zabdae pudgaladravyano paryAya che ane te zabda paryAyakRtaka hovAthI tenAthI abhina dravya paNa anitya siddha thaI jaze ne. samAdhAna" nahIM, paryAyonI ja anityatA sAdhya che. zabdathI ullekha karavAmAM na Avyo hoya to paNa je ISTa hoya te ja sAdhya bane che. e vAta zuM tamane yAda nathI? "ghaTo na ghaTa" ahIM mATIno ghaTa paryAya nAza pAmyo eja abhimata che, eTale mATIno nAza thavAnI Apatti AvatI nathI, e to tamane paNa khyAla ja chene. 1 gamyAya) zakaTodayAbhAve kRttikodayAt / 2 kazcit puruSaH sarvabhAvasAkSAtkA'sti avisaMvAdijyotiAnAnyathAnupapatteH / 3 zabdo'nityaH cAkSuSatvAdityasminnanumAne zabdAnityatAM vinA'pi ghaTAdau cAkSuSatvamupapadyate ityanyatropapadyamAnaM zabdasyAnityatAM na sAdhayati / 4 smaM visma0-De0 /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/12 169 nanu kRtakatvAnityatvayostAdAtmye sAdhanavat sAdhyasya siddhatvam, sAdhyavacca sAdhanasya sAdhyatvaM prasajati / satyametat, kiM tu mohanivartanArthaH prayogaH / yadAha "sAdepi na sAnta tvaM vyAmohAdyo'dhigacchati / sAdhyasAdhanataikasya taM prati syAnna doSabhAk // " 6 42. ''kAraNaM' yathA bASpabhAvena mazakavartirUpatayA vA sandihya mAne dhUme'gniH, viziSTameghonnatirvA vRSTau / "kathamayamAbAlagopAlAvipAlAganAdiprasiddho'pi nopalabdhaH sUkSmadarzinApi / nyAyavAdinA ? / zaMkAkAra kRtakatva ane anityatvamAM jo tAdAmya saMbaMdha hoya to sAdhananI jema sAdhya paNa siddha thaI gayu ne? athavA sAdhyanI jema sAdhana paNa sidhyamAna-asiddha avasthAne pAmI gayelu mAnavu paDaze (ahIM tAdAmya hovAnuM kAraNa 49 nA phakarAnA zlokamAMthI jaNAI jaze.). samAdhAna... vAta sAcI paNa bhrama-mohane dUra karavA Avo anumAna prayoga karavAmAM Ave che. mImAMsaka dvArA darzAvela vAkyatAthI koIkane "zabda nitya hoya che evI graMthI baMdhAI gaI, tevA mANasane nityatAno bhrama dUra karavA samajAvavuM paDe ke alyA bhAI! tuM ke huM mahenata karIe tyAre ja zabdanuM astitva ubhuM thAya che, have nitya hota to tenI pahelA paNa upalabdhi thAta ne, ema ApaNA yatnathI zabda karAyela che, mATe anitya ja mAnavo joIe. nitya padArtha to prathamathI hAjara ja hoya che. mATe temane to karavAnI jarUra nathI rahetI. * kahyuM paNa che-je vyAmohanAM kAraNe sAdi Adi pAmanAra kRtaka vastunI paNa anityatA mAnato nathI. tenA prati eka ja dharmane sAdhya ane sAdhana banAvI levuM doSAvaha nathI. - 42. koIka ThekANe kAraNa paNa hetu hoya che. koIkane dhUmamAM bASpa rUpe ke mezanI vATa rUpe saMdeha thatA agni dhUmano nizcaya karAvavAmAM hetu bane che. "dhUMdhaLA-dhUMdhaLA goTA AkAzamAM uDatA dekhAtA hatA athavA kyAMya dhUmADo nIkaLI rahyo hato chatAM potAne ema saMdeha che ke zuM A bAdhya che ke dhUma che, athavA to mAtra maccharonI zreNI che" eTale bhAI sAhebane dhUmano khyAla Avyo nahIM, paNa jyAre agni dekhAyo ne tarata ja khyAla AvI gayo ke AgamAMthI to dhUmADo ja nIkaLato hoya che, kaMI bASpa ke mezanI vATa nahIM, mATe "A dhUma ja che" ema vahni nAmanA kAraNathI dhUma kAryanuM anumAna thayuM. viziSTa koTinAM kALA bhammara vAdaLAM caDhelA hoya te varasAdanuM anumAna karAve che. ahIM agni e dhUmanuM kAraNa che. ane vAdaLAM e varasAdanuM kAraNa che. - AcAryazrI kahe che ke agnithI dhUmano khyAla ane viziSTa vAdaLAM joIne varasAdano khyAla to bALa- nAnA TAbariyA, govALa, bharavADaNa-bhoLI bhAlI nArIone paNa AvI jAya, to A vAtane sUthamadarzI nyAyavAdI bauddha tArkika kema samajatA nahi hoya? 1 anityatvam / 2 karaNam-mu-pA013 mazavarti0-30 / 4 ayaM dhUmo'gneH / 5 vRSTirbhAvinI viziSTameghonnateH / 6 gamyAyAM vRSTa !vAhI 1 zaMkAkare katakatva ane aniyatva eka ja padArthanA-zabdanA paryAya banavAthI abhinna kahevAya = mATe temAM tAdAbhya mAnavo paDaze, ane tenA uparathI A Apatti ApI lAge che.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 /1/2/12 pramANamImAMsA kAraNa vizeSadarzanAddhi sarvaH kAryArthI pravartate / sa tu vizeSo jJAtavyo yo'vyabhicArI / kAraNatvanicayAdeva pravRttiriti cet, astvasau liGgavizeSanizcayaH pratyakSakRta:, phale tu bhAvini nAnumAnAdanyannibandhanamutpazyAmaH / kvacid vyabhicArAt sarvasya hetorahetutve kAryasyApi tathA prasaGgaH vAverAItyAti re, atrapi, khAsakarIne dharmakIrtie kyAM kAraNa liMgaka anumAna nathI mAnyuM? nyAyavAdI zabdathI te dharmakIrtine ja AcAryazrI sUcita kare che, tenA matanuM ahIM nirasana karyuM. vaizeSika taiyAyika kAraNaliMgaka anumAnane mAne che. je kAryanI abhilASA hoya tenuM kAraNa vizeSa avyabhicArI kAraNa joIe, teno nizcaya thaye chate = avikala kAraNa joIne kAryArthI pravRtti kare che. jenI hayAtImAM kArya alaga thAya te avyabhicArI-vizeSa kAraNa kahevAya. kSapakazreNI e kevalajJAnanuM avyabhicArI kAraNa che. zaMkAkAra (bauddha): kAraNatAnAM nizcayathI ja pravRtti thaI jaze, vacce vaLI kAryanuM anumAna karavAnI zI jarUra? (A AnuM kAraNa che mATe amAre ahIM varasAda nAmanuM kArya mAnavuM joIe. AvI lAMbI laca palojaNa zA mATe ubhI karI che?) ghanaghora vAdaLAno nizcaya thavAthI kheDUta haLa laIne khetaramAM jato rahe che, ema vizeSa kAraNanA nizcayathI pravRtti to saMbhavI zake che. graMthakAraH kheDUtabhale jAya, paraMtu have varasAda paDaze Avo aMdAja karIne ja pravRtta thato hoya che, nahIMtara ghanaghora vAdaLAnI zI jarUra? sAmAnya vAdaLA joI kema utsuka banato nathI? paraMtu A vAdaLa to pratyakSa dekhI zakAya che kA.ke. vartamAnamAM hayAta che, jyAre varasAdato bhaviSyamAM thavAno che, teno nirNaya to pratyakSathI zakya nathI, tenA nizcaya mATe to anumAnano ja Azaro levo paDaze. ema kAraNa hetuthI paNa kAryanuM anumAna saMbhavI zake che. (graMthakAra) kyAMka kAraNa hovA chatAM kArya dekhAtuM nathI, tevA vyabhicArathI badhA kAraNa hetuone badhe ahetu Theravazo to kArya paNa ahetu banI jaze, tame paNa kArya (dhUma) hetuthI kAraNa vadvinuM anumAna karI ja cho ne. tame paNa kAryane hetu mAnela che, te paNa ahetu banI jaze, eTale anumAna karavA mATe hetu tarIke temano (kAryano) prayoga karI zakazo nahIM. zaMkAkAra kArya to kyAreya kAraNano vyabhicArI nathI, tyAM to kAryano = dhUmano agni vinA saMbhava che ja nahI. ] zaMkAkAraH jyAM kyAMya dhUmarUpe bASpa vagere kAryane joI vahivuM anumAna karatA vyabhicAra dekhAya ja che ne, mATe kArya hetumAM paNa vyabhicAra Avyo. sAme bASpa uchaLatI hoya temAM dhUmano bhrama thavAthI kArya-dhUmaliMgathI agninuM anumAna kare, tyAre agni jovA maLato nathI ema kAryaliMgamAM paNa vyabhicAra to che ja ne. bauddha AvuM na kahevuM kA.ke. tyAM to bAppaAdi agninA kArya che ja nahIM. tenuM kAraNa e che ke bAppato uSmAnuM kArya che, eTale Aga lagADyA pachI paNa pANImAM garamAza AvyA pachI ja varALa nIkaLe 1 avikalakAraNam / 2 pratyakSataH -mupA0 / 3 nAvazyaM kAraNAni kAryavanti /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/12 171 yat yato na bhavati na tat tasya kaarnnmitydossH| yathaiva hi kiJcit kAraNamuddizya kiJcitkAryam, tathaiva kiJcit kAryamuddizya kiJcit kAraNam / yadvadevAjanakaM prati na kAryatvam, tadvadevAjanyaM prati na kAraNatvamiti nAnayoH kazcidvizeSaH / api ca rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchatA nyAyavAdineSTameva kAraNasya hetutvam / yadAha "ekasAmagya dhInasya rUpAde rasato gatiH / hetuthanumAna zUnyavivAravat " [vmAvA rU8] ti che. unALAmAM sUryatApathI pANI varALa banI upara jAya che. paNa kAMI sUryatApathI tapelA lAkaDAmAMthI dhUma thoDoka nIkaLe ! eTale dhUma garamAza-uSmAnuM kArya nathI, mATe te bhrAMtadhUmasvarUpakArya uSmAnuM anumAna na karAve temAM doSa che nahIM. ane vAstavamAM tyAM bASpa che, eTale ahIM vahninuM anumAna na thAya, athavA karavAmAM Ave to khoTuM paDe temAM doSa nathI. (kA.ke. bASpato vadvinuM kArya che ja nahI) eTale vyabhicAra zeno ? je kAraNathI janya evuM satya kArya rahyuM hoya ane te kAryathI kAraNanuM anumAna karatA kAraNanI prApti- upalabdhi na thAya to vyabhicAra Avyo kahevAya. eTale kAryathI kAraNanuM anumAna to karI zakAya che. samAdhAnaH bhoLAbhAI? A tarka to kAraNa hetumAM paNa lagADI zakAya che. je kArya je kAraNanA hovA chatAM na thAya te vAstavamAM tenuM te kAryanuM kAraNa ja nathI kahevAtu. eTale amAre paNa vyabhicAra nathI. jema koIka kAraNane prati ja koI kArya hoya che tema koIka kAryane prati koIka kAraNa hoya che. jema dhUma vatinA pratye kArya che kA.ke. te teno janaka che, dhUma upalAdinI apekSAe kArya nathI, kAraNa ke te upalAdi tenA- dhUmanA ajanaka che, jema ke jeno janaka nathI tenI pratye te kArya nathI. tenI jema je jenAthI janya nathI tevA ajanyane pratye te kAraNa nathI. Ama bannemAM kArya hetu ane kAraNa hetumAM koI phera nathI. bhAva saMyama vinA mukti thatI ja nathI mATe bhAvasaMyama e kAraNa ane enuM mukti kArya kahevAya che. mATe ahI "ayaM mukitagAmI bhAvasaMyamavattAta" A kANaliMgaka anumAna karI zakAya che . vaLI bauddha vartamAnakAlIna rasathI tenI utpAdaka sAmagrInuM anumAna kare che. eTale pUrvekSaNavartArasa rasa pratye upAdAna kAraNa ane rUpAdinI pratye sahakArI kAraNa banI rasane pedA kare. A badhAnuM ekaThuM thavuM te sAmagrI kahevAya che, ahIM vartamAna rasAdithI pUrvekSaNavartI rasarUpAdinuM-sAmagrInuM anumAna karyuM eTale have rUpamATe paNa AnI Aja sAmagrI upayogI bane che. tenAthI teo (bauddho) anumAna kare che ke je sAmagrIthI rasa pedA thayo che te ja sAmagrIthI A kerInuM rUpa pedA thayeluM che, mATe rasa ATalo mITho hoya to kerIno varNa paNa Avo pILo hovo joIe. tema eTale anumita rUpa sAmagrI (kAraNa)thI ja vartamAnarUpa-kAryanuM anumAna thayuM ne! rUpa rUpane pratye upAdAnakAraNabanI rUpane paNa pedA karaze ja; A kAraNathI kAryanuM anumAna thayuM ke bIjuM kAMi? kahyuM paNa che ke eka sAmagrIne AdhIna hoya evA rUpAdinuM rasathI jJAna thAya che. te hetunAM dharmanAM anumAnathI thAya che. eTale ke vartamAnarasano hetu pUrvekSaNano rasa ane tevA hetuno dharma che=rasasahakArI1 kArya gamakaM / 2 yadAhuH -tA0 / 3 yathA dhUmAdagnirjAyate tathAgnirindhana( ? )vikArakartA dAhako'pi jJAyate / ayaM raso viziSTasAmagrIvA( mAn vaiziSTyasyAnyathAnupapatteriti kAraNA( kAryA) dviziSTasAmagrIjJAnaM tasmAcca syAdijanakatvajJAnam / 4 hetuH kAraNaM tasya dharmoM spAdijanakatvaM tasyAnumAnaM tasya liGgAt paricchedaH /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 /1/2/12 pramANamImAMsA 8 43. na ca vayamapi yasya kasyacit kAraNasya hetutvaM brUmaH / api tu yasya na mantrAdinA zaktipratibandho na vA kAraNAntaravaikalyam / tatkuto vijJAyata iti cet, asti tAvadviguNAditarasya vizeSaH / tatparijJAnaM tu prAyaH pAMzu' rapAdAnAmapyasti / yadAhuH "gambhIragarjitArambhanirbhinnagirigahvarAH / tvaGgattaDillatAsaGgapizaGgottuGgavigrahaH // " [ nyAyama0 pR0 129 ] "rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // " [ nyAyama0 pR0 126 ] iti / huM 44. 'vArtham' yathA vRSTI viziSTanavIpU:, zAno dhUmaH, caitanye prALAviH / sya vaiziSTya kathaM vijJAyata iti cet, uktamatra naiyAyikaiH / yadAhu' :"AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / rUpajanakatva, have pahelA rasathI (rasa) hetudharmanuM anumAna kare che je rUpanuM kAraNa che ane pachI te kAraNathI vartamAna rUpa-kAryanuM anumAna (jJAna-gati) thAya che. eTale sIdhe sIdhu rasathI rUpanuM anumAna nathI thatuM, je dhUmano hetu agni che, teno dharma che IMdhanavikArajanakarUM te dharmanuM anumAna karavA dvArA IMdhanavikArano bodha thAya che, tene ja ApaNe kahIe ke dhUmathI IdhanavikAranI gati = jJAna thayuM. jema ApaNe pahelAM dhUmathI agninuM anumAna karyuM,te agnijJAnathI pachI ApaNane tenA dharmano khyAla Ave che ke Aga lAge to dhUmADo nIkaLe iMdhanamAM vikAra pedA thAya che. mATe ahIM lAkaDA vagere baLIne kAlAM paDelA hovA joie, evuM anumAna karI ja zakAya. kAraNa ke dhUma ane IMdhana vikAra banne Agane ja AdhIna che, A iMdhana vikAranuM anumAna to agni nAmanA kAraNathI karyuMne. 43. jainA : ame paNa game te kAraNane hetu nathI kahetA, paraMtu jenI zaktino mantra auSadha vagerethI pratibaMdha na thayo hoya ane bIjA sahakArI kAraNonI uNapa na hoya tevA kAraNane ja hetu kahIe chIe. zaMkAkAra : paNa A khabara zI rIte paDe ke kAraNanuM sAmarthya koithI pratibaMdhita nathI ane saMpUrNa sahakArI kAraNathI yukta che ? samAdhAna : are bhAi ! viguNa kAraNa karatA saguNa kAraNamAM phera hoya che, tenuM jJAna to dhULa ramatA chokarAne ajJAnahAlikane--gamAra kheDUtane paNa hoya che. kahyuM paNa che ke-gaMbhIra garjanAthI parvatanI uMDI guphAone bhedI nAMkhatA, cakamaka thatI vijaLI sAthamAM hovAthI pILu paDI gayela zarIravALA ane uMcA rahelAM, bhramara, jaMgalI pADo ane sApa ane tamAlavRkSa jevA kALA varNavALA vAMdaLAM ghaNuM karIne varasAdanA vyabhicArI nathI hotA. 44 kArya hetu jema ke - varasAdanuM anumAna karavAmAM nadInuM khAsa prakAranuM pUra, agninuM anumAna karavA dhUma, caitanyanA astitvanuM anumAna karavAmAM prANAdi hetukArya hetu che. zaMkAkAra : pUranI viziSTatA kevI rIte jaNAya ? 1 sahakArikAraNam / 2 sAkalyamapratibaddhasvabhAvazca / 3 haladharAdInAmapi / 4 prANAdi pU0 tA0 / 5 kathaM jJAya0 De0 / 6 yadAha -10 |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/12 173 kllolvikttaasphaalsphuttphencchttaangkitH|| vhdbhlshevaalphlshaadv'lskulH| nadIpUravizeSo'pi zakyate na na veditum // " [nyAyama0 pR0 130] iti dhUmaprANAdInAmapi kAryatvanizciyo na duSkaraH / yadAhu': "vI pUno dumunaH 'AryaghanivRttitA samAvaMtaddamAvefpa hetumAM vidyat " [pramAvA rU.34] 645. kAraNAbhAve'pi kAryasya bhAve ahetu tvamanya hetutvaM vA bhavet / ahetutve sadA satvamasattvaM "vA bhavet / anyahetutve dRSTAdanyato'pi bhavato na dRSTajanyatA anyAbhAve'pi dRSTAdbhavato nAnyahetukatvamityahetukataiva syAt / tatra coktam-"yastvanyato'pi bhavannupalabdho na tasya dhUmatvaM hetubhedaat| kAraNaM ca vahnirdhUmasya ityuktam / " api ca- "agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva saH / thAnisvamAvosa ghUmatatra mavet " [pramAvA 0 rU.37] kRti ! samAdhAnaH naiyAyikoe A bAbatamAM ema kahyuM che ke... nadInuM pANI ghumarIovALu, vizALa ane meluM ghaNA kacarA vALuM hoya, taraMgonI jabarajasta TakkarathI jemAM phINa spaSTa dekhAtuM hoya, puSkaLa vahetI zevALa, phalo ane ghAsathI chavAI gayuM hoya to te nadI pUranI vizeSatA che. te na jANI zakAya ema nathI. (nyAya me. pR130) Ama dhUma ane prANAdine agni ane caitanyanA kArya tarIke jANavA muzkela nathI. kahyuM paNa che ke - - dhUma agninuM kArya che. kAraNa ke temAM kAryadharma="kAraNa hoya to hovuM, kAraNanA abhAvamAM na hovuM" tenI anuvRtti che, eTale ke agni hoya to ja dhUma hoya che, tenAM abhAvamAM nathI hoto. jo agninAM abhAvamAM dhUma hoya to hetumattAnuM agnikAryatvanuM ullaMghana thAya. (pramANa vA. 1.35) eTale ke dhUma agninuM kArya che ane teno agni hetu cheA prasiddha vAtaja alopa thaI jAya. 45. kAraNanAM abhAvamAM paNa jo kArya hoya to te ahetu-nirdetuka ke anya hetuka samajavuM. nirdetuka hoya to tenI haMmezA sattA hoya athavA haMmezA asattAja hoya. jo te anya hetuka hoya to daSTa kAraNathI anya bIjA koI kAraNathI paNa thanAruM hoya to te dRSTajanya nahIM bane. eTale daSTa kAraNa je agni che, tenAthI anya koI kAraNathI dhuma pedA thAya che. eTale je sthAne dhUma utpanna thai rahyo che, tyAM kAraNa to agni che, tene to tame kAraNa mAnatAthI, tenAthI anya bIju koI daSTakAraNa tyAM hAjara nathI ke je dhUmane pedA kare, mATe tamAre koI aSTakAraNa mAnavuM paDaze. ema mAnavAthI dhUma daSTakAraNathI janya na banyo eTale temAM dRSTajanyatA raheze nahI. anya kAraNanA abhAvamAM paNa dRSTakAraNathI utpanna thanAruM hoya to te anya hetuka nahIM kahevAya. dekhuM-najare jovAto agni to teno hetu nathI, to bIjuM koI kAraNa to niyata na hovAthI [eTale kyAreka dhUma vanamAM thAya to kyAreka pahADamAM to, kyAreka gADInA enjinamAM ema agni sivAyanA dezAdi kAraNato niyata nathI. jema je koI vyakti sAme koI zrotA hoya to bole ane na hoya to paNa bole eTale te vagara kAraNe bolanAro manAya che. (tenI pAgalamAM gaNatarI thAya che.) ema aniyata hetuka hovAthI tene nirdetuka ja mAnavuM paDaze. 2 -08: na - che. 1 2 zAstra - rU zaraNe ja ri0 che. 4 thalatA T , #Arthatha: varane ri pavana, kAraNA'bhAve vaa'bhvnm| 6 ahetukatvam / 7 agneranyo heturasya / 8 vA anya chAvA bhAvayet anya 0 -mupaa0|9 valmIkasya /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 /1/2/12 pramANamImAMsA 6 46. tathA cetanAM vinAnupapadyamAnaH kArya prANAdiranumApayati tAM zrAvaNatvamivAnityatAm, viparyaye bAdhakavazAtsattvasyevAsyApi vyAptisiddherityuktaprAyam / tanna prANAdirasAdhAraNo'pi cetanAM vyamavarati . 47. kiJca, nAnvayo heto rUpaM tadabhAve hetvAbhAsAbhAvAt / vipakSa eva san viruddhaH, vipakSepianaikAntikaH, sarvajJatve sAdhye vaktRtvasyApi vyatirekAbhAva eva hetvAbhAsatve nimittam, nAnvayasandeha iti nyAyavAdinApi vyatirekAbhAvAdeva hetvAbhAsAvuktau / asAdhAraNo'pi yadi sAdhyAbhAve'sanniti nizcIyeta tadA prakArAntarAbhAvAtsAdhyamupasthApayannAnaikAntikaH syAt / e bAbatamAM kahyuM paNa che ke-"je anya kAraNathI paNa utpanna thatuM dekhAtuM hoya te vastutaH dhUma nathI kAraNa ke teno (dhUmano) hetu to bhinna che, dhUmanuM kAraNa to agni ja che." vaLI ema paNa kahyuM che ke jo valmIka-kIDIyAruM-rAphaDo agni svabhAvavALo che to te paNa agni ja che; jo te agnisvabhAvavALo na hoya to tyAM dhUma kyAMthI hoya? (pra.vA.) 46. tathA cetanA vinA baMdha na besI zakanArUM prANAdi zvAsozvAsAdi kArya ta = cetanAnuM anumAna karAve che. jema zrAvaNatva anityatAnuM anumAna karAve che. tema "AtmA acaitanya prANAdimattAtu-AvAM viparyayamAM AtmAmAM acaitanya svasaMvedanapratyakSathI bAdhita che. zabdo nityaH zrAvaNa-AtuM ema zabdamAM zravaNa gocaratA ubhI thAya temAM avasthAntara thavAthI nityatAno bAdha thAya che. mATe zrAvaNatva te anityatvano gamaka banI zake che, jema zrAvaNatva anityatva vinA ghaTI zakatuM nathI. vaLI bauddhamate sattva kSaNikatva vinA ghaTI zakatuM nathI, mATe sattva hetuthI kSaNikatvanI siddhi thAya che, tema prANAdimattva-prANAdivALA AtmAmAM acaitanyano bAdha hovAthI caitanyano gamaka bane che. eTale prANAdimattvanI cetanA sAthe vyApti siddha thatI hovAthI AvuM pahelA kahI dIdhuM che. tethI satvahetunI jema asAdhAraNa-sapakSa sattva na hovA chatAM prANAdimattva hetu cetanAno vyabhicArI nathI banato. 47. vaLI anvaya hetunuM svarUpa nathI. kAraNa anvayanAM abhAvamAM koI hetu hetvAbhAsa rUpa nathI banato. je hetu vipakSamAM rahe te virUddha hetu, je vipakSa ane sapakSamAM paNa rahe che anaikAntika vyabhicArI. sarvajJatva siddha karavAnuM hoya tyAre vakatRtva hetu je hetvAbhAsa bane che, tenuM kAraNa vyatireka abhAva che, vipakSa = sarvajJAbhAva-ApaNA jevAmAM che, tyAM vajhUtvAbhAva nathI. ApaNe sarvajJa to nathI paNa bolIe to chIe. jo asarvajJa evA ApaNAmAMthI koI bolatuM na hota to vastRtva dvArA sarvajJanI siddhi thAta. anvayamAM saMdeha tenuM nimitta nathI. nyAyavAdi dharmakIrtie paNa vyatirekanAM abhAvathI ja hetvAbhAsa kahyA che. asAdhAraNa hetu paNa sAdhyAbhAvamAM nathI evo nizcaya thai jAya tyAre bIjo prakAra na saMbhavato hovAthI sAdhyane kharuM karato hetu anaikAntika banato nathI. prANAdimattva duniyAmAM satu rUpe anubhavAya che ane te sAdhyAbhAvamAM-jaDamAM raheto nathI e to nizcita che, tyAre sAdhyavAnuM pakSa sivAya potAne rahevAnuM bIju koI sthAna ja nathI eTale sad padArtha kAM to sAdhyAbhAvanA adhikaraNamAM rahe, kAM to sAdhyanA adhikaraNamAM rahe te sivAyanA anya koI 1 na kevalaM sapakSe kintu vipakSe'pi /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/12 17pa api ca yadyanvayo rUpaM syAt tadA yathA vipakSakadezavRtteH kathaJcidavyatirekAdagamakatvam, evaM sapakSakadezavRttepi syAt kathaJcidananvayAt / yadAha "rUpa yadayo deto vyatirelavalite che sa pakSomayo na vipakSobhayo yathA " sapakSa eva sattvamanvayo na sapakSe sattvameveti cet, astu, sa tu vyatireka evetyasmanmatamevAGgikRtaM syAt / vayamapi hi pratyapIpadAma anyathAnupapattyekalakSaNo heturiti / / 48. tathA, ekasminnarthe dRSTe'dRSTe vA samavAyyAzritaM sAdhanaM sAdhyena / taccaikArthasamavAyitvam ekaphalAdi gatayo rUparasayoH, zaTakodaya-kRttikodayayoH, candrodaya-samudravRddhayoH, vRSTi-sANDapipI prakArano saMbhava na hovAthI sAdhyAbhAvamAM na rahenAra te sahaja rIte-oTomeTika-potAnI meLe ja sAdhyane upasthApita kare ja che. ethI enI jyAM hayAtI haze tyAM avazya sAdhya haze. eTale ke "prANAdi e acaitanya ghaTAdimAM to nathI ja," Avo nizcaya hovAthI jyAM prANAdi haze tyAM caitanya avazya hovAnuM, bhale pachI teno sapakSa na maLe. ane vaLI jo anvayane hetunuM svarUpa mAnIe to jema vipakSanAM ekadezamAM rahevAthI amuka aMzamAM vipakSAsattva na ghaTavAthI kathaMcita vyatireka na maLavAthI hetu agamaka bane che. tema sapakSanA eka dezamAM rahenAro hetupaNa agamaka banI jaze. kAraNa tyAM paNa amuka aMze sapakSa sattva nathI maLatuM. maLato nathI mATe kathaMcit anvaya (jema ke, "the ama: saMyama rahitatA" ahiM vipakSa = bhavya teno ekadeza asaMyamI bhavya AtmA che, temAM A hetu raheto hovAthI abhavyano gamaka nA bane. tema "the vyaH savindravajyA" sapakSa bhavyano eka deza mithyAtvI bhavya to che, tyAM hetu nathI raheto, paraMtu samyagdaSTI bhavyamAM = sapakSanA eka dezamAM hetu rahe che. to zuM samyaktavattva hetune agamaka manAya kharo? je samakitI hoya te to avazya bhavya hoya ja che. mATe vAstavamAM te gamaka che. kA. ke. vipakSamAM abhavyamAM sarvathA nathI raheto. kahyuM paNa che...vipakSaasattva = vyatirekanI jema anvaya=sapakSa sattvane paNa hetunuM svarUpa mAnavAmAM Ave to sapakSamAM ubhayatva=sattva asattva hoya te hetu nahIM bane, jema asapakSa--vipakSamAM ubhayabhAva-sattva asattva bhAva che te hetu agamaka hoya che. dA.ta. vipakSanidhUma sthAnamAM vahninuM ayogolakamAM sattva ane hRdamAM asattva bane che, to te vaDhihetu dhUmano gameka nathI banato. kAkAraH sapakSa tarIke ja rahevuM tenuM nAma anvaya, sapakSamAM rahevuM ja evuM anvaya svarUpa nathI. eTale hetunuM raheThANa sapakSa hovuM joIe paNa hetunuM sapakSamAM hovuM jarUrI nathI paNa te vipakSamAM na hovo joIe. samAdhAna : alyA bhagAbhAi! A to vyatireka ja thayo, eTale Ama to amAro mata ja tame aMgIkAra karyo kahevAya. ame paNa anyathA-sAdhya na hoya tyAM vipakSamAM) anupapatti = hetunuM na rahevu A eka lakSaNavALo ja hetu hoya che, evuM pratipAdana karavA mAgIe chIe. 48. ekArtha samavAya daSTa ke adRSTa evAM eka padArthamAM samavAya saMbaMdhathI sAdhyanI sAthe sAdhananuM rahevuM te, te ekAI samavAya eka phaLamAM rahela rUpa ane rasamAM, zakaTa nakSatra ane kRtikA nakSatra udayamAM, 1 sapakSe ubhaya sattvasamasattvaM vA yasya / 2 samavAyAzritam-tA0 / 3 idaM phalaM viziSTarupavat viziSTarasavattvAt / idaM namaHkhaNDa bhAvizakaTodayaM kRttikodayavatvAt / ayaM kAla: samudravRddhimAn candrodayavatvAt / evam agre'pi kAlo dharmI / 4-0gatarupa0-20 / 1 ekAI samavAyIno zuM artha karavo ?
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 /1/2/12 pramANamImAMsA likAkSobhayoH nAgavallIdAha-patrakothayoH / tatra 'ekArthasamavAyI' raso spasya, rUpaM vA rasasya, nahi samAnakAlabhAvinoH kAryakAraNabhAvaH sambhavati / 49. nanu samAnakA lakAryajanakaM kAraNamanumAsyate iti cet, na tarhi kAryamanumitaM syAt / caMdrodaya ane samudranI bharatImAM, vRSTi ane IDAnI sAthe kIDIyonI herapheramAM tathA nAgavallIdAha ane patrakotha-pAMdaDAnA khaLabhaLATamAM jANavo. ahIM rasa e rUpano athavA rUpa e rasano ekAryasamavAya che. kAraNa ke samakAlabhAvi padArthomAM kAryakAraNa bhAva nathI hoto. | (eTale prathama kArya hetu (rUpakAya)thI rUpakAraNanuM anumAna thaze, pachI tene samAnakAlIna rasanuM anumAna thaze. ema kAraNanuM anumAna karyuM paNa kAryanuM nahIM. to ahIM paNa samAnakAlIna rUpathI rasanuM anumAna ja AvyuMne.) . ema eka ja phaLamAM jyAM samavAyasabaMdha rUpanAmano guNa rahyo che tyAMja rasapaNa samavAya saMbaMdhe rahe che. ahIM Avu anumAna thAya ke "Ida phalaM viziSTarUpavatuM viziSTarasavattA," A phaLa viziSTa rUpavALuM che, viziSTa rasavALuM hovAthI, ahIM kerIvi. phaLamAM jyAre rasa pedA thAya che, tyAre sAthosAtha rUpa paNa pedA thAya che, banneno bhinna kALa nathI mATe rasa kAMI rUpanuM kAraNa na banI zake. "Idanabha:khaDuM bhAvizakaTodaya kRtikodayavasvA" ahIMje AkAzapradezamAM samavAya saMbaMdhathI kRtikA nakSatrano udaya thayo che tyAMja samavAyasaMbaMdhathI zakaTara nakSatrano udaya thavAno che mATe bannenuM adhikaraNa eka ja che) "aya kAla samudravRddhimAnuM candrodayavasvAta" je kALamAM caMdrano udaya che te ja kALamAM samudranI vRddhi thAya che, ema varasAda ane nAgavallIdAha patra-kothanA kSobhamAM paNa kALane dharma eTale pakSa banAvavAno che. ema dareka anumAnamAM sAdhya ane sAdhananuM adhikaraNa eka ja pakSa-dharmI che, mATe te badhA ekarthasamavAyI kahevAya che. bhale te koIka daSTa hoya jemake phaLa, ane nabha:pradeza ane kALa adaSTa dharma che. 49. zaMkAkAra : jo samakAlIna kAryakAraNa hoya to te kAryano janaka koI hovo joie" ema kArya potAnAM janaka tarIke kAraNanuM anumAna karAvaze. jema lAITa thatAM ja ApaNe anumAna karIe chIe ke koIe 1 kAryarupAdUpakAraNaM jJAyate / tacca kIdRzam ? / samAnakAlaM yatkArya rasalakSaNaM tajjanakamanumIyate / je kALe caMdrodaya thayo che, te udaya nAmanI kriyA ane samudranI vRddhi thavA rUpa kiyA kayAM saMbaMdhathI rahe? te kALamAM to koI paNa anitya padArtha kAlika vizeSaNatA saMbaMdhathI rahe che, samavAyathI nathI rahetI? udaya nAmanI kriyA zakaTa nakSatramAM thai che, tethI samavAya saMbaMdhathI to zakaTa nakSatramAM raheze. AkAzamAM to daizika vizeSaNatAM saM.thI raheze ne. jema pAMdaDu paDe patranI patana kiyAto samavAya saMbaMdhathI to patramAM rahe che. mATe ekartha samavAyano artha ekasminadaDa daSTavA asamavApyAzrita samavAya samaya, saMbaMdha (guja. vinIta che, koza). eka ThekANe eka dravya kSetra kALa bhAvamAM sArI rIte koIka saMbaMdhe rahevuM te. ema karIe to vAMdho nahI Ave. 2 rohiNI nakSatrane zakaTa kahevAya che, kA.ke. teno AkAra zakaTa jevo hoya che. TI-1 no tAtparya kAryasvarUpa rUpathI rUpakAraNa jaNAI jaze, te kevI rIte? samAnakALavALuM jekArya rasAsvarUpa che tene janakanuM anumAna karAvaze. ema kahevuM che ke kAryarUpathI rasajanakanuM anumAna karAya che. je kAryarUpathI rUpakAraNane oLakhI AvuMrUpa hoya tyAre Avo rasa hoya che, mATe paluM kAraNa svarUpa rUpa AvuM hatuM mATe rasa paNa amuka jAtano hovo ja joIe, je vartamAna rasanuM kAraNa che.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 pramANamImAMsA /1/2/12 kAraNAnumAne sAmarthyAt kAryamanumitameva, janyAbhAve janakatvAbhAvAditi cet, hantaivaM kAraNaM kAryasyAnumApakamityaniSTamApadyeta / za'kaTodayakRttikodayAdInAM tu yathA'vinAbhAvaM sAdhyasAdhanabhAvaH / yadAha "ekArthasamavAyastu yathA yeSAM tathaiva te / gamakA gamakastanna zakaTaH kRttikoditeH // " evamanyeSvapi sAdhaneSu vAcyam / nanu kRtakatvAnityatvayorekArthasamavAyaH kasmAnneSyate ?, na, tayorekatvAt baTana dabAvyuM haze. samAdhAna: to pachI kAryanuM anumAna nahIM thAya. A to kAryanA AdhAre kAraNanuM anumAna thayuM, paNa je vartamAna kAryanuM anumAna karavAnuM hatuM te to bAkI rahI gayuM. zaMkAkAra : kAraNanuM anumAna karI levAnA sAmarthyathI kAryanuM paNa anumAna thaI ja jaze. kAraNa ke janya=kAryanAM abhAvamAM janakano-kAraNano abhAva hoya che. A bhAImAM bhAvasaMyama che" AvuM anumAna thatA tenA kAryabhUta vipulanirjarAnuM anumAna thaI ja jaze. kA.ke. vipulanirjarAnA abhAvamAM ekalo bhAvasaMyama rahI ja na zake, bhAvasaMyama AvatA vipulanirjarA thayA vagara rahetI ja nathI. jema apratibaddha agni dAha karyA vagara rahI ja na zake, ane kArya dAha na thato hoya to samajavuM joIe ke tyAM kAraNa =Aga nathI. khAlI mAtra lAITIMga sAthe pavana dvArA pILuM kapaDu uchaLI rahyuM che. samAdhAna: tyAre to kAraNa kAryanuM anumApaka thayuMne, je tamane ISTa nathI. eTale ApaNe anumAna karavuM hatu samudravRddhinuM, paraMtu tame to tene kArya tarIke pakaDI tenA janaka tarIke = kAraNa bhUta caMdrodayanuM anumAna karyuM, paNa jene samudravRddhinuM anumAna karavu che, te kevIrIte thaze? eTale eka vyaktie AkAza tarapha najara karI ane caMdrodaya joyo, have te je samudravRddhinuM anumAna karaze, te zuM caMdrodayane kAraNe mAnI tenA kAryarUpe samudravRddhinuM anumAna karaze? AvuM to tame mAnI na zako, kA.ke. tame kAraNathI kAryanuM anumAna mAnya karyuM nathI. (have A banne vacce ekAryasamavAya mAno to caMdrodayathI tarata samudravRddhinuM anumAna thaI jaze te ubhayane iSTa paDe, kA.ke. amane kArya-kAraNa samAnakAlIna mAnya nathI, tethI caMdrodayane kAraNamAnI anumAna na karAya. zakaTodaya-kRtikodaya vageremAM avinAbhAvanA anusAra sAdhya sAdhana bhAva bane che. zakaTodaya thAya enI pUrve ja kRtikodaya thayelo ja hoya che, mATe tenuM to pratyakSa ja thaI jAya che mATe tyAM anumAna karavAnI jarUra nathI, mATe graMthakAre "yathAvinAbhAva" no prayoga karela che. je rIte temano avinAbhAva ghaTe teja rIte teo gamaka bane. kahyuM paNa che ke.... je vastuomAM jevo ekArthasamavAya hoya che teo teja rIte gamaka bane che. ethI ja zakaTodaya kRttikodayano gamaka nathI banato. kRtikodaya ja bhAvi zakaTodayano gamaka hoya che. A bAbata bIjA paNa ekAryasamavAya sAdhanamAM samajI levI. zaMkAkAra : kRtakatva(banelA hovuM) ane anityatvamAM ekArtha samavAya saMbaMdhI kema nathI mAnatA? 1 zakaTodaye pratyakSe sati kRttikodayasyApi pratyakSatvAt nAnumAnatastadavagamaH /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 /1/2/12 pramANamImAMsA "AdyantApekSiNI sattA kRtakatvamanityatA / pva hetu sAthe ja maizA tata: " kRti --- 650. svabhAvAdInAM caturNA sAdhanAnAM vidhisAdhanatA, niSedhasAdhanatvaM tu virodhinaH / sa hi svasannidhAnenetarasya pratiSedhaM sAdhayati anyathA virodhaasiddheH| samAdhAnaH nathI mAnatA, kA.ke. te to banne eka ja che. kahyuM paNa che. Adi ane aMtanI apekSA rAkhanArI sattA kRtakatva che ane teja anityatA che, eTale teja hetu che, ane teja sAdhya che. je koI kArya karAya tenI Adi hoya che ane aMta paNa thAya che, mATe tenuM astitva sattA Adi- aMtavALu che. sattA meLavavA mATe zarUAtanI apekSA rAkhavI paDe che. ane e sattAne aMtamAM khovAI javAnuM mAthe lakhAyeluM ja che, te padArtha kRtaka che.ane Adi ane aMta hoya tene ja to anitya kahevAya che.] ethI ja te banne ekAryasamAyi nathI. rUpa-rasa bane ekamAM che kharA, paNa bannenuM svarUpa bhinna che. jyAre anityavizeSa ja kRtaka che. jema vRkSatva-zizapAtra bane ekamAM hovA chatAM tyAM vRkSavizeSa ziMzapA che. te vRkSathI alaga nathI mATe tyAM vyApya-vyApaka dvArA anumAna thAya. ekarthasamavAyathI nahIM. 50 svabhAva Adi cAra hetu vidhi sAdhaka che. paraMtu virodhI hetu niSedhanuM sAdhaka che. [dAkhalo ApIne vidhi ane niSedhanA sAdhaka hetu samajAvazo. svabhAva hetu 1- zabda anitya che, zravaNagrAhuya hovAthI, ahIM zrAvaNa e zabdano svabhAva che tenA dvArA anityanuM vidhAna karAyuM che. kAraNa hetu 2- "ahIM lAkaDA vi. baLI gayA haze, Aga lAgelI hovAthI" ahIM Aga je kASThavikAranuM kAraNa che, enAthI kASTha vikAranuM vidhAna thayuM. kArya hetu 3"madevA bhAvasaMyamavALA hatA molamAM javAthI," mokSa e bhAvasaMyamanuM kArya che, AnAthI bhAvasaMyamanuM vidhAna thayuM. ekArya samavAya 4- "A kerIno rasa Avo che, AvuM viziSTa rU5hovAthI," ekArya samavAthi rUpa dvArA kerInA viziSTa rasanuM vidhAna karAyuM. virodhI patra A abhavya nathI, bhavya abhavyanI zaMkAvALo hovAthI, bhavyAbhavyanI zaMkA e abhavyano virodhI che, kAraNa ke tene AvI zaMkA kyAreya thatI nathI. A virodhI hetuthI abhavyano niSedha karAyo.] ema te virodhI hetu kharekhara potAnA saMnidhAnathI Itarano niSedha siddha kare che, anyathA virodha ja siddha nahIM thAya. bhavyAbhavyazaMkA e hetu bhavyanuM vidhAna kare che, tema chatara abhavyano niSedha kare che. jo te Itarano niSedha na kare to pachI virodha ja zuM rahyo. sahAnavasthAna eTale benuM eka sAthe na rahevuM te virodha, eTale eka hoya to anyano niSedha thAya ja, have jo te anyane potAnI pAse besavA de to virodha kayAM rahyo?
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/12 179 $ 51. 'ca'zabdo yata ete svabhAvakAraNakAryavyA pakA anyathAnupapannAH svasAdhyamupasthApayanti tata eva tadabhAve svayaM na bhavanti, teSAmanupalabdhirapyabhAvasAdhanItyAha / tatra svabhAvAnupalabdhiryathA nAtra ghaTaH, draSTuM yogyasyAnupalabdheH / kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhUmo'gnyabhAvAt / kAryAnupalabdhiryathA nAtrApratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni santi dhUmAbhAvAt / vyApakAnupalabdhiryathA nAtra ziMzapA vRkssaabhaavaat| 52. virodhi tu pratiSedhyasya tatkAryakAraNavyApakAnAM ca viruddhaM viruddhakAryaM ca / yathA na zItasparzaH, nApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni, na romaharSavizeSAH, na tuSArasparzaH, agnedhUmAvati pryognAnAvamati 22 51. sUtramAM ca-zabda vizeSa arthano dyotaka che, te jaNAve che ke svabhAva, kAraNa, kArya ane vyApaka, ekArtha samavAya A pAMcamAM avinAbhAva rahelo che. jemake (1) anitya vinA zrAvaNatva saMbhave ja nahIM, (2) kASThAdimAM vikAra na thAya ane Aga hoya evuM banI ja na zake. kAraNa ke agni eka evo padArtha che ke te (koInA vikArathI ja pedA thAya che) dAhya evI svAzrita vastuno avazya vikAra kare ja che. (3) bhAva saMyama vinA koInI paNa mukti saMbhavita nathI, (4) amuka rasa na hoya to amuka jAtano varNa kerImAM AvI ja na zake. (5) abhavya hoya to AvI zaMkA ja na hoya. Ama A badhA anyathAnupapanna hoI sva sAdhyanAM gamaka bane che, ane svasAdhyane upasthApita- pratiSThita kare che. teja kAraNe=anyathAnupapana hovAthI ja sAdhyanA abhAvamAM te hetuo pote hayAti dharAvatA nathI. eTale ja temanI (svabhAvAdi hetuonI) anapalabdhi paNa sAdhyanA abhAvane siddha karanArI bane che. jemake (1) svabhAvAnupalabdhi ahIM ghaTa nathI, dekhavA lAyaka hovA chatAM dekhAto na hovAthI. ghaTanA svabhAva cakSugrAhyatva che, te svabhAvanI ahIM anupalabdhi thavAthI ghaTano abhAva siddha thayo. (2) kAraNAnupalabdhi dUrathI dhumADAnA goTA jevuM AkAzamAM dekhAyuM tyAre te kSetranI najIka jaI nIce jotA agninuM nAma nizAna na hatuM, tyAre tarata ja kaheze ke ahIM dhUma nathI agnino abhAva hovAthI agni dhUmanuM kAraNa che, tenI ahIM anupalabdhi che. (3) kAryAnupalabdhiapratibaddha sAmarthyavALA dhUmanA kAraNa nathI, kAraNa ke ahIM kAryabhUta dhUma nathI. (4) vyApakAnupalabdhidUrathI lIlA pAMdaDA dekhAtA ahIM sAlanuM jhADa hovuM joIe, najIka jaIne jotA tyAM mAtra latAo patharAyelI hatI to tarata kaheze ke ahIM zizapA nathI vRkSa na hovAthI vyApaka evAM vRkSa mAtranI anupalabdhi che. para virodhI hetu ane viruddha hetunuM kArya pratiSedhya ane pratiSedhyanAM kArya, kAraNa ane vyApakano virodhI hoya che 1 ekArthasamavAyino vyApakA iti / 2 anyathAnupapannatvAdeva / 3 dhUmAbhAvAdvA vyA0-tA0 / 4 kArya ythaa-dde0|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 /1/2/13 pramANamImAMsA 6 53. sAdhanaM lakSayitvA vibhajya ca sAdhyasya lakSaNamAha siSAdhayiSitamasiddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH // 13 // 6 54. sAdhayitumiSTaM 'siSAdhayiSitam' / anena sAdhayitumaniSTasya sAdhyatvavyavacchedaH, yathA vaizeSikasya nityaH zabda iti / zAstroktatvAdvaizeSikeNAbhyupagatasyApyAkAzaguNatvAderna sAdhyatvam, tadA sAdhayitumaniSTatvAt / iSTaH punaranukto'pi pakSo bhavati, 1. "ahIM zItasparza nathI, agni hovAthI," agni virUddha hetu che zItasparza pratiSedhya che, teno agni virodhI che. 2. "ahIM apratibaddha sAmarthyavALAM zItanAM kAraNo nathI, agni hovAthI," ahIM pratiSedhya zItanAM kAraNonuM kArya zIta-daMDaka che, teno agni virodhI che. 3. "ahIM romaharSa vizeSa nathI, agni hovAthI;" ThaMDI hoya to rUMvATI ubhI thAya che. eTale ahIM to pratiSedhya romaharSanuM kAraNa zIta che, teno virodhi agni che. 4. ahIM baraphano sparza nathI, agni hovAthI, baraphanAM kaNiyAno sparza tenuM vyApaka zIta sparza che yatra yatra tuSArasparza tatra tatra zIta, jyAre agni to garama padArtha che, tuSAra sparza zIta vinA rahI na zake mATe, tenuM= pratiSedhya tuSArasparzanuM zIta - ThaMDaka vyApaka kahevAya, te(ThaMDaka)no virodhI agni thayo. ahIM pratiSedhyano virUddha agni che, tenuM kArya dhUma, A virUddhakAryane paNa virodhi hetu tarIke mUkI zakAya che. jema(1) ahIM zItasparza nathI kemake dhUma che, (2) ahIM apratibaddha sAmarthyavALA zIta kAraNo nathI" dhUma hovAthI" (3) "ahIM romaharSa vizeSa nathI, dhUma hovAthI" (4) ahIM tuSArasparza nathI dhUma hovAthI, ahIM tuSArasparzanA vyApakano-zItano agni virUddha che. eTale dhUmanAM AdhAre paNa tuSAra sparzano niSedha thayo, kAraNa ke dhUma haze to tyAM agni hovAno ja, to bicAro tuSArasparza kayAMthI hoya? siMha zuM mAtra siMhanAda paNa jyAM hoya tyAMthI mRgalA nAzI jAya che. ahIM mRgalAM nathI siMhanAda hovAthI A virUddha hetu thayo, je virUddhasiMhanuM kArya che (AvA kathananA mokSAkare lakhelI tarkabhASA che, jenA kartA puNyavijayajI che athavA puNyavijayajInA bhaMDAramAM che, mokSAkara jenA kartA che. temAM spaSTa khulAsA ApelA che. likhita che, chApelI nathI.) Ama vividha rIte hetuono prayoga karI zakAya che. 1rA 53. sAdhananuM lakSaNa karI bheda batAvyA. have sAdhyanuM lakSaNa kahe che....... vAdI jene siddha karavA icche, prativAdIne siddha na hoya ane pramANathI bAdhita na hoya te sAdhya, tene pakSa paNa phlevAya che. II13 54. je siddha karavA mATe Icchita banyuM hoya te siSAyiSita, A vizeSaNathI vAdIne je sAdhavuM ISTa na hoya teno sAdhya tarIkeno vyavaccheda-niSedha thAya che. jema vaizeSika zAstra matamAM "zabda nitya che' e ISTa nathI, eTale "zabda nitya che" Ane vaizeSika zAstramAM aniSTa kahela hovAthI (mATe) nityatva e sAdhya na
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/14 181 yathA parArthAzcakSurAdayaH sayAtatvAcchayanAzanAdyagavadityana 'parArthA ityAtmArthAH / buddhimatkAraNa pUrvaka kSityAdi kaarytvaaditytraa'shriirsrvjnypuurvktvmiti| 55. 'asiddham' ityanenAnadhyavasAya-saMzaya-viparyayaviSayasya vastunaH sAdhyatvam, na siddhasya yathA zrAvaNaH zabda iti / "nAnupalabdhe na nirNIte nyAyaH pravartate" [nyAyamA0 1.1.1] iti hi srvpaarssdm| 656. 'abAdhyam' ityanena pratyakSAdibAdhitasya sAdhyatvaM mA bhUdityAha / etat sAdhyasya lakSaNama | 'pakSa:' rUti sAdhyarthava nAmAnA metat rUA. bane. ane vaizeSike zabdane AkAzano guNa paNa mAnyo che, paraMtu jyAre zabdane nitya siddha karavAno hoya tyAre AkAzanA guNa tarIke siddha karavA nathI mAgatA, kemake nitya dravyanA guNa tarIke siddhathatA nitya mAnavAnI Apatti Ave. te temane ISTa nathI. paraMtu sarvatra upalabdha thato hovAthI pRthvI vagerenA guNa tarIke saMgata na thavAthI pArizeSa anumAnathI AkAzano guNa mAnavo ISTa che. teo tene guNa tarIke siddha karavA nathI mAgatA tyAre te AkAzaguNatvAdi sAdhya nathI banatAM. AnAthI uchuM jeno zabda dvArA zAstramAM prayogamAM ullekha na karAyo hoya paNa jo tene sAdhavA IcchA karAya to te sAdhya banI jAya che. jema ke "ca vagere parArtha = bIjAnAM upayoga mATenA padArtha che, kAraNa ke te saMghAta rUpa che" zayana azanAdinAM aMganI jema, vastra ityAdinAM saMghAtathI zayana bane che, ghauM vagere dhAnyanA saMghAtathI azana bane che, zayanAdi potAnA mATe nathI hotA paNa potAnA upabhoktA vyakti mATe ja hoya che, AthI tene parArtha kahevAya che. tema cakSu aneka pugalanAM saMghAta rUpa hoI parArtha- AtmA mATe upayogI che. parArtha zabda hovA chatAM AtmArtha abhipreta hovAthI teja sAdhya bane che. jo ahIM parano artha svabhinna anya koI paNa Avo karIe to tabhinnatatsadRza je Avaze te paNa saMhata jaDapadArtha ja Avaze kA.ke. AtmAto levAno nathI, ane zayanAdi ane cakSu vi. purUgala-jaDa che mATe tatsadeza paNa jaDa padArtha ja Ave ne. tevo artha karatA sAMkhyone abhimata evo AtmA siddha nahIM thAya. tathA "pRthvI vagere buddhimAnuM kartAvALI-kartAthI janya che, kArya hovAthI. ahIM buddhimatukarNatva sAdhya zabdathI kahyuM che, chatAM paNa taiyAyikane A anumAnathI Akhare Izvarane siddha karavA ISTa hovAthI "azarIrI sarvajJa kartRtva" sAdhya mAnavAmAM Ave che. papatra "asiddha A vizeSaNathI je viSayamAM prativAdIne anadhyavasAya, saMzaya ke viparyaya hoya te sAdhya bane che, je prativAdIne siddha hoya te sAdhya nathI banatuM. jema zabda (sAMbhaLavAno viSaya) che, emAM koIne vivAda na hovAthI zrAvaNatva sAdhya na bane. sarvathA anupalabdha-ajJAta hoya athavA sarvathA siddha nizcita vastumAM nyAyanA hetunI pravRtti thatI nathI nyAya bhA. 1.1.1) A vAta badhAne sammata che. pada-abAdhya' A vizeSaNathI je pratyakSa vagere pramANathI bAdhita hoya te sAdhya na bane. jema "vati anuSNa," "anuNa" spArzanA pratyakSathI bAdhita hovAthI sAdhya banI zakatuM nathI. pakSa e sAdhyano ja paryAyavAcI che 13 1 parArthA buddhi0-20 / 20pUrva kSi0-30 / 3 ityAha /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 |1/2/14 57. abAdhyagrahaNavyavacchedyAM bAdhAM darzayati pramANamImAMsA pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanapratItayo bAdhAH || 14 // $ 58. pratyakSAdIni 'tadviruddhArthopasthApanena bAdhakatvAt 'bAdhAH' / tatra pratyakSabAdhA yathA anuSNo'gniH, na madhu' madhuram, na sugandhi vidalanmAlatImukulam, acAkSuSo ghaTaH, azrAvaNaH zabdaH, nAsti bahirartha ityAdi / anumAnabAdhA yathA sazroma hastatalam, nityaH zabda iti vA / atrAnupalambhena kRtakatvena cAnumAnabAdhA / 57.--abAdhya vizeSaNathI vyavacchedya (alaga pADavA yogya) niSedha karavA yogya je bAdhA che tene darzAve che. pratyakSabAdhA, anumAnabAdhA AgamabAdhA, lokbAdhA, svavacanabAdhA, ane pratItibAdhA, A badhI sAdhya saMbaMdhI bAdhA che. ||14 58.-pratyakSa Adi pramANa sAdhyathI viparIta arthanuM upasthApana karanAra hoI bAdhaka banavAthI bAdhA kahevAya che. temAM pratyakSa bAdhA jema ke(1) "agni uSNa nathI. dravya hovAthI', jalanI jema, ahIM pratyakSa pramANa anuSNathI viparIta artha-uSNatAnuM upasthApaka hovAthI te spArzana-pratyakSa bAdhA kahevAya che. ema (2) "madha mIThuM nathI, pravAhI rUpa hovAthI" auSadhanI jema athavA vicitra rasathI pedA thayela hovAthI, aneka rasanA saMyoganI jema (jemAM ghaNArasono saMyoga hoya temAM madhuratA nathI hotI.) "vikasita mAlatI (sugaMdhI dhoLA phUlovALI ekajAtanI cameLI mukula-kaLI) sugaMdhIdAra nathI, (latAno eka deza hovAthI, pAMdaDAnI jema) puSpatvAt karSyAsapuSpavat"; (4) "ghaTa cakSuthI grAhya nathI' guNAzrayatvAt AkAzavat'(rUpathI atyaMta bhinna hovAthI vAyunI jema)(5) zabda zravaNagrAhya nathI guNatvAt rUpavat, (6) "(jJAnathI bhinna) bAhya artha nathI, pratItiviSayatvAt, svapnavat" (svapna jevo mAtra (prati) bhAsa thato hovAthI.) yathAvasthitarUpe pratibhAsa thato na hovAthI, je sat hoya teno Avo apratibhAsa na thAya, jema jJAna. jJAnanuM AtmAne jevuM saMvedana thAya che-- pratItimAM Ave che, tevI yathAvat spaSTa pratIti bAhya padArthanI thatI nathI. ekano eka ghaDo ApaNI jevI dRSTi hoya te rUpe bhAse che, tenA upara lAITa paDatI hoya camakato, pANI paDatuM hoya-bhIno ane pANI vagarano sAva sUko lAge che. vaLI ghaTano mAtra uparanuM paDala dekhAya, bIjI tenI badhI ja avasthA--svarUpa pratibhAsamAM Avatu nathI. jo te vAstavika hoya to jJAnanI jema AkhA ghaTano bhAsa thAta. mATe bAhya padArtha nathI. ityAdi pratyakSa bAdhA che. A anukrame (1) sparzendriya pratyakSa bAdhA, (2) rasanendriya pratyakSa bAdhA, (3) ghrANendriya pratyakSabAdhA, (4) cakSurindriya pratyakSa bAdhA, (5) zrotrendriya pratyakSabAdhA che, mATe chaThThI paNa pratyakSa bAdhA thaI. bAhya arthapaNa AMkha vagere indriyothI sAkSAt thAya che. nIlavarNAkAra jJAna thAya che, tema nIlavarNanI prApti paNa sAkSAt jovA maLe che. anumAna bAdhA jema "hathelI romavALI che,'" ahIM pratyakSathI to rUMvATIthI viparIta padArthanuM grahaNa thatuM 1 sAdhya0 / 2 kRtakatvAditi hetuH / 3 vicitrarasaprabhavatvAt anekarasasaMyogavat / 4 lataikadezatvAt patravat / 5 svamAdatyantavyatiriktatvAt vAyuvat / 6 yathAvasthena rUpeNApratibhAsamAnatvAt yadasti tadyathAvasthitarUpeNApratibhAsamAnamapi nAsti yathA jJAnam / 7 zarIrAvayavatvAt bAhuvat /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/15-16 183 AgamabAdhA yathA pretyA'sukhaprado dharma iti / paraloke sukhapradatvaM dharmasya sarvAgamasiddham / lokabAdhA yathA zuci narazirakapAlamiti / loke hi naraziraHkapAlAdInAmazucitvaM suprasiddham / svavacanabAdhA yathA mAtA me vanthyeti / pratItibAdhA yathA acandra': zazIti / atra zazinazcandrazabdavAcyatvaM pratItisiddhamiti prativAna kA * 59. atra sAdhyaM dharmaH, dharmadharmasamudAyo veti sNshyvyvcchedaayaahnathI, mATe pratyakSa bAdhA na kahevAya. paraMtu rUMvATIno upalakSma na thavAthI anupalalmanAM AdhAre rUvAMTIno abhAva anumita thAya che, eTale "di romasyAt tahiM upalakSmata na ca dezyate" ema dazya anupalabdhithI anumita evA romAbhAvathI saromano bAdha thAya che. anupalaMbha e pratyakSa nathI, kA.ke. abhAvanuM jJAna to adhikaraNa jJAna sAthe pratiyogInA smaraNathI thAya che, hatheLImAM romAbhAva sAkSAt dekhAto nathI, paraMtu hatheLI dekhAya ane saMvAhInuM smaraNa thatA teno upalaMbha na thavAthI abhAva nizcita thAya che. "zabda nitya che." nityatva sAdhya kRtakatva hetuthI bAdhita banI jAya che. zabdane tirobhUta ane Avirbhata mAnIne sattA mAnI zakAya ema che ema sarvathA teno dhvaMsa sAkSAta karI zakAto nathI mATe (ghaTa to nAza pAmato dekhI zakAya che tenA parivartanarUpe ThIkarI jovA maLe che) nityatvanA viparIta anityatvano pratyakSathI bodha thato nathI, paNa kRtakatva hetukArA anityatvanuM anumAna karAya che, ema ahIM anumAna sAdhyathI viparIta arthanuM upasthApaka banavAthI sAdhyane bAdhita kare che. mATe A bane anumAnabAdhA kahevAya. AgamabAdhA dharma paralokamAM duHkha ApanAra che, "paralokamAM dharma sukha ApanAra che." e sarva AgamamAM siddha che. ema AgamapramANa sAdhyathI viparIta arthanuM upasthApaka hovAthI ahIM Agama bAdhA che. lokabAdhA manuSyanA mAthAnI khopaDI pavitra che, zarIranuM avayava hovAthI bAhunI jema. lokamAM naramuDa apavitra tarIke suprasiddha che. eTale Ama loka sAdhya - pavitrathI viparIta apavitrano upasthApaka thayo. svavacanabAdha - jema mArI mAtA vaMdhyA che, vaMdhyA strI jevA aMgavALI hovAthI, "mArI mAtA" A vacanathI sAdhya-vaMdhyAno bAdha thAya che. (je koIpaNa saMtAnanI mAtA nathI banI tene ja vaMdhyA kahevAya, jyAre mArI mAtA ema bolI rahyo che tevA vacanathI sAtheno bAdha thAya che.) pratIti bAdhA caMdramA zazI nathI, zazI zabdathI vAcya nathI. AkAzamAM udaya pAmelo hovAthI, sUryanI jema ahIM caMdramA zazI zabdathI vAcya hovuM prasiddha che-tevI pratIti thAya che. "zazI nathI." A sAdhyano pratItithI bAdha thAya che 14mA -- 59. - ahIM dharma-agni sAdhya hoya ke dharma-dharmIno samudAya (agni-dharmathI yukta parvata) sAdhya hoya? AvA saMzayane dUra karavA kahe che. 1 vandhyAstrIsamAnAGgatvAt / 2 candrazabdavAcyaH zazI na bhavati AkAzoditvAt sUryavat /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184/1/2/17 pramANamImAMsA sAdhyaM sAdhyadharmaviziSTo dharmI, kacittu dharmaH // 15 // 60. 'sAdhyam' sAdhyazabdavAcyaM pakSazabdAbhidheyamityarthaH / kimityAha 'sAdhyadharmeNa' anityatvAdinA 'viziSTo dharmI' zabdAdiH / etat prayogakAlA pekSaM sAdhyazabdavAcyatvam / 'kacittu' vyAptigrahaNakAle 'dharmaH' sAdhyazabdenocyate, anyathA vyApteraghaTanAt nahi dhUmadarzanAt sarvatra parvato'gnimAniti vyAptiH zakyA kartuM pramANavirodhAditi // 15 // . ghamasvarUNanimAyAda ghana pramAsiddhaH IIThThA 662. 'pramANaiH' pratyakSAdibhiH prasiddho 'dharmI' bhavati yathAgnimAnayaM deza iti / atra hi dezaH pratyakSeNa siddhaH / etena- "sarva evAnumAnAnumeya vyavahAro buddhyArUDhena dharmadharminyAyena, na bahiH sadasattvamapekSate" iti saugataM mataM pratikSipati / nahIyaM vikalpabuddhirantarbahirvA'nAsAditAlambanA dharmiNaM vyavasthApayati, sAdhya dharmathI viziSTa dharmI sAdhya hoya che. kyAMka dharma paNa sAdhya hoya che. ll1pa 60. jhasAdhya e sAdhya zabdathI vAcya che ke pakSa zabdathI vAcya che? je sAdhya che te zuM che? dharma che ke dharmI che? teno javAba Ape che. anityavAdi sAdhya dharmathI viziSTa zabda vagere dharmIne sAthe ke pakSa kahevAya che. arthAt zabda anitya che. ahIM anityatA dharmavALo zabda pakSa ke sAdhya che. paraMtu A vidhAna anumAna karatI veLAnI apekSAe che. eTale jyAre anumAna prayoga karAya tyAre dharmI sAthe hoya che. kA.ke. parvata ane vaddhi (zabda-anitya) e to bane pahelethI siddha ja che, eTale emane siddha karavA mATe to anumAna karavAnI jarUra nathI. paNa "anivALo pahADa" Ama sAdhya vahithI viziSTa pahADa hajI sudhI siddha na hato, ethI te siddha karavA mATe A anumAna prayoga karAya che. paraMtu kyAMka vyApti grahaNa samaye to niyamathI dharma ja sAdhya hoya che. jo dharmIne sAdhya banAvo to vyakti ja na ghaTe, "jyAM dhUmavattva che, tyAM agnimattva che." evI vyApti bane che. paNa dhUmanA darzanathI "sarva ThekANe parvata agnivALo che." evI vyApti banAvI na zakAya. kAraNa evI vyAtino pramANathI virodha Ave che, jyAM dhUma hoya tyAM badhe parvatamAM ja agni thoDI hoya? jyAM dhUma hoya tyAM rasoDA vi.mAM paNa agni hoya che. ll1paNA 61. dharmanuM svarUpa nirUpaNa karavA kahe che pramANathI siddha dharmI hoya che 1dA 62. pratyakSAdi pramANathI prasiddha dha hoya che. jema A deza-sthAna agnimAnuM che, ahIM deza pratyakSa pramANathI siddha che. "dharmIne pramANathI siddha kahevAthI" anumAna-anumaya-sAdhana-sAdhya saMbaMdhI badho vyavahAra buddhi kalpita dharma-dharmI nyAyathI thAya che, arthAt kalpita che. kalpanAthI bahAra tenI koI sattA asattA nathI" evAM bauddhamatanuM khaMDana thaI jAya che. bAhya athavA Antarika Alambana pAmyA vagara vikalpabuddhi dharmInI vyavasthA karI zakatI nathI. 2 - 0paracaMtA | 2 sAdhanam 3 sAdhyama I 4 -0evaca010ttA- I
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/17 185 tada vAstavatve ta'dAdhArasAdhyasAdhanayorapi vAstavatvAnupapatteH tadbuddheH pAramparyeNApi vastuvyavasthApakatvAyogAt / tato vikalpenAnyena vA vyavasthApitaH parvatAdiviSayabhAvaM bhajanneva dharmitAM pratipadyate / tathA ca sati pramANasiddhasya dharmitA yuktava // 16 // 663. apavAdamAha buddhisiddho'pi // 17 // 64. naikAntena pramANasiddha eva dharmI kintu vikalpabuddhiprasiddho'pi dharmI bhavati / 'api' zabdena pramANa-buddhibhyAmubhAbhyAmapi siddho dharmI bhavatIti darzayati / tatra buddhisiddha dharmiNi sAdhyadharmaH sattvamasattvaM ca pramANabalena sAdhyate yathA asti sarvajJaH, nAsti SaSThaM bhUtamiti / jo dharmI avAstavika hoya to tenA AdhAre rahenAra sAdhya sAdhana paNa vAstavika nahIM rahI zake. nirvikalpakajJAna viSayane prApta karIne pravarte che, teno viSaya paramparAe savikalpamAM Ave che kA.ke. te nirvikalpamAMthI janmela che. (bhalene ! savikalpano svataMtra viSaya na hoya) paNa A vAta yogya nathI. kA.ke. mULa nirvikalpano viSayaja avAstavika hoya to hAthamAM kazuM ja na Ave. tethI vikalpa buddhi paramparAe paNa vastunI vyavasthA karanArI banI na zake. savikalpajJAnathI bhinnapadArtha ja na hoya to kone AzrayI "A dharmI che" "A" tarIke kone pakaDavAnuM? mAtra khAlI hAtha batAvIne Ane pena kahevAya che, Ama kahI zakAya kharuM ? jo mAtra penanI mAnasavikalpathI vyavasthA thatI hoya to tamAme tamAma padArthanA vikalpa karI vyavahAra thavA lAgaze. ema karatA koInuM nizcita svarUpa ja nakkI na thavAthI badhI ja vyavasthA paDI bhAMgaze. eTale ja kahIe chIe ke tadavAstave te dharmI avAstavika hoya to te dharmInA AdhAre rahelA sAdhya-sAdhana paNa vAstavarUpe ghaTI zakaze nahI, tethI karIne tethI savikalpaka jJAnathI ke anya-nirvikalpaka jJAnathI vyavasthApita evA parvatAdi savikalpaka jJAnanAM viSayabhAvane pAme che eTale prAmANika jJAnanA te viSaya bane che. ema vastu je rUpe jJAnamAM bhAse che te rUpe prApta thAya che, tyAre ja dharmI tarIke svIkAravAmAM Ave che. tethI pramANa siddha vastune ja dharmI kahevo yogya che. 1dA 63. dharmI viSayaka apavAda batAve che..... dharmI buddhisiddha paNa hoya che ll1NA 64. dharma ekAntataH pramANathI siddha hoya evuM nathI, paraMtu vikalpa buddhithI prasiddha paNa dharmI hoya che. sUtramAM "api" zabda pramANa ane buddhi ubhayathI siddha paNa dharmI hoya che, te darzAvavA mATe che. A traNa prakAranAM dharmImAMthI buddhisiddha dharmamAM mAtra sAdhyadharmarUpe sattA ke asattA pramANabalathI siddha karAya che. jema "asti sarvajJaH avisaMvAdijyotijJanAnyathAnupapatte, "cho bhUta nathI, bhUta e dazya to che, chatAM pRthvI vagere pAMcanI jema chaThThAnI to upalabdhi thatI nathI." eTale AnAthI anya koI dharma siddha nathI karAtA. tAtparya A che ke buddhisiddha dharmI sattA ke asattAne siddha karavA mAnI levAmAM Ave che. kAraNa ke koI paNa 1 dharmiNaH 2 sa dharmI AdhAro yayoH / 3 tabuddhevikalpajJAnasya / 4 nirvikalpakaM prAptaviSayama, tadvikalpo'pi prAptaviSaya iti / evaMlakSaNapAramparyeNApi / 5 nirvikalpena / 6 vikalpasya viSayabhAvam / 7 dharmI bhavati ki-De0 / 8 avisaMvAdijyotirjAnAnyathAnupapatteH / 9 upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 186 |1/2/17 65. nanu dharmiNi sAkSAdasati bhAvAbhAvo bhayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikAntikatvenAnumAnaviSayatvAyogAt kathaM sattvAsattvayoH sAdhyatvam ? / tadAha "nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayA' zrayaH / viruddha dharmo'bhAvasya sA sattA sAdhyate katham // [ pramANavA 01.192 - 3 ] iti / padArthanI sattA ke asattA te padArthane pakSa banAvyA vinA siddha na thai zake. vipatine tasmin sattatasAdhyuM" "sarvajJa che" evuM siddha karavA mATe paNa sarvajJane pakSa banAvyA vinA na cAle, mATe buddhisiddha dharmI Avazyaka che. paraMtu temAM mAtra sattA ke asattA ja siddha karI zakAya che. [ jo buddhisiddha dharmane pakSa banAvI ja na zakAya to sattA--asattAnuM anumAna ja asaMbhavita banI jAya. pakSa vinA sAdhya dharma kyAM siddha karavo ? eja savAla thaI jAya. chaganabhAI che ke nahi" mRtyu pAmyA pachI paNa pUchanAranI vikalpa buddhino te viSaya bane che, javAba ApanAra putrAdi paNa temane buddhimAM lAvI niSedha kare che. "che ke nahiM" ATaluM mAtra pUchavAthI koI javAba ApI zake kharuM ? "che, nathI" A kahevAthI koI samajI paNa na zake. mane kAMI samaja paDatI nathI. "koNa che ane koNa nathI" enuM nAma batAva to khabara paDe. ema pakSa jarUrI che. sarvaza vItarAgI che, ItyAdi prathamathI siddha na karAya; paraMtu pahelA sarvajJanI siddhi anumAna pramANathI karI pachI punaH tene pramANasiddha dharmI rUpe upAdAna karIne "vItarAga che" evA sAdhyano prayoga karAze, jJAnAvaraNakSayasya mohanAzapUrvakatvAt" "sarvaza vItarAga che. kA.ke. jJAnAvaraNIyanA kSayanI pUrve mohanIyano nAza avazya thAya che." jema zabdAdi dharmI kathaMcit prasidgha sattAvALA che, kA.ke. bhUtabhAvI zabdo naSTa ane anutpanna hovAthI asiddha che. mATe tame paNa sarvathA prasiddha zabdane dharmI banAvI zakazo nahIM. mAtra bolatA zabda ja sattA dharAve che. anityadharmato haju siddha karavAno che eTale te dharmanIsattAne AzrayI to zabda asiddha ja che. jo siddha ja hota to sAdhyakoTImAM anityane mUkI na zakAya. tema sarvajJadharmI paNa kathaMcit prasiddha sattAvALo che. amAro pakSa Avo che ke koi AtmA sarvajJa che"kazcidAtmA" (pakSa) asti-(sAdhya) sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt bAdhaka pramANano asaMbhava sunizcita hovAthI (hetu) ahIM Atmatva vizeSaNa rUpa sattAthI dharmI prasiddha che ane sarvajJatva upAdhirUpa sattAthI dharmI aprasiddha che. athavA sUkSmAMtaritadUrArthAHkasyacit pratyakSAH anumeyatvAt / ahI sarvajJane dharmI ja kyAM banAvyo che, dharmI to sUkSma, vyavahita padArtho che, ane tevA paramANu vagereto prasiddha sattAvALA ja che. ] 65. zaMkAkAra : dharmI sAkSAt asat hote chate temAM sAdhya sattAnI siddhi karavA mATe tame je hetu Apo cho te hetu (1) bhAvapadArthano dharma che. (2) abhAvapadArthano dharma che. ke (3) bhAvAbhAvAtmaka ubhaya padArthano dharma che ? have jo prathamavikalpa mAnazo to hetu asiddha banI jaze, kAraNake dharmanI sattA ja hajI siddha nathI eTale dharmI bhAvAtmaka padArtha che e hajI nizcita nathI to pachI hetu teno dharma evuM zI rIte kahI zakAya? mATe hetuno Azraya (dharmI) asiddha hovAthI AzrayAsiddha doSa Avaze. 2 hetUnAm / 2 dharmiLi / rU hetusamayadharma: | 4 vidharmI-mu0| viro'dharmo -30 / 1 sattA sArvajJI /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/18 187 666. naivam, mAnasapratyakSe bhAvarUpasyaiva dharmiNaH pratipannatvAt / na ca tatsiddhau tatsattvasyApi pratipannatvAd vyarthamanumAnam, tadabhyupetamapi vaiyAtyAdyo na pratipadyate taM pratyanumAnasya sAphalyAt / / . (2) have bIjo vikalpajha hetu abhAvano dharma hoya to viruddha banI jaze, kAraNa ke tamAre A hetuthI astitva (bhAvAtmaka sAdhya) siddha karavuM che ane hetu jo abhAvano dharma hoya to nAstitva siddha thaI jaze, kA.ke. te hetunI vyAtibhAvanA virodhI abhAva padArtha sAthe che. mATe abhipreta bhAvAtmaka sAdhya karatA viparIta evA abhAvAtmaka sAdhyanI siddhi karato hovAthI viruddha. kA.ke. abhAvapadArthano bhAvAtmaka dharma na koI zake. abhAva asatu-tuccha padArtha che temAM koI sat kema karIne rahI zake? (3) have trIjo pakSa hetu jo bhAva ane abhAva banneno dharma hoya to vyabhicArI banI jaze. je hetu sapakSa ane vipakSa bannemAM raheto hoya te vyabhicArI kahevAya. ahIM paNa sapakSa = astitvavAnuM ane vipakSa = astitvAbhAvavAnuM evA padArthamAM paNa vRti hovAthI vyabhicArI thaI jaze. hitu bhAvadharma hoya ane dharmI asatu hoya to tevA dharmamAM te hetu saMbhavI na zakavAthI svarUpAsiddhi doSa Ave. hetu abhAvadharma hoya to asatuM sAthe rahI javAthI "sAdhya to che sattA," jyAre hetu tenA abhAva sAthe vyApta banavAthI virUddha banaze. eTale hetu abhAvano ja dharma hovAthI sAdhya satuthI viparIta asatune siddha kare che mATe. ubhayadharma mAnatA temAMno bhAvadharma sAdhyavatumAM rahe ane abhAvadharma asatudharmImAM rahI jAya che mATe vyabhicAra doSa Ave che eTale hetu bhAvAbhAva banneno dharma hoya to sat sAdhyano nizcaya che evA sapakSamAM ane sAthanA abhAvavALA-vipakSamAM rahevAthI hetu vyabhicArI bane. jema prameyatva nitya-anitya baMnemAM rahe che, tethI ekano paNa te gamaka na banI zake. nAstitva e sAdhya hoya tyAre hetu jo bhAvano dharma hoya to te astitvane siddha karanAra hovAthI viruddha doSa Ave. abhAvano dharma hoya to asatudharmI = abhAva dharmavALAmAM rahevAthI svarUpAsiddha doSa to na Ave. paraMtu Azraya asatu=asiddha hovAthI AzrayAsiddha doSa Ave. ane ubhayano dharma mAnatA to pUrvanI jema ja vyabhicAra Ave.] A traNadoSa AvatA hovAthI tAdeza hetu anumAnano viSaya banavo zakaya nathI, to pachI tenAthI sattA ke asattA kevI rIte siddha karI zakAya? tethI kahyuM che - pramANathI asiddha dharmImAM bhAvadharma evo hetu na hoya to na rahe to te asiddha banaze. hetu jo abhAvano dharma haze to viruddha doSa Avaze. ubhayadharmarUpa hoya to vyabhicArI banaze. to pachI sarvazanI sattA kevI rIte siddha karI zakaze? (pramANa vA. 1192-3) sarvajJa sAdhya che tyAre mImAMsaka eka kArikA dvArA prazna kare che, tenA traNa vikalpa mUkyA che zo nityatAt A bauddha anumAna raju karyuM tenI sAme asiddha no upAlaMbha mImAMsaka Ape che. (A.s. 335) (AmaMtraNa vikalpato dareka anumAnamAM saMbhavatA hovAthI anumAna mAtrano uccheda thaI jaze. mATe AvA vikalpa ubhAkaravA ucita nathI) 66. samAH evuM nathI, mAnasa pratyekSamAM bhAvarUpa dharmI ja svIkArela hovAthI. zaMkAkAra bhAva rUpa dharmI mAnasa pratyakSamAM siddha ja che, to tenI sattA siddha banI jaze. to pachI tenI sattA siddha karavA anumAna prayoga karavo vyartha banI jaze. 2 vim - 2 : rU satram |
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 /1/2/19 pramANamImAMsA na ca mAnasajJAnAt kharaviSANAderapi sadbhAvasambhAvanAto'tiprasaGgaH, tajjJAnasya bAdhakapratyayaviplAvitasattAkavastu-viSayatayA mAnasapratyakSAbhAsatvAt / kathaM tarhi SaSThabhUtAderdharmitvamiti cet, dharmiprayogakAle bAdhakapratyayAnudayAtsattvasambhAvanopapatteH / na ca sarvajJAdau sAdhakapramANAsattvena sattva saMzItiH, sunizcitA'sambhavadAdhakapramANatvena sukhAdAviva sattvanizcayAttatra saMzayAyogAt / samAdhAnaH evuM na kahevuM, kAraNa ke svIkAra karela sattvane paNa je avinaya-akkaDatA-nirlajjatAnA kAraNe mAnavA taiyAra nathI tenI prati anumAna prayoga saphaLa che. zaMkAkAra : mAnasa zAnathI kharaviSANa AdinAM astitvanI paNa saMbhAvanA karI zakavAthI atiprasaMga Avaze. samAdhAna: kharaviSANanuM jJAna evI vastune viSaya kare che ke jenI sattA bAdhaka pramANathI khaMDita che. je vastunI sattA bAdhaka pratItithI viplAvita-uDI gaI-pratiSedha pAmI gaI che evI vastune viSaya banAvato hovAthI tajJAnasya-ethI te jJAna mAnasa pratyakSa nahi paNa pratyakSAbhAsa che. zaMkAkAra ? jo Ama hoya to chaThTho mahAbhUta vagerene dharmI kevI rIte banAvAya? samAdhAna : dharmI-pakSa prayoga vakhate bAdhakajJAna udaya pAmatuM na hovAthI tenAM sattvanI saMbhAvanA karI zakAya che. zaMkAkAraH sarvajJa vagerenuM sAdhaka pramANa na hovAthI tenAM astitvamAM saMdeha thaze. samAdhAnaH evuM na kahevuM, sukha duHkha AdinAM astitvamAM bAdhaka pramANano asaMbhava sunizcita hovAthI "sukha-duHkha nathI" evuM sAkSAt = pratyakSathI bAdhita nathI, = Avo pratyakSa bAdhamaLato nathI. kemake badhA jIva sukha-duHkhanu jAte svasaMvedana kare ja che. ane pratyakSathI siddhano anumAna dvArA bAdha karavo zakaya nathI, kA.ke. pratyakSanA AdhAre ja anumAna pedA thAya che. temaja sva-para koI darzananA AgamamAM paNa jeno bAdha-niSedha darzAvyo nathI. Ama sukhAdinI sattAmAM saMzaya nathI thato. tema sarvazanI sattAnuM bAdhaka pramANano abhAva sunizcita che, kA. ke. vartamAnamAM koI paNa puruSa tamAma vizvane joI zakato nathI mATe "duniyAmAM kyAMya sarvajJa nathI" evuM koIne pratyakSa thavuM zakya nathI, jo te AkhI duniyAne dekhIne niSedha karaze to pote ja sarvajJa banI jaze (AkhuM jagata jonArane ja to sarvajJa kahevAya) sarvajJanI anupalabdhithI tenA nAstitvanuM anumAna karI zakAya, paraMtu ame upara jaNAvyuM tema sarvatra tenI anupalabdhi zakya nathI. mATe anumAnathI teno bAdha na thAya. svaAgama'mAM to aneka ThekANe sarvajJano ullekha che ane paraAgama mAM paNa che, mATe tenAM viSayamAM saMzaya saMbhavato nathI. 1 viSayANAm / 2 sandehaH / 3 sukhAdivacca sattvamu-pA0 A1 se bhagavaM arahaM jiNe kevalI savvanU savvabhAvadarisi sadeva maNuAsurassa logassa pajjAe jANai / AcA. zru.2 "te sthi = 7 pAsa pUrNa kartha va =" (mAvaliHA .27/pA.sa 2432) B2. varupa//patannAtu pANinaH (tanyao iaa. 3172-2 ) 2. evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparizeSam / aviparyayAdvizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // (sAMkhyakarikA 64) 3 dharmavizeSaprasUtAt dravyaguNakarma-sAmAnya-vizeSa-samAvayAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAniHzreyasam (vaizeSikasUtra 1.1.4) 4 Atmano vA are darzanena zravaNena matyA vijJAnena idaM sarva viditam / " (bRhadAraNyaka 2.4.5 / )
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /1/2/20 189 667. ubhayasiddho dharmI yathA anityaH zabda iti / nahi pratyakSeNArvAgdarzibhiraniyAtadigdezakAlAvacchinnAH sarve zabdAH zakyA nizcetumiti zabdasya pramANabuddhyubhayasiddhatA tenAnityatvAdidharmaH prasA dhyata iti // 17 // 668. nanu dRSTAnto'pyanumAnAGgatayA pratItaH / tat kathaM sAdhyasAdhane evAnumAnAgatayA pratItaH / tat kathaM sAdhyasAdhane evAnumAnAGgamukte na dRSTAntaH ? ityAha na' dRSTAnto'numAnAgam // 18 // 67. zabda, anitya che. ahIM zabda ubhayasiddha dharmI che. alpajJa mANaso aniyata dizA deza kAlanAM badhA zabdono pratyakSathI nizcaya karI zakatA nathI. mAtra vartamAnakAlIna ane Idriya saMbadhdha zabdo ja emane pratyakSa thAya che, ethI teonI apekSAe ajJAta tevAM zabdo buddhisiddha thayA ane zeSa pratyakSathI siddha thayA. ane vaLI nirmaLa avadhijJAnIne temaja kevalajJAnI ane anumAna ane Agama pramANathI buddhizAlI zrutasaMpannane zabda siddha che ja. [(vizeSAvazyaka bhASyamAM zabdane saMpUrNa lokamAM jaNAvela che. A Agama dvArA zabda-pakSa pUrepUro jJAta bane che. vAsita bhASAvargaNAthI zabda sarvatra phelAI zake che. evuM anumAnathI jANI zakAya che(tathApi AtmagRhIta bhASA vargaNA, sarvatra (14 rAja)mAM phelAya che, anya vargaNAne vAsita karatI hovAthI jema TI.vI.nA dezyane jhIlanAra ane punaHrIle karanAra sTezana maLe to te dazya dUra sudhI jAya-phelAya che. A vargaNA agRhIta evI bhASA vargaNAne paNa vAsita kare che, punaH te vAsita vargaNAmAM paNa evo svabhAva che ke te samazreNI dizAnI bhASA vargaNAne vAsita kare che. AvI agRhIta vargaNAto saMpUrNa lokamAM vyApta che. jema kenAlanIkanuM pANI dhakko mAratA rahIe to dUra-dUra jAya tema zabda paNa vAsita thavAthI mAtra "traNa" samayamAM) sarvatra phelAI zake che. bhASA vargaNA svarUpa zabda che te mULa to pudgaladravya hovAthI nitya che ane amuka paramANu jaththo ekaTho thAya tyAre bhASAvargaNAnA pariNAmane pAme che, ane jIvagRhIta thaI tenuM visarjana karatA dhvanirUpe saMbhaLAya che, pudgalano paryAya hovAthI anitya che, AgamajJAnI vagerene A badhA zabdono khyAla che, mATe emane bhUta bhAvI zabdono vikalpa karavAnI jarUrata nathI.] tethI ubhayasiddha dharmamAM anityasvAdi dharma siddha karAya che. [1 68. zaMkAkAra H daSTAnta paNa anumAnanA aMga tarIke pratIta thAya che. to pachI sAdhya ane sAdhana ja anumAnanA aMga che. ema kema kahyuM? daSTAntane anumAnanuM aMga zA mATe na jaNAvyuM. teno javAba ApatA kahe che... diSTAMta anumAnanuM aMga nathI. ll18 1 pramAtRbhiH / 2 -0raniyatadigdarzibhiniyatadigdeza -De0 / 3 kiM siddham ? / 4 prasAdhya iti-tA0 / 5 aSTAdazamekonaviMzatitamaM ca sUtradvayaM tA-mU0 pratI bhedakacihna vinA sahaiva likhitaM dRzyate / atrAsmAkamapi dvayorekatvaM sucAru bhAti-sampA0 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 /12/19 pramANamImAMsA 6 69. 'dRSTAntaH' vakSyamANalakSaNo nAnumAnasya aGgam' kAraNam // 18 // hu 70. varuta tyA sAdhanamAtrAt tatsiddheH // 19 // 6 71. dRSTAntarahitAtsAdhyAnyathAnupapattilakSaNAt 'sAdhanAt' anumAnasya sAdhyapratipattilakSaNasya bhAvAnna dRSTAnto'numAnAGgamiti / 672. sa hi sAdhyapratipattau vA, avinAbhAvagrahaNe vA, vyAptismaraNe vopayujyeta ? / na tAvat prathamaH pakSaH, yathoktAdeva hetoH sAdhyapratipatterupapatteH / nApi dvitIyaH, vipakSe baadhkaadevaavinaabhaavpraVIII kiMca, vyaktirUpo dRSTAntaH / sa kathaM sAkalyena vyAptiM gamayet ? vyaktyantareSu vyAptyarthaM dRSTAntAntaraM mRgyama / tasyApi vyaktirUpatvena sAkalyena vyApteravadhArayitumazakyatvAdaparAparadRSTAntApekSAyAmanavasthA syAt / 69. kahevAtA svarUpavALuM dRSTAnna anumAnanuM aMga-kAraNa nathI. 18 70 kema nathI te jaNAve che. mAtra sAdhanathI ja anumAnanI siddhi thatI hovAthI II19II 71. daSTAMta vagaranAM sAdhyanI sAthe anyathAnupapana sAdhanathI ja sAdhyanuM jJAna thavAM svarUpa anumAnanI siddhi thaI jAya che. ethI dAMtane anumAnanuM aMga mAnavuM Avazyaka nathI. 72. bhAI ! dAMta zuM upayogI che? zuM te sAdhyanI pratipatti karavAmAM upayogI bane che ke (2) avinAbhAvano nizcaya karavAmAM? ke (3) vyAptinuM smaraNa karavAmAM upayogI bane che? sAdhyanI pratipatti mATe to tenI jarUra nathI. kAraNa ke uparokta anyathAnupAna lakSaNavALAM sAdhanathI ja sAdhyanI khabara paDI jAya che. dhUma e vati vinA rahI zakato nathI, mATe dhUma dvArA ja vaddhino bodha thaI jAya che. bIjo pakSa paNa yukta nathI.kAraNa ke vipakSamAM bAdhaka pramANathI sAdhyano bAdha thato hovAthI avinAbhAvano nizcaya thaI jAya che. vaLI daSTAMtato vyaktirUpa che, te paripUrNa rUpe vyAmine kevI rIte jaNAvI zake? eTale ke jyAM dhUma tyAM agni hoya che jema rasoDuM A dAMta che. paNa te vyaktirUpa hovAthI svamAM sImita che. eTale rasoDAmAM dhUma ane agni che" ATalI ja khAtrI rasoDuM dekhatA thaI zake. paNa tenAthI "traNa kAla ane traNa lokamAM jayAM kayAMya dhUma che, tyAM agni avazya hoya che," evo nirNaya thaI zakato nathI. vyaktirUpa deatathI vyAptino graha zakya na hovAthI anya vyaktiomAM vyAmino graha karavA bIjuM daSTAMta zodhavuM paDaze. te dAMta paNa 1dRSTAntaH / 2 vartamAnasya hetoH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 pramANamImAMsA /1/2/20 nApi tRtIyaH, gRhItasambandhasya sAdhanadarzanAdeva vyAptismRteH / agRhItasambandhasya dRSTAnte'pyasmaraNAt upalabdhipUrvakatvAt smaraNasyeti // 19 // 6 73. dRSTAntasya lakSaNamAha sa vyAsavarNanamUHi ra01 674. 'sa' iti dRSTAnto lakSyaM vyAptiH' lakSitarUpA 'darzanam' parasmai pratipAdanaM tasya 'bhUmiH'Azraya iti lakSaNam / ___675 nanu yadi dRSTAnto'numAnAGgaM na bhavati tarhi kimarthaM lakSyate ? / ucyate / parArthAnumAne vyaktirUpa hovAthI samasta rIte vyAtinuM avadhAraNa karavA samartha nathI. tethI anya-anya daSTAMtanI apekSA rahevAthI anavasthA thaze. samasta deza kALamAM vyAminuM avadhAraNa karavuM tenuM nAma ja to avinAbhAvano nizcaya trIjo pakSa paNa yogya nathI. kAraNa jeNe avinAbhAva saMbaMdhano khyAla che, tene hetunAM darzanathI ja vyAptinuM smaraNa thaI jAya che. jeNe avinAbhAva saMbaMdha grahaNa karyo nathI, tene daSTAMtano prayoga karavA chatAM vyAminuM smaraNa thatuM nathI. kAraNa ke smaraNa to tenuM ja thAya jenI pahelAM upalabdhi (grahaNa) thaI hoya. [pahADamAM dhUma dekhe tyAre koI ene rasoDAnuM daSTAMta Ape ke rasoDAmAM paNa dhUma che sAthe agni paNa che. have mAtra A eka deAMtathI saMpUrNa vyAti to ubhI thatI nathI. mAtra tene ATalo ja khyAla Ave ke rasoDAmAM dhUma ane vaddhi sAthe rahyA che. caitrane eka ThekANe ghoDA sAthe joI levAthI ke jANI levAthI "yatra yatra caitra tatraH azva" AvI vyApti na banI zake. eTale pahelA vyApinI upalabdhi thayelI hoya to ja (vyAptinA be saMbaMdhI che hetu ane sAdhya) temAMno eka saMbaMdhI-hetune jotA "eka saMbaMdhi jJAna apasaMbaMdhi smAraka bhavati" AnyAyathI puruSane vyApti yAda Ave. jyAre ahIM to pUrve koI AvA vyAptijJAnano anubhava karyo nathI, to tevA puruSane svataMtra rIte vyAminuM smaraNa kevI rIte saMbhave? kA.ke. anubhUtane yAda karavuM enuM ja nAma smaraNa che, anubhUta viSayano punaH teja rUpe khyAla Avavo te smaraNa] 1lA 73. daSTAMtanuM lakSaNa-svarUpa darzAve che..... vyAmine dekhADavAnuM sthAna te daSTAMta che ra0II 74. "sa" zabda-deta eTale ke lakSyano ghAtaka che, vyAmi jenuM lakSaNa batAvI cUkayA chIe, tenuM darzana eTale bIjAne pratipAdana karavuM tenI bhUmi - Azraya A AkhuM lakSaNa thayuM. 75. zaMkAkAraH jo daSTAMta anumAnanuM aMga nathI to pachI tenuM lakSaNa kema batAvo cho? 1 pua: I 2 pua: I ra siA 4 kam
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 /2/1/21 pramANamImAMsA bo'dhyAnurodhAdApavAdikasyodAharaNasyAnujJAsyamA natvAt / tasya ca dRSTAntAbhidhAnarUpatvAdupapannaM dRSTAntasya lakSaNam / pramAturapi kasyacit dRSTAntadRSTabahirvyAptibalenAntarvyAptipratipattirbhavatIti svArthAnumAnaparvaNyApi dRSTAntalakSaNaM nAnupapannam // 20 // 676. tadvibhAgamAha - satharthavaidharyAkhyAM dethA rA - samAdhAna : parAthanumAnamAM bodhya-anumAna jene samajAvavAnuM che tevA ziSyAdinAM anurodhathI apavAdarUpe udAharaNa ApavAnI anujJA ApavAmAM Ave che, svArthanumAnamAM to jAte ja samajavAnuM hoya che eTale vyaktine avinAbhAvanuM jJAna hoya to hetune jotA ja anumAna thaI ja javAnuM che. eTale potAne samajavA mATe to dAkhalAnI jarUra paDatI nathI. "jyAM dhUma hoya tyAMvahni hoya ja che, vaddhi vinA dhUma hoI na zake Avo mane pramAtAne khyAla hoya, to dhUma jotA ja vadvinuM anumAna thaI ja jAya che. [sAmenI vyaktine dhUma hoya tyAM vahni hoya, vahmi vinA dhUma na hoya AvuM kahevA mAtrathI magajamAM kyAreka cokkasa-phITa thatuM nathI. tethI tene je sthAna paricita hoya tyAM sAdhanano anvaya batAvIe ke vyatireka darzAvIe to tene jaldIthI ApaNI vAta gaLe utarI jAya. jemake te rasoDAmAM joyuM che ne tyAM Aga hoya ane dhUmADo paNa hoya che. paraMtu jyAM sudhI Aga na peTAvIe tyAM sudhI te rasoDAmAM paNa dhUmADo jovA na maLe. ane udAharaNa daSTAMtanA kathana rUpa che, mATe dRSTAMtanuM lakSaNa kahevuM ucita che. A sutinI pavhatamaUT-svIvRttAvA" A hetu sAco che, paNa pramAtAne potAne paNa Avo dAkhalo maLI jAya to tene tarata ja e vAta magajamAM phITa thAya che. bahiti=sapakSa evA zAlibhadra, araNikamuni avaMtisukumAla ItyAdi sapakSamAM tevuM jovAthI aMtarthApti pakSa-vivakSita anazanasvIkArela puruSamAM sAdhyanI pratIti karAya che / thAya che. koIka pramAtAne paNa dAMtathI joyelI bahirlAptinA baLathI pakSamAM vyApti ghaTADavI te) anta vyaktinI pratipatti thAya che. mATe svArtha anumAnanA prasaMgamAM paNa daSTAMta lakSaNa-kathana anucita nathI. [koIka anumAna karatA pakSamAM vyApti na besatI hoya "zabda anitya che kRtaka hovAthI "je je kRtaka hoya te te anitya hoya che... ahIM mImAMsakanA saMskAranA kAraNe zabdamAM kRtakatva sAthe anitya raheluM che" evuM mAnavA mana hajI taiyAra banatuM nathI. tyAre ghaTAdinA dAkhalA ApI e jAte vicAre ke je je ghaTAdi kRtaka jovAmAM AvyA, te badhAno nAza to jovA maLe ja che. ema sapakSamAM vyApti besI gaI. tenA baLathI zabdamAM kRtakatva sAthe anityano avinAbhAva mAnavA have mana maMjUra thaI jaze.] ravA 76 daSTAntanAM bheda batAve che zi0 2 acAnavAnA 3 lAhA i kAle 6 tA-10-khU0-koH saritA padaya : "' nA i
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/22 193 677. sa dRSTAntaH 'sAdharyeNa' anvayena 'vaidhayeNa' ca vyatirekeNa bhavatIti dviprakAraH // 21 // 78. sarviSTAnta vimAna sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH // 22 // 6 79. sAdhanadharmeNa prayukto na tu kAkatAlIyo yaH sAdhya dharmastadvAn 'sAdharmyadRSTAntaH' / yathA kRtakatvenAnitye zabde sAdhye ghaTAdiH // 22 // sAdharmsa ane vaidharme nA bhedathI daSTAMta be prakAre che liravA sa-dAMta sAdharmsathI = anvayathI vaidharme-vyatirekathI thAya che, mATe daSTAMtanA be prakAra che. sAdhArya ke vaidharme ema be rIte dAkhalA ubhA thatA hovAthI maLatA hovAthI daSTAMtanA be prakAra paDe che. ra1 78. sAdharma daSTAMtanuM svarUpa darzAve che. sAdhanadharmathI prayukta je sAdhyadharma tenAM yogavALu sAdhamya daSTAMta che rizA 79 sAdhana dharmano prayoga karavAthI jANavAmAM Avela je sAdhyadharma che tenAM yogavALo je dharma te sAdharma dRSTAMta. - ahIM prayukta zabda mUkIne "kAgaDAnuM besavuM DALanuM tUTI javuM" A nyAyathI emane ema sAdhya dharma jovA maLI jAya tevo dharma sAdharma daSTAMta na kahevAya", tevuM jANAvyuM che. jemake zabda anitya che, kRtaka hovAthI jema ghaTAdi, ahIM ghaTAdi sAdhacce daSTAMta che. tenuM kAraNa e che kRtaka hovAthI temAM anityatA che.eTale sapakSamAM sAdhya rahyuM che temAM sAdhyano avinAbhUta nimitta rUpe hetu hovo joie. "A pradeza uSNa sparzavALo che" agnivALo hovAthI, jemake rAjagRhInA kuMDanuM pANI. A dAkhalo na apAya kAraNa ke tyAM pANI uSNasparzavALuM che, te to emanuM ema potAnI meLe ja che, kAMI agninA yogathI nathI. rasoDuM, bhaTTI e dAkhalo yogya kahevAya tyAM agninA yogathI garamAza che. koIka praznano javAba vicAryo chatA na AvaDyo, ane bhaNAvavA beThA ane acAnaka AvaDI gayo, temAM bhaNAvavA besavuM e kAraNa na mAnI zakAya. AkAzamAM najara paDatA ekAeka saMdhyArAga badalAI gayA. tema agni pedA thatA dhUma ekAeka pedA thaI jAya to tyAM kAkatAlIya nyAya lAgu paDe che. tevo dAkhalo sAdharma daSTAMta na bane. sAdhanadharmanA AdhAre prasiddha karela evA sAdhyadharmavALo dAkhalo Apavo te sAdharma daSTAMta, jema kRtakatva hovAnA kAraNe ja ghaTa anitya che. eTale hetunA AlaMbana vinA sIdhe sIdho ghaTamAM anitya dharma mAnavo te sAdharma daSTAMta na bane. 1 sApanA : 1 2 : I 3 sApyo i - I
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 /2/1/23 pramANamImAMsA 80. vaidharyaSTAnta cAvaze sAdhyadharmanivRttiyuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidharmyadRSTAnta': // 23 // 6 81. sAdhyadharmanivRttyA prayuktA na yathAkathaJcit yA sAdhanadharmanivRttiH tadvAn 'vaidharmyadRSTAntaH' / yathA kRtakatvenAnitye zabde sAdhye AkAzAdiriti // 23 // ___ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstavRttezca prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // 80. vaidharma dAMtanI vyAkhyA kare che.... sAdhyadharmanA abhAvathI prayukta jyAM sAdhanadharmano abhAva nizcita thayo hoya te vaidharme dAna para 81. sAdhyadharmanAM abhAvanAM lIdhe ja je sAdhanadharmano abhAva nizcita thayo hoya te vaidharme dAMta che. eTale emane ema sAdhanadharmanI nivRttivALu sthAna daSTAMta na bane, jemake zabda anitya che kRtaka hovAthI je anitya nathI ke kRtaka nathI jema AkAza, ahIM AkAzamAM anityatAnAM abhAvanA kAraNe ja kRtakatAno abhAva che. mAtra emano ema kRtakatAno abhAva nathI. ethI AkAza vaidharma daSTAMta bane che. ll13 AcArya zrI hemacaMdraviracita pramANamImAMsA tathA tenI vRttinA te prathamAdhyAyano bIjo Ahnika samApta .. "pahelo adhyAya pUro" 1 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAsikam / prathamo'dhyAyaH samAptaH-tA-ma0 / vA..jinIvAzmi thanAdhyAya-3-kUT
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/1 195 // atha dvitIyodhyAyaH // $ 1. lakSitaM svArthamanumAnamidAnIM kramaprAptaM parArthamanumAnaM lakSayatiyathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham // 1 // SS 2. 'yathoktam' svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNaM yat 'sAdhanam' tasyAbhidhAnam / abhidhIyate parasmai pratipAdyate aneneti 'abhidhAnam' vacanam, tasmAjjAtaH samyagarthanirNayaH 'parArtham' anumAnaM paropadezApekSaM sAdhyavijJAnamityarthaH // 1 // SS 3. nanu vacanaM parArthamanumAnamityAhustatkathamityAha- vacanamupAt r|| 4. acetanaM hi vacanaM na sAkSAtpramitiphalaheturiti na nirupacaritapramANabhAvabhAjanam, dvitIya adhyAya svArthAnumAnanuM lakSaNa darzAvyuM have, krame AvelA parArthAnumAnanuM lakSaNa kahe che..... pUrvokta sAdhananAM kzanathI utpanna thanAro samyak artha nirNaya parArthAnumAna che. // 1 // 2 yathokta-potAnIsAthe sAdhyano avinAbhAva nizcita che, evuM asAdhAraNa svarUpavALu je sAdhana, tenuM bIjAne pratipAdana karavA dvArA zrotAne utpanna thanAro sabhyaartha nirNaya te parArthAnumAna che, eTale ke paropadezanI apekSAe utpanna thanArUM sAdhyane lagatuM jJAna parArthAnumAna che. abhidhAna = jenA dvArA bIjAne pratipAdana karAya te eTale ke vacana--kathana // 1 // 3. zaMkAkAra : sAdhya jJAnane to parArthAnumAna kahevAmAM Ave te barAbara che, paraMtu jaDa-vacanane anumAna kevI rIte kahevAya ? teno javAba Ape che...... [pra. nanu...thI zaMkA karI che te kema karI ? kAraNa ke uparanA sUtramAM to "vacanaM parArthAnumAnaM" Avu kahyuM nathI to zaMkA zenA AdhAre karI ? u. upara sUtramAM je "abhidhAnaja" kahyuM che teno ja artha vacanathI pedA thayeluM, tene laine ahIM zaMkA karI che ke vacana jJAna rUpa na hovAthI tene parArthAnumAna yathArtha--anubhava rUpe kema manAya ?] upacArathI vacanane (parArthAnumAna vhevAya che) sA 4. vacana (paudgalika hovAthI) acetana che. mATe sAkSAt pramiti-phalanuM kAraNa nathI. mukhya rIte- 1 prathamaM dvitIyaM ca sUtradvayaM tA mU0 pratI bhedakacihnaM vinA sahaiva likhitaM dRzyate / 2 yathA uktam /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 /2/1/2 pramANamImAMsA mukhyAnumAnahetutvena tUpacaritAnumAnAbhidhAnapAtra'tAM pratipadyate / upacArazcAtra kAraNe kAryasya / yathoktasAdhanAbhidhAnAt tadviSayA smRtirutpadyate, smRtezcAnumAnam, tasmAdanumAnasya paramparayA yathoktasAdhanAbhidhAnaM kAraNam, tasmin kAraNe vacane kAryasyAnumAnasyopacAraH samAropaH kriyate / tataH samAropAt kAraNaM vacanamanumAnazabdenocyate / kArye vA pratipAdakAnumAnajanye vacane kAraNasyAnumAnasyopacAraH / vacanamaupacArikamanumAnaM na mukhyamityarthaH / - 5. iha ca mukhyArthabAdhe prayojane nimitte copacAraH pravartate / tatra mukhyo'rthaH sAkSAtpramitiphalaH samyagarthanirNayaH pramANa e zabdasamAnAdhikaraNasya parArthAnumAnazabdasya, upacAranI sahAya vagara vacana pramANabhAvane prApta karatuM nathI. mukhya anumAnano vacana hetu hovAthI upacArathI to tene parArthAnumAna nAmanI-mahora--chApa prApta thAya che. ahIM (parArthAnumAnanAM) kAraNamAM kAryano (parArthAnumAnano) upacAra karavAmAM Avyo che. pUrvokata sAdhananA kathanathI tenA-sAdhana sAdhyanAM viSayavALI smRti thAya che. tenAthI anumAna thAya che. tethI yathokata sAdhananuM kathana paraMparAe anumAnanuM kAraNa che. te kAraNabhUta vacanamAM kAryarUpa anumAnano upacAra Aropita karAya che, tethI A AropaNathI kAraNabhUta vacanane anumAna zabdathI oLakhAvavAmAM Ave che. athavA kAryamAM kAraNano upacAra che, kAraNa ke pratipAdaka--pramANita karanAra potAne bodha thAya pachI ja tadanusAra vacana uccArI zakAya che, eTale svArthanumAna AtmAmAM te vastu viSayane prathama pramANita karI Ape che. evA svArthAnumAnathI janma vacana rUpa kAryamAM kAraNano--anumAnano upacAra karAyo che. eTale ke vacana aupacArika anumAna che, paNa mukhya nathI. 5. ane ahIM jo mukhya arthamAM bAdhA AvatI hoya, paraMtu koI prayojana ane nimitta hoya to mukhyArthano upacAra karavAmAM Ave che. parArthAnumAnano mukhya artha pramitine sAkSAt upanna karanAra sAkSAt pramitiphaLa svarUpa samyag artha nirNaya che. bIjAne je samyaga artha nirNaya thAya che, temAM pramANa zabdano prayoga thAya che, temAM ja parArthAnumAna zabdano paNa prayoga thAya che, mATe pramANa zabdano samAnAdhikaraNa parArthAnumAna zabda thayo. (paraMtu jyAre parArthAnumAna zabdano prayoga pratijJAdivacanane AzrayI thAya che, tyAre parArthAnumAna zabda prayoga pramANa zabdano samAnAdhikaraNa nathI banato,) jyAre mukhyavAta pramANanI hovAthInuM pramANa zabdano je artha hoya te ja mukhyArtha kahevAya. paraMtu pramANa zabdanA samAnAdhikaraNa evA parArthAnumAna zabdamAM samyagartha nirNayatvano bAdha Ave che. kA.ke. vacana jaDAtmaka che, te nirNaya svarUpa hoI zake nahi. eTale vacanamAM mukhya arthano bAdha che. jemake mANasane agni kahyo, temAM mukhyArtha je dAhakatva 1 anumAnazabdavAcyatAm / 2 mukhyArthasyopacAraH / 3-0 zabdaH samA-0De0 / 1 kairIte paraMparAe kAraNa che te spaSTa kare che..... prathama avinAbhAvavALuM sAdhananuM kathana karIe jemake "vaddhi avinAbhAvI dhUma che" AvuM kahevAthI sAmenI vyaktine- zrotAne jyAM jyAM dhUma hoya tyAM vahni hoya che, evI sAdhana--sAdhyane viSaya banAvanArI vyApti tene smRtimAM Ave che ane vyApti (zAna)nuMsmaraNa thavAthI "ayaMtimA" evo bodha- nirNaya te zrotAne thAya che. ema kathanato mAtra vyAptinuM smaraNa karAve che, sAkSAt anumAnanuM kAraNa nathI mATe te paraMparAe anumAnanuMkAraNa che. 2 pratipAdaka : pramANitakaranAra, vyAkhyA karanevALA, samarpita karanevALA (saM.hi.)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/3 197 tasya bAdhA, vacanasya nirNayatvAnupapatteH / prayojanam anumAnAvayavAH pratijJAdaya iti zAstre vyavahAra eva, nirNayAtmanyanaMzetadvyavahArAnupapatteH / nimitta tu nirNayAtmakAnumAnahetutvaM vacanasyeti // 2 // hu 6. ta' vAvAtmaka parathanumAne te dizAm rUA. huM 7. valmelamAteno bAdha che, eTale ke agninuM mukhya kAma che potAne sparzakaranAra evA bIjAne bALavuM, jyAre A mANavaka-ekanAno bALaka/mUrkhavyakti potAne aDanArane bALIne khAkha karato nathI-dajhADato nathI. ema agnino je mukhya artha che teno to mANavakamAM bAdha che, chatAM mANavakane agni kahyo che, tenuM prayojana e che ke jema agnithI dUra rahevuM joie, ema ApaNane khabara che, basa tema AnAthI paNa dUra rahevuM joIe" AvI buddhi jagADavAmAM A kathana upayogI bane che. paNa A mANavaka mATe Avo zabda prayoga kayA nimitathI-kAraNathI karyo? jema agni upatApa karanAra che, tema A dhamAliyo chokaro badhAne pIDA karanAro che. ema mANavakamAM mukhyArtha dAhakano bAdha che paNa prayojana ane nimittanA lIdhe temAM agnino upacAra thAya che. teja rIte pratijJAdi vacanamAM samyagartha nirNayano (anumAna mukhyArtha pramANano) abhAva che, kAraNa ke vacana bhASAvargaNA che-jaDa che, tethI caitanyano abhAva hovAthI koI paNa jAtanuM jJAna ja saMbhavatuM nathI. jyAre zAstramAM pramANano mukhya artha to "samyagu artha nirNaya' ja jaNAvela che, eTale vacanamAM mukhyArthano bAdha che. paraMtu tyAM prayojana raheluM che ke pratijJA vagere anumAnanAM avayava che." evo zAstramAM vyavahAra che, paraMtu nirNayasvarUpa anaMza-aMzavinAnA parArthAnumAnamAM pratijJA vagere anumAnanA avayava che" evo vyavahAra saMbhavI zakato nathI ka.ke. nirNaya to jJAnAtmaka hovAthI tenA koI aMza paDatA nathI. vaLI te pratijJAvi. badhA vacanarUpa che, ethI, vacanane anumAnarUpe mAnavAmAM Ave to ja pratijJA vagereno anumAnanAM avayava tarIke vyavahAra ghaTI zake. mukhya nirupacarita je parAthanumAna che, te to nirNayasvarUpa hovAthI aMzavinAnuM che, mATe tenA avayava saMbhavI zakatA nathI, vaLI jevA avayava hoya tevo-te jAtino avayavI hoya, mATe nirNayAtmaka parArthAnumAnanA vacanAtmaka to pratijJA vagere avayava banI zakatA nathI. mATe vacanAtmaka avayavI rUpe parArthanumAna mAnavuM jarUrI che. eTale pAMca avayavavALuM vacanAtmaka parArthAnumAna che, tenA pratijJA vagere avayavo che. vacana nirNayAtmaka anumAnanuM kAraNa che, pratijJAvi. sAMbhaLI pararvAnumAna thatuM hovAthI te ahIM nimitta che. ema mukhya arthamAM bAdhA temaja prayojana ane nimittano sadbhAva hovAthI vacanamAM anumAnano upacAra karavAmAM Ave che. kerA -- te be prakAre che ilal 6. tadravacanAtmaka parAthanumAna be prakAre che 3 7. prakAra bhedane batAve che 1 agnimANavaka iva ityatra mukhyAoM dAhakatvam, varjanIyatvabuddhiH prayojanam, zAbdapravRttI nimittamupatApakatvam / 2 parArthAnumAne | ra pUa0I 6 .
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 /2/1/4-5 pramANamImAMsA tathopapattyanyathAnupapattibhedAt // 4 // huM 8. 'tathA' madhye matyeva '35tti: ' sAdhanacetyeH prAH |'anyathA' mAdhyAmAne 'anupatti:' ceti dvitIyaH prkaarH| yathA agnimAnayaM parvataH tathaiva dhUmavattvopapatteH, anyathA dhUmavattvAnupapattervA / etAvanmAtrakRtaH parArthAnumAnasya bhedo na pAramArthikaH sa iti bhedapadena darzayati // 4 // huM chu. talevAH nAnayostAtparye bhedaH // 5 // huM 10. 'na' 'anayo: 'tathopapacathAnupapattiprayo: proprAyo: 'tAtparyaM' 'vaktva: zabda sa zabdArthaH' ityevaMlakSaNe tatparatve, 'bhedaH ' vizeSaH / etaduktaM bhavati anyadabhidheyaM zabdasyAnyatprakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate, prakAzyaM tvabhinnam, anvaye kathite vyatirekagatirvyatireke tathopapatti ane anyathAnupapattinAM bhedathI te be prakAre che II4ll 8. tathA - sAdhya hayAta hoya tyAre sAdhananI hayAtI te tathA upapatti eka prakAra che. sAdhyanA abhAvamAM sAdhanano abhAva hovo te anyathAnupapatti A bIjo prakAra thayo. jemake "A parvata agnimAn che," agnimAn hoya to ja dhUmavattva hoi zake che, A tathopapatti. "agnimAn na hoya to dhUmavAn na hoI zake," te anyathAnupapatti. ATalA mAtrathI ja parArthAnumAnano bheda pADavAmAM AvyA che, koI vAstavika bheda nathI. mepalena - ullekhita bheda pada dvArA--sUtramAM chelle zvet ema je pada mUkela che tenA dvArA saparArthAnumAnanA be bheda darzAvavAmAM Avela che, paNa vAstavamAM bheda nathI. 9. A bAbatane--bhedane sUtramAM darzAve che..... be vacce tAtparya bAbatamAM pharaka nathI pa [pra. bheda padano artha Avo kevI rIte thAya ke A parArthanumAnano karelo bheda te vAstavika bheda nathI? u.-A bheda pada prakAra arthamAM che eTale mukhyato banne prakAre parArthAnumAna thAya che, anya navuM kaMI pramANa ubhuM thatuM nathI. bIjI rIte kathana karavA chatAM samajAvAno sAra to eka ja nIkaLe che, je jeno prakAra hoya te tenAthI judA-bhinna na hoya, ema bheda ekyatAne batAve che. (jema siddhanA 15 bheda che, paNa vAstavamAM kazo bheda nathI, kA. ke. badhA siddha svarUpa ja che.)] 10. anayoH banne prakAranAM prayoganA tAtparyamAM pharaka nathI. tAtparya yatpara eTale zabda jeno paraka hoya te ja zabdArtha hovo, te svarUpa-vyAkhyA mujaba tene lagato hoya tyAre, bheda eTale pharaka etadukta bhavati - zabdanuM abhidheya - zabdathI kahevA yogya vAcya alaga hoya, ane prakAzya alaga hoya jemake tathopapattithI vidhi vAcya che ane anyathAnupapattithI niSedha vAcya che. tyAM abhidheya- vidhi ane niSedhanI apekSAe vAcaka zabda prayogamAM bheda paDe ja che. paraMtu bannenuM prakAzya- prayojana ekaja avinAbhAva ja nIkaLe che. abhiprAya evo che ke zabdano vAcya (vidhi-niSedha) judo hoya ane prakAzya-svarUpa-vyAkhyA prayojana (avinAbhAva) juduM namaLye matyeva ! 2 -0 4 kRti 0-40 5 rU 30 tau 'na' nAsti ! 4 ya: zalya pArthastat tatvayaMmiti bhAva: | vyaH paraH prakRSTo'rtho'sya / 6 zabdasyArthaH tA0 7 ( ? ) yastathopapattyA vidhivAMcyaH anyathAnupapattyA tu niSedhaH /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/7 199 cAnvayagatirityubhayatrApi sAdhanasya sAdhyAvinAbhAvaH prakAzyate / na ca yatrAbhidheyabhedastatra taatprybhedo'pi| nahi "pIno devadatto divA na bhuGkte," "pIno devadatto rAtrau bhuGkte" ityanayorvAkyayorabhidheyabhedo'stIti tAtparyeNApi bhetta vyamiti bhAvaH // 5 // 6 11. tAtparyAbhedasyaiva phalamAha ata eva nobhayoH prayogaH // 6 // ___12. yata eva nAnayostAtparye bhedaH 'ata eva nobhayoH' tathopapattyanyathAnupapattyoryugapat 'prayogaH' yuktaH / vyAptyupadarzanAya hi tathopapattyanyathAnupapattibhyAM hetoH prayogaH kriyate / vyAptyupadarzanaM caikayaiva siddhamiti viphalo dvayoH prayogaH / yadAha hetosta thopapajyA vA prayogo nyathApi vA dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti // " [nyAyA0 17] 6 13. nanu yadyekenaiva prayogeNa hetoLapyupadarzanaM kRtamiti kRtaM viphalena dvitIyaprayogeNa, tarhi hoya che, eTale vAyarUpe vidhi niSedha AvyA ane prakAzyarUpe avinAbhAva Avyo tyAM vAcyanI apekSAe vAcaka judu paDI jAya che. paraMtu prakAzya Azaya eka ja rahe che. anvaya kahevAto hoya tyAre vyatirekano khyAla AvI jAya che. ane vyatireka kahevAto hoya tyAre anvayano khyAla AvI jAya che. bane ThekANe sAdhanano sAdhya sAthe avinAbhAva prakAzita thAya che. ema vAcyanI apekSAe vAcaka zabdaprayogamAM bheda paDavA chatA bannenuM tAtparya-bhAvArtha to eka ja nIkaLe che. paraMtu evI kAMI chApa nathI ke jyAM vAcyano bheda hoya tyAM tAtparya bheda paNa hoya ja. "alamasta jADo devadatta divase khAto nathI," "jADo devadatta rAtre khAya che." A baMne vAkyomAM abhidheya bheda che, paraMtu tethI tAtparya paNa (kahevAno bhAvArtha) judu hovuM joIe ema nathI. A banne vAkyamAM zabda bheda che; paNa A banne vAkyano bhAvArtha to spaSTa che ke te rAtre khAIne jADo thayo che. Aja sUtrArthano bhAva che. 11 tAtparyanA abhedanuM ja phaLa kahe che." ethI ja banneno eka ThekANe prayoga nathI karAto III 12. A bannenAM tAtparyamAM bheda nathI. ethI ja karIne ubhayano=Athopapatti ane anyathAnupapattino eka sAthe prayoga karavo ucita nathI. kharekhara vyAtinuM pradarzana karAvavA mATe ja to topapatti ane anyathAnupapatti dvArA hetuno prayoga karavAmAM Ave che. have jo vyAptinuM upadarzana ekathI siddha thaI jAya che, mATe beno prayoga karavo vyartha che. DyuM paNa che. hetuno prayoga be prakAre che. tathA5patti ke anyathAnupapattithI paNa thAya che. be mAMthI koIpaNa ekathI sAdhyanI siddhi thaI jAya che. (nyAya17) 2 niri?) : 2 TAIu-- 1 prayojana= udezya, lakSya, abhiprAya (saM.hi.) eTale nyAyabiMdu TIkAmAM paNa prakAzya-prayojana be padano prayogakaryo che, tenI tulanA karIne AcAryazrIe paNa be prayoga karyA che, AnAthI udAharaNa paNa batAvI dIdhu ke vAcakamAM bheda che, paNa banneno bhAvArtha eka ja che. eTale bane pada bhAvArtha-tAtparyArthanA arthamAM vaparAyela che.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200/2/1/7 pramANamImAMsA pratijJAyA api mA bhUt prayogo viphalatvAt / nahi pratijJAmAtrAt kazcidartha pratipadyate, tathA' sati hi vipratipattireva na syAdityAha- viSayopalarzanArtha tu pratijJA nNA - 14. 'viSayaH' yatra tathopapattyAnyathAnupapattyA vA hetuH sva sAdhyasAdhanAya prArthyate, tasya 'upadarzanam' parapratItAvAropaNaM tadarthaM punaH 'pratijJA' prayoktavyeti shessH|| 615. ayamarthaH-parapratyAyanAya vacanamuccArayatA prekSAvatA tadeva pare bodhayitavyA yabubhutsante / tathAsatyanena bubhutsitAbhidhAyinA pare bodhitA bhavanti / na khalvazvAn pRSTo gavayAn buvANaH praSTuravadheyavacano bhavati / anavadheyavacanazca kathaM pratipAdako nAma ? / yathA ca zaikSo bhikSuNAcacakSebhoHzaikSa, piNDapAtamAhareti / sa-evamAcarA mItyanabhidhAya yadA tadartha prayatate tadA'smai krudhyati bhikSuHA:ziSyAbhAsa bhikSukheTa, asmAnavadhIrayasIti' vibuvA NaH / evamanityaM zabdaM bubhutsamAnAya anityaH zabda iti viSaya manupadarya yadeva kiJciducyate-kRtakatvasyAnyathAnupapatteriti vA, tat sarvamasyA napekSitamApA tato'sambaddhAbhidhAnabuddhayA, tathA cAnava hito na boddhamahatIti / 13. zaMkAkAra: jo hetunA koI paNa eka prayogathI vyAptinuM jJAna thaI jAya che, to pachI nakAmA evA bIjA prayogane rahevA do. vaLI to pachI pratijJAno paNa prayoga nA karo, kAraNa ke te paNa niSphaLa che. kevaLa pratijJAthI koI arthanuM pratipAdana thatuM nathI. ane jo pratijJAthI ja artha svIkAra thato hoya to koI jAtano vivAda ja na rahe. "parvata vadvAna dhUmAt" A pratijJAthI khAtrI thaI jAya ke "pahADa agnivALo che." to pachI huM ke tame koI paNa pratijJA karazuM tenAthI ja viSayano bodha thaI jaze to vikhavAda ja zeno thAya? pratijJAmAM to kyAM koI vyApti vagerenI khAtrI karavAnI che, sIdhI zabdo uparathI vAta ja svIkArI levAnI hoya che. A kAraNe UbhI thatI zaMkAnuM samAdhAna karatA kahe che. . viSayanAM upadarzana mATe pratijJAno prayoga mya che zA 14. viSaya : je sthaLamAM potAnA sAdhyanI siddhi mATe tathopapatti ke anyathAnupapatti dvArA hetuno prayoga karAya che, te sthaLa ahIM viSaya che. te viSayanuM upadarzana-bIjAnA jJAnamAM besADavA mATe pratijJAno prayoga karavo paDe che. ["sAdhyaviziSTa dharmanI daDhatA pUrvaka uddaghoSaNA jenA dvArA karAya te pratijJA" (upanaya vAkyanI jema pakSavacana paNa sAdhyanI pratiniyatatA batAvavA jarUrI che, te mATe ja pratijJA che.)] 15. Azaya e che ke bIjAne samajAvavA mATe vacanano prayoga karatA buddhizALI vaktAe "te ja samajAvavuM joIe, ke je teo samajavA icchatA hoya" paristhiti AvI che mATe jANavA iccheluM hoya tenuM kathana karanAro vakatA bIjAone samajAvI le che. jene ghoDAnI bAbatamAM pUchavAmAM AvyuM hoya te vyakti rojhanuM vivaraNa karato hoya to te pUchanAra pratye dhyAnathI sAMbhaLavA lAyaka vacanevALa banato nathI. (praznakartA tenA vacana dhyAnathI sAMbhaLato nathI.) jenAM vacana grAhya-grahaNa dhAraNa karavA yogya nathI te kevI rIte pratipAdaka-vaktA banI zake? jema bhikSuvaDe potAnA ziSyane kahevAmAM AvyuM ke he ziSya! AhAra pANI laI Avo. te ziSya "huM 1 kcidrth-taa0|2 pratijJAmAtrAdarthapratipatteH / 3 viSayaprada0 -tA-mU0 / 4 svasAdha0-De0 / 5 bhaikSAnnam / 6 -0pAnamA0-De0 / 7 karomi / 8 piNDapAnArtham 9-0ti bruvA 0-taa0|10 nindan / 11 zabdalakSaNam / 12 pratipAdyasya / 13 prathamataH 14 asAvadhAnaH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/8 201 6 16. yat kRtakaM tat sarvamanityaM yathA ghaTaH, kRtakazca zabda iti vacanamarthasAmarthyenaivApekSitazabdAnityatvanizcAyakamityavadhAnamatreti cet, na, parasparAzrayAt / avadhAne hi satya to'rthanizcayaH, tsmaaccaavdhaanmiti| A pramANe karuM chuM evuM kahyA vagara AhAra pANI mATe prayatna kare, te levA upaDe (tyAre bhikSune lAgyuM A mArAM vacana grahaNa karato nathI, tethI enA upara krodhe bharAya che. "A tuM ziSyAbhAsa che, tuM adhamabhikSu che. amArI avahelanA kare che," e pramANe niMdA kare che. e pramANe zabda anitya che. evuM samajAvavAne IcchatAM mANasane "zabda anitya che" Avo viSaya-pratijJA darzAvyA vinA rahe te bole athavA hetu vigereno prayoga kare kataka hovAthI kataka che te anitya che. te pramANe hovAthI, katakatAnI tathopatithI sAdhya anitya hoya tyAM ja kRtakatAnI upapatti thAya che. anyathA anupapatti thavAthI sAdhyaanityanA abhAvamAM kRtakatAnI anupapatti hoya che. eTale ke anitya hovAthI kRtakatva ghaTI zake che, nahIMtara kRtakatva ghaTI na zake." pratijJA vinA A badhA upara ApAtataH= prathamathI ja (pratipAdana) upara asaMbaddha kathananI pratItiH = buddhi thatI hovAthI A badhA pratye asva- pratipAghasya eTale vaktA dvArA samajAvavA yogya vyaktine "asaMbaddhAbhidhAna buddhayA"=mAre ISTa evA zabdanA saMbaMdhamAM A kathana nathI evI buddhi thavAthI ane tenA ja lIdhe te sAvadhAna banIne sAMbhaLavA taiyAra nathI thato, tevo zrotA samajAvavAne yogya nathI. eNe bicArAne zabdane anitya siddha karavo che,evuM ja manamAM ghuselu hovAthI koI zabdane anitya che evuM kahe to ja te sAMbhaLavA taiyAra bane, bIjuM sAMbhaLavA te taiyAra nathI. pratijJAno prayoga na karo to tene khabara ja paDatI nathI ke A hetu vigereno prayoga konA mATe karyo. eTale "hetu vigerenA prayogano mArA prazna sAthe saMbaMdha che" evo khyAla tene Avato nathI, tethI te sAMbhaLavA tatpara paNa nathI banato, ethI vaktAnuM kathana vyartha bane che. 16. zaMkAkAra : je kRtaka che, te badhu anitya che. jema ghaDo, zabda paNa kRtaka che. Avo vacana prayoga arthanA sAmarthyathI (emAM zabda kRtaka che AvuM upanaya vAkya to che ja, ane paheluM vyApti vAkya = je kRtaka che te anitya che A be vAkyanA arthanuM anusaMdhAna karavAthI "zabda anitya che khyAla AvI ja jAyane. je naMbaravALA cazamA pahere che, tenI AMkha kamajora che, A bhAI paNa cazamA pahere che, A vAkya prayoganA arthathI sAmarthyathI ApaNane khyAla AvI jAya ke A bhAInI AMkha kamajora che.) "zabda anitya che" evI je zrotAne apekSA che teno nizcaya karAvanAra (banI jaze.) A vacana che mATe huM Ane dhyAnapUrvaka sAMbhaLu AvuM ahIM avadhAna saMbhave che. samAdhAna : A vAta barAbara nathI, kAraNa ke anyonyAzraya doSa Ave che. avadhAna thAya to vacanathI arthano nizcaya thAya ane artha nizcayathI avadhAna thAya. A vaktA mArA prazna saMbaMdhI zabdano prayoga kare che, mATe huM sAMbhaLuM AvuM vidhAna = sAMbhaLavAnI tatparatA-dhyAnapUrvaka sAMbhaLavuM evI ekAgratA- lagana AvyuM 6 2 -0rthe ni0-0 ) 3 atizayalar----- 1 kaleva gni ahIM je je prayoga vaktAe sAmenA zrotAne parAthanumAna karavA mATe karyo che, eTale zabda anitya che, evuM anumAna zrotAne karAvavAnuM che, paraMtu bhAi sAheba pratijJA dvArA zabda svarUpa viSayane darzAvyA vinA mAtra anitya siddha karavA maMDI paDyo. have pelA zrotAne to ApAtataH-pahelAthI ja evuM lAgyuM ke A to koI anya vAta karato lAge che, kA.ke. meM to zabdanA mATe pUcheluM ane A bhAIto bIju bIju bole che, zabdanI to kazI vAta ja karatA nathI, eTale javA do, ApaNe A kathanamAM kazuM dhyAna rAkhavuM nathI, eTale vakatA bolyA jAya che, paNa pelo to kazuM dhyAnathI sAMbhaLato nathI.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 /2/1/9 pramANamImAMsA na ca parvatprativAdinau pramANIkRtavAdinau yadetadvacanasambandhAya prayatiSyete / tathA sati na hetvAdyapekSeyA'tAm, ta`davacanAdeva tadarthanizcayAt / anityaH zabda iti tvapekSite ukte kuta ityAzaGkAyAM chate uparokta vacanathI arthano nizcaya thaze ane arthanizcaya thavAthI sAMbhaLavAnI tatparatA Ave, kA.ke. jyAM sudhI tene e khyAla-khAtrI na thAya ke A mArA saMbaMdhI bole che, tyAM sudhI te sAMbhaLavAmAM sAvadhAna nahI bane, paraMtu te vacanano artha na jaNAya jyAM sudhI sAvadhAna na thAya potAne Avo khyAla Avato nathI- (sAvadhAnI pUrvaka sAMbhaLyA vinA vacanathI arthanirNaya thai zakato nathI, paraMtu jo pratijJAno prayoga karyo hoyato tene potAnA viSayano khyAla AvI jAya che. kAraNa ke pratijJA zabdothI suparicita che ane te zabdonA arthano tene nizcaya che ja. (nizcaya hoya tyAre ja to tatsabaMdhI prazna karI zake ne) eTale pratijJAno prayoga karavAthI te tarata ja sAvadhAna banI jaze, eTale have anyonyAzraya doSa nahI Ave kA.ke.te zabda anitya che" evI pratijJAnA vacanano to potAne artha nirNaya che ja. [anavahita je kahevAmAM AvI rahyuM che tenAmAM upayoga vinAnA zrotAne pratijJAvAkya zrotAne vaktAne je kahevuM abhipreta che teno bodha thAya e mATe sAvadhAna kare che. ane tethI zrotAne parArtha anumAnAtmaka bodha vaktAnAM vacanathI thAya che. paNa jo zrotA sAvadhAna na thayo hoya=anavahita hoya--(bedhyAna hoya) to hetu vAkyano prayoga karavA chatAM zrotAne anumAna thaI zakatu nathI. mATe pratizA vAkyano prayoga Avazyaka che, evo granthakArano abhiprAya che. zrotAne anumAna thAya e mATe "zabda anityaH" evo vaktAe pratijJAno ullekha karavo joIe, jethI zrotAne khyAla Ave che ke vaktAne mane zabdamAM anityatvano nizcaya thAya' evI apekSA che. pUrvapakSI kahe che ke pratijJAvAkyano ullekha na karyo hoya to paNa "yat kRtakaM tat sarve anityaM kRtaka" zabdaH" - ATaluM vacana potAnAM arthabodha karAvAnA sAmarthya vazAt vaktAne je apekSita che te zabdamAM anityatvano nizcaya karAvI ja deze ane tethI zrotAne vaktAe zabdamAM anityatvano bodha karAvavA mATe tatvAthAnu55tte: evo hetu prayoga karyo che evuM avadhAna (upayoga) paNa thaI jaze. ] AvA pUrvapakSano granthakAra niSedha kare che ke.... nahIM, A zakya nathI, kAraNa ke parasparAzraya doSa che. granthakArano abhiprAya A che ke pUrvanA paMdaramAM perAmAM darzAvyuM che-ema pratijJAprayoga na hoya to zrotAnuM avadhAna na hovAnA kAraNe hetu prayoga vagere dvArA paNa anumAna thaI zakatu nathI, eTale ke apekSita = "zabda anityatvano" nizcaya thaI zakato nathI. avadhAna hoya to ja e thaI zake che. eTale avadhAna hoya to A vacanathI nizcaya thaze ne nizcaya thaze to avadhAna thaze mATe anyonyAzraya che. zaMkAkAra : vAdIne pramANita mAnanAra sabhA ane prativAdI vAdInAM vacanano saMbaMdha joDavA prayatna karaze. samAdhAna H evuM ja hoya to, eTale vAdI bolyo te badhu sAcuM ja "evuM mAne to sabhA ane prativAdI hetu vagerenI apekSA rAkhyA vinA tenAM vAdInAM vacanathI ja arthano nizcaya karI leze. jyAre "zabda anitya" A apekSita' apekSAvALuM vacana kahyu chate "A kevI rIte" ? AvI zaMkA upasthita thatA zabdamAM je kRtakatva 1 pramANIkRto vAdI yakAbhyAm / 2 vAdi0 / 3 pramANIkRtavAditve'pi sati / 4 parvaprativAdinI / 5 tacchabdena vAdI / 6 tadvacanA0tA0 / 1 eTale ke zrotAne ATaluM sAMbhaLavA mAtrathI AkAMkSAzAMta thatI nathI, paraMtu zabda anitya che A kema bane ? AnuM kAraNa zuM? ityAdi zaMkAnA samAdhAnanI apekSA rahe che, "A bhAI che" jo ATaluM bolIe to "kono" zaMkA ubhI thaze, tenA samAdhAnanI apekSA rahe che. "abhAva che" bolatA kono ? to kahIzuM ghaTano, A badhA apekSita vacano che.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/7-8 203 kRtakatvasya tathaivopapatteH kRtakatvasyAnyathAnupapattervetyupatiSThate, tadidaM viSayopadarzanArthatvaM pratijJAyA iti 17. nanu yat kRtakaM tadanityaM yathA ghaTaH, kRtakazca zabda ityukte gamyata etad anityaH zabda iti, tasya sAmarthyalabdhatvAt, tathApi tadvacane punaruktatvaprasaGgAt, "arthAdApatrasya svazabdena punarvacanaM punaruktam" [nyAyasU0 5. 2. 15] / Aha ca "DiNDika rAgaM parityajyAkSiNI nimIlya cintaya tAvat kimiyatA pratItiH syAnnaveti, bhAve kiM prapaJcamAlayA" [ hetu0 pari0 1] ityAha gamyamAnatve'pi sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya dharmiNi pakSadharmopasaMhAravat tadupapattiH // 8 // raheluM che te zabdane anitya mAnIe to ja ghaTI zake, kRtakatvasya taLevopapattaH-zabda anitya hoya to ja A zabdamAM katakatva baMdha besI zake. eTale ke katakatva anyathA upapanna na thaI zake, zabdamAM je kRtakatva che, te zabdane anitya na mAno to na ghaTI zake, kAraNa ke koI vastu karAya eTale Adi thAya teno avazya nAza thAya ja, nityapadArthamAM A badhuM asaMbhavita che, mATe zabdane anitya kahyo che, ema pelAne je apekSA hatI te zAMta thavAthI kRtArtha banaze. saMtoSa pAmaze. vacanaprayogano mukhya uddeza ja A che ke bIjAne te viSayano saMtoSa Apavo" ema vaktAno prayoga paNa saphaLa bane che. (AvuM samAdhAna karI zakAya che.) A rIte viSaya batAvavA pratijJAno prayoga Avazyaka che. "zabda anityaH" A apekSita vAkya-A pratijJA svarUpa che. ahIM hetunI apekSA rahe che, mATe jyAM sAdhyanI siddhi mATe hetunA prayoganI apekSA rakhAya che, te viSayane batAvavA mATe pratijJA che. zabda ApaNo viSaya che, emAM anitya siddha karavAnuM che te sAdhya che "zabda anitya" A apekSita vAkyAtmaka pratijJA karavAthI sAmenI vyaktine khabara paDe che ke sAdhya-anityanI siddhi karatA tame be prakAranA hetuno prayoga zabdanAmanA viSayamAM karo cho. ta8i viSayonArthavaM pratijJAyA. basa tenuM nAma ja pratijJAthI viSayanuM upadarzana che. athavA basa A rIte pratijJA viSaya upadarzana mATe che. 17. zaMkAkAra : jekRtaka hoya te anitya hoya che.jema ghaTa, zabda paNa kRtaka che. Ama kahetAM sAmarthyathI pakSa prayoga karyA vinA ja "zabda anitya che," evo khyAla AvI jAya che, chatAM paNa teno pakSano prayoga karazo to punarUkti doSa lAgaze. "je viSaya arthathI jaNAI Ave che, tene potAnA zabda dvArA kahetA punarUkti doSa Ave che." (nyAyasU 5.2.15) hetuparIkSAmAM kahyuM paNa che ke DiDiTarAga-lAla raMganA uMdara jevI AMkhanI lAlimAno tyAga karI -tamArI AMkhamAMje gussA ane jussAnA kAraNe raktatA che te tyAga karI eTale zAMta banI AMkho mIcIne vicAra karo ke pUrvokta vacanathI zabda paNa kRtaka che eTalA mAtrathI "zabda anitya che" evI pratIti thAya che ke nahi, jo pratIti thaI jatI hoya to pachI prAgyanI paraMparAthI zuM lAbha? (hetuM pari.1). bauddhanI A zaMkAnuM samAdhAna karavA kahe che ke.. sAdhya dharmanA AdhAra saMbaMdhI saMdehanA nivAraNa mATe dhama gamyamAna hovA chatAM paNa pakSa - dharmanA upasaMhAra (upanaya)nI jema dharmI pakSanuM uccAraNa kravuM baMdha bese che. III 1sAmarthyAt / 2 DiNDikA hi prathamanAmalikhane vivAdaM kurvanti / 3 nirmAlya -De0 / 4-0 yatA maduktena pra0-De0 / 5 anityatvasya T 6 pratibhAve
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 /2/1/8 pramANamImAMsA 18. sAdhyameva dharmastasyAdhArastasya sandehastadapanodAya-yaH kRtakaH so'nitya ityukte'pi dharmiviSayasandeha eva-kimanityaH zabdo ghaTo veti ? tannirAkaraNAya gamyamAnasyApi sAdhyasya' nirdezo yuktaH, sAdhyarmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravacanavat / yathA hi sAdhyavyAptasAdhanadarzanena tadAdhArAvagatAvapi niyatadharmisambandhitApradarzanArtham-kRtakaca zabda iti. pakSadharmopasaMhAravacanaM tathA sAdhyasya viziSTadharmisambandhitAvabodhanAya pratijJAvacanamapyupapadyata eveti // 8 // 619. nanu prayogaM prati vipratipadyante vAdinaH, tathAhi-pratijJAhetUdAharaNAnIti vyavayavamanumAnamiti 18. sAdhya svarUpa dharma teno AdhAra teno saMdeha, tene dUra karavA mATe, jemake "je kRtaka hoya te anitya hoya che," AvuM kahevA chatAM dharmInA viSayamAM saMdeha ja rahe che. "zabda anitya che ke ghaTa? tenuM nirAkaraNa karavA mATe gamyamAna sAdhya pakSano paNa nirdeza karavo yogya che. jema sAdhyanA dharmI pakSamAM sAdhanadharmano bodha karAvavA mATe pakSa dharmanA upasaMhAranuM kathana karavAmAM Ave che. jemake je kRtaka hoya te anitya hoya che. Ama sAdhyanAM avinAbhAvI sAdhanane pradarzita karavAthI sAdhananA sAmAnya AdhAranI pratIti thaI jAya che. to paNa niyata pakSanI sAthe sAdhanano saMbaMdha darzAvavA "zabda paNa kRtaka che" Avo pakSadharmanA upasaMhAra (upanaya)no prayoga karavAmAM Ave che. te pramANe sAdhyanAM niyata pakSanI sAthe saMbaMdha darzAvavAno pratijJAno prayoga paNa karavo ja joIe. bauddho evuM mAne che ke vyApti pUrvaka upanayano prayoga karavAthI pakSa sAdhananA AdhArano khyAla AvI jAya che, nAhaka alagathI pratijJAno prayoga karavAno zo matalaba? Ano javAba e che kesAdhyathI vyApta sAdhyanA vyApya sAdhananA darzanathI vyAkSidarzAvavAthI sAmAnyataH sAdhananA AdhAranI jANa thavA chatAM te sAdhanane amuka niyata dharmI sAthe saMbaMdhavALuM che AvuM nizcita rUpathI samajAvavA tame jema upanayano prayoga karo cho, tema sAdhyanAM nizcita AdhArane-sAdhya viziSTadharmI sAthe saMbaMdhavALuM che, te pradarzita karavA pratijJAno prayoga paNa Avazyaka che. pra. - sAdhyavyApta sAdhananA darzanavaDe tenA AdhAra pakSano khyAla kevI rIte? u. - jemake sAdhana-rajoharaNa, sAdhya-zvetAMbara dIkSA, sAdhuveza rajoharaNa vagere jovAthI sAmAnyathI zvetAmbara sAdhuno khyAla AvI jAya, paraMtu "vivakSita puruSa vizeSa zvetAMbara sAdhu banyo che," evuM jJAna na thAya tenA mATe to ema kahevuM paDe ke amukanA putra rajoharaNAdisvarUpa sAdhuveza svIkAryo che, Ama kahevAthI bIjAne khyAla Ave ke pelo bhAI zvetAMbara dIkSA laI zvetAmbarasAdhu banyo che. rajoharaNa e zvetAmbaradIkSAnuM liMga che, mATe rajoharaNathI gamya zvetAMbara dIkSA (sAdhya)nA AdhArabhUta sAmAnyathI zvetAMbarasAdhu rUpa dharmI evo pakSa gamyamAna thaI gayo. jema ke (alyAbhAI! te koIne AvatA joyA? hA ! dhoLA vastravALA oghAvALA koI AvI rahyA che" A sAMbhaLatA zvetAMbara dIkSAnA AdhArabhUta sAmAnyathI sAdhuno khyAla AvI jAya. jyAre e kahe amukanA dIkarA Avo veza paherIne AvI rahyA che, tyAre je sAdhyanA AdhArabhUta che, evA amuka vivakSita sAdhuno khyAla Ave che. ema amuka niyata dharmane jANavA pratijJA vacana jarUrI che. 8 19. zaMkAkAra : prayoganA viSayamAM vAdIo vivAda kare che, jema ke pratijJA, hetu, udAharaNa ema anumAnanAM traNa avayavo che", ema sAMkhyo mAne che. paheluTAntA kRti avayavam (mati:vA. 5) 1 siSAdhayiSitadharmaviziSTasya dharmiNaH / 2 tathAhi-De0 / 3 sAmAnyataH sAdhanadharmAdhArAvava(ga)tiH / 4 - jJAnavaca0-30 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/9 205 sAGkhyAH / sahopanayena caturavayavamiti mImAMsakAH / sahanigamanena paJcAvayavamiti naiyAyikAH / tadevaM vipratipattau kIdRzo'numAnaprayoga ityAha etAvAn prekSaprayogaH // 9 // 20. 'etAvAn' eva yaduta tathopapattyAnyathAnupapattyA vA yuktaM sAdhanaM pratijJA ca / 'prekSAya' prekSAvate pratipAdyAya tadavabodhanArthaH 'prayogaH' na tvadhiko yathAhuH sAGkhyAdayaH, nApi hIno yathAhuH sattA-"jiluNa vAvyo (reva diva:" [vmANavA 2.28] rUti zA 21. nanu parArthapravRttaiH kAruNikairyathAkathaJcit pare pratibodhayitavyA nAsadvyavasthopanyAsairamI vAM 'pratibhAbhaGgaH karaNIyaH, tatkimucyate etAvAn prekSaprayogaH ?, ityAzaGkaya dvitIyamapi pryogkrmmupdrshytiupanaya sAthe mImAMsako cAra avayava mAne che. nigamana sAthe taiyAyiko pAMca avayavo mAne che. e pramANe vikhavAda hovAthI amAre anumAna prayoga kevI rIte mAnavo AnuM samAdhAna karavAM sUtra darzAve che. buddhizALIne samajAvavA mATe ATalo ja prayoga yukta che. lA. 20. etAvAnuM = tathopapatti ane anyathAnupapatti yukta sAdhana ane pratijJAno prayoga prekSAyapratipAdyAya-samajAvavA yogya prajJAvAnuM purUSane pratipAdyanI samajaNa ApavA mATe ATalo prayoga yukta che. sAMkhyanA kathanAnusAra adhika prayoga karavo ke bauddhanA kathanAnusAra ocho prayoga karavo ucita nathI. jema bauddha pramANavArtika (1.28)mAM kahe che ke vidvAno mATe mAtra hetuno prayoga karavo ja ucita che. A bauddhanA kathana sAMbhaLI ocho prayoga na karavo lA 21. parArthamAM pravRtta karUNAzIla purUSoe bIjA jevI rIte samajI zake tema temane bodha pamADavo joIe, paraMtu asatu vyavasthAno upanyAsa karI eonI pratibhA pratItino bhaMga na karavo joIe. to pachI tame zA mATe ema kaho cho ke prekSAvAna mATe ATalo ja prayoga karavo joIe? AvuM pakaDI kema rAkho cho ? AvI zaMkA ubhI karI bIjI jAtano paNa prayoga krama darzAve che. .... zikAkAra H samarthana prayogathI ja hetunI pratIti zakya che, samarthana eTale ke hetuno prayoga karyA pachI tenI asiddhatA vi. doSonuM nirAkaraNa karavuM. hetunI sAthe sAthenI vyApti darzAvI dharmImAM hetunI sattA jaNAvavI (upanaya vAkyanuM AvuM ja svarUpa che) enuM nAma ja samarthana che. jemake "je je satu che te anitya che" jemake ghaTAdi, ahIM "zabdapaNa sat che." eTalA aMzathI sattva hetunI asiddhatAnuM nirAkaraNa karAyuM che. pUrva aMzathI vyApti darzAvI. A rIte hetunuM samarthana karavAthI hetunI pratIti thaI javAthI hetuno alaga upanyAsa karavAnI zI jarUra ? baudhdha - maMda mativALA lokone hetu pratIti karAvavA mATe. " rUpare yatha0 -0 ) 4 pAm I 6 pratika che ! 1 yala-che ! 2 tanAmAvI daTAne taHi I pratiH -5 I 6 vAnaprayo - tAba 1 TIppaNa naM-2no artha zuM thAya? tadubhAvahetubhAvau=sAdhyabhAva ane hetubhAva dagaMtamAM dAMtanA AdhAre tadavedinaH vyAtinA bodha vagaranA puruSane-avyutpana vyakitane jaNAvAya che, jyAre vidvAnane to mAtra hetu kaho to basa che. TIppaNamAM teno pUrvArdha batAvela che. (pra.vA.1.28)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 /2/1/10-11 pramANamImAMsA bodhyAnurodhAtpratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcApi // 10 // "1 $ 22. 'bodhyaH ' ziSyastasya 'anurodhaH ' tadavabodhanapratijJApAratantryaM tasmAt pratijJAdIni paJcApi prayoktavyAni / etAni cAvayavasaJjJayA procyante / yadakSapAdaH pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH ' [ nyAyasU 0 1.1 32 ] iti / 'api' zabdAt pratijJAdInAM zuddhayazca paJca bodhyAnurodhAt prayoktavyAH / yacchrIbhadrabAhusvAmipUjyapAdAH "katthaI paJcAvayavaM dasahA vA savvahA Na paDikuTuM ti // " [ daza 0 ni050 ] $ 23. tatra pratijJAyA lakSaNamAha mAdhyanirdezaH pratijJA 24. sAdhyaM siSAdhayiSitadharmaviziSTo dharmI, nirdizyate aneneti nirdezo vacanam, sAdhyasya nirdezaH jaina - basa, amo paNa maMdamativALA mATe pakSavacana- pratijJAvAkyano prayoga jarUrI mAnIe chIe. zAstrazravaNathI zrotAne spaSTa bodha thAya mATe zAstramAM pratijJA vacana jarUrI che. A dalIla to vAdamAM paNa lAgu paDe che. eTale vAdamAM pravRtta maMdamativALAne pratijJAthI ja arthabodha thaI zake che. A paNa jarUrI ja che.] bodhya - ziSyanAM anurodhathI pratijJA hetu udAharaNa upanaya ane nigamana A pAMca avayavono paNa prayoga karavo joie / karI zAya che. ||10|| 22 bodhya--ziSya tenAM anurodhathI arthAt tene samajAvavAnI pratijJAnAM paravazathI = pratipAdaka vyakti pratipAdya purUSane samajAvavAno dRDha saMkalpa karI beTho hoya che ke A ziSya jo koI paNa rItathI bodha pAme te rIte pamADavo, AvA deDha saMkalpa-pratijJAne pote paravaza banI jai pratijJA vagere pAMca avayavono paNa prayoga kare che. A pAMcene "anumAnanAM avayava che" AvA nAmathI birUdAvavAmAM Ave che. akSapAda kANAde paNa nyAyasUtramAM A pAMcene avayava kahyAM che. api zabdathI ziSyanAM anurodhathI pratijJA vagerenI pAMca zuddhino paNa prayoga karavo. 5 zuddhi : (1) pratIta vagere sAdhyadharmanA doSono parihAra karavo te pakSazuddhi. (2) asiddha vagere hetvAbhAsano uddhAra karavo te hetu zuddhi. (3) sAdhya vikalatva vagere dRSTAMta doSano parihAra karavo te dRSTAMta zuddhi / (4-5) upanaya ane nigamana pramAdathI anyathArUpe karelA hoya, tenI zuddhi karavI. (syA. ratnA. bhA.-2 3/42 pe. 562) pUjyapAda zrImadbhadrabAhusvAmI dazavaikAlika niyuktimAM kahe che ke koI ThekANe pAMca avayavono athavA daza avayavavALuM parArthAnumAna hoya che. sarvathA teno niSedha nathI karAto. daza. vai. niryuktikAra bIjI rIte 10 avayavo darzAve che. H (1) pratijJA (2) vibhakti -pratijJAno viSaya vibhAga kahevo (3) hetu 4) hetunI vibhakti (5) vipakSa (6) vipakSano pratiSedha (7) dRSTAMta (8) AzaMkA - dRSTAMtanA vize AzaMkA karavI (9) tadghatiSedha - adhikRtazaMkAno pratiSedha (10) nigamana - nizcita nicoDa darzAvavo (A.ni. gA. 137, pe.-75) // 10 // 23. tyAM pratijJAnuM lakSaNa darzAve che. sAdhyano nirdeza karavo pratijJA che. I // 11 // 24. sAdhya-sAdhavA mATe iSTa je dharma tenAthI yukta dharmI te sAdhya teno vacanathI nirdeza karavo te 1 nirdeza - izArA karanA, dikhalAnA, saMketakaranA, upadeza. pratijJA-batalAnA, dAvA karanA, (saM.hiM.)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/11-12 'mAdhyanirdezaH ' 'pratijJA' pratijJAyatenAyeti nRtvA, yathA ayaM pravezonimAniti prA sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH // 12 // $ 26. sAdhanatvAbhivyaJjikA vibhaktiH paJcamI tRtIyA vA tadantam, 'sAdhanasya' uktalakSaNasya 'vacanam ' hetuH / dhUma ityAdirUpasya hetutvanirAkaraNAya prathamaM padam / avyAsavacana ' hetutvanirAkaraNAya dvitIyamiti / sa dvividhastathopapattyanyathAnupapattibhyAm, tadyathA dhUmasya tthaivopptterdhuumsyaanythaanuptttavRtti / / huM 27. gvAhALa nakSati pratijJA, jenA dvArA nirdeza saMketa-kathana karAya te nirdeza-vacana. jema A deza agnimAn che. ahIM agni 1/2/15 sUtramAM anumAna prayoga vakhate dharmIne sAdhya tarIke darzAvyo che. je dharmasiddha karavo iSTa che, te dharmathI yukta A pradeza che. ema sAdhya dharmathI yukta dharmIno nirdeza pratijJA che. 25. hetu oLakhAve che sAdhanatvane=hetunA svarUpane pragaTa karanArI vibhakti jene aMte hoya evA sAdhananuM kzana te hetu hevAya che. 12 207 jenA dvArA bIjAne batAvAya/vAyado karAya che ethI karIne te pratijJA kahevAya che, eTale ke prativAdI ane sabhAjanone kahe ke juo bhAi ! "mAruM ahIM A pakSamAM A sAdhya che" ema jenA dvArA--je vacana dvArA batAvAya te vacanane pratijJA kahevAya. athavA pote vAdI ehavo vAyado kare che ke "huM tamane A pakSamAM A siddha karIne batAvIza." 26. sAdhanatvane pragaTa karanArI vibhakti pAMcamI ke trIjI che tevI vibhakti jene aMte hoya evAM pUrvokta tathopapatti ane anyathA upapatti lakSaNavALA sAdhananuM kathana te hetu kahevAya. 'sAdhanavacanaM hetuH' ATaluM ja lakSaNa karatA, dhUmaH' ATalu pada hetu banI jAya, te mATe "sAdhanatvAbhivyaJjaka vibhakSyante" A prathamapada che, prathamapadathI dhUmaH' mAM to ativyApti nahIM Ave, kA.ke. te "dhUmaH" hetune vyakta karanArI trIjI ke pAMcamI vibhakti nathI. to 'sAdhanavacanaM' A bIju pada lakhavAnI zI jarUra? sAdhyanI sAthe jenI vyApti nathI teno hetu tarIkeno nirAsa karavA mATe 'sAdhana vacana' bIjuM pada mUkavAmAM AvyuM che eTale "parvato ghUmavAn vaheH prameyatvAt / prameyatvena' ahIM vahnine paMcamI ane prameyane paMcamI ane tRtIyA vi. to che ja, teTalA mAtrathI te kAMI hetu na banI zake, paraMtu sAtho sAtha temAM je sAdhananuM svarUpa ( tathopapatti-anyathAnupatti) te hovuM jarUrI che, tevuM A vahni ke prameyamAM ghaTatuM nathI, mATe te hetu tarIkenuM gaurava nahIM meLavI zake. te hetu tathopapatti ane anyathAnupapattinA bhedathI be prakAre che. jemake agni hoyato ja dhUmanI upapatti-ghaTI zakatI hovAthI, agni na hoya to dhUmano sadbhAva saMbhavato na hovAthI / 12 / 27 udAharaNanuM lakSaNa darzAve che. chu. talAlA,-4, | 2. avyApatasya heto vacana talya hetutvam / rU. -0 thane te 40 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 /2/1/13-14 pramANamImAMsA 'dRSTAntavacanamudAharaNam // 13 // 28. "chatta:' nakSatati 'vana' 'haUTY' pi virSa chApelAt | sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntasya vacanaM sAdharyodAharaNa, yathA yo dhUmavAn so'gnimAna yathA mahAnasapradezaH / sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidharmyadRSTAntastasya vacanaM vaidharyodAharaNam, yathA yo'gninivRttimAn sa dhUmanivRttimAn yathA jalAzayapradeza iti // 13 // 629. upanayalakSaNamAha dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH // 14 // 30. dRSTAntadharmiNi visRtasya sAdhanadharmasya sAdhyadharmiNi yaH 'upasaMhAraH' saH 'upanayaH' upasaMhiyate'nenopanIyate'neneti vacanarUpaH, yathA dhUmavAMzcAyamiti // 14 // . nijAnane nakSati caMtanuM kathana udAharaNa hevAya che. II13nA 28. pUrvokta lakSaNavALAM daSTAMtanuM pratipAdana karanAra vacana udAharaNa kahevAya, te paNa dAMtanAM bhedathI be prakAre che. sAdhana dharmanA kAraNe prayukta pedA thayela, prasiddha thayela sAdhyadharmanA yogavALuM hoya (je sAdhya dharmavALuM hoya) te sAdharma dAMta, tenuM pratipAdaka vacana sAdhamya udAharaNa, jema ke dhUmavAnuM hoya te agnimAnuM hoya che, jema rasoDuM sAdhya dharmanI nivRttithI ubhI thayelI jyAM sAdhanadharmanI nivRtti hoya te vaidharma draSTAMta, tenuM pratipAdaka vacana vaidharma udAharaNa, jema ke agninAM abhAvavALo hoya te dhUmanAM abhAvavALI hoya che, jema sarovara ||13 29. upanayanuM svarUpa darzAve che.......... pakSamAM sAdhanano upaMsahAra karavo te upanaya 14mA 30. sapakSamAM phelAyelA sAdhanadharmano pakSamAM upasaMhAra karavo te upanaya. rasoDuM, goSTha vagere aneka sthAna ke jyAM agni sAthe dhUma rahela che, ema dhUmanuM raheThANa vistRta che. te phelAvano upanaya dvArA pakSamAM upasaMhAra-saMkSepa karavAmAM Ave che. jenA vacana dvArA upasaMhAra ke upanaya karAya te upasaMhAra-upanaya che. eTale ke vyAptinuM kathana karyA pachI pakSamAM hetunuM pharIvAra kahevuM. jema A parvata paNa dhUmavAnuM che. ahIM vyAptithI sAdhananuM kathana to thaI jAya che, paNa tene punaHpakSa sAthe joDI ApavAnuM kAma upanaya kare. sAdhanane pakSanI pAse lAve che. ll14. 31 nigamananuM svarUpa darzAve che.... 1. vistRtasya / 2 viprasRtasya-u0 / 3 prastute dharmiNi baikyate sAdhanadharmaH / 4 upasaMhAravya( vyutpattisapanayavyutpattiH / 1prayukta- utpanna, ugata, pracalita, prerita, vyavahArameM AyA huA (saM.hiM) 1 upasaMhAra-eka sthAna para kara denA, sameTanA, sikoDadenA saMkSipta vivaraNa, saMkSepa (saM.hiM)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/15 209 sAththI nikAnam II 6 32. sAdhyadharmasya dharmiNyupasaMhAro nigamyate pUrveSAmavayavAnAmartho'neneti 'nigamanam', yathA tasmAdagnimAniti / 6 33. ete 'nAntarIyaka tvapratipAdakA vAkyaikadezarUpAH paJcAvayavAH / eteSAmeva zuddhayaH paJca / yato na zaGkitasamAropitadoSAH paJcApyavayavAH svAM svAmanAdInavAmarthaviSayAM dhiyamAdhAtumala miti pratijJAdInAM taM taM doSamAzaGkaya tatparihArarUpAH paJcaiva zuddhayaHprayoktavyA iti dazAvayavamidamanumAnavAkyaM bodhyAnurodhAt prayoktavyamiti // 15 // 34. iha zAstre yeSAM lakSaNamuktaM te tallakSaNAbhAve tadAbhAsAH suprasiddhA eva / yathA pramANasAmAnyalakSaNAbhAve saMzayaviparyayAnadhyavasAyAH pramANAbhAsAH, saMzayAdilakSaNAbhAve saMzayAdyAbhAsAH, pratyakSalakSaNAbhAve pratyAkSAbhAsam, parokSAntargatAnAM smRtyAdInAM svasvalakSaNAbhAve tttdaabhaastetyaadi| evaM hetUnAmapi svalakSaNAbhAve hetvAbhAsatA sujJAnaiva / kevalaM hetvAbhAsAnAM saGkhyAniyamaH prativyaktiniyataM lakSaNaM ca neSatkara' pratipattIti tallakSaNArthamAha sAdhyadharmano pakSamAM upasaMhAra saMcaya/saMkSepa karavo te nigamana HI1pa 32. pahelA, kahevAyela pratijJAdi avayavano nicoDa jenAthI nIkaLe te nigamana. jema "tethI (parvata) agnimAnuM che." e nakkI thayuM.' pratijJA vigere pAMcano prayoga karyo, Ano sAra zuM nIkaLyo? to kahIzuM ke eno sAra eka ja che ke "parvata agnimAna che" lAMbo upadeza "dalIla cAle, teno sAra to mAtra eka ja lITImAM- lAInamAM hoya che. 33. avinAbhAvanAM pratipAdaka vAkyanAM ekadeza rUpa pAMcaavayavo che. parArthAnumAna AkhuM mahAvAkya che, je avinAbhAva sAdhananuM pratipAdana karavA dvArA anumAna= bodha karAve che, te vAkya nA eka-eka deza rUpa pratijJA vigere khaMDa vAkya che, eTale tenA A pAMca avayavo che, enI pAMca zuddhi che. kAraNa ke jemAM doSanI zaMkA hoya ke doSanuM AropaNa karavAmAM AvyuM hoya te pAMce paNa avayavo pota potAnA viSayanI [anAdIna (vi.)-nirdoSa (saMhi.)] nirdoSa ane nizcita buddhi pedA karavA samartha banI zakatA nathI. mATe pratijJAdi pAMca avayavomAM doSanI zaMkA ubhI karI tenAM parihAra rUpa pAMca vizuddhi kahevAnI hoya che. Ama ziSyanAM anurodhathI anumAna vAkya daza avayavavALuM kahevuM joIe 1pa 34. A zAstramAM jemanAM lakSaNa kahyAM che te lakSaNano jemAM abhAva hoya te tadAbhAso kahevAya. te badhA lokomAM suprasiddha ja che, jemake pramANa sAmAnya lakSaNano abhAva hovAthI saMzaya viparyaya anadhyavasAya pramANAbhAsa, saMzayAdinuM lakSaNa jemAM ghaTatuM nathI te saMzayAbhAsa vagere jANavA, pratyakSa lakSaNanA abhAvama pratyakSAbhAsa parokSamAM samAviSTa je smRti vagere che, temanAM potapotAnAM lakSaNanA abhAve te smaraNAbhAsa, pratyabhizAbhAsa vagere jANavA. ema je hetuomAM hetunA lakSaNano abhAva hoya te hetvAbhAsa banI jAya che. tevuM to sukhe jANI zakAya ema che. paraMtu hetvAbhAsanI saMkhyAno niyama ane temanA judA judA lakSaNa saraLatAthI samajAI zake tevA 1nizcIyate / 2 prayojanam / 3 sA(nA)ntarIyako'vinAbhAvI sAdhanalakSaNo'rthaH / 4-0 katvaM prati0 -30 / 5 zahitAH sandigdhAH samAropitAca doSA eSAm / 6 samarthAH / 7 ttttp0-dde0|8-0ktN tala- 0 / 1-0 bhAsaH paro0 -mu0| 10 vatkarA sukarA pratItiryasya /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210/2/1/16 pramANamImAMsA asiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 16 // 6 35. ahetavo hetuvadAbhAsamAnAH 'hetvAbhAsAH' asiddhAdayaH / yadyapi sAdhanadoSA evaite aduSTe sAdhane tadabhAvAt tathApi sAdhanAbhidhAyake hetAvupacArAt pUrvAcAryairabhihitAstatastatprasiddhibAdhAmanAzrayadbhirasmAbhirapi hetudoSatvenaivocyanta iti / 6 36. 'trayaH' iti saGkhyAntaravyavacchedArtham / tena kAlAtIta-prakaraNasamayorvyavacchedaH / tatra kAlAtItasya pakSadoSeSvantarbhAvaH / nathI. ethI emanA lakSaNanuM nirUpaNa karavA mATe kahe che. asiddha virUddha anaikanvika A traNa hetvAbhAsa che II16l 35. je vAstavamAM hetu nA hoya, chatAM hetu jevA dekhAtA hoya te asiddha vagere hetvAbhAsa che. jo ke asiddhatA vagere sAdhananA doSa che. kA.ke. doSarahita sAdhanamAM temano abhAva hoya che, jema zuddha samakitImAM mithyAtva-zaMkA-kAMkSA vagere doSo nathI hotA eTale A zaMkA vagere samakita nA doSo che, ema kahevAya che. to paNa pUrvAcAryoe sAdhananuM abhidhAna karanAra hetumAM upacAra karI emane hetvAbhAsa kahyAM che. "potAnI sAthe sAdhyAvinAbhAva nizcita che evA eka asAdhAraNa lakSaNavALuM je hoya te sAdhana," eTale teto dhUmAdi Avaze ane hakIkatamAM pakSa vigeremAM na rahenAra to te khoTA sAdhana ja hoya che. hetu ocho tyAM rahevAno che! te to vacana svarUpa che, mATe teto vaktAnA mukhamAM ja rahe che ke bahAra nIkaLI AkhA jagatamAM phelAI zake che, eTale hetumAM to koI AvA doSa lagADI zakAya ema che ja nahI. athavA zuddha hetumAM paNa A doSato AvIja javAnA che, kA.ke. dhUma vacanato zabdarUpa che, teto parvatamAM bolatA paNa sarovara sudhI phelAI jAya che. vaLI lipi svarUpa vacana mAnazo to pustakAdimAM dhUma-pada rahe ja che, tyAM agni kyAM che? mATe temane- duSTa sAdhanane ja hetvAbhAsa kahevA joIe, chatAM ahIM tevA duSTa sAdhananAM vAcaka padane paMcamI ke tRtIyA vibhakti lagAvIne je vacana prayoga karavAmAM Ave che te hetu jevA lAge che, "sAdhyane siddha karanAra hoya te sAdhana ane tenA vAcaka zabdane hetu kahevAya" temano duSTa sAdhananA vAcaka padono prayogapaNa sAdhyane siddha karavA mATe thayo che, eTale hetu jevA lAgatA hovAthI tene hetvAbhAsa kahevAmAM AvyA che. tenuM kAraNa eka ja che ke pUrva vidvAnoe hetu sAdhanano vAcaka che, mATe vAcakamAM vAcyano upacAra karIne tevA duSTa hetune hetvAbhAsa kahyA che. dUto vadvimAna dravyatvat ahIM dravyatvane aMte paMcamI vibhakti che. ane sAdhana tarIke ullekha karavA mATe teno prayoga karavAmAM Avyo che. eTale Avo vacanAtmaka prayoga hetu kahevAya che. paraMtu avinAbhAva ghaTato na hovAthI sAdhanamAM to doSa che, chatAM upacArathI sAdhananA vAcakano vacanAtmaka hetumAM to doSano upacAra karI hetvAbhAsa tarIke gaNyA che, tethI temanI prasiddhimAM bAdhA nAMkhyA vinA-aDacaNa na karatAM evA amo paNa temano hetu doSa tarIke vyapadeza karyo che. 36. "traya" pada nyUnAdhika saMkhyAno vyavaccheda karavA mATe che. tethI kAlAtIta- kAlAtyayApadiSTa-bAdha ane prakaraNasamano sabhratipakSa hetvAbhAsano niSedha thaI jAya che. temAMthI kAlAtItano pakSanA doSomAM 10 pUrvAcArya0 / 2 kAlamatIto'tikrAntaH /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/16 211 "pratyakSAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktaH kAlAtyayApadiSTaH" / iti hi tasya lakSaNamiti, yathA anuSNastejo'vayavI kRtakatvAd ghaTavaditi / prakaraNasamastu na sambhavatyeva, nAsti sambhavo yathoktalakSaNe'numAne prayukte'dUSite vA'numAnAntarasya / yattUdAharaNam-anityaH zabdaHpakSasapakSayoranyataratvAt ityekenokte dvitIya Aha-nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAditi / tadatIvAsAmpratam / ko hi caturaGgasabhAyAM vAdI prativAdI vaivaMvidhamasambaddhamanunmatto'bhidadhIteti ? // 16 // samAveza thaI jAya che. kAraNa ke pratyakSa ane AgamathI bAdhita evA karmasAdhyaprayoga pachI prayoga karAyela hetu bAdhita che, evuM lakSaNa naiyAyikoe kahyuM che. "jema tejo-avayavI, anuNa che, kRtaka hovAthI, ghaTanI jema, A pratyakSathI pakSamAM bAdhA che. kA.ke. tejo dravyamAM spArzana pratyakSathI anuSNatAno bAdha thAya che, tethI pakSa pote bAdhya banI gayo. mATe bAdhita hetvAbhAsa alaga mAnavAnI jarUra nathI. prakaraNasama to doSa ja saMbhavato nathI, je hetunA samAna baLavALo virodhI hetu hoya te prakaraNa sama kahevAya. have tathopapatti anyathAnupapatti lakSaNavALA anumAnano prayoga karyo chate athavA te anumAna dUSita banatuM na hoya, tyAM bIja (virodhI) anumAnano prayoga saMbhavI zakato nathI. AnuM udAharaNa A che "anitya zabdaH pakSa sapakSa bannemAMthI ekanA dharma rUpe hovAthI" Avo vAdIe prayoga karyo chate prativAdI kahe "zabda nitya che, paNa sapakSa bannemAMthI ekanA dharma rUpa hovAthI," anitya sAdhya mAnIe tyAre sapakSa anitya padArtha bane, teno je dharma hoya te anitya siddha thaI zake che. ema sapakSa nitya hoya to te nitya siddha thaI zake che. paNa eka ja zabda nitya ane anitya banneno dharma saMbhave ja nahI mATe A kathana ghaNuM ja asaMgata che. caturaMga-vAdI, prativAdI sabhya ane sabhApatithI yukta sabhAmAM kayo DAhyo mANasa -samajadAra vAdI ke prativAdI (murmanI jema) AvuM asaMbaddha bole ? sAdhyanAM avinAbhAvI sAdhanano jyAM prayoga hoya tyAM teno virodhi samAna baLavALo hetu (sAdhana) saMbhavI ja zake nahi. je jaMgalamAM vanarAjA tarIke je siMha che, tenAM samAna baLavAlo bIjo siMha tyAM na hoI zake. chatAM koI kahe "meM to eka ja vanamAM be siMha rAjA joyA" A vacanathI bolanAro upahAsa pAtra bane. tema virodhi hetuno prayoga karanArA paNa upahAsa pAtra bane tema che. koI DAhyo mANasa AvuM nA kare. sAdhyAbhAva sAdhaka hevantara nabaLo hoya to pUrva kahela hetune kazo vAMdho na AvavAthI doSarUpa nahI bane. ane anya hetu sabaLa haze to pUrve prayoga karela hetu sAdhAbhAvamAM rahI javAthI te viruddha ke vyabhicArI rUpe banI jaze, jemake "gaI anadhya: manuSyA " A anumAna prayoga karyo hoya tyAre tenA ja abhAvane siddha karanAra bIjo anumAna prayoga prativAdI kare ke "the madhyaH savAlanAhave A bIjo hetu sabaLa che. (kA.ke. vipakSa= abhavyamAM tenI vyAvRtti sunizcita che.) have pUrva prayoganA pakSamAM hetu vidyamAna ja hoya to eTale manuSyatva hetu abhavyamAM rahyo che, temaja bhavyamAM paNa rahelo che. ema abhavya = sAdhyavAnuM ane bhavya=sAdhyAbhAvavAnuM bannemAM rahevAthI vyabhicArI banI jaze, eTale tene navo doSa mAnavAnI jarUra ja 20 pipapa0- 2 - pa0-pa0 : 1 0 00
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 /2/1/17 8 rU7. tatrAsiddhasya nakSaLamAha nAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti sattvasyAsiddhau sandehe vA'siddhaH II]] pramANamImAMsA hu rU8. 'asan' avidyamAno 'nAnyathAnuSapanna ' kRti sattvacA siddha 'asinaH' hetvAmAsa: svarUpAsiddha ityarthaH / yathA anityaH zabdazcAkSuSatvAditi / apakSadharmatvAdayamasiddha iti na mantavyamityA`ha-'nAnyathAnupapannaH' iti / anyathAnupapattirUpahetulakSaNavirahAdayamasiddho nApakSadharmatvAt / nahi pakSadharmatvaM hetorlakSaNaM tadabhAve'pyanyathAnupapattibalAdhetutvopapatterityuktaprAyam / bhaTTo'pyAha"pitrozca brAhmaNatvena putrabrAhmaNatAnuremA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // ' kRti / nathI. hetupakSamAM ja na raheto hoya to svarUpAsiddhi doSa thAya ane te sAdhyAbhAva no ja poSaka hoya to viruddha hetu banI jAya. jema yuktimanuSyatva hetu mUkyo hoya ane bIjo hetu saMkhyavarNana, to prathama hetu paNa abhavyanA badale sAdhyAbhAva bhavyano sAdhaka banavAthI viruddha hetu banaze. vaLI ahIM "atyaM" pakSa tarIke pAMcamA ArAno mAnavI hovAthI svarUpAsiddhi paNa che. eTale jyAM bIjo hetu sabaLa hoya to prathama hetumAM traNamAMthI koI eka doSa avazya lAgavAno che. eTale alagathI prakaraNasama doSa mAnavAnI jarUra ja nathI. tevo svataMtra hetvAbhAsa prApta na thato hovAthI. / / 16 / / 37. asiddha hetvAbhAsanuM lakSaNa kahe che....... asat ane anizvitasattvavALo hetu anyathAnupapanna nathI hoto, ethI sattvanI asiddhimAM ke saMdehamAM te asiddha kahevAya che. ||1|| 38. asat-avidyamAna sattAvALo hetu anyathAnupapanna nathI hoto, ethI jenI sattA asiddha hoya te svarUpAsiddha hetvAbhAsa kahevAya che. jema "zabda anitya che, cAkSuSa hovAthI" ahIM cAkSuSatva hetu zabdapakSamAM avidyamAna che tethI asiddha mAnavAno nathI, paraMtu anyathAnupapatti rUpa hetunuM lakSaNa emAM nathI, mATe asiddha che, pakSadharmatAnAM abhAvanA kAraNe nahIM. anityatAno abhAva hoya to cAkSuSatvano paNa abhAva ja hoya evuM nathI, kAraNa ke pudgala dravya nitya to che paNa te cakSu grAhya che=zAzvatA merUparvata vagere cakSu grAhya che, ema anyathAnupapatti hetu lakSaNa cAkSuSatvamAM asat hovAthI te asiddha kahevAya. pakSadharmatva,hetunuM lakSaNa nathI kAraNa ke tenAM abhAvamAM paNa anyathAnupapattinA baLathI hetu banI zake che. A vAta ame pahelA karI cUkyA chIe. kumArila bhaTTe paNa kahyuM che ke - mA bApa brAhmaNa hovAthI putra brAhmaNa hovAnuM anumAna lokamAM suprasiddha che.paNa te pakSa-dharmatAnI apekSA nathI rAkhatuM. "avaM putro AALa: pitro brAhmaLavAt' A hetu kAMi putramAM thoDA rahevAno hato, mA bApanuM bAhmaNatvato temanAmAM ja rahe che ne !! temano guNadharma hovAthI 1 syAsiddhAvapi siddhohe0 tA0 / 2 pakSadhamaMtAM vinApyanyathAnupapannatvenaiva heturbhavati / yathA parvatasyopari vRSTo megho nadIpUrAmnyathAnupapatterityAdAvityAzaGkyAha / 3 ayaM putro brAhmaNaH pitrobrAhmaNatvAditi putre brAhmaNatAyA anumAnam /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/19 _213 6 39. tathA 'anizcitasattvaH' sandigdhasattvaH 'nAnyathAnupapannaH' iti sattvasya sandehepyasiddho hetvAbhAsaH sandigdhAsiddha ityarthaH / yathA bASpAdibhAvena sandihyamAnA dhUmalatAgnisiddhAvupadizyamAnA, yathA cAtmanaH siddhAvapi sarvagatatve sAdhye sarvatropalabhya mAnaguNatvam, pramANAbhAvAditi // 17 // . 40. asiddhaprabhedAnAha vAti tivANumalAdvaitAdvaiH 28aaaa hu iza. "vAlI' pUrvasthitaH "tivAlI' uttarapasthitaH 3martha tAva vAlitivA7i | tadbhedAdasiddhasya 'bhedaH' / tatra vAdyasiddho yathA pariNAmI zabda utpattimattvAt / ayaM sAGkhyasya svayaM vAdino'siddhaH, tanmate utpattimattvasyAnabhyupetatvAt, nAsadutpadyate nApi sadvinazyatyutpAdavinAzayorAvirbhAvatirobhAvarUpatvAditi tatsidvAntAt / anyatra rahI zake nahI, chatAM gamaka bane ja che. 398 tathA je hetu anizcita-saMdigdha sattvavALo hovAthI anyathAnupapana rahita thavAthI te asiddha hetvAbhAsa kahevAya che, eTale saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa thayo "himAna tANa dhUmad vA" je dhUmalatAmAM bASpAdi bhAvarUpa saMdeha hovA chatAM agninI siddhimAM tevA hetuno prayoga karatA saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa thAya che. A dhUma che ke bASpa che? evo saMdeha hovAthI tenI sAthe sAthe anyathAnupapatti ja jAmatI nathI, pachI te kyAMthI gamaka banI zake? mAtmA sarvataH sarvatra 35nahAnaputvA" AtmA siddha che, to paNa tenI sarvavyApatA siddha karavA "tenAM guNa sarvatra upalabdha thatAM hovAthI" A hetu mUkavAmAM Avyo che, paNa A hetu saMdigdha che. kAraNa ke tenI sarvatra upalabdhimAM koI pramANa nathI. mATe A hetu paNa saMdigdhAsiddha che. 1NA. 40. asiddha hetvAbhAsanAM bheda batAve che. vAdI prativAdI ane ubhayanAM bhedathI AmAM bheda paDe che. ll18 41 vAdI-pUrvapakSano Azraya lenAra, uttara pakSano Azraya lenAra te prativAdI, ubhaya-vAdI prativAdI, koI vAdIne asiddha hoya, koI prativAdIne asiddha hoya, koI bannene asiddha hoya. ema asiddhanA traNa bheda paDe che. tyAM vAdI asiddha kahe che "zabda pariNAmI che," utpattimAn hovAthI, "A utpattimAn hetu svayaM vAdI sAMkhyane asiddha che. kAraNa sAMkhya koI paNa padArthane utpattimAnuM nathI mAnatA. emanuM mAnavuM che ke asatunI utpatti nathI ane satuno vinAza nathI, utpatti ane vinAza AvirbhAva ane tirobhAva rUpa che. eTale (mImAMsaka)bauddhane (pAtaMjalane) prati "zabda pariNAmI che," utpattimAnuM che ema svIkArya hovAthI prativAdIne to asiddha nathI paraMtu AvAM sAMganA anumAnamAM hetu potAne asiddha che. prativAdI asiddha-"jhADa sacetana che. AkhI cAmaDI kADhI letA tenuM maraNa thatuM hovAthI" A prayogamAM prativAdI- bauddhane hetu asiddha che. ahIM maraNa eTale vijJAna Idriya ane AyuSyano nirodha thavo. 1 yathA vAtma-re / 2 AtmA sarvagataH sarvatropalabhyamAnaguNatvAt 3-0 guNatvaM sandigdham 4 ntAcca / ceta0-20 /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 /2/1/20 pramANamImAMsA cetanAstaravaH sarvatvagapaharaNe maraNAt / atra maraNaM vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNaM tarUSu bauddhasya prativAdino'siddham / ubhayAsiddhastu cAkSuSatvamuktameva / evaM sandigdhAsiddho'pi vAdiprativAdyubhayabhedAt trividho boddhavyaH // 18 // 642. nanvanye'pi vizeSyAsiddhAdayo hetvAbhAsAH kaizcidiSyante te kasmAnnoktA ityAha vidhyAsiddhivinASyivAvaMda pAra 643. 'eSveva' vAdiprativAdyubhayAsiddheSveva / tatra vizeSyAsiddhAdaya udAhiyante / vizeSyAsiddho AvuM maraNa bauddhanAM mate jhADamAM asiddha che, (ahIM vAdI jainane to AvuM maraNa siddha ja che) (jyAre prativAdI bauddha koI paNa padArthane kSaNika mAne che, jJAna paNa kSaNa vinAzI che. eTale temanA mate "atyAra sudhI vijJAna ane AyuSyanI eka dhArA cAlatI hatI ane Idriyo kAma karatI hatI te badhu eka ja jhADane saMbadhdha hatu, have A badhu eka sAthe rokAI javuM tevuM maraNa emane mAnya nathI; kAraNa ke temanA mate to te badhu kSaNe kSaNe nAza pAme ja che) teio jhADamAM vijJAna vagere mAnatA ja nathI, to pachI tenA nirodha thavArUpa maraNa tyAM kyAMthI ghaTe?. A traNa saMdigdhAsiddhanAM bhedo - te pramANe prativAdI saMdigdha - "puruSaH sarjanaH suvarAtrI" ahIM pakSasthApanAra vAdIne to pelA bhAInI khabara che ke A bhAI kayAreya ajugatuM nathI bolatA, paraMtu sAme vyakti je prativAdI che te kAMI pelA bhAIthI paricita nathI, mATe "te jugatuM nathI ja bolato" evo apalApa na karI zake, eTale ke A ajugatuM bole che" evuM chAtI ThokIne cokasAIthI kahI paNa zakato nathI, eTale A hetu mATe prativAdI saMdigdha rahe che, mATe prativAdI tene sajjana mAnavA mATe saMdigdha rahe che. vAdI saMdigdha - vaM nirNaya yatra tatra nirIkSAahIM sAmenI vyakti-prativAdIne siddha che ke pote lipsAthI nathI dekhato, jyAre prayoga karanAra vAdIne to paracita agocara hovAthI lipsAnI khAtrI nathI eTale saMdigdha hetunA kAraNe A prayogamAM vAdI saMdigdha rahe che. ubhayasaMdigdha - zvetAmbara digambarane kahe ke "gaI rAta yuvAn yugaprathAnavA" atyAre koI paNa pakSa khAtrIthI kahI na zake ke yugapradhAna che, temaja niSedha paNa na karI zake, kAraNa ke daSTa karatA ghaNo moTo bhAga adaSTa che, jemAM yugapradhAna saMbhavI paNa zake che. ubhayAsiddha - "zabda anitya cAkSuSatvAtu" ahIM zabdanuM cAkSuSatva vAdI prativAdI banene asiddha che. je ame pahelA kahyuM ja che. ema saMdigdhAsiddha paNa vAdI prativAdI ane ubhayanA bhedathI traNa prakAre samajavo. 18 42. zaMkAkAra: bIjAo vizeSyAsiddha vizeSaNAsiddha vagere bIjA hetvAbhAso paNa mAne che. emanuM kathana tame kema na karyuM? A praznano uttara ApatA AcAryazrI kahe che. vizeSyAsiddha vagereno eomAMja samAveza thai jAya che. I 43. evu - vAdI prativAdI ubhayAsiddhomAM ja vizeSyAsiddha vagereno samAveza thAya che. vizeSyAsiddha vagerenAM udAharaNa A pramANe che. ja sAmaro 2 "AtAbhAgi" [unA, 252]
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/20 _215 yathA anityaH zabdaH sAmAnyavattve sati cAkSuSatvAt / vizeSaNAsiddho yathA anityaH zabdazcAkSuSatve sati sAmAnyavizeSavattvAt / bhA'gAsiddho yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / AzrayAsiddho yathA asti pradhAnaM vizvapariNAmitvAt / / AzrayaikadezAsiddho yathA nityA pradhAnapuruSezvarAH akRtakatvAt / vyarthavizeSyAsiddho yathA anityaH zabdaH kRtakatve sati sAmAnyavattvAt / 1 vizeSyAsiddha - "zabda anitya che kAraNa ke sAmAnya-zabdatvavALo hote chate cAkSuSa che." ahIM cAkSuSatva vizeSya che, te zabdamAM asiddha che. 2. vizeSaNAsiddha-zabda anitya che. cAkSuSa hote chate (zabdava nAmano) apara-vizeSa prakAranAM (apara) sAmAnyavALo hovAthI ahIM vizeSaNa cAkSuSatva asiddha che. TI. 12 mAtmA cachinaH ahIM jo "cAkSuSatve sati" A vizeSaNa na mUkIe to sAmAnyavizeSa= apara sAmAnya = Atmatva ke dravyatvavALo to AtmA paNa che, tene anitya mAnavAnI Apatti Ave, teno vyaccheda karavA "cAkSuSatvesati" mUkyuM che, AtmA cAkSuSapratyakSa thato nathI. 3. bhAgAsiddha> "zabda anitya che, prayatna janita hovAthI" ahIM prayatnajanyatva vAdaLa-vijaLInAM zabdomAM nathI ane zeSa zabdomAM che eTale pakSanA eka dezamAM hetu raheto nathI, mATe hetu bhAgAsiddha che. 4 AzrayAsiddha -"pradhAna (prakRti) che, vizvanuM pariNAmI kAraNa hovAthI" ahIM hetuno Azraya je pradhAna prakRti (pakSa) naiyAyika vagerene siddha nathI. TI. 3"sAmAnya vyavanima"no tAtparya e che ke sAMkhyo vizvamAM dekhAtA badho pheraphAra prakRtinA AdhAre mAne che. jyAre naiyAyika kahe che je ghaTapaTAdi vagere tamAmamAM ghaTatvAdi sAmAnya rahela che, tethI bhinna bhinna rUpe dekhAya che. pRthvImAMthI ghaTa bane temAM ghaTatvajAti rahela che ane paTamAM paTatva jAti rahela che, mATe ghaTa paTa judA judA bhAse che. Ama tamAma padArthamAM koI jAti rahelI che, tethI te te svarUpe bhAse che, AvI jAti = sAmAnyano pradhAna = prakRtine mAnatA vyavaccheda thaI jAya che. kA.ke. te prakRtinA AdhAre ja badho pheraphAra ane bheda zakya banI jAya che. 5 AzraryakadezAsiddha>"pradhAna purUSa ane Izvara nitya che, akRtaka hovAthI" ahIM hetunAM traNa Azraya che. teno eka deza pradhAna ane puruSa banne naiyAyikamate asiddha che. kA. ke. naiyA. pradhAna-prakRtine sarvathA mAnatA ja nathI. sAMkhya - "badhu jagata pradhAna upara nabhe che" ema mAne che. tene nitya mAne che. vedAntI = bahma ja eka sat nitya che, zeSa badho mAyA prapaMca asat che. naiyAyika - Izvara ja A badhu kare che. Izvara IcchAthI badhuM thAya che, tene nitya mAne che. naiyAyika pradhAna puruSa=brahmane mAnatA nathI. puruSano artha AtmA karo to mAne che. : 6. vyartha vizeSyAsiddha -"zabda anitya che. kRtaka hote chate sAmAnyavAnuM hovAthI sAmAnyavAna e vizeSya vyartha che 7. vyartha vizeSaNAsiddha : zabda anitya che. sAmAnyavAnuM hote chate kRtaka hovAthI" ahIM sAmAnyavAnuM vizeSaNa vyartha che, kAraNa ke kRtakatvathI ja anityatA siddha thaI zake che. TI. 16 sAmAnyavatra kRtakatva dhvaMsamAM che kharuM paNa teno nAza to thato nathI, eTale tenA vyaccheda mATe 1 AtmA vyavacchinaH / 2 bhAge ekadeze asiddhaH prayatnAnantarIyakatvasya gajite abhAvAt / 3 sAmAnya vyavacchinnam / 4 naiyAyikasya /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 /2/1/20 pramANamImAMsA vyarthavizeSaNAsiddho yathA anityaH zabdaH sAmAnya vattve sati kRtakatvAt / sandigdhavizeSyAsiddho yathA adyApi rAgAdiyaktaH kapilaH paruSatve satyadyApyanatpanna-tattvajJAnatvAt / sandigdhavizeSaNAsiddho yathA adyApi rAgAdiyaktaH kapilaH sarvadA tattvajJAnarahitatve sati paruSatvAdityAdi / ete'siddhabhedA yadAnyataravAdyasiddhatvena vivakSyante tadA vAdyasiddhAH prativAdyasiddhA vA bhavanti / yadobhayavAdyasiddhatvena vivakSyante tadobhayAsiddhA bhavanti // 19 // $ 44. viruddhasya lakSaNamAha viparItaniyamo'nyathaivopapadyamAno viruddhaH // 20 // 45. 'viparItaH' "yathoktAdviparyasto 'niyamaH' avinAbhAvo yasya sa tathA, tasyaivopadarzanam 'anyathaivopadyamAnaH' iti / yathA nityaH zabdaH kAryatvAt, carA rthAzcakSurAdayaH sayAtatvAcchya nAzanAdyaGgavadityatrAsaMhatapArArthe sAdhye cakSurAdInAM saMha tatvaM viruddham / "sAmAnyavatve" e vizeSaNa upayogI thaI jaze tame vyartha kema mAno cho? AvuM na kahevuM kA.ke. ahIM vAdI ane prativAdI bauddha ane mImAMsaka che, teo abhAvane mAnatA ja nathI. ethI vyavaccheda karavAnI jarUra nathI, mATe A vizeSaNa binaupayogI che. 8. saMdigdha vizeSyAsiddha - "Aje paNa kapila rAgAdi yukta che, purUSa hote chate hajI sudhI tattvajJAna utpana thayela na hovAthI." ahIM vizeSya tattvajJAnanI anutpatti kapilamAM saMdigdha che. 9. saMdigdha vizeSaNAsiddha - "Aje paNa kapila rAgAdi yukta che, sarvadA tattvajJAna rahita hote jIte purUSa hovAthI" ahIM sarvadA tattvajJAnano abhAva e vizeSaNa saMdigdha che. ApaNe badhA to chavastha chIe, tethI kapilanA AtmAe koI vizeSa-vAstavika sAdhanA karI kevalajJAna prApti karI lIdhuM hoya to ApaNane zuM khabara? eTale kevalajJAna nathI ja pAmyA evuM cokkasa kahevuM zakya nathI, ema vizeSaNa saMdigdha che. uparanA vizeSya mATe paNa Aja hakIkata saMbhavI zake che. ethI tyAM vizeSya saMdigdha che. A asiddha bhedo jyAre anyatarADasiddhavAdI ke prativAdImAMthI koI ekane asiddha tarIke vivakSA karAya che, tyAre vAdIne asiddha ke prativAdIne asiddha hoya che, ane jyAre tenI ubhayavAdIne asiddha tarIke vivA karAya che, tyAre ubhayane asiddha kahevAya che. 1lA 44. virUddhanuM lakSaNa kahe che. jeno avinAbhAva sAdhyathI viparItanI sAthe hoya, tethI sAdhya vinA ja je hoya te hetu virUddha hetvAbhAsa che l20nAM 45. viparIta pUrve kahyuM "sAdhya vinA na hovuM" te hetunuM lakSaNa che. tenAthI viparIta eTale sAdhya vinA je hoya tevA hetuno prayoga karavo. jema "zabda nitya che kAryavA" ahIM kArya hetu nityathI viparIta anitya hoya tyAM ja hoya che. "caluM vagere indriyo parArtha-AtmArtha che, saMghAtarUpa hovAthI jema zayana azana AdinA aMga ahIM 1 nanu sAmAnyavattve satIti vizeSaNaM pradhvaMsAbhAvavyavacchedArtha bhaviSyatIti, naivam, bauddhamImAMsako vAdiprativAdinI stastayozca mate'bhAva eva nAstIti / 2 duSadAdivyacchedAya puruSatve satItyuktam / 3 sAdhyaM vinavopapadyamAno viparItaniyamatvAt / 4 sAdhyavinAbhAvalakSaNAt / 5 sAdhyaviruddhenAvinAbhAvAt / 6 AtmArthAH / 7 -0nAsanA0-De0 / 8 sayAtatvam / 9 saMhataparArthasyaiva saadhktvaadsy|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/20 217 buddhimatpUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityatrAzarIrasarvajJakartRpUrvakatve sAdhye kAryatvaM viruddha sAdhanAviruddham / 46. anena ye'nyairanye viruddhA udAhRtAste'pi saGgrahItAH / yathA sati sapakSe catvAro bhedAH / pakSavipakSavyApako yathA nityaH zabdaH kAryatvAt / pakSavyApako vipakSakadezavRttiryathA nityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt / pakSakadezavRttivipakSavyApako yathA nityA pRthvI AtmA to asaMhata-asaMghAtarUpa che, tenA bhoga mATe Idriyo che." A siddha karavAnuM che. tenA mATe saMhatA hetu virUddha kahevAya. kAraNa saMhata hetunI vyAmi sAdhya = asaMhata viparIta asahatatADabhAva saMhata parArtha sAthe che. ahIM AMkha vageremAM parArtha-AtmArtha siddha karavuM ISTa che, eTale te asaMhata parArtha sAdhya che, jyAre A hetu dvArA viruddha saMhata parArthanI siddhi thatI hovAthI "saMghAtatvAtue viruddha hetvAbhAsa bane che. [AMkha vagere samUharUpe hovA chatA saMhata sapradezI AtmAne upayogI che, jema palaMga vagere kASThAdi avayavo cAra joDAIne bane che. tema be cAra skaMdho- avayavo joDAvAthI zarIra banatuM hovAthI hata evA te zarIrane upayogI che. eTale te zarIramATe palaMga zayyA vi. upayogI che, tema Akha vagere paNa saMhata parArtha siddha thaze. samUhavALA zarIrane upayogI che eTale je saMhata hoya te saMhata parArtha mATe upayogI che,] jyAre tamArA hisAbe AMkha vagere indriyo niravayavI asaMhata vibhu AtmAne upayogI che, mATe te hetu viruddha' banyo ne. pRthvI vagere buddhimatkartaka che, kArya hovAthI ahIM azarIrI sarva kartA siddha karavA prayukta kArya hetu viruddha che. kAraNa ApaNane je pratyakSa kArya dekhAya che, teno kartA-ghaTAdi kAryano kuMbhAra vagere kartA to sazarIrI asarvajJa che. eTale A kArya hetunI vyApti sAdhyathI viparIta sazarIrI asarvajJa kartA sAthe hovAthI kArya hetu viruddha kahevAya. 46. AnA dvArA anyalokoe je bIjA virUddhanAM udAharaNa ApyA che. te badhAno saMgraha A lakSaNathI thaI jAya che. jema sapakSanuM sattva hote chate cAra bheda che. 1. pakSa vipakSa vyApaka - jema "zabda nitya che kArya hovAthI" ahIM kArya hetu pakSa zabdamAM vipakSa anitya ghaTAdimAM vyApta che. sAdhya-nityathI viparIta anitya sAthe kAryano avinAbhAva hovAthI A virUddha che. 1 kAryatvaM hi pakSe zabde vipakSe cAnitye ghaTAdI dRSTam / 2 anityeSu ghaTAdiSu heturasti dvayaNukAdiSu sukhaduHkhAdiSu nAsti iti / 3 paramANurUpAyAM pRthivyAM kRtakatvaM nAsti kAryakhyAyAM asti iti pakSakadezavRttitA / 1 parArthathI 1-2-13 sUtramAM AtmArthanuM grahaNa karyuM che, eTale tyAM AtmArtha anukara hovA chatAM iSTa hovAthI pakSa bane che. jyAre ahIM sAMkhyane prati jaino teja hetune viruddha Therave che, kAraNa ke teo AtmAne niravayavI-vibhu mAne che, jyAre A hetu dvArA to AMkha vigere saMhata-sAvayavI parArthane (sapradezI AtmAne) upayogI che evuM siddha thAya che. (emane A ApatithI bacavuM hoya to jainonI jema AtmAne asaMkhyapradeza mAnavo paDe, nahIMtara viruddha hetvAbhAsa ubho thaze eja rIte taiyAyika azarIrI IzvaranI siddhi karavA mAge che, te paNa pRthvI vi.no kartA banAvIne tenuM jaino khaMDana kare che ke dara ghaTAdi kAryano kartA sazarIrI ane asarvajJa che. jyAre tamAruM sAdhya azarIrI, sarvajJa che, ema kAryatva hetu sazarIrI sAthe vyApta che. mATe viruddha hetvAbhAsa darzAvI naiyAyika nigRhIta karavAmAM Ave che.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 /2/1/20 pramANamImAMsA pakSavipakSakadezavRttiryathA nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / asati sapakSe catvAro viruddhAH / pakSavipakSavyApako yathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prameyatvAt / pakSavyApako vipakSakadezavRttiryathA 2. pakSa vyApaka ane vipakSa eka deza vRtti - "zabda nitya che, sAmAnyavAnuM hote chate ApaNI bAondriya-zrotrathI grAhya hovAthI", A hetu pakSa zabdamAM vyApta che, kAraNa ke tamAma zabdo e zabda- nAmanI jAtivALA che ane bAhya zravaNedriyathI grAhya paNa che, ema zabda-pakSamAM sarvatra hetu rahevAthI pakSamAM vyApta thayo. paraMtu vipakSa-anityanA eka deza ghaTAdimAM rahe che, kAraNa ke ghaTAdi ghaTatva jAtivALA che ane bAhya cakSurindriyathI grAhya paNa che. jyAre, anitya evA caNaka-sukha-duHkha vagere vipakSamAM nathI raheto, kA. ke. sukha-duHkha citta vRttirUpe hovAthI bAheMdriyathI grAhya na bane. caNaka mahattva janya na hovAthI temAM mahattva na hovAthI kacaNuka vagere brAhyandriya grAhya nathI. nityathI viparIta anitya padArtha sAmAnyavAnuM hoI bAondriya grAhya hovAthI tenI sAthe hetuno avinAbhAva ghaTe che paraMtu nitya padArtha sAthe nahiM. kAraNa ke koI paNa nitya padArtha ApaNI bAondriyathI grAhya nathI. atyaMtAbhAva bokiya grAhya che. paNa te sAmAnyavAnuM nathI mATe nitya evA atyaMtAbhAva sAthe paNa hetunI vyApti nathI. 3 pakSa eka dezavRtti vipakSa vyApakampakSanAM eka dezamAM rahe ane vipakSamAM vyApta hoya te, jema "pRthvI nitya che, kRtaka hovAthI ahIM pakSa pRthvIno eka deza pRthvIparamANuMmAM kRtaka hetu nathI raheto, nityano viparIta anitya sAthe vipakSa zabdAdimAM kRtaka hetu vyApta che, mATe A virUddha hetu che. [pRthvI pakSanAbaLe vipakSapaNa sat levAno che, tethI prAgabhAva anitya che paNa temAM kRtakatva nathI paraMtu te prAgabhAva vipakSarUpe nathI levAno kAraNa ke te satu nathI.]. 4. pakSa vipakSa eka deza vRtti -"zabda nitya che prayatnAnattarIya hovAthI A hetu pakSa zabdanA eka deza purUSa janya zabda svarUpa bhAgamAM ane vipakSa ghaTAdimAM rahe che, vaLI pakSano eka deza = vijaLI sAthe kaDAkAno avAja thAya che, tevo zabda pakSa che, paraMtu temAM prayatnajanyatva nathI, ane vijaLI anitya hovAthI vipakSarUpe to che, paraMtu te paNa koInA prayatnathI janca nathI. (visasA prayogathI pedA thatI hovAthI) vidyuta vagere paNa vipakSa che, tyAM A hetu nathI raheto. paNa prayatnajanyatva sAdhya= nitya padArthathI bhinna anitya padArthamAM ja vyApta = rahe che, mATe A hetu virUddha che. nizcita nityatva sAdhya dharmavALA AkAzAdi A duniyAmAM vidyamAna ja che, mATe A cAra prakAro sapakSanI vidyamAnatA vALA che. A cAra bhedomAM 1-2 ane 4mAM to zabda ja pakSa che, ane 3mAM pRthvI pakSa che ane cAremAM nitya sAdhya che. - have avidyamAna sapakSavALA cAra prakAra batAve che. 1. pakSa vipakSa vyApaka - "zabda, AkAzano vizeSa guNa che, prameya hovAthI," prameyatva hetu pakSa zabdamAM ane vipakSa ghaTAdimAM vyApta che. paNa ahIM sapakSa nathI. zabda pakSa sivAya AkAzano koI anya vizeSa guNa nathI ke taddAnuM sapakSa bane. A hetu sAdhyathI viparIta AkAzavizeSaguNAbhAvavALA tamAma dravya guNa karmAdi sAthe vyApta hovAthI 1 dezazabdo (de)'prayatnAnantarIyakavidhuti prayatnAnantarIyakatvaM nAsti iti pakSakadezaH / 2 zabdamantareNAnyasya vizeSaguNasyA'sambhavAta spkssaabhaavH|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/1 219 AkAzavizeSaguNaH zabdo 'bAhyendriyagrAhyatvAt / pakSakadezavRttirvipakSavyApako yathA AkAzavizeSaguNaH zabdo' padAtmakatvAt / pakSavipakSakadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / eSu ca caturpu viruddhatA, pakSaikadezavRttiSu caturSu punarasiddhatA viruddha tA cetyubhayasamAveza iti 20 || virUddha hetu che. dravya hoyake guNa, vagere koIpaNa padArtha prameya to che ja. paraMtu te badhAmAMthI koIpaNa AkAzanA vizeSa guNa rUpe nathI. zabdamAM AkAza-vizeSa-guNa siddha karavAno bAkI che ane je je zabda sivAyanA prameya che, te badhA to AkAza vizeSa guNa rUpa nathI mATe virUddha hetu thayo. hA koI anya AkAzano vizeSa guNa prasiddha hota ane temAM prameya che, tenA AdhAre kadAca vicAraNA karAta, te paNa nathI. eTale pakSa choDI mAtra vipakSamAM vyApta hovAthI A viruddha hetu ja thayo ne. 2 pakSa vyApaka vipakSa eka dezavRtti" zabda AkAzano vizeSa guNa che, bAdhendriya grAhya hovAthI" bAdhendriya grAhyatva pakSa zabdamAM vyApta che, vipakSanAM eka deza ghaTAdimAM rahe che ane AkAza sAthe ghaTAdino saMyoga thAya che, te saMyoga vizeSa guNa nathI mATe vipakSa che chatAM te bAhyandriya grAhya che, ane sukhaduHkhAdi temaja mahattva vigere vipakSa che te bAdhendriya grAhya nathI. ahIM paNa pUrvavat sapakSa nathI. bAlvendriya grAhyatva vipakSa= AkAza vizeSa guNAbhAva svarUpa rUpAdi vizeSa guNamAM rahe che. eTale anyathA-AkAza vizeSa guNa vinA bAondriyagrAhyatvanI anupapatti nathI paNa upapatti che. mATe A virUddha hetvAbhAsa che. sapakSa to che nahI ke temAM hetunI hAjarI jANI khAtrI karI zakAya. pakSa choDI mAtra vipakSamAM hetu rahevAthI viruddha bane che. 3 pakSa eka deza vRtti vipakSa vyApaka zabda AkAzano vizeSa guNa che. apadAtmaka hovAthI" ahIM apadAtmakatva hetu vAdaLA vagerenI dhvanimAM rahe che, tAtvoSTha janya pada rUpa zabdamAM nathI raheto eTale pakSa eka dezamAM hetunI vRtti che. jyAre vipakSa AkAzavizeSaguNAbhAvavALA badhAmAM ghaTapaTanA saMyogAdimAM hetu vyApta che. kAraNa zabdatara ghaTAdi badhA apadAtmaka ja che, kAraNa ke syAdyanta-tyAghantane pada kahevAya te to vacanAtmaka ja che ane ghaTAdi to vAcya che mATe avacanAtmaka che. ahI anyathA = AkAza vizeSa guNAbhAvahoya to apadAtmakanI anupapatti nathI, kAraNa AkAza vizeSa guNAbhAvavALA ghaTAdimAM apadAtmakatva raheluM ja che. Ama hetu sAdhyAbhAva sAthe vyApta hovAthI virUddha hetvAbhAsa che. ahIM sapakSa nathI zabda sivAya bIju koI AkAzavizeSaguNavALuM che ja nahIM. 4 pakSa vipakSa eka dezavRtti - "zabda AkAzano vizeSa guNa che, prayatnAnantarIyakavAtu" A hetu zabdanAM eka deza varNAtmaka zabdamAM ane vipakSano eka deza ghaTAdinA saMyoga vageremAM rahe che. jyAre vipakSanAM eka deza mahattvamAM-pakSano eka deza megha dhvanimAM hetu nathI raheto. papu vatu vihata esTe A AThamAMthI satisapakSe mAMthI 1/2 ane asatisapakSamAMthI 1/2 1 saMyogAdayaH sAmAnyaguNAH / AkAzasaMyogAdiSu bAhyendriyagrAhyatvamasti na mahattvAdiSu / 2 meghAdidhvanInAmapadAtmakatvamiti pakSakadezavRttitA, saMyogAdiSu apadAtmakataiva / 3 vipakSe saMyogAdau prayatnAnantarIyakatvamasti mahattve tu nAsti / 4 pakSakadeze vidyamAnatvAt / 5 -0tA vetyu0-taa0|6 -0mAdeza-tA0 / TI-1ra pra ghaTa-paTano saMyoga prayatnathI janya che, tyAM A hetu rahe che, te saMyoga to sAmAnya guNa hovAthI vipakSa che, jyAre AkAzano mahatva guNa che, paraMtu te paNa sAmAnyaguNa hovAthI vipakSa che, tyAM prayatnAnantavIrakatva nathI.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220/2/1/21 pramANamImAMsA 6 47. anaikAntikasya lakSaNamAha niyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'naikAntikaH // 21 // 648. 'niyamaH' avinAbhAvastasya 'asiddhau' 'anaikAntikaH' yathA anityaH zabdaH prameyatvAt, prameyatvaM nitye'pyAkAzAdAvastIti / sandehe yathA asarvajJaH kazcid rAgAdimAn vA vaktRtvAt / svabhAvaviprakRSTAbhyAM hi sarvajJatvavItarAgatvAbhyAM na vaktRtvasya virodhaH siddhaH, na ca rAgAdikAryaM vacanamiti sandigdho'nvayaH / ye cAnye'nyairanaikAntikabhedA udAhRtAsta uktalakSaNa evAntarbhavanti / pakSatrayavyApako yathA nitya zabda prameyavI , A cAramAM viruddhatA doSa Ave che. kAraNa ke hetu mAtra vipakSamAM maLe che, paraMtu sapakSamAM maLato ja nathI. ane bAkInA satisapakSe 3/4 ane asati vipakSe 3/4 A pakSanAM eka dezamAM vRttivALA cAra hetu asiddha paNa che ane virUddha paNa che. pakSanAM eka dezamAM na rahevAthI bhAgAsiddhi thAya ane vipakSamAM vRtti che, paraMtu sapakSamAM vRtti na hovAthI virUddha paNa che. ema baMnemAM temano samAveza thAya che. rA. 47. anaikAntika hetvAbhAsanuM lakSaNa kahe che - avinAbhAva niyamanI asiddhi ke saMdeha hovAnA kAraNe sAdhya vinA paNa rahevAvALo hetu anaikSattika kahevAya che. ll21|| 48. niyama eTale avinAbhAva tenI asiddhi hoya to hetu anaikAttika banI jAya che. jemake "zabda anitya che. prameya hovAthI" ahIM prameyatvano avinAbhAva anityatva sAthe sAthe siddha nathI, kAraNa ke prameyatva AkAzAdi nitya padArthomAM paNa jovA maLe che. eTale anyathA=sAdhya vinA hetu upapadyamAna thayo, paNa anupapadyamAna na thavAthI anaikAntika bane che. sAdhya sAthe hetunAM avinAbhAvamAM saMdeha hoya to paNa hetu anaikAntika bane che. jema "amuka purUSa asarvajJa ke rAgAdimAna che, vaktA hovAthI," svabhAvathI viprakRSTa dUravartI evA sarvajJatva ane vItarAgatva sAthe vakatRtvano virodha siddha nathI. sarvajJatva ane vItarAgatvano svabhAva eTale svarUpa ApaNI jJAnazaktithI dUravarte che, eTale ke ApaNane je jJAna sAdhana prApta che, tenAthI temanuM svarUpa jANI zakAya ema nathI, ethI tenA svarUpano koImAM nizcaya karI te vyaktimAM vaknatva nathI evI khAtrI karI zakAtI nathI. bIjI vAta e che ke kadAca tevI koI vyakti bhale ApaNane jovA na maLe, chatAM bolavAnI kriyA rAgAdi ke asarvajJa alpajJAnathI janya che" evo nizcaya hoya to vItarAga sAthe vakatRtvano virodha siddha karI zakAya. arthAt je vaktA hoya te sarvajJa nathI hoto ke vItarAga nathI hoto evuM paNa nizcita nathI. ane "bolavuM" e kaMI rAgAdi ke asarvajJanuM kArya nathI (tAlloSTha janya) hovAthI ethI vaknatva sAthe rAgAdimattva-asarvajJatvanI anvaya vyAptimAM saMdeha che. paraMtu ahIM jyAre ApaNe koI bolIe chIe tyAre bhASaNa kriyAnI sAmagrI rUpe prasiddha tAla oSThano saMyoga vigere ja jarUrI paDe che, tenA mATe kAMI rAgAdi karavA ja paDe evuM nathI. yogI mahAtmAo koI paNa jAtanA rAgAdivinA AtmaramaNa banI satata jApa karatA hoya che, eTale bhASaNa kriyA e rAgAdi ke sarvajJanuM kArya nathI. 1na kevalaM sAdhye sati sAdhyaM vinA'pityApararthaH (vinApi ityaperarthaH) 2 sAdhyena saha / 3 pramANaparicchedyatvAt /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/12 221 pakSasapakSavyApako vipakSakadezavRttiryathA gaurayaM viSANitvAt / pakSavipakSavyApakaH sapakSaikadezavRttirya thA nAyaM gauH viSANitvAt / pakSavyApakaH sapakSavipakSaikadezavRttiryathA anityaH zabdaH prtyksstvaat| pakSaikadezavRttiH sapakSavipakSavyApako yathA na dravyANyAkAzakAladigAtmamanAMsi kssnnikvishessgunnrhittvaat| anya lokoe je anaikAntikanA anyabheda kahyAM che te sarvano ukta lakSaNamAM antarbhAva thaI jAya che. jemake - 1 palAdi traNamAM vyApta hetu - "zabda anitya che, prameya hovAthI" prameyatva hetu pakSa zabdamAM sapakSa ghaTAdimAM ane vipakSa AtmA AkAzAdimAM vyApta che. ahI prameyatva hetu vipakSamAM maLI javAthI sAdhya sAthe avinAbhAva asiddha hovAthI asiddhatA spaSTa che. 2 pakSa sapakSamAM vyApta ane vipakSanAM eka dezamAM rahenAra - "A pazu gAya che, ziMgaDAvALI hovAthI" zRMgata pakSa purovarti pazumAM ane sapakSa zeSa gAyomAM vyApta che, sAtho sAtha vipakSanAM eka deza bheMsa vageremAM hetu rahe che, ane azva vageremAM zRMgatva nathI rahetu. paNa A IMga- hetu anyathA = sAdhya-gAya vinA paNa bheMsa vigeremAM upapadyamAna ghaTatuM hovAthI vyabhicArI che. 3. pakSa vipakSamAM vyApta sapakSanA ekadezamAM vRtti-"sAme bakaro dekhI A gAya nathI, ziMgaDAvALI hovAthI", A hetu pakSamAM purovarti bakaro-pazumAM ane vipakSa (ahIM agotvavAnuM sapakSa che ane agovAbhAvavAnuM vipakSa, agotvano abhAva to gAyamAM ja maLe, mATe gAya e vipakSa thayo.) gAyamAM vyApta che, ane sapakSa-govAbhAvavAnunA eka deza bheMsa vageremAM rahe che, ghoDAvageremAM nathI. A hetu paNa vipakSamAM vyApta hovAthI sAdhya sAthe avinAbhAva asiddha che. 4. pakSamAM vyApta ane sapakSa ane vipakSanA eka dezamAM rahenAra "zabda anitya che, pratyakSa hovAthI" A hetu pakSa zabdamAM vyApta che. sapakSa jyaNukAdimAM nathI raheto ane sapakSa ghaTAdimAM rahe che. ane vipakSa nitya padArtha evA sAmAnyamAM rahe che. (guNa grAhaka Idriya guNamAM rahelI jAtine paNa grahaNa kare che, rUpagrAhI cakSuthI rUpa- jAti paNa pratyakSa thAya che.) vipakSa AkAzamAM pratyakSa hetu nathI raheto. pa. pakSa-eka dezavRtti paraMtu sapakSa ane vipakSamAM vyApta hoya... "AkAza, kALa, dizA, AtmA ane mana, dravya nathI", kSaNika vizeSa guNathI rahita hovAthI" A hetu pakSanA eka deza kALa, dizA ane manamAM koI kSaNika vizeSa guNa nathI mATe pakSa eka dezamAM hetu rahI gayo ane bIjA eka dezamAM AtmAmAM jJAna, sukhAdi ane AkAzamAM zabda guNa rahela che, je kSaNika vizeSa guNa che. mATe tyAM hetu na rahyo. sapakSa dravya vagaranAM zeSa padArtha guNAdi te koImAM paNa guNa nathI rahetA, kAraNa guNano Azraya mAtra dravya ja che. vipakSa dravya pRthvI, pANI, tejo vAyumAM rUpAdi vizeSa guNa rahe che. paraMtu te kSaNika nathI, mATe te badhA tAdRza guNa rahitathI vyApta che. vipakSamAM hetu rahevAthI avinAbhAva siddha thaI zakato nathI. 1 azvAdI viSANitvaM nAsti mahiSAdI tvasti iti vipakSakadezavRttitvam / 2 zaNavattvAt / 3 ajaM dRSTvA vakti / mahiSAdAvasti azvAdau tu nAsti / 4 ghaNukAdi na pratyakSaM ghaTAdikaM tu pratyakSam / 5 nityaM sAmAnya pratyakSamAkAzaM tu na / 6 AtmAkAzI sukhazabdAdikSaNikavizeSaguNayuktI, [vipakSAH] pRthivyAdayaH / bhuvo gandhaH apAM sneho'kSaNikavizeSaguNau /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 /2/1/23 pramANamImAMsA pakSavipakSaka dezavRttiH sapakSavyApI yathA na dravyANi dikAlamanAMsi amUrttatvAt / pakSasapakSakadezavRttipakSavyApI yathA dravyANi dikkAlamanAMsi amUrttatvAt / pakSatrayaikadezavRttiryathA anityA pRthvI pratyakSatAliti para. $ 49. udAharaNadoSAnAha sAdharmyavaidhAbhyAmaSTAvaSTau dRSTAntAbhAsAH // 22 // 650. parArthAnumAnaprastAvAdudAharaNadoSA evaite dRSTAntaprabhatvAt tu dRSTAntadoSA ityucyante / dRSTAntasya 6.pakSa-vipakSanA eka dezamAM rahenAra ane sapakSa vyApta - dizA kALa ane mana", dravya nathI, amUrta hovAthI amUrtatva hetu pakSanAM eka deza dizA kALamAM rahe che, manamAM nathI raheto (mana mUrta hovAthI) vipakSa zeSa dravya AtmA, AkAzamAM amUrtatva rahe che ane pRthvI vi.mAM hetu nathI raheto, paraMtu dravyabhinna sapakSa guNAdi badhA amUrta ja hoya che, eTale sapakSamAM hetu vyApta thayo. 7. pakSa sapakSanAM eka dezavRtti paraMtu vipakSamAM vyApta = dizA, kALa, mana, badravya che", amUrta hovAthI ahIM pakSanAM eka deza manamAM amUrtatva hetu nathI temaja sapakSa zeSa dravya che, tenAM eka deza AtmA ane AkAzamAM hetunI vRtti che. ane pRthvI vi.mAM vRtti nathI. jyAre vipakSa dravya sivAya guNAdi badhA amUrta ja che. (kA. ke. guNAdimAM kriyA rahetI nathI ane parimANa guNa paNa nathI raheto. "vidravya pUrvaka (nyAyabodhinI kartAgovardhana, mUrttatvaM-apakRSTaparibhANavattva-avibhuparimANavattvamityarthaH (mUktA.) verAvarnsa jiyAvaavA cATavo.) eTale vipakSamAM hetu vyApta che. 8 pakSa sapakSa vipakSa traNenAM eka dezamAM rahenAra - "pRthvI anitya che, pratyakSa hovAthI" pakSa - paramANu rUpa pRthvI pratyakSa nathI, kArya rUpa pRthvI pratyakSa che, sapakSa - anityano ekadeza apu tejanA yaNuka anitya che, paNa pratyakSa nathI ane kAryarUpa vahni vagere pratyakSa che. vipakSa ne nitya padArtha ekadeza sAmAnyamAM pratyakSatva hetu che, ane AkAzamAM pratyakSatva nathI. ahIM dareka ThekANe hetu sAdhya vinA (vipakSa) mAM paNa saMbhavI zakato hovAthI vyabhicArI hetvAbhAsa bane che . 21 49. udAharaNanAM doSane batAve che. sAdharma ane vaidharmanA bhedathI dAMtAbhAsanA 8.8 prakAra che. 50. parArthAnumAna prastuta hovAthI A badhA udAharaNanA ja doSo che, paraMtu daSTAMtathI utpanna thayela hovAthI dagaMtanA doSa kahevAya che. sAdharma vaidharmanA bhedathI daSTAMta be prakAre hovAthI darekanAM ATha-ATha doSa che. vAstavika rIte je daSTAMta nathI paNa dAMta jevA lAge te daSTAMtAbhAsa kahevAya che. raro 1 AkAzo'mUrtaH pRthivI mUrttA / 2 paramANurUyA pRthivI na pratyakSA kAryakhyA tu pratyakSeti pakSaka [ dezaH ], asejodvayaNukeSu sapakSeSu pratyakSatvAbhAvaH, nityeSu sAmAnyAdiSu pratyakSatvam, khe tu na / 1 ahIM pRthvInA paramANu to pRthvI rUpa hovAthI pakSa rUpe bane che, nahItara paramANu to nityahovAthI vipakSa banI jAya.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/24-25 223 ca sAdharmyavaidharmyabhedena dvividhatvAt pratyekam 'aSTAvaSTau' dRSTAntavadAbhAsamAnAH 'dRSTAntAbhAsAH' bhavanti // 22 // 7 12. tAnevAlAti vimati - amUrtatvena nitye zabde sAdhye karma-paramANu-ghaTAH sAdhyasAdhanobhayavikalAH // 23 // 652. nityaH zabdaH amUrttatvAdityasmin prayoge karmAdayo yathAsaGkhyaM sAdhyAdivikalAH / tatra karmavaditi sAdhyavikalaH, anityatvAt karmaNaH / paramANuvaditi sAdhanavikalaH, mUrttatvAt paramANUnAma / ghaTavaditi sAdhyasAdhanobhayavikalaH, anityatvAnmUrttatvAcca ghaTasyeti / iti trayaH sAdharmyadRSTAntAbhAsAH rA pri-jema hetvAbhAsamAM upacAra karyo che, tema udAharaNanA doSamAM upacAra karyA vinA sIdhA ja udAharaNa doSo kema kahyA? u-graMthakAra A ja zaMkA manamAM dhArI samAdhAna karatA kahe che ke A parArthAnumAnano prastAva che, te to vacanAtmaka che eTale AmAM mukhya rIte vacanano AdhAra rahelo che, ane daSTAMtane vacanarUpe prarUpavuM tenu nAma ja udAharaNa che, zrotAne utpanna thanAra anumAnamAM tevA vacanathI garabaDa ubhI thAya che, mATe A garabaDa te udAharaNathI thaI tethI udAharaNanA doSa kahyA che.] 51. teonAM udAharaNa Ape che ane vibhAga pADe che..... amUtatva hetuthI zabdane nitya siddha karatAM kma, paramANu ane ghaTa A traNa daSTAMta anukrame sAdhya vikla, sAdhana vikla, ubhaya vikla che. ll13 naiyAyika karmane-adeSTa AtmAno guNa mAne che, eTale karma amUrta che paraMtu nitya nathI, paramANu nitya che paraMtu amUrta nathI, ghaTa to nitya nathI ane amUya nathI ra3 para. "zabda nitya che, amUrta hovAthI" jema karma, A prayogamAM karma daSTAMta sAthe vikala che, kAraNa karma nitya nathI. paramANune daSTAMta banAvIe te sAdhana vikala thAya. kAraNa ke paramANu amUrta nathI. ghaTane dRSTAMta banAvatAM ubhaya vikala bane, kAraNa ke ghaTanitya paNa nathI ane amUrNapaNa nathI. A traNe sAdhacce dAMtAbhAsa che. sAdharma daSTAMtamAM sAdhya ane sAdhananI sattA hovI joIe. jyAre ahIM darzAvela daSTAMtamAM sAdhya ke sAdhananI sattA nathI mATe te dAMtAbhAsa kahevAya che. ra3 [=mahuparimANavattvam kriyAvauvAM pRthvI, adhu tejo vAyu ane manamAM kriyA rahelI che, A cAranA paramANu ane mana pote azuparimANavALA che. AkAza, kALa, din AtmA A amUrtaniSkriya ane vibhu che.] 6 voDApa sA mu-pA !
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224/2/1/25 pramANamImAMsA vaidhapeNa paramANukarmAkAzAH sAdhyAdyavyatirekiNaH // 24 // jarU. nityaH samUtrAvivi kayo "paramANuzA : sAdhyasAdhanobhayAvyatirekiNo dRSTAntAbhAsA bhavanti / yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati yathA paramANuriti sAdhyAvyatirekI, nityatvAt paramANUnAm / yathA karmeti sAdhanAvyAvRttaH, amUrtatvAt karmaNaH yathAkAzamityubhayAvyAvRttaH, nityatvAdamUrttatvAccAkAzasyeti traya eva vaidharmyadRSTAntAbhAsAH // 24 // 14. tathAvcnaadraage rAgAnmaraNa dharmakiJcijjJatvayoH sandigdhasAdhyAdyanvaya vyatire raththApuruSAya: rA/ 655. sandigdhasAdhyasAdhanobhayAnvayAH sandigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekAzca trayastrayo dRSTAntAbhAsA avantiA vaidharmsathI paramANu kma ane AkAza kramazaH sAdhyAvyatirekI sAdhanA vyatirekI ane ubhayAvyatireI che. ll24ll 53. "zabda nitya che, amUrta hovAthI" Aja anumAna prayogamAM paramANu, karma, AkAza sAdhyAtirekI vagere che. jemake "je nitya nathI hotuM, te amUrta paNa nathI, jemake paramANu" e sAtheavyatirekI che. paramANu nitya hovAthI, ahIM "sAdhyanAM abhAvamAM sAdhanano abhAva maLavo joIe." paramANumAM amUrtatA nathI, eTale sAdhanAbhAva to che paNa sAdhyAbhAva nathI, mATe paramANu sAdhyaavyatirekI= sAdhya vyatirekI na banyo. Aja prayogamAM karma sAdhanA vyAvRtta che. kAraNa ke karma amUrta che. ahIM vyatirekI vyAmi darzAvatA ApaNe kahIzuM "je nitya nathI te amUrta nathI" jema daSTAMta tarIke karma, have karma nitya to nathI paNa sAtho sAtha amUrta paNa na hovuM joIe. jyAre karma to amUrta che. eTale sAdhana vyatireka na ghaTyo. Aja bAbatamAM AkAzane dAMta banAvatA ubhayAvyatirekI daSTAMtAbhAsa banaze. AkAza nitya paNa che, ane amUrta paNa che. ApaNe dRSTAMtato vyatirekanuM ApavA gayA. mATe baMne no abhAva hovo joIe. jyAre ahIM to sAdhya ane sAdhana banneno sadbhAva che. ethI AkAza daSTAMta ubhaya vyatirekI dAMtAbhAsa che. A traNa vaidharma daSTAMtAbhAsa che. 24 54. tathA (anya paNa AbhAsa che) vacana hetuthI raga siddha karatAM, rAga hetuthI maraNadharmatA ane asarva siddha karatAM racyA purUSavi. daSTAMta saMdigdhasAdhyAnvaya, saMdigdha sAdhanAnvaya, saMdigdha ubhayAnvaya ane saMdigdhasAdhyavyatireka saMdigdhasAdhana vyatireka ane saMdigdhaubhayavyatireka daSTAMtAbhAsa che. garapA 55. saMdigdhasAdhyAnvaya, saMdigdhasAdhanAnvaya, saMdigdhobhayAnvaya, saMdigdhasAdhya vyatireka, saMdigdha - 1 -0 0i -0.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/25-25 je kRtyA-'racyApuruSAya:' / smin sAdhyuM ? 'khe' 'maraLadharma-vignijJa'tvayo:' = / mAvityA'vc'naat' 'rAgAt' ca / tatra sandigdhasAdhyadharmAnvayo yathA vivakSitaH puruSavizeSo rAgI vacanAda rathyApuruSavat / sandigdhasAdhanadharmAnvayo yathA maraNadharmA'yaM rAgAt rathyApuruSavat / sandigdho bhayadharmAnvayo yathA kiJcijjJo'yaM rAgAt rathyApuruSavaditi / eSu paracetovRttInAM duradhigamatvena sAdharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiJcijjhatvayoH sattvaM sandigdham / tathA sandigdhasAdhyavyatireko yathA rAgI vacanAt rathyApuruSavat / sandigdhasAdhanavyatireko yathA maraNa dharmA'yaM rAgAt rathyApuruSavat / 225 sAdhanavyatireka, saMdigdhaubhayavyatireka, ema traNa traNa dRSTAMtAbhAsa che. te kayA che ? rathyA purUSa vi., kayA sAdhyamAM che ? sAdhya rAga ane maraNa dharmatA temaja asarvajJatvamAM che, kayAM hetuthI che ? vacana hetuthI ane rAga hetuthI. taMtra - tyAM 1. - saMdigdha sAdhya dharmAnvaya : - "vivakSita purUSa rAgI che, bolato hovAthI", raste cAlatA mANasanI jema, rathyA purUSamAM rAgano sadbhAva saMdigdha che, kAraNa ke paranI cittavRtti jANavI muzkela che, mATe temAM rAga che ja evuM nakkI karI zakAtu nathI. chatAM dRSTAMta rUpe ApI dIdhuM. sAdharma dRSTAMta to nizciya sAdhya-- sAdhanavALuM ja hovuM joie. 2.- saMdigdha sAdhanAnvaya - "A purUSa maraNadharmavALo che." rAgavALo hovAthI, rathyA purUSanI jema, sAdhya-maraNato dekhAya evuM che paNa ahIM vaTemArgamAM rAga hetunuM hovu saMdigdha che. (pUrvavat) 3. -saMdigdha ubhayAnvaya'- "A purUSa alpajJa che, rAgavAn hovAthI, vaTemArgunI jema ahIM rathyApurUSamAM sAdhya-alpajJatA ane sAdhana-rAgavattva banne jANI zakAya evA nathI. alpajJatA ne rAga banne cittanA dharma che ane koInI cittavRtti jANI zakAya evI nathI. tethI temanA saMbaMdhI saMzaya ja rahe che. ahIM A prayogomAM paracittavRtti jANavI muzkela hovAthI sAdharmI dRSTAMta evA rathyApuruSamAM rAga ane alpajJatvanI sattA saMdigdha che. mATe sAdhya--sAdhana nizcita na hovAthI sAdharmsa dRSTAMtAbhAsa che. 1 saMdigdha sAdhya vyatireka - "A purUSa rAgI che, bole che mATe je rAgI na hoya te bole paNa nahi jema rathyA purUSa, ahIM rathyApurUSamAM vacana mUrta che, mATe tenA abhAvanI khabara paDI zake ema che, chatAM sAdhya-rAgano abhAva nizcita nathI. jyAre vyatireka dRSTAMtamAM to sAdhya ane sAdhana banneno abhAva nizcita hovo joie. ahIM sAdhyAbhAvamAM saMdeha hovAthI A dRSTAMta saMdigdhasAdhyavyatireka kahevAya. 2 saMdigdha sAdhana vyatireka - ahIM maraNano apalApa karanAra sAMkhyanI prati jaina bole che. "A purUSa maraNadharmavALo che. rAgI hovAthI", je maraNadharmA na hoya te rAgI na hoya' jema vaTemArgu, vaTemArgumAM maraNadharma to jANI zakAya paNa rAga hetu cittano dharma hovAthI jANavo zakya nathI. tethI niSedha karavo paNa zakya nathI eTale A saMdigdhasAdhanavyatireka kahevAya. 1 sAdhyayoH / 2 yathAsaMkhyena / 3 yo yo rAgI na bhavati sa sa vaktApi na bhavati / rathyAnare kenA'pi prakAreNa mUrttatvAdinA vacanAbhAve nizcite rAgitvaM sandihyate / 4 maraNApavAdinaM sAyaM prati jaino vakti /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 /2/1/26 pramANamImAMsA sandigdhobhayavyatireko yathA kiJcijjJo'yaM rAgAt rathyApuruSavat / eSu pUrvavat paracetovRtterduranvayatvAvaidharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiJcijjJatvayorasattvaM sandigdhamiti // 25 // hu va6. tathA- viparItAndrayavyatire pAradA 657. 'viparItAnvayaH' 'viparItavyatirekaH' ca dRSTAntAbhAsau bhavataH / tatra viparItAnvayo yathA yat kRtakaM tadanityamiti vaktavye yadanityaM tat kRtakaM tathA ghaTa ityAha / viparItavyatireko yathA anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vaktavye kRtakatvAbhAve na bhavatyevAnityatvaM yathAkAza ityAha / sAdhanadharmAnuvAdena sAdhyadharmasya vidhAnamityanvayaH / sAdhyadharmavyAvRttyanuvAdena sAdhanadharmavyAvRttividhAnamiti vyatirekaH tayoranyathA bhAve viparItatvam / yadAha dhyAnuvAlAsthi viparItAndrayo vidhi ! hetvamAve vArtha vyativiSaye " rUtti raddA 3. saMdigdha ubhaya vyatirekaH "A purUSa alpajJa che, rAgI hovAthI, je alpajJa na hoya te rAgI paNa na hoya" jema vaTemArgu, ahIM vaTemArgamAM alpajJa ane rAga banneno niSedha saMdigdha che, citta dharma hovAthI dezya=Idriya yogya nathI. mATe anupalabdhinA AdhAre niSedha karavo zakya nathI. A prayogomAM pUrvanI jema paracittanI vRtti-bIjAnA manamAM rahelA rAgAdi bhAvI durvAhya hovAthI vaidharma dRSTAMta bhUta racyApuruSamAM rAgaalpajJatvanI asattA saMdigdha che, eTale A dRSTAMtamAM sAdhya-sAdhanano abhAva nizcita na hovAthI A badhA dvidharma dAMtAbhAsa che rapA. 56 eja rIte bIjA paNa dAMtAbhAsa che. te A viparItAnvaya ane viparIta vyatireka paNa daSTAMtAbhAsa che. IFrA 57 viparItAvya ane viparIta vyatireka e be daSTAMtAbhAsa che. viparItAnvaya-sAdhananA sadbhAvamAM sAdhyano sadbhAva jyAM darzAvavAmAM Ave te anvaya dezaMta kahevAya tenAM badale udhu kare eTale "zabda anitya che. kRtaka hovAthI" ahIM je kRtaka hoya te anitya hoya che evuM kahevAnuM hatuM, tenAM badale "anitya hoya te kRtaka hoya che, jema ghaTa. viparItavyatireka jyAM sAdhyanA abhAvamAM sAdhanano abhAva darzAvavAmAM Ave te vyatireka daSTAMta, tenAthI viparIta prayoga karatAM viparIta vyatireka thAya che. jema "zabda, anitya che, kRtaka hovAthI ahIM jo sAdhya-anitya na hoya to sAdhana-kRtaka na hoya AvuM kahevAnA badale "je kRtaka na hoya te anitya na hoya" Ama kahe, jema AkAza. kahyuM paNa che sAdhyano anuvAda karI sAdhananuM vidhAna karavuM viparItAnvaya kahevAya, ane sAdhananAM abhAvamAM sAdhyano abhAva-asat darzAvavo viparIta vyatireka che. dA. 1 kapa 2 -0nAvo 0i-0 -0 vi0-4 vaya i ba-pathi - I
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' pramANamImAMsA /2/1/27 227 apradarzitAnvayavyatirekau // 27 // 58. 'apradarzitAnvayaH''apradarzitavyatirekaH' ca dRSTAntAbhAsau / etau ca pramANa syAnupadarzanAdbhavato na tu vIpsA sarvAgvadhA raNapadAnAmaprayogAt, satsvapi teSvasati pramANe 'tayorasiddheriti / sAdhyavikalasAdhanavikalobhayavika'lAH, sandigdhasAdhyAnvayasandigdhasAdhanAnvayasandigdhobhayAnvayAH, viparItAnvayaH, apradarzitAnvayazcetyaSTau sAdharmyadRSTAntAbhAsAH / sAdhyAvyAvRttasAdhanAvyAvRttobhayAvyAvRttA, sandigdhasAdhyavyAvRttisandigdhasAdhanavyAvRttisandigdhobhayavyAvRttayaH, viparItavyatirekaH, apradarzitavyati: rekazcetyaSTAveva vaidhAdRSTAntAbhAsA bhavanti / 59. nanvananvayAvyatirekAvapi kaizcid dRSTAntAbhAsAvuktau, yathA rAgAdimAnayaM vacanAt / pradaziyanvaya ane pradarzitavyatireka paNa detAbhAsa che. pAraNA 58. anyaya na batAvavo ane vyatireka na batAvavo te paNa daSTAMtAbhAsa che. A banne vyAti grAhakatarka nAmanuM pramANa na batAvavAnAM kAraNe thAya che. paraMtu kAMI vasA, sarva, avadhAraNa padono prayoga na karavAthI thatAM nathI, kAraNa ke A vIsA vi. pado hovA chatAM uha-tarka pramANa na hoya to anvaya ane vyatireka siddha thatAM nathI. abhiprAya A che ke vIsA=je je kRtaka hoya che. sarva = "je kRtaka che te badhA anitya che." avadhAraNa = je kRtaka che te badhA anitya ja hoya che. jema ghaTa, "kRtaka hoya te anitya na hoya to tene karavAnI pahelA paNa tenI upalabdhi-prApti thAta. kA. ke. nitya padArtha sarvadA hayAta ja hoya che. kRtaka padArtha karavAnI pahelA upalabdha thatA nathI mATe anitya ja che." A taryAtmaka kathana vyAptinuM grAhaka bane che. "je anitya nathI te kRtaka nathI" AnAthI paNa vyApti grahaNa thaI zake che. badhA maLIne anvaya daSTAMtAbhAsa ane vyatireka deSThatAbhAsa ATha ATha thayA. sAdhyavikala anvaye daSTAMtAbhAsa vi. anvaya (sAdhamya) daSTAMtAbhAsa ATha prakAre che. sAdhyAvyatirekI (vaidhamya) daSTAMtAbhAsa vagere vyatirekI daSTAMtAbhAsa paNa ATha prakAre che. [je je sat che te sarvekSaNika ja che" Ama bauddhamAne che, paNatarka pramANa na hovAthI eTale ke vastune kSaNika siddha karanAra koI tarka nathI. kA.ke. "vastu prathama kSaNathI vinAzazIla che, antanAza dekhAto hovAthI" Atarka pramANabhUta nathI, kA.ke. prathamathI vinAzazIla hoya to aMte paNa tene vinAzahetunI jarUrata na paDavI joIe. (jyAre aMte to ApaNe mudugara vagere joIe chIe) eTale A bauddhanA vAkya anumAnamAM vIsA, sarva, avadhAraNano prayoga che chatAM tarkapramANa na hovAthI anvayavyatireka nathI ghaTatA "yatra sat tatra sarikatva, "yatra kSaNikatvAbhAva tatra sat abhAva" siddha thatA nathI.] 19. zaMkAkAra keTalAka AcAryoe ananvaya ane avyatireka nAmanA detAbhAsa darzAvyA che. jema "A sagAdimAnuM che, bolato hovAthI" ahIM sAdharmadaSTAMta AtmAmAM rAga ane vacananuM sAhitya sAthe 1 vyAptigrAhakasya Uhmakhyasya / 2 yat yat kRtakam / 3 yatkRtakaM tatsarvam / 4 yat kRtakaM tadanityameva / 5 anvayavyatirekayoH 6 - 0ni - 1
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 /2/1/27 pramANamImAMsA atra sAdharmyadRSTAnte Atmani rAgavacanayoH satyapi sAhitye, vaidharmyadRSTAnte copalakhaNDe satyAmapi saha nivRttau pratibandhAbhAvenAnvayavyatirekayorabhAva ityananvayAvyatireko / tau kasmAdiha noktau ? / . ucyate-tAbhyAM pUrve na bhidyanta iti sAdharmyavaidhAbhyAM pratyekamaSTAveva dRSTAntAbhAsA bhavanti / yadAhuH - "liGgasyAnanvayA assttaavssttaavvytirekinnH| nAnyathAnupapannatvaM kathaJcit khyApayantyamI // " iti // 27 // rahevAnuM jovA maLe che. ane vaidharmadaSTAMtabhUta patharAmAM baMnenI nivRtti- abhAva jovA maLe che. chatAM avinAbhAvano abhAva hovAthI anvaya-vyatireka (maLatA nathI mATe) no abhAva maLavA svarUpa (e pramANe) ananvaya ane avyatireka doSa ubhA thAya che. jemake anvaye - "je vaktA hoya te rAgAdimAna hoya che. jema saMsArI AtmA, je rAgAdimAna nathI te vaktA paNa nathI, jema pattharano TukaDo. sAthe sAdhananI eka sAthe sattA ane asattA maLe che, paraMtu emAM vAstavamAM anvaya-vyatirekano abhAva che. kAraNa koIka AtmAmAM vaknatva hovA chatAM rAgAdino abhAva jovA maLe che. sarvajJa paramAtmA dharma dezanA kare che paNa te rAgAdi vagaranAM vItarAga che. rAga karavo ane bolavuM bane eka vastu svarUpa nathI eTale ke rAgAdinuM vaknatva sAthe tAdAtma nathI, temaja rAgAdithI vandrata pedA thatuM nathI mATe tyAM avinAbhAvarUpa vyAptino abhAva che. to te banne dAMtAbhAsono ullekha kema na karyo? samAdhAnaH pUrvokta ATha bheda A bethI judA nathI paDatA kA.ke. AThe AThamAM bannemAMthI eka doSa ghaTI jAya che, mATe sAdharma ane vaidharmathI darekanAM ATha ATha ja bheda kahevAya te thAya che kahyuM che.. sAdhananAM ananvaya ATha che ane avyatireka paNa ATha ja che. A daSTAMtAbhAsa kathaMcita avinAbhAvanAM abhAvane sUcita kare che. saMdigdhasAdhyAnvayano dAkhalo che vaTemArgu have temAM vakatRtva ane rAgano anvaye maLe che kharo, paNa vakatRtva ane rAgasAthe avinAbhAvano abhAva che, sarvajJa dezanA Ape tyAM vastRtva che paNa rAga nathI ema anvayano abhAva thayone, mATe A dRSTAMtamAM ananvaya doSa AvI ja jAya che. ane saMdigdhasAdhavyatirekamAM vaTemArgune dAkhalA rUpe lIdho che, je bolato nathI te rAgI nathI Avo vyatireka koIka vihAra karatA mUka kevalImAM maLI zake che, paraMtu je bolato nathI te rAgI na ja hoya "AvI vyatireka vyApti siddha nathI. kA.ke. gusse bharAyelo mANasa rastAmAM cUpacApa cAlato hoya che, temAM rAga bharelo ja che, mATe ahIM vyatireka nA 1 tAdAtmyatadutpattilakSaNasambandhAbhAvena]
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/27 229 60. avasitaM parArthAnumAnamidAnI tannAntarIyakaM dUSaNaM lakSayati maLavAthI avyatireka doSa Avyo. Ama AThe AThamAM kyAMya ananvaya kayAMya avyatireka doSa saMbhave che. mATe te bannene alagathI nathI kahyAM. raDyA [ (sAdharma daSTAMtAbhAsamAM (1) sAdhyavikalamAM je karma daSTAMta che tyAM "yatra amUrva tatra nityavaM" Avo anvaya maLato nathI. kA. ke. karma to nitya nathI. (2) sAdhanavikalamAM je paramANu daSTAMta che, tyAM paNa uparokta anvaya nathI kA. ke. paramANu to mUrti che. (3) ubhayavikalamAM je ghaTa dAMta che, temAM amUrtatva ane nityavaM eka paNa na hovAthI tyAMya anvaye maLato nathI, hakIkatamAM A traNe sAdharma daSTAMta che. mATe anvaye maLavo joIe. paraMtu sAdhya-sAdhanamAM avinAbhAvano abhAva hovAthI anvayano abhAva maLe che, mATe ahIM ananvaya doSa che. saMdigdha sAdhyAnvaya vagere traNemAM anukrame (4) saMdigdhasAdhyAnvaya - yatra vakatRtva tatra rAgirva hovAno racyApuruSamAM (rAga jANI na zakavAthI) saMzaya che. (5) saMdigdhasAdhanAnvaya - yatra rAgitaM tatra maraNadharmavaM ahIM racyApuruSamAM rAgano saMzaya hovAthI anvaya vyApti jAmatI nathI. kA.ke. vihAra karatA kevaLImAM rAgano abhAva che, chatAM temanuM paNa mRtyu sunizcita che. (6) saMdigdha ubhayAnvaya - racyApuruSamAM sAdhya-sAdhana baMneno saMzaya che, mATe "yatra rAgirva tatra alpajJatva" AvA anvayamAM saMzaya hovAthI vyAptino abhAva thAya che. mATe A traNemAM paNa ananvaya doSa che. "rAgI sarvajJa na saMbhave" e vAta sAcI paNa je dAkhalo ahIM ApavAmAM Avyo che. temAM to sAtha-sAdhana sunizcita hovA jarUrI che. paNa te baMne cittadharma hovAthI temanI khAtrI karI zakAtI nathI. saMzayanA kAraNe anvaya dharAvavo muzkela che. (7) viparItAnvaya > ahIM "yatra anityatve tatra kRtakatva" AvA anvayano abhAva che, mATe ananvayadoSa spaSTa che. kA.ke. prAgabhAva, vijaLI vagere anitya to che, paraMtu kRtaka nathI. (8) apradarzitAvaya > ahIM "je sat che te kSaNika che" "yatra sarva tatra kSaNikataM" AvI vyApti grAhaka tarkano ja abhAva che, mATe Avo anvaya maLavo =jANavo muzkela che. eTale anvayano abhAva hovAthI ananvaya doSa rahelo ja che. mukhya kAraNa to A AThamAM avinAbhAvano abhAva che. mATe anvaye maLI zakato nathI. vaLI tame ApelA AtmadeNaMtano saMdigdhasAdhyAnvayamAM samAveza thaI jAya che. kA. ke. AtmAmAM rAgasAdhya saMdigdha che, koI AtmA kevalI banI jAya pachI bole kharo, paNa tyAM rAga to nathI. mATe avinAbhAvano abhAva che) ane purovarsImAM cittavRttidharma evo rAga che ke nahi teno nirNaya karavo ApaNA hAthamAM nathI mATe sAdhya saMdigdha che.)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 /2/1/28-29 pramANamImAMsA sAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNam // 28 // 6 61. 'sAdhanasya' parArthAnumAnasya ye asiddhaviruddhAdayo 'doSAH' pUrvamuktAsteSAmudbhAvyate prakAzyate'neneti 'uddhAvanam' sAdhanadoSoddhAvakaM vacanaM 'dUSaNam' / uttaratrAbhUtagrahaNAdiha bhUtadoSodbhAvanA dUSaNeti siddham // 28 // 662. dUSaNalakSaNe dUSaNAbhAsalakSaNaM sujJAnameva bhedapratipAdanArthaM tu tallakSaNamAha __ abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi // 29 // 663. avidyamAnAnAM sAdhanadoSANAM pratipAdanAnyadUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsamAnAni 'duussnnaabhaasaaH'| tAni ca 'jAtyuttarANi' / jAtizabdaH sAdRzyavacanaH / uttarasadRzAni jAtyuttarANi uttarasthAnaprayuktatvAt / uttarasadRzAni jAtyuttarANi / jAtyA sAdRzyenottarANi jAtyuttarANi / tAni ca samyagghetau hetvAbhAse vA e pramANe vaidharma dAMtAbhAsamAM vyatireka na maLavAthI tenA AThe bhedomAM avyatireka doSa Ave che.] 60 parArthanumAnanAM nirUpaNanI hada pUrI thaI have tenA saMbaMdhI dUSaNa darzAve che. nAntarIyakaanivAryarUpe joDAyela, eTale ke parArthanumAnamAM ja A doSono saMbhava che. zuddha anumAnamAM bhale A dUSaNa na hoya, paraMtu A badhAnI parArthAnumAnamAM ja saMbhAvanA rahelI che, mATe tenA nAjorIka kahyA che. sAdhananAM doSone pragaTa karavA te dUSaNa II 28 | 61. sAdhana == parAthanumAnanAM asiddhatA virUddhatA vagere doSo je pahelAM kahyAM che, temane pragaTa karanAra vacana dUSaNa kahevAya che. uttara sUtra (29)mAM abhUtanuM grahaNa karavAthI ahIM bhUta-sadbhata doSone pragaTa karavA te dUSaNa che, ema siddha thayuM raTa. 62 dUSaNanuM lakSaNa darzAvavAthI dUSaNAbhAsanuM lakSaNa sahaja samajAya evuM che. paraMtu tenA bhedanuM pratipAdana karavA sArU tenuM lakSaNa kahe che... avidhamAna doSonuM ubhAvana javuM dUSaNAbhAsa che. teone jAtyuttara paNa kahevAya che. ra9ll 63 avidyamAna sAdhana doSonuM pratipAdana karanArA te adUSaNa che, chatAM paNa dUSaNa jevAM pratibhAsita thAya te dUSaNAbhAsI temane jAtyuttara paNa kahe che. jAtizabda saMdezatAno vAcaka che. uttaranA sthAne prayoga karAyela hovAthI uttara sadeza- jAtyuttara kahevAya che. athavA jAti- sadezatAnAM kAraNe jemane uttara rUpa samajI levAya te jAtyuttara- eTale je prayoga uttararUpe na hoya paNa uttara jevo dekhAya te jAtyuttara, ema sadeza arthamAM jAti 1 bhUtAdoSa0-De0 / 2 saMjJAzabdo'yam /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/2 231 vAdinA prayukta jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyANi pratyavasthAnAnyanantatvAtparisaMkhyAtuM na zakyante, tathApyakSapAdadarzitadizA sAdhAdipratyavasthAnabhedena sAdharmyavaidhotkarSApakarSavAvarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNAhetvarthApatyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamarUpatayA caturviMzatirupadarzyante / 64. tatra sAdharmyaNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnam-nityaHzabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAsti vizeSa heturghaTasAdhAt kRtatvAdanityaH zabdo na punarAkAzasAdhAnniravayavatvAnnitya iti (1) / zabda che. jyAre vAdIe samIcIna hetu ke hetvAbhAsano prayoga karyo hoya tyAre jaldIthI taratamAM te hetumAM vAstavamAM zu doSa che? te na jaNAyo-sUjyo; tethI hetu sarakhA dekhAtA hoya temano jema tema prayoga karI, hetanuM khaMDana kare. AvAM nirasana sthAnanAM prakAra anaMta hovAthI gaNavA zakya nathI. eTale ke temanI koI niyata saMkhyA nathI. chatAM paNa kANAda (naiyAyika-vaizeSike) darzAvela dizA anusAra sAdharya-samA Adi pratyavasthAna-nirasana sthAnanAM bhedathI temanAM 24 prakAra che. 1. sAdhacce samA. 7. vikalpa samA. 13. anutpatti samA. 19. upapatti samA. 2. vaidharma samA. 8. sAdhya samA. 14. saMzaya samA. 20. upalabdhi samA. 3. utkarSa samA. 9. prApti samA. 15. prakaraNa samA. 21. anupalabdhi samA. 4. apakarSa samA. 10. aprApti samA. 16. ahetu samA. 22. nitya samA 5. varya samA. 11. prasaMga samA 17. arthApati samA. 23. anitya samA 6. avarya samA. 12. pratidaSTAntasamA 18. avizeSa samA. 24. kArya samA 64. sAdharmasamA(1) - sAdharma batAvI vAdInA sAdhanano nirAsa karavo te. jema "zabda, anitya che, kRtaka hovAthI" ghaTanI jema, vAdIe Avo prayoga karyo chate sAdharma prayogathI ja teno nirAsa karavo. "zabda nitya che niravayava hovAthI," AkAzanI jema, ahIM evo koI vizeSa prayojaka hetu jovA nathI maLato ke jethI ghaTanI samAna kRtaka hovAthI zabda anitya hoya, to AkAzanI samAna niravayava hovAthI nitya na hoya? Ama samratipakSa ubho thavAthI mULa anumAna bAdhita thAya che. ahIM kRtaka hetunuM khaMDana karavAnuM sAcuM zAstra-zastra mImAMsakanA hAthamAM AvyuM nahi eTale Avo prayoga karyo, tAtvoSThAdinA prayatnajanya hovAthI zabda kRtaka tarIke prasiddha ja che. [ahIM jaine uttara Ape che ke zabdamAM tame niravayavatva hetu mUko cho te che ja nahIM, kAraNa ke bhASAvargaNA ja zabda rUpe che ane te to anaMtAnaMtapradezanI banelI hoya che, mATe pakSAsiddha doSa Ave, ane dAMta sAdhyavikala che, kAraNa ke AkAza paNa anaMtapradezI che, tethI niravayavatvadaSTAMtamAM nathI. vaLI jJAna niravayava che, chatAM anitya to che ja, mATe tamAro hetu nitya-sAdhyathI bhinna sAdhyAbhAva-anityamAM rahI 1-0kAryasatya taa0|2 jainaH uttaraM bUte niravayavatvaM pakSAsiddhaM sAdhanavikalazca dRSTAntaH, jJAnenAnaikAntiko'pi /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 /2/1/29 pramANamImAMsA vaidharmyeNa pratyasthAnaM vaidharmyasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAdityatraiva prayoge sa eva pratiheturvaidharmyeNa prayujyate nityaH zabdo niravayavatvAt, anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSaheturghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo na punastadvaidharmyAnniravayavatvAnnitya iti / utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI / tatraiva prayoge dRSTAntadharmaM kaJcit sAdhyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayuGkte - yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrtto'pi bhavatu / na cenmUrtto ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati (3) / apakarSastu ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTa evaM zabdopyastu / no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarSatIti (4) / varNyavarNyAbhyAM pratyavasthAnaM varNyavarNyasame jAtI / khyApanIyo varNyastadviparIto'varNyaH / tAvetau javAthI anaikAntika doSa Ave che. (jJAnae guNa hovAthI tenA avayava na hoya)] (2) vaidhaAsamA - zabdamAM kRtakatvarUpe ghaTanuM sAdharmDa che, tema niravayavatvarUpe ghaTanuM vaidharmsa paNa che ja, tevA vaidharmane laIne vaidharmsavisadezatA batAvI hetuno nirAsa karavo. jema ke "zabda anitya che,kRtaka hovAthI jema ghaTa, Avo prayoga karatA teja uparokta virodhI hetuno vaidharmI rUpe prayoga karavo. "zabda nitya che, niravayava hovAthI" je nitya nathI hotuM te niravayava nathI hotuM, eTale ke je anitya hoya te sAvayava jovA maLe che, jema ghaTAdi. Ama sAdhya-sAdhanano abhAva laine dRSTAMta Apela hovAthI vaidharmsa thAya che. ahIM, evo koI vizeSa hetu nathI ke ghaTanI samAna kRtaka hovAthI zabda anitya che. to tenI jema zabda ghaTathI viparIta niravayava hovAthI nitya na hoya ? [ ahIM paNa jJAnanI sAthe anaikAntika che, jJAna nitya nathI chatAM niravayava to che ja. ] 3. utkarSa samA - utkarSa-adhikatA darzAvI hetuno nirAsa karavo te, pUrvanAM ja prayogamAM dRSTAMta sapakSanAM koIka dharmanuM sAdhyadharmI--pakSamAM ApAdAna karatA utkarSasamA jAtino prayoga thAya che-"zabda anityaH kRtakatvAt ghaTavat" ahIM sapakSa-ghaTano dharma mUrttatva, tene pakSa-zabdamAM Aropita karavo. jo ghaTanI samAna kRtaka hovAthI zabda anitya che, to ghaTanI samAna mUrta paNa hovo joie. jo mUrta nathI to ghaTanI jema anitya paNa na ho. 4. apakarSa samA -apakarSa nyUnatA darzAvI hetuno nirAsa karavo. ghaTa kRtaka chato azrAvaNa che-- zrotragrAhya nathI, to zabda paNa azrAvaNa hovo joie. jo ghaTanI samAna azrAvaNa na hoya to anitya paNa na hovo joie. utkarSasamAmAM eka navA dharmano umero karavAnI Apatti darzAvI, jyAre ahI zrAvaNa dharmane ocho karavAnI Apatti darzAvI, mATe apakarSasamA jAti kahevAya. 5. varjya samA - sAdhyadharma ane dRSTAMtadharma samAna hovA jarUrI che. tethI sAdhya dharma varNa= kahevA yogya arthAt asiddha hovAthI siddha karavA yogya che, to dRSTAMta dharma paNa asiddha hovo joIe ane tethI varNa hovo joIe. sAmAnyathI sAdhyadharma varNa hoya che ane dRSTAMta dharma avarNa hoya che. Ama dRSTAMtadharmane 1 atrApi jJAnenAnaikAntikaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/29 233 vAvaNya? sAdhyadRSTAntadharmI viparyasyan vAvarNya same jAtI prayukta-yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdirna tAdRgghaTadharmoM yA dagghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti (5-6) / dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH yathA kRtakaM kiJcinmRdu dRSTaM rAGkavazayyAdi, kiJcitkaThinaM kuThArAdi, evaM kRtakaM kiJcidanityaM bhaviSyati ghaTAdi kiJcinnityaM zabdAdIti 7 / sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH / yathA-yadi yathA ghaTastathA zabdaH, prAptaM tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti / zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyobhavatu / tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAtsutarAmadRSTAnta iti 8 / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prAptyaprAptisame jAtI / yathA yadetat kRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatki prApya sAdhayatyaprApya vA ? / prApya cet, dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati, na sadasatoriti / dvayozca sattvAt kiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA ? (9) / aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGgAditi (10) / varyano prasaMga devA pUrvaka khaMDana karavuM te varyasamAjAti. 6. avaryasamA - tenAthI viparItanuM ApAdAna karavuMH jo daSTAMtadharma svayaMsiddha hovAthI varya nathI to sAdhyadharma paNa svayaMsiddha ja hovo joIe. jema ke ghaTamAM rahelo kRtakatva dharma kuMbhArAdithI janya tarIke prasiddha che. to zabdano kRtakatva dharma paNa prasiddha hovo joIe. paNa zabdano kRtakatvadharma oSThatAla vi.thI janyatarIke hajI asiddha avasthAmAM che. A rIte sAdhyadharmane avaryano prasaMga ApavApUrvaka khaMDana karavuM te avaryasamAjAti. tenu kahevu A pramANe che ke sAdhya dharma ane dAMtadharma samAna hoya to ja daSTAMta dharma sAdhyadharmane siddha karavA samartha bane, paNa ahIM to sAdhyadharma kRtakatva asiddha che ane dAMtadharma kRtakatva siddha che. mATe sAdhyadharma ane dRSTAMtadharma baMne viparIta hovAthI daSTAMtadharma sAdhyadharmane siddha karavA samartha nathI. 7. vikalpa samA dharmAntaranAM vikalpathI nirAsa karavo te, jema kRtaka padArtha koIka mRdu hoya che. jema rAMkava-mRgacarmanI zayyA vagere ane koI kaThina hoya che kuhADI vagere. eja rIte koIka kRtaka padArtha anitya paNa haze, jema ghaTAdi, ane koI nitya paNa haze, jema zabda vagere emAM zuM vAMdho? mRdu ane kaThina evA dharmAntarano vikalpa ubho karI nitya-anityanAM vikalpanuM ApAdAna karavAmAM AvyuM. 8. sAdhya samA sAdhya sAthe samAnatA batAvI nirAsa karavo te. jo jevo ghaTa che tevo ja zabda che, to teno artha e nIkaLyo che ke jevo zabda che tevo ja ghaTa che. ane tethI je zabda sAdhya che, to ghaTa paNa sAdhya hovo joIe. ema thatAM sAdhya (ghaTa) sAdhyanuM dAMta na banI zake. kA.ke. siddhane ja dRSTAMta banAvAya. jo jevo ghaTa tevo zabda na hoya to vilakSaNa thavAthI sutarAM adRSTAMta banaze. 9. prApti samA, 10. aprApti samA : prApti ane aprAptino vikalpa ubho karI detuno nirAsa karavo te, jemakeH je A kRtakatvane te sAdhana tarIke mUkyuM che. to zuM te kRtakatva sAdhyane prApta karIne tenI siddhi karI Ape che, ke sAdhyane prApta karyA vagara? jo "prApta-karIne siddhi karI Ape che" e pakSano svIkAra karazo to 1 sAdhyadharmadRSTAntadharmayovaidhaya'mApAdayan / 2 vayena sAdhyadharmeNa dRSTAntasyAvarNyabhUtasya samatAkhyApane na dRSTAntatvaM syAditi varNyasamA jAtiH / 3 avayaMpadRSTAntAvaSTambhena sAdhanasyA'varNyarUpatvamAyAtamityavarNyasamA jAtiH / 4 yAdRk ca gha0-mu-pA0 /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 /2/1/29 pramANamImAMsA atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAti / yathA yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM kRtakatva idAnIM kiM sAdhanam ? / tatsAdhane'pi kiM sAdhanamiti ?(11) / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTavadityukte jAtivAdyAha-yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTam, kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi / je padArtha vidyamAna hoya tenI prApti saMbhavI zake che.paraMtu eka satu hoya ane eka asat tuccha-avidyamAna hoya, temanI bIjo padArtha prApti karI na zake. jema hAtha Tebala upara vidyamAna vastune ja pakaDI zake, avidyamAnane nahIM. eTale tamAre sAtha-sAdhana bannene vidyamAna-hayAta tarIke siddha mAnavAM paDaze. have jo bane hayAta che, to pachI baMne sarakhA hakadAra hovAthI koNa konuM sAdhana ane koNa konuM sAdhya? have jo bIjo pakSa mAnazo ke kRtakatva hetu sAdhyane prApta karyA vinA ja siddha kare che, to te kahevuM ajagatu che. prApta karyA vinA koI koIne siddha karI na zake. [ghaDIyALanI cAvI prApta karyA-pakaDayA vagara bharI zakAtI nathI. eTale jo prApta karyA vagara koIne kArya siddha karanAra mAnIe to atiprasaMga thaze moDhAmAM bhojana nAMkhyA vinA tRpti thavAnI Apatti Avaze. eTale ke gAmane pAmIne te rAjI-khuza thayo to pote paNa siddha hato ane gAma paNa siddha avasthAne pAmeluM hatuM to tene pratyakSa pramANathI pAmI zakyA ne pAmyA to khuza thaI zakyA, gAmane pAmyA vinA khuza na thAta. gacchati kriyA vakhate gAma sAdhyamAna avasthAmAM che, kAraNa ke hajI sudhI gamanathI tene hastagata karavAmAM nathI AvyuM, jyAre "gata" ema siddha avasthAmAM Avaze tyAre ja te prApta thaze. koI paNa kriyAnI be avasthA hoya che, eTale jJAnanI paNa sAdhya-siddha be avasthA hoya che. sAdhyane pAmIne eTale ke asiddhane to pAmI na zakAya, mATe prathamathI koI pramANathI te siddha avasthAne prApta thayela padArtha hoya te sAdhana dvArA siddha karavA jAo cho to pachI hetu jema pratyakSa siddha hovAthI sAdhya banatuM nathI. tema sAthe paNa pramANa siddha ja che to te paNa sAdhya banI na zake. athavA paraspara baMne siddha hovAthI hetune paNa sAdhyathI siddha karI levAya, evuM banI jaze. athavA siddha rUpe bane tulya baLavALA che, to bane sarakhA bhaNelA vidvAna paMDita tarIke siddha che. to koNa kone bhaNAve e kahI na zakAya. paMratu eka hajI bhaNato hoya "te paM. pAse bhaNI rahyo che" ema kahI zakAya.] 11. prasaMga samA atiprasaMganuM ApAdAna karI hetuno nirAsa karavo. jema jo zabdane anitya siddha karavA kRtakatva hetuno prayoga karavAmAM Avyo che, paNa kRtakatvanI zabdamAM siddhi karavA mATe kayo hetu? vaLI kRtakatva siddhi mATenA hetune siddha karanAra hetu kayo? Ama hetune siddha karavAnI laMgAra lagADI sAdhyane siddha karavAnuM aTakAvI devAmAM Ave che te prasaMgasamA. [atiprasaMga-ativyAtikisI niyama yA siddhAMta kA anucita vistAra (saMhi)]. 12. pratidaSTAMta samA virodhI dAMta dvArA hetuno nirAsa karavo te. jemake : "zabda anitya che. prayatnajanita hovAthI jema ghaTa" e pramANe vAdIe kahyuM hoya tyAre prativAdI kahe ke - jema ghaDo prayatna janita hoi anitya jovA maLe che. tema vyatireka virodha dRSTAMta AkAza nitya hovA chatAM prayatnajanita jovA maLe che. kAraNa ke kuo khodavAno prayatna karatA AkAza-avakAzano upalaMbha thAya che. ahIM prayatnajanita hetu
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/29 na cedamanaikAntikatvodbhAvanam, bhaDgayantareNa pratyavasthAnAt ( 12 ) / anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamA jAtiH / yathA anutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate ? / tadevaM hetvabhAvAdasiddhiranityatvasyeti ( 13 ) / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiH pUrvamudAhRtA saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / yathA kiM ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabda uta tadvaidharmyAdAkAzasAdharmyAdvA niravayavatvAnnitya iti ? (14) / dvitIyapakSotthApanabuddhyA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati / 'tatraiva anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge - nityaH zabdaH zrAvaNatvAcchabda 'tvavaditi udbhAvanaprakArabhedamAtre sati nAnAtvaM draSTavyam (15) / 235 sAdhya, sAdhyAbhAva bannemAM rahevAthI hetumAM anaikAntikatvano bhAsa thAya che, paraMtu tenuM udbhAvana karI zakAtuM nathI. kAraNa ke vyabhicAra doSa mATe hetunuM sAdhya-sAdhyAbhAva bannemAM hovuM jarUrI che. tenA AdhAre tenuM udbhAvana karavAmAM Ave che, jyAre ahIM to hetu pakSa sapakSamAM nizcita che. vipakSamAM jovA paNa maLato nathI. paraMtu mAtra A to khoTo tukko mUkavAmAM Avyo che. hakIkatamAM AkAza tyAre navuM nathI banatuM, mAtra mATI dUra thavAthI evo bhAsa thAya che. anaikAntika doSa satyadoSa che. eTale "na cerda" A koI vAstavika rIte anaikAntika doSa nathI. jyAre A to mAtra "bhagnyataraNa'- bIjIrIte chaTakavA mATenI bArI che, ke vAdIne guMcavaNamAM pADavAnI rIta che. 13. anutpatti samA -anutpatti batAvI hetuno nirAsa karavo te jemake : jyAre zabda nAmano dharmI utpanna thayelo nathI. tyAre kRtakatva dharma kayAM rahe che ? eTale te nathI hoto. e pramANe hetuno abhAva hovAthI anityatva sAdhyanI siddhi thatI nathI. 14. saMzayasamA- pahelA je sAdhaAsamA ane vaidhaAsamA jAti kahI. teno saMzaya pUrvaka upasaMhAra karatA saMzayasamAjAti kahevAya. jema ghaTanuM sAdharmDa evuM kRtakatva zabdamAM hovAthI zabda anitya che ke ghaTanuM vaidharma hovAthI athavA AkAzanuM sAdharmsa evuM niravayavatva zabdamAM hovAthI zabda nitya che ? A ekano paNa nirNaya thaI zakato nathI, ema A kathanathI vAdIne saMzayamAM pADe che. 15. prakaraNa samA -bIjo pakSa ubho karavAnI buddhithI prayoga karAtI te sAdhaZsamA ke vaidhammesamA jAti ja prakaraNasamA thai jAya che. jemake : "zabda anitya che, mRtaka hovAthI jema ghaDo, Avo prayoga karatAM jAtivAdI kahevA lAge che, ke "zabda nitya che, zrAvaNa--zravaNa grAhya hovAthI" zabdatvanI jema, sAdhyadharmathI viziSTa dharmI e pakSa kahevAya che, have ahIM sAdhyadharma badalI levAthI bIjo pakSa ubho thAya che. sAdhaAsamAmAM paNa dRSTAMta dharmInA sAdharmsathI te dharmImAM rahela nityatva vagere dharmInI Apatti pakSamAM ApavAmAM Ave che. jyAre ahIM to sIdho hetu ja badalI nAMkhyo. ema vAta to enI e ja che. paraMtu doSanuM udbhAvana karavAnI paddhati bhinna bhinna che. tyAM AkAzanI jema niravayava che mATe nitya mAnavo paDaze, jyAre ahIM sIdhuM kahe che ke zabda nitya mAnavo paDaze kAraNa ke zrAvaNa che, eTale tyAM dRSTAMtagata sAdharmanA AdhAre nitya batAvAmAM Avela che, ahIM 1 tathaivAni0 De / 2 jainaM prati dRSTAntaH sAdhyavikalastena hi zabdatvasya nityAnityatvasyAbhyupetatvAt vyAptirapyasiddhA / 3 udbhAvanaM | |2-sh
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 /2/1/29 pramANamImAMsA traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthAnamahetusamA jAtiH / yathA hetuH sAdhanam / tat sAdhyAtpUrvaM pazcAt saha vA bhavet ? / yadi pUrvam, asati sAdhye tat kasya sAdhanam ? / atha pazcAtsAdhanam, pUrvaM tarhi sAdhyam, tasmiMzca pUrvasiddhe kiM sAdhanena ? / atha yugapatsAdhyasAdhane, tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti (16) / arthApattyA pratyavasthAnamarthApattisamA jAtiH / yadyanityasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdaH, arthAdApadyate nityasAdharmyAnnitya iti / asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdharmyaM niravayavatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti 17 / avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yathA yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSa: prasajyata iti 18 / to pratipakSa hetu ApI sAdharmsa dRSTAMtadvArA puSTi karavAmAM Ave che. vaLI jainone prati A dRSTAMta sAdhya vikala paNa che, kAraNa ke jaino to zabdatvane paNa nityAnityamAne che eTale "yatra zrAvaNatve taMtra nityasvaM" AvI vyApti ja siddha thatI nathI. zabdatva A zabdanuM svarUpa sahabhAvI paryAya che, eTale bhASAvargaNA bhedAya che, tyAra pachI TUMka samayamAM tenuM zabdasvarUpa nAza pAme che, mATe anitya che, ane pudgala dravyanI apekSAe nityapaNa che, kA.ke. pudgala dravyano zabda paryAya che, paNa mULa dravya sadA TakavAvALuM che, ane paryAya kathaMcita abhinna hovAthI te paNa nitya kahevAya che. 16. ahetu samA - hetunI traikAlika anupapatti darzAvI teno nirAsa karavo. jemake hetu eTale sAdhana. to te sAdhana sAdhyanI pahelAM hoya ke pAchaLathI hoya ke sAthe ja hoya che ? jo pahelA hoya ema kahezo to sAdhya ja hAjara na hovAthI te konuM sAdhana banaze ? jo "sAdhana pAchaLathI hoya che" ema mAnazo to eno matalaba e thayo ke sAdhananI pahelAM ja sAdhya vidyamAna che. to pachI sAdhananI zI jarUra ? have jo kahezo ke sAdhya sAdhana eka sAthe ja hoya to gAyanA DAbA jamaNAM ziMgaDAnI jema banne vacce sAdhya sAdhana bhAva ghaTI zakato nathI. 17. arthApitta samA - arthapatti dvArA nirAkaraNa karavuM te arthApatti samAjAti. jema jo anityanuM sAdharmsa evuM kRtakatva hovAthI zabda anitya che. AnA uparathI A paNa kahI zakAya ke nityanuM sAdharma hovAthI nitya kahevAze. nitya AkAzanI sAthe zabdanuM niravayavatva rUpe sAdharmsa che ja. ahIM paNa doSane udbhAvana karavAmAM ja mAtra phera che. ahIM sAdharmasamAmAM dRSTAMtanA dharmanI samAna dharma pakSamAM batAvI anumAna dvArA tene nitya siddha karavAmAM Avatu hatuM. jyAre ahIM to sIdhI arthApatithI ja zabdane nitya siddha karAya che. "anitya ghaDA jevuM kRtakatva zabdamAM che" A vAkya uparathI ApaNane arthavazAt evo khyAla AvI jAya ke zabda paNa anitya che. jema ke - "devanI jema AnI paNa AMkha pharakatI dekhAtI nathI". A kathanathI arthavazAt "A paNa deva che" evo khyAla Ave che. sAdhaAsamAmAM spaSTa kathana karavAmAM Ave che, jyAre ahIM arghApattithI samajI levAnuM che. 18. avizeSa samA -vizeSatAnAM abhAvanuM ApAdana karI nirAsa karavo. jema zabda ane ghaTanA kRtakatvane eka ja dharma mAnatA ho to, samAnadharmanAM yogathI bannemAM koI vizeSatA--phera nahIM rahe, jema A banne padArthamAM vizeSatA nathI. tema badhA padArthamAM vizeSatAno abhAva thai jaze. (kA. ke. sarva padArthamAM padArthatva / sattva vagere amuka dharmanuM sAdharmsa che ja.) 1 tasmin pUrvaM siddhe De0 / 2 -0dbhAvanaM pra0De0 / 3 atra pUrvoktamevottaram /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/29 237 upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / yathA yadi kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvam, niravayavatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati ? / pakSadvayopapattyA'nadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam 19 / ___ upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAditi prayukte pratyavatiSThate-na khalu prayatnAntarIyakatvamanityatve sAdhanam, sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate / upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinA'pi vidyudAdAvanityatvam / zabde'pi kvacidvAyuvegabhajyamAna-vanaspatyAdijanye tathaiveti 20 / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / yathA tatraiva prayatnA-nantarIyakatvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI-na prayatnakAryaH zabdaH prAguccAraNAdastyevAsAvAvaraNayogAttu nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnnAstyeva zabda iti cet, 19. upapatti samA upapatti dvArA nirAkaraNa karavuM te, jema jo kRtakatvanI upapattithI zabda anityache. arthAt jo anitya na hoya to kRtakatva anupapana thaI jAya (ghaTe nahI), to niravayavatvanI upapattithI nitya kema na hoya ? ema be pakSanI upapatti thavAthI anadhyavasAya-anizcitamAM aMta Ave che paryavasAna aMta vivakSita thAya che. ahIM paNa udbhAvanamAM ja bheda che, kRtakatva ghaTatuM hovAthI anitya kaho cho, niravayavatva ghaTatuM hovAthI nityapaNa kahI zakAya. eTale sAdharmasamAnI jema dekhaMtano AdhAra lIdhA vinA upapattinA AdhAre ja Apatti ApavAmAM AvI che. jyAre be virodhI vAta ubhI thAya, tethI bhAI eka paNa vAtano nizcaya karI zakatA nathI. 20. upalabdhi samA - upalabdhi dvArA nirAkaraNa karavuM te, jema "zabda anitya che, prayatnajanita hovAthI" ema vAdIe prayoga karyo chate jAtivAdI kahevA lAge ke prayatnajanitatva anityatvane siddha karavAmAM sAdhana nathI, sAdhanato tene ja kahevAya ke jenA vinA sAdhya upalabdha prApta na thaI zake. jyAre ahIM to prayatna vinA paNa vijaLI vi.mAM anityatva upalabdha thAya che jovA maLe che, ane vaLI kyAMka pavananA vegathI TUTatA jhADa vi. (nA pAna)thI avAja-zabda ubho thAya che, tyAM prayatna kyAM che? tathati -prayatna vinA ja te janya che. ahIM javAbamAM A rIte samAdhAna karI zakAya che. A to "dhUmavinA paNa vaddhi upalabdha thAya che" AvuM kahevuM tenI jema ajugatuM ja che, ame ema kahIe chIe ke prayatna janita zabda te anitya che, ame AvuM thoDuMka kIdhu che ke anitya prayatnajanya ja hoya, vaddhi sAthe dhUma hoya ja. 21. anupalabdhi samA : anupalabdhi darzAvI nirAsa karavo te. anumAnamAM ja jema pUrvanA prayatnajanita hetuno prayoga karatA jAtivAdI kahe zabda prayatnanuM kArya nathI, uccAraNanI pahelAM paNa vidyamAna hoya ja che. paraMtu AvaraNanAM kAraNe tenI upalabdhi thatI nathI. zaMkAkAra AvaraNa upalabdha thatuM nathI. tyAre paNa zabda upalabdha thato nathI, mATe uccAraNa pahelA zabda 2-0cevAla- 1 2 zera mA - 1
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 /2/1/29 pramANamImAMsA na, AvaraNAnupalambhepyanupalambhasadbhAvAt / AvaraNAnupalabdhezcAnupalambhAdabhAvaH / tadabhAve cAvaraNopalabdhe vo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguccAraNAdagrahaNamiti prayatnakAryatvAbhAvAnnityaH zabda iti'21 / / nathI. rAtre aMdhakAranuM AvaraNa upalabdha-jovA maLe che, tethI to ema kahI zakAya ke ghaTAdi che kharA,paNa aMdhakArathI AvarAI gayA hovAthI dekhAtA nathI. paraMtu dhoLA divase aMdhakAra ke vastrAdi vigere koI paNa jAtanuM AvaraNa jovA maLatu na hoya ane tyAM ghaTAdi na dekhAya to pachI tyAM ghaTAdino niSedha ja karavo paDe ne ! samAdhAna : AvaraNanI je anupalabdhi che, te sva viSayaka paNa che, eTale anupalabdhi potAnI anupalabdhimAM paNa hetu che, sAvarakupananupaAtAvAn - AvaraNanI anupalabdhimAM paNa anupalambha rahelo che, tethI AvaraNanI anupalabdhino upalakSma na thAya. eTale AvaraNanI anupalabdhi = gerahAjarInuM bhAna na thavAthI AvaraNanI anupalabdhi = gerahAjarIno abhAva siddha thAya che, tadabhAve = anupalabdhino abhAva siddha thatA AvaraNanI upalabdhino saddabhAva siddha thaI jAya che. jema ghaTAbhAvanuM bhAna na thatA ghaTano sadbhAva siddha thAya che. ethI ja mATImAM daTAyelA mULIyuM, khIllo, pANI vagere dekhAtA nathI, paNa che to kharA ja. tema uccAraNanI pahelA zabdanI anupalabdhi AvaraNanI upalabdhithI karAyela che. eTale mATI nAmanuM AvaraNa dekhAya che mATe mULa vagere dekhAtA nathI. tema zabda nathI jaNAto tenuM kAraNa paNa AvaraNa che. ema zabda prayatnanuM kArya na hovAthI nitya che. 22. nitya samA sAthe dharmamAM nityatA ane aniyatAnAM vikalpa' dvArA zabdamAM nityatAnuM 1 anottaram-pratyayabhedabheditvAt a?) prayatnAnantarIyakatvaM vivakSitazabdasya siddhameva dravyatva (?)prayatnena zabdo vivakSito janyata eva na tu vyjyte| 1 zaMkAkAra : duniyAmAM vastu je prathamathI hAjara hoya tenA mATe mAtra AvaraNa haTAvavuM paDe che, AvaraNa dUra thatA te vyakta jovA maLe che. jema bhUmimAM pANI raheluM che, paraMtu jyAM sudhI phUo nA khodIe tyAM sudhI ApaNane pANI nathI maLatuM, paNa ATalA mAtrathI "bhUmimAM pANI nathI" evuM nA kahI zakAya, kAraNa ke kUvA khodavAno yatna karanAra puruSa mAtra mATIne dUra haTAvavAnuM kAma kare che. tenA sAdhano meLavI e mUo khode che, paraMtu pANIne pedA karavAnA sAdhano meLavI tene pedA karato jovAto nathI, eno matalaba pANI to che ja mAtra mATInuM AvaraNa dUra karAya che. basa AkAzanA khUNe khUNe zabda che ja, koika sAdhana vizeSathI tene pragaTa karAya che, jema reDiyo dvArA eka puruSa yu.pI.mAM beTho je samAcAra sAMbhaLe che ane te vakhate bIjo puruSa ema.pI.mAM che teNe jyAM sudhI reDiyAnI svIca ona nathI karI tyAM sudhI kazuM saMbhaLAtuM nathI, jevI ona kare tarata ja tevA ja samAcAra saMbhaLAvA lAge che, have bolo A zabdo upalaMbha nahotA thatA tyAre paNa hAjara hatA ke nahIM? jo hAjara nahotA to bAjumAM dhIme AvAje reDiyo sAMbhaLanArane paNa upalabdha na thAta, paNa tene thAya che, paNa tame pragaTa karavA yatna na karyo, mATe tamane saMbhALAyA nahIM. AvaraNa dUra thatA dareka ThekANethI zabda saMbhaLAya che yu.pI. thI zabda uDIne ahIM madhya pradezamAM AvatA nathI, nahIMtara tyAM saMbhaLAvAnuM baMdha thaI jaze.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/29 239 sAdhyadharmanityAnityatvavikalpena zabdanityatvApAdanaM nityasamA jAtiH / yathA anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA nityA veti ? / yadyanityA, tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA apAyAnnityaH zabdaH / athAnityatA nityaiva, tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzrayasyAnupapattestadAzrayabhUtaH zabdo'pi nityo bhavet, tadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda iti 22 / sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH / yathA ghaTena sAdharmyamanityena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate, tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva ApAdana karavuM te. jema "zabda anitya che". evI pratijJA karatAM jAtivAdI vikalpa' kare ke tame je zabdanI anityatA kaho cho te anityatA anitya che ke nitya che ? jo anitya che to te anityatA avazya nAza pAmavAnI ane anityatA nAza pAmavAthI zabda nitya banI jaze. have jo anityatA nitya ja che to paNa zabdano anityatA nAmano dharma nitya hovAthI ane te dharma Azraya vinA rahI zakato na hovAthI teno AzrayabhUta zabda paNa nitya ja hovo joie. jo teno AzrayabhUta zabda anitya hoya to teno dharma nitya na hoi zake. ema banne rIte zabdanI nityatA ja siddha thAya che. 23. anityasamA : sarvabhAvonI anityatAnuM ApAdAna karI hetuno nirAsa karavo te. jema jo 10 tyaiva na tathA0 -De0 / 2 vinazvarasvabhAvAyAmanityatAyAM nityAnityatvakalpanA na ghaTata eva anyathA kRtakatvasyA'pi kRtakatvaM pRcchyatAm / ahIM jaino uttara ApI zake che--vivakSita zabdamAM nimittanA bhede pheraphAra dekhAya che, mATe tenuM prayatnAnantarIyakatva siddha thAya che, dravyanA prayatnathI vivakSita zabda pedA karAya che. paraMtu pragaTa karAto nathI. jo zabda prathamathI taiyAra ja hoya to pheraphAra na thAya. jemake ghaDo pahelethI taiyAra hoya to upara coTADelI mATI kADhI levAthI dekhAvA lAge; paNa emAM bIjo koI pheraphAra na saMbhave. hakIkatamAM jevo AkAra ApavAno hoya te rIte kuMbhAra yatna kare che. kALI mATI hoya to kALo bane ityAdi pheraphAra je navesarathI banAvavAnuM hoya to ja saMbhave. ema zabda jo taiyAra mAla hoya to tIvra maMdatA, tIkSNatA, karkazatA vi. pheraphAro tete nimittathI jovA maLe che te jovA ja na maLe. kAgaDAnA tAluoSThanA nimittathI zabda pedA karAya tyAre karkazatA Ave, koyalanA nimittathI madhuratA Ave che. kAMi zabda pahelethI taiyAra ja hota to Avo pheraphAra zakya nathI. - alyA bhAi ! jyAM sudhI AkAzavANImAM jai koi zabda bolyo na hota to reDIyothI paNa kone zabda saMbhaLAya ? phonamAM kazuM na bole to bhUMgaLu hAthamAM levA chatAM kyAM kazuM saMbhaLAya che. mATe vaktAnA yatnathI pahelA bhASAvargaNA grahaNa karI zabda pedA karAya che, tenI sthiti aMtarmuhUtta hovAthI ane pudgala rUpa hovAthI teja zabdone saMgrahI levAya che ane yaMtra vizeSathI dhakko mArI dUra sudhI mokalI zakAya che. te zabdo reDiyomAM Ave che ane svIca ona kare eTale saMbhaLAya paNa prathama to zabda pedA thAya ja che, pArsalamAM mokalelI vastuto kholyA vagara na dekhAya, tema reDiyo taraMgamAM chupAvelA zabdo svIca ona karyA vinA na saMbhaLAya. TI-2+1 vinazvara svabhAvavALI anityatAmAM nitya anityanI kalpanA ghaTatI ja nathI, ghaTAvavI yogya nathI. nahIMtara kRtakatva mATe paNa prazna thaze ke / karo ke zuM kRtakatva e kRtaka che ke akRtaka che ? kRtaka jo kRtaka hoyato anitya banI javAthI zabdamAM sadAkALa Take nahI, tema thatA mRtaka dharmanA abhAvamAM zabda anitya nahIM banI zake. akRtaka mAnazo to je kRtakatva zabdamAM rahe che tene nitya mAnavuM paDaze. [ kA.ke. akRtaka padArtha kSaNa bhaMgura na hoya to nitya jovA maLe che. meru parvata vagere zAzvatA padArtha koIthI banAvelA nathI to nitya ja che ne. (nitya = zAzvata, sadAkALa vidyamAna rahenAra) ] to pachI teno Azrayazabda paNa nitya mAnavo paDaze. AvI badhI kalpanA ajugatI che, anyathA eTale AvI vikalpa kalpanAnI jALa ramatA rahezo to duniyAmAM kazu ja niyatarUpe kahI zakAze nahIM-vyapadeza karI zakAta ja nahIM.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 |2/1/29 pramANamImAMsA kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthAntarANAM tathAbhAve'pi nAnityatvam, tarhi zabdasyApi tanmA bhUditi / anityatvamAtrApAdanapUrvakavizeSodbhAvanAccAvizeSasamAto bhinneyaM jAtiH 23 / prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAhaprayatnasya dvairUpyaM dRSTam-kiJcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdi, kiJcitsadevAvaraNavyudAsAdinA'bhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlAdi, evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatnena zabdo vyajyate janyate veti saMzaya iti / saMzayApAdanaprakArabhedAcca saMzayasamAtaH kAryasamA jAtibhidyate 24 / ___ 65. tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye'pyasaGkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatirjAtibhedA ete drshitaaH| anitya ghaTanI sAthe sAdhAryuM hovAthI zabdane anitya kahetA ho to ghaTanI sAthe badhA padArthonuM koIka jAtanuM sattAdhirUpe sAdharma raheluM ja che. tethI teo paNa anitya banI jaze / mAnavA paDaze. have jo anya padArthomAM sattva vigerethI sAdharma hovA chatAM te AkAzAdi badhuM anitya nathI, to zabda paNa anitya na ho / na thAo. pUrvokta 18mI avizeSasamAjAtimAM padArthomAM sAmAnyatayA vizeSatAno abhAva pratipAdana karavAmAM Avyo che, jyAre ahIM badhA padArthomAM anityatAnI samAnatAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM. 24. kArya samA : prayatna janya kAryamAM anekatA bhinnatA-darzAvI hetuno nirAsa karavo te. jema "zabda anitya che, prayatnajanya hovAthI AvuM vAdI kahe tyAre jAtivAdI kahevA lAge ke prayatnanAM be jAtanAM rUpa che. eka to asatu padArthane utpanna karavA, jema-ghaTa pahelAM na hato kuMbhAranA prayatnathI thayo. bIjuM rUpa e che ke prayatnathI AvaraNa dUra thaI javAthI temAM chUpAyela sat padArtha pragaTa thAya che. jemAM mATImAM daTAyela mULa, khIllo vagere. ema prayatnanAM kArya vividha prakAranAM che. tethI saMzaya ubho thAya che ke prayatnathI zabda pragaTa karavAmAM Ave che ke prayatnathI utpanna karavAmAM Ave che? tyAM saMzayasamAmAM daSTAMtanA dharmane laI saMzaya batAvavAmAM Avyo che, jyAre ahIM hetunA kAryanA AdhAre saMzaya batAvAmAM Avyo che. ema saMzayasamA ane kAryasamA jAtimAM saMzayanuM ApAdana karavAmAM bheda che. mATe bane judI paDe che. 65. Ama asatu doSanAM udbhAvananA viSaya ane vikalpanA bhedathI jAtio anaMta che. to paNa judA judA udAharaNanI vivikSAthI covIza bheda batAvavAmAM AvyA che. 1jaina prati (?) sAdhyatA naiyAyika pratyanityatvasya zabdakRtakatvena vyAsiSTha vyabhicArAt (1) /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/29 241 pratisamAdhAnaM tu sarvajAtInAmanyathAnupapattilakSaNAnumAna-lakSaNaparIkSaNameva / na hyaviplutalakSaNe hetAvevaMprAyAH pAMzupAtAH prabhavanti / kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayozca dRDhapratibandhatvAnnAvaraNAdikRtaM zabdAnupalambhanamapi tvanityatvakRtameva / jAtiprayoge ca pareNa kRte samyaguttarameva vaktavyaM na pratIpaM jAtyuttareva pratyavastheyamAsamaJjasya prasaGgAditi / 666. chalamapi ca smyguttrtvaabhaavaajjaatyuttrmev'| uktaM hyetadudbhAvanaprakArabhedenAnantAni jAtyuttarANIti / tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtacchalam / tatridhA vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti / A badhAnuM pratisamAdhAna-javAba e che ke anyathAnupapatti svarUpa hetunAM anumAnanAM lakSaNanI parIkSA karavI ja joIe. jema sonAno cheda thAya, tApamAM mukAya, enAthI mAtra tenI parIkSA ja thAya che te kAMI khoTuM paDI jatuM nathI, ema ahIM paNa satya hetunI parIkSA karAya che. (ane rakhe) tamArA hAthe AvA prayoga thaI jAya ne tame AvA goTALA vALA hetu prayoga karazo nahIM. tamArA hetumAM AvI koI garabaDa nathI ne? te tapAsI levuM te tapAsa cakAsaNI mATe A upayogI che. AvAM acala = koIthI viplava nahIM pAmanAra lakSaNayukta hetu upara AvAM prakAranI dhULa uDADI zakAtI nathI. kRtakatva ane prayatnAnantarIyaka hetumAM nizcita avinAbhAva hovAthI zabdano anupalaMbha AvaraNanAM kAraNe nahI paraMtu anityatvanA kAraNe ja che. suivarNa nitya dekhAvA chatAM ghaDo-kuMbha to tyAM dekhAto nathI. paraMtu sonI jyAre prayatna kare che tyAre ja te to jovA maLe che. paMratu ahIM sonIne AvaraNa dUra karatA joyo nathI. tema vaktAne AvaraNa dUra karato jovAmAM Avato nathI. paNa IcchA mujaba zabda bolavA tAlu oSTha vagerethI prayatna ubho karI te te zabdane janma Ape che. mATIne dUra karavAno prayatna karatA tyAM khADAnI utpatti to thAya ja che. vastra pahoLuM hatuM tene prayatna karI sAMkaDA AkAzamAM goThavI devAmAM Ave che. eTale AkAra to navo ja pedA thayone ! bhale tenI sAtho sAtha temA AvRta padArtha-paryAya jovA maLe. ema prayatnathI koIne koI kArya to avazya pedA thAya ja che, je pUrve na hatuM. ame (jaino) tene paryAya kahIe chIe, te badhA anitya ja hoya che.] prativAdI jAtino prayoga kare tyAre vAdI samIcIna uttara Ape. paNa asat uttara ApI teno nirAsa na karavo joIe. jAti prayoganAM badalAmAM sAme jAtino prayoga karatA asamaMjasa ayukta-avyavasthA thaI jaze. 66. chala nirUpaNa paNa samyapha uttara rUpa na hovAthI chala paNa jAtyuttara ja che. A to ame pahelA kahI ja cUkayA chIe ke ubhAvananAM bhedathI jAtio anaMta che. koI vAdInAM vacanamAM arthano vikalpa pedA karI tenA vacanano vighAta-khaMDana karavuM te chala kahevAya che, te traNa prakAranI che. (1) vAkachala (2) sAmAnya chala (3) upacAra chala 2-0kSaviAvo - 2-0me -
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 /2/1/29 pramANamImAMsA tatra sAdhAraNe zabda prayukte vakturabhipretA darthAdarthAntarakalpanayA taniSedho vAkchalam / yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite paraH saGkhyAmAropya niSedhati-kuto'sya nava kambalA iti ? / sambhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH saamaanycchlm| yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasampanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati-sambhavati brAhmaNe vidyAcaraNasampaditi / tat chalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya nirAkurvannabhiyukte-yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampad bhavati, vrAtye'pi sA bhavet vrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnamupacAracchalam / yathA maJcA:krozantIti ukta paraH pratyavatiSThate-kathamacetanAH maJcA: krozanti maJcasthAstu puruSAH krozantIti / tadatra chalatraye'pi vRddhavyavahAraprasiddhazabdasAmarthyaparIkSaNameva samAdhAnaM veditavyamiti // 29 // 1 vAkachala - vaktAe sAdhAraNa-jeno bIjo paNa artha nIkaLato hoya tevAM zabdano prayoga karyo hoya, tyAre prativAdI vaktAnAM abhipreta arthathI anya arthanI kalpanA karI tenAM vacananuM khaMDana kare che. jema A bAlaka pAse nava kaMbala che, ahIM vaktAno tAtparya nUtana kAMbalathI hato, paraMtu prativAdI nava zabdamAM saMkhyAno Aropa karI = nUtanathI anya artha - navasaMkhyAnI kalpanA karI tenuM kharuMna kare ke AnI pAse nava kAMbala kyAMthI hoya (kAraNa A to daridra che). 2. sAmAnya chala - saMbhAvanAnAM AdhAre vyabhicArI sAmAnyanuM kathana karatA prativAdI tene hetu mAnI le ane te kathanano niSedha kare. jema vAha! A brAhmaNa che vidyA ane AcArathI sampana che. Ama brAhmaNanI prazaMsA prasaMge koI kahe ke brAhmaNamAM vidyA ane AcAranI saMpatti saMbhavI zake che. tyAre chalavAdI brAhmaNatva hetu mAnI pUrvokta kathananuM nirAkaraNa karato kahevA lAge ke jo brAhmaNamAM vidyA ane AcAranI saMpatti hoI zake to / hoya che to vAtya-patita brAhmaNamAM paNa te hovI joie. kAraNa vAya paNa brAhmaNa ja che. vAyara prathama traNa varNano puruSa je mukhya saMskAra ke kartavya anuSThAna na karavAthI jJAtithI bahiSkAra karAyela hoya (saM.hi.) tAtparya e che ke ahIM brAhmaNa hovAnA nAte vidyA ane AcAranA hovAnI saMbhAvanA mAtra karAI che.jyAre chalavAdIe brAhmaNane hetu banAvI dIdho "A vidyAcAra saMpanna che, brAhmaNa hovAthI" AnA AdhAre vAdInAM kathanamAM vAtya dvArA vyabhicAra batAvyo. 3. upacAra chala vAdIe aupacArika prayoga karyo hoya, tene mukhya prayoga mAnavo ane te kathanano niSedha karavo. jema "mAMco avAja kare che" Avo aupacArika prayoga karatA chalavAdI kahe acetana mAMco kevI rIte avAja karI zake? are bhAI ! mAMcA upara beThelA purUSo avAja kare che. A traNe chalanuM samAdhAna e che ke vRddha janonAM vyavahArathI prasiddha zabda sAmarthyanI parIkSA karavI. 2-0 vidyA - 0 |
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 pramANamImAMsA /2/1/30 6 67. sAdhanadUSaNAdyabhidhAnaM ca prAyo vAde bhavatIti vAdasya lakSaNamAha tattvasaMrakSaNArthaM prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH // 30 // 68. svapakSasiddhaye vAdinaH 'sAdhanam' tatpratiSedhAya prativAdino 'dUSaNam' / prativAdino'pi svapakSasiddhaye 'sAdhanam' tatpratiSedhAya vAdino 'dUSaNam' / tadevaM vAdinaH sAdhanadUSaNe prativAdino'pi sAdhanadUSaNe dvayorvAdiprativAdibhyAm vadanam' abhidhAnam 'vAdaH' / kathamityAha- 'prAznikAdisamakSam' ImviI: saccA - "niyaramayajJAda vAnagA pa kSatA miUT: . ' vAdapatheSvabhiyuktAstulAsamAH prAznikAH proktAH // " ityevaMlakSaNAH / Adi grahaNena sabhApativAdiprativAdiparigrahaH, seyaM caturaGgA kathA, ekasyApyaGgasya vaikalye kathAtvAnupapatteH / vaDavAo mAMcA upara beThelAM purUSo avAja karatA hoya che, tyAre mAMco avAja kare che" evo prayoga kare ja che. te vyavahArathI "gyA kozakti" zabdanuM sAmarthya hovAthI tatrasthAH krozaktino khyAla AvI ja jAya che. gADI cAlatA sTezana cAlatu dekhAya che, paNa "sTezana cAle che" Avo prayoga thato na hovAthI parIkSAthI khyAla Ave ke A zabdamAM tevuM sAmarthya nathI. "bhArata pAkistAna laDe che." vagere prayogo to prasiddha che. nahitara deza to jaDa hoya te kyAMthI yuddha karI zake? tenA mANaso ja yuddha kare che, paNa vyavahArathI tevAM zabda sAmarthano khyAla AvI jAya che. relA 67. sAdhana ane dUSaNano prayoga prAyaH vAdamAM ja thAya che. mATe vAdanuM lakSaNa kahe che. tattvanA saMrakSaNa mATe sabhya vagerenI samakSa sAdhana ane dUSaNanuM kathana kravuM te vAda ial| 68. vAdI svapakSanI siddhi mATe sAdhanano prayoga kare che. tyAre prativAdI vAdInAM pakSano nirAsa karavA dUSaNano prayoga kare che. prativAdI paNa svapakSanI siddhi mATe prayoga kare te sAdhana ane tenA pakSanA niSedha karavA vAdI dUSaNano prayoga kare che. ema vAdI ane prativAdInA sAdhana dUSaNa hoya che. te bannenuM pota potAnA sAdhana, dUSaNanuM vAdI prativAdI dvArA kahevuM te vAda. jemake vAdI,"zabda anitya che kRtakavAtu" A sAdhana prayoga thayo, prativAdI "zabda anitya nathI zrAvaNavA", A dUSaNa prayoga thayo. prativAdI "zabda nitya che. AkAzaguNatvAta" sAdhana thayuM che vAdI" "zabda nitya nathI, kAdAcilka upalaMbhAta" dUSaNa prayoga thayo. pra." AnuM kathana kevI rIte karavuM ? u.sabhyonI samakSa karavuM. prAnika eTale sabhya (kahyuM che ke) - sva para siddhAMtanA jJAtA, kulIna bane pakSathI svIkArya, kSamAvAna, vAdapakSamAM nipuNa-upayukta, 2 -0pane potat -0. 2 verAna - 0
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 /2/1/30 pramANamImAMsA nahi varNAzramapAlanakSama nyAyAnyAyavyavasthApakaM pakSapAtarahitatvena samadRSTiM sabhApatiM yathoktalakSaNAMzca prAznikAn vinA vAdiprativAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau / nApi duHzikSitakutakalezavAcAlabAlizajanaviplAvito gatAnugatiko janaH sanmArga pratipadyateti / ---- tasya phalamAha- 'tattvasaMrakSaNArtham' |'tttv'shbden tattvanizcayaH sAdhujanahRdayaviparivartI gRhyate, tasya rakSaNaM durvidagdhajanajanitavikalpakalpanAta iti / 6 69. nanu tattvarakSaNaM jalpasya vitaNDAyA vA prayojanam / yadAha-"tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha kavitA vInArohasaMrakSaUTI dazANA parivAravata" [cAyatU. 4. 2. 50] ti, , vAdasyApi nigrahasthAnavattvena tattvasaMrakSaNArthatvAt / na cAsya nigrahasthAnavattvamasiddham / "pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH"[nyAyasU0 1. 2.1] kAMTAtulAnI jema niSpakSa nyAya karanAra prAzrika kahevAya che." AvAM lakSaNavALA prAjJiko hoya che. Adi padagrahaNathI sabhApati, vAdI, prativAdInuM grahaNa thAya che. jyAM A cAre hoya te caturaMga kathA kahevAya che. AmAMthI eka paNa aMganI khAmI hoya to kathA na ghaTI zake. "varNAzrama=brAhmaNa kSatriya vaizya ane zudrarUpa janajAti pAnanakSamaM tenI yogya vyavasthA karanAra, athavA brAhmaNa ke dhArmika jIvananI cAra avasthA brahmacarya, gArhastha, vAnaprastha tathA saMnyAsa tenA pAlanamAM samartha," (saM.hiM); nyAya- anyAyanI vyavasthA karanAra ane niSpakSa- pakSapAta vagaranAM hovAthI samadaSTivALAM evA sabhApati vinA ane uparokta lakSaNavALA sabhyo vinA vAdI ane prativAdI sva abhimata sAdhana -dUSaNanI nIka-paramparAne dhAravA samartha thatA nathI. "A sAdhanano prayoga thayo, tenAM pratye Ane dUSaNano prayoga karyo" AvuM sabhApati ke sabhya vinA koNa dhArI rAkhe? vAdI prativAdI to pharI jAya, teno zuM bharoso? kAraNa e to jItavA mATe badhu kare. jyAre teo to kahI zake ke bhAI! Ane A dUSaNa tamane ApyuM che. vaLI duzikSitathoDoka kutarka bhaNI bakavAsa karanAra evA mUDha mANasothI ThagAyela-lakarInA phakIra-bIjAnAM pagale cAlanAra mANasa sanmArgane pAmI zakato nathI. eTale ke vAda-carcA thAya to AvA lpajJamANaso kavAdinA katarkathI asanmArga upara jatA aTakI jAya. eTale carcA sAMbhaLe to temane paNa tattvano nirNaya thaI jAya. vAdanuM phaLa darzAve che. tattvanuM saMrakSaNa karavA mATe vAda che. ahIM tattva zabdathI tattvanizcaya artha levAno che ke je bhadrika purUSonA cittamAM udho bhAsavA lAgyo hoya, tene grahaNa karavAno che, tenuM rakSaNa eTale ke durvidagdha-potAne paMDita mAnanAra evAM mANasothI ubhA karAyela vikalpanI kalpanAthI rakSaNa karavAnuM che. eTale bhoLo mANasa durvidagdhanI vAtamAM AvI khoTo nirNaya karI bese, tenuM vAda dvArA rakSaNa thAya che. eTale potAno bhrama = khoTo tattva nirNaya TaLI jAya che, jo vAda karavAmAM na Ave to te bhrama tenA magajamAM ghara karI jAya che. te mANasa satya vAta sudhI pahoMcI zakato nathI.tenAthI bacAvavAnuM kAma vAdanuM che. (nahIM ke kIrti/arthalAbha). 69. zaMkAkAraH (tattva jijJAsu) tattvanI rakSA karavI eto jalpa ke vitaSThAnuM prayojana che ne? nyAyasUtramAM kahyuM che ke dhAnyanA aMkuronI rakSA mATe kAMTAnI vADa khetaranI cAre tarapha lagADavAmAM Ave che, tema tattvanizcayanI rakSA mATe jalpa ane vitaDAno upayoga karavAmAM Ave che. - samAdhAnaH A kahevuM yukta nathI. kAraNa vAda paNa nigraha sthAnavALo hoI tattvanuM rakSaNa karavA samartha che. eTale koIe asatu prayoga karyo hoya tyAre vAda antargata nigraha sthAna sAmenI vyaktine tenAM prayogamAM darzAvI teno nigraha karI zakAya che. jema jalpa vitaSThAmAM nigraha sthAna Ave che. tenAM dvArA prativAdIno
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/30 iti vAdalakSaNe siddhAntAviruddha ityanenApasiddhAntasya paJcAvayavopapanna ityanena nyUnAdhikayorhetvAbhAse paJcakasya cetyaSTAnAM nigrahasthAnAnAmanujJAnAt, teSAM ca nigrahasthAnAntaropalakSaNatvAt / ata eva na jalpavitaNDe kathe, vAdasyaiva tattvasaMrakSaNArthatvAt / 245 huM 70. nanu "vayoopapannAnAtinibrahasthAnasAdhanopAlakko palpaH" [cA0 2. 2. 2], "sa pratipakSasthApanAhI 'no vitaNDA" [ nyA0 1.2.3 ] iti lakSaNe bhedAjjalpavitaNDe api kathe vidyete eva, na, pratipakSasthApanAhInAyA vitaNDAyAH kathAtvAyogAt / vaitaNDiko 'hi svapakSamabhyupagamyAsthApayan yatkiJcidvAdena parapakSameva dUSayan kathamavadheyavacanaH ? | jalpastu yadyapi dvayorapi vAdiprativAdinoH sAdhanopAlambhasambhAvanayA kathAtvaM labhate tathApi na vAdAdarthAntaram, vAdenaiva caritArthatvAt / chalajAtinigrahasthAnabhUyastvayogAdacaritArtha iti cet, na, chalajAtiprayogasya dUSaNAbhAsatvenAprayojyatvAt, nigrahasthAnAnAM ca vAdepyaviruddhatvAt / na khalu khaTa' capeTAmukhabandhAdayo'nucitA nigrahA jalpe'pyupayujyante / nigraha karAya che. tema ahIM vAdamAM paNa saMbhavI zake che. "vAdamAM nigraha sthAna hoya che." A vAta asiddha nathI. nyAyasUtramAM vAdanuM lakSaNa darzAvyuM che ke pramALata sAdhanopAtaA: siddhAMtAvirUddha: paMcAvavavopapannu: pakSapratipakSaparigraho vAva'' ||2|| A lakSaNamAM siddhAMtAvirUddha A padathI apasiddhAMta nAmanAM nigrahasthAno ane paMcAvayava padadvArA nyUna ane adhika nigrahasthAnano ane pAMcahetvAbhAsano ema ATha nigrahasthAnono svIkAra karavAmAM Avyo che. te ATha anya nigrahasthAnonAM upalakSaNa che, ethI ja jalpa vitaNDA kathA nathI. paraMtu vAda je tattvanuM saMrakSaNa karavA mATe thAya che, mATe te ja kathA rUpa che. A samAdhAna nyAyasUtranA AdhAre ApavAmAM AvyuM che. [graMthakAre to tete nigrahasthAnano nirAsakaryAM che ane svapakSanI asiddhi ja parAjaya che ema mAnyuM che. ] 70. zaMkAkAra : pUrve kahela lakSaNavALA chala, jAti, nigrahasthAna, sAdhana ane dUSaNano prayoga jyAM hoya te jalpa kahevAya. te ja jalpa pratipakSanI sthApanA vagarano hoya to vitaNDA kahevAya che. ema jalpa ane vitaNDAnAM lakSaNa judA judA hovAthI jalpa ane vitaMDA paNa kathA ja che. samAdhAna : pratipakSanI sthApanA vagaranAM vitaMDAne kathA na kahI zakAya. vitaMDAvAdI potAnA pakSano svIkAra karIne paNa tene siddha nahIM karato jema tema je te bolI parapakSane dUSita karavA lAge che. te mANasa kevI rIte Adeya vacanavALo banI zake ? hA ! jalpamAM vAdI-prativAdI banne svapakSamAM sAdhana ane parapakSamAM dUSaNa prayoga kare che. mATe kathAnI mahora tenAM upara lAgI zake che. paraMtu jalpa vAdathI koI judo nathI. vAdamAM ja teno samAveza thai jAya che. vAdathI te caritArtha banI jAya che. eTale jalpathI je kArya karavAnuM che te vAdathI ja siddha thai jAya che, mATe tene alaga mAnavAnI jarUra nathI. zaMkAkAra : jalpamAM chala-jAti ane nigrahasthAnanI pracuratA hovAthI tenuM kAma vAdathI saMbhavI zakatuM nathI. eTale vAdamAM teno samAveza saMbhavato nathI. samAdhAna : Ama nathI, chala-jAtino prayoga dUSaNAbhAsa hovAthI prayoga karavo yogya ja nathI ane 2-0InA vi0-30 / 2 'prayoganam'" (maza0 6.4.667) phIN / rU-0oNpi 60-50 / 4 pratyapi / t yantra tat viSkrikhya tasya vAdaH / 6 tRNavizeSa 0 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 /2/1/30 pramANamImAMsA ucitAnAM ca nigrahasthAnAnAM vAde'pi na virodho'sti, tanna vAdAt jalpasya kazcit vizeSo'sti / lAbhapUjAkhyAtikAmitAdIni tu prayojanAni tattvAdhyavasAyasaMrakSaNapradhAnaphalAnubandhIni puruSadharmatvAdvAde'pi na nivArayituM pAryante / 71. nanu chalajAtiprayogo'saduttaratvAdvAde na bhavati, jalpe tu tasyAnujJAnAdasti vaadjlpyovizeSa lAda "duHshikssitkutkaaNshleshvaacaalitaannaaH| zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopapaNDitAH // gatAnugatiko lokaH kumArga tatpratAritaH / mA gAditi cchalAdIni prAha kAruNiko muniH" // iti 1[nyAyama0 pR0] naivam / asaduttaraiH parapratikSepasya kartumayuktatvAt, na hyanyAyena jayaM yazo dhanaM vA mahAtmAnaH samIhante / nigrahasthAnono prayoga to vAdamAM thaI zake che. ghAsanA taNakhalA tenI sAme uDADavA, lApho mAravo, prativAdInuM moDhuM dAbavuM vagere anucita nigrahono jalpamAM paNa prayoga karI zakAto nathI. ucita nigrahasthAnono to vAdamAM paNa prayoga karavo ghaTe che, tethI vAdathI jalpano koI phera nathI. lAbha-pUjA- khyAtinI jhaMkhanA vagere prayojano tattvanizcayanA saMrakSaNa rUpa pradhAna phalane anusaranAra che, te to purUSanAM dharma che, tethI rokavA zakya nathI. mukhyaphaLa tattvanizcayanuM saMrakSaNa thavuM, tenA pramANe phaLa-lAbha maLe che.jevI meca te pramANe prasiddhiinAma maLe. be rAjyanI mecamAM je prasiddhi maLe, tethI be dezanI mecamAM vadhAre maLe, tethI vizvakapamAM vadhAre maLe. tema tattvavAda kevo cAlyo, kayA viSayane laI, konI sabhAmAM thayo. te pramANe jenI vAdamAM jIta thAya tene arthalAbha; prasiddhi vagere sahaja thaI ja jAya (puruSano Avo dharma-svabhAva che ke jeno jaya thAya tene bheTa sogAda Ape, ane dUradUra sudhI tenI jAherAta kare che, tethI tene rokavA zakya nathI. jema jIta thatA krikeTa mecamAM paNa inAma prasiddhi vagere thAya ja che ne. jenI vAdamAM paNa jita thAya tene artha lAbha vi. thAya tene rokavA zakya nathI. 71. zaMkAkAra : chala ane jAtino prayoga asat uttara hovAthI vAdamAM nizcayathI nathI Avato, paraMtu jalpamAM tenI paNa anumati ApavAmAM AvI che. basa ethI ja vAda ane jalpamAM bhinnatA che. ahIM nanu zabda zaMkA arthamAM nathI, paraMtu nisaMdeha arthamAM che "nanu pUchatAcha, nisaMdeha, bezaka, saMbodhana sUcaka avyaya (saMhi.)" nyAyamaMjarImAM kahyuM che - jemane khoTI zikSA meLavI che, thoDAka kutarka bhaNI jemanuM moTuM bakavAsa karatuM thaI gayuM che, vitaMDAnA ADaMbarathI paMDita banelA che. zuM temane anyathA = chalAdi vinA jitavA zakya che? arthAta azakya che." loko to gADarIyA pravAhanI jema ekanI pAchaLa eka cAlyA kare che. te loko AvAM katArkikothI ThagAyelA kumArge na jatA rahe, te mATe dayALu muni-akSapAda RSie chalAdino upadeza Apyo che." samAdhAnaH AvuM na kahevuM asat uttarothI parapakSanuM nirAkaraNa karavuM ucita nathI. mahAtmA purUSo anyAyathI jya, yaza ke dhana meLavavAnI icchA karatA nathI. 1 anusArINi / 2 chalAdIn vinA /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/30-31 atha prabalaprativAdidarzanAt tajja' ye dharmadhvaMsasambhAvanAt, pratibhAkSayeNa samyaguttarasyApratibhAsAdasaduttarairapi pAMzubhirivAvakirannekAntaparAjayAdvaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti cet', na, asyApavAdikasya jAtyuttaraprayogasya kathAntarasamarthanasAmarthyAbhAvAt / vAda eva dravyakSetrakAlabhAvAnusAreNa yadyasaduttaraM kathaJcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta ? / tasmAjjalpavitaNDAnirAkaraNena vAda evaikaH kathAprathAM labhata iti sthitam // 30 // SS 72. vAdazca jayaparAjayAvasAno bhavatIti jayaparAjayayorlakSaNamAhasvapakSasya siddhirjayaH // 31 // 9 73. vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasya siddhiH sA jayaH / sA ca svapakSasAdhanadoSaparihAreNa parapakSasAdhanadoSo dbhAvanena ca bhavati / svapakSe sAdhanamabruvannapi prativAdI vAdisAdhanasya viruddhatAmudbhAvayan vAdinaM jayati, viruddhatodbhAvanenaiva svapakSe sAdhanasyoktatvAt / yadAha - "viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH " iti // 31 // zaMkAkAra : kyAMka prabala prativAdIne joi teno jaya thatAM dharmano dhvaMsa thavAnI saMbhAvanA hovAthI ane tenAM tejathI pratibhA kSaya thavAnA kAraNe tene samyag uttara na sUjhe, tyAre jANe ke dhULa uDADatA hoya te rIte asat uttarano prayoga karavo ThIka che. ekAnta parAjya prApta karavA karatAM hAra jitano saMdeha-Dro mecano dekhAva ubho karavo sAro. AvI buddhithI temano prayoga karavo doSa nathI. samAdhAna : nA, A jAtyuttara prayoga ApavAdika che. koI autsargika vidhAna nathI. tethI tevo ApavAdika prayoga judA prakAranI kathAnuM samarthana karavA samartha nathI. dravya kSetra kAla ane bhAvanA anusAre kyAreka vAdamAM ja asat uttarano prayoga karI devAmAM Ave. zuM teTalA mAtrathI te kathA judA prakAranI banI jAya? tethI--jalpa vitaMDAnu nirAkaraNa thavAthI vAda ja eka kathAnI prasiddhine meLavI zake che. A siddhAMta nizcita thayo II3oll 72 jaya ane parAjya thatA vAdano aMta Ave che, mATe jaya-parAjyanuM lakSaNa kahe che..... potAnAM pakSanI siddhi thavI te jaya // 31 // 247 73. vAdI ke prativAdIno je potAno pakSa che, tenI siddhi thavI te jaya. te siddhi potAnAM pakSanA sAdhanamAM prativAdIe ApelA doSane dUra karavAthI ane parapakSanA sAdhanamAM doSanuM udbhAvana karavAthI thAya che. parihAra ane udbhAvana banne bhegA thavAthI siddhi thAya che, ekalA ekalA chuTA chuTA prayogathI siddha na thAya ema A 'ca' zabdano artha che. A vAdI mATe jarUrI che. potAnAM pakSamAM sAdhanano prayoga nahIM karanAro paNa prativAdI vAdinAM sAdhanamAM virUddha doSanuM udbhAvana karatA vAdI upara jaya meLavI le che. kAraNa ke parapakSamAM virUddha doSanuM udbhAvana karavAthI ja svapakSamAM sAdhana kahevAi jAya che. virUddha hetu sAdhyAbhAvano sAdhaka-vyApta hoya che. ethI karI vAdinA hetumAM virUddha doSa ApIe eTale svataH sAdhyAbhAva-parapakSanI siddhi thai jAya che. "zabdo nityaH kRtakatvA" Ama vAdIe kahyuM tyAre kRtakatvAt" A hetu anitya nityAbhAva-sAdhyAbhAvamAM vyApta thaine rahe che, mATe prativAdI je zabdane anitya mAne che enI siddhi thai 1 tasya prativAdino jaye / 2 cet asyA 0 tA0 / 3 parihArodbhAvanAbhyAM samastAbhyAM na vyastAbhyAm iti cArthaH / 4 viruddhahe 0 De0 /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 /2/1/3ra-33-34 pramANamImAMsA asiddhiH parAjayaH // 32 // hu 74. vAHi tivAhino vA yA pakSa "siddhiH' nA 'parI' | mA 4 sAdhanAbhAsAbhidhAnAt, samyaksAdhane'pi vA paroktadUSaNAnuddharaNAdbhavati // 32 // 675. nanu yadyasiddhiH parAjayaH, sa tarhi kIdRzo nigrahaH ? nigrahAntA hi kathA bhavatItyAha sa nigraho vAdiprativAdi noH // 33 // 6 76. 'saH' parAjaya eva 'vAdiprativAdinoH' 'nigrahaH' na vadhabandhAdiH / athavA sa eva svapakSAsiddhipaH parAjayo nigrahahetutvAnnigraho nAnyo yathAhuH pare-"vipratipattirapratipattizca nihAna" [cAya 2. 2. 26] ti II 23 | - hu 77, tatrA ra vinipajyapratipattimAtram rUjhA 678. viparItA kutsitA vigarhaNIyA pratipattiH 'vipratipattiH'-sAdhanAbhAse sAdhanabuddhirdUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiH / apratipattistvArambhaviSaye'nArambhaH / sa ca sAdhane dUSaNaM dUSaNe coddharaNaM tayorakaraNam jAya che ane vAdInuM khaMDana paNa thaI jAya che. kahyuM paNa che ke hetune virUddha hetvAbhAsa tarIke jAhera karI vAdIne prativAdI jIte che 31 svapakSanI siddhi na thavI te parAjya ll3zA. 04. vAdI ke prativAdIno je svapakSa che, tenI asiddhi thavI te parAjya. te asiddhi sAdhananAM badale sAdhanAbhAsano prayoga karavAthI athavA suyuktivALo prayoga karavA chatAM bIjAe Apela doSano uddhAra na karavAthI thAya che. 3rA 75. zaMkAkAra : jo asiddhi parAjya che, to nigraha kevo hoya che? nigraha thatAM ja to kathAno aMta thAya che. A zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakAra kahe che.... samAdhAna - parAjya ja vAdI ane prativAdIno nigraha che li33. 76 vAdI athavA prativAdIno parAjya thavo ja nigraha che. nahi ke vadha baMdhana vagere. athavA svapakSanI asiddhi rUpa parAjya ja nigrahanuM kAraNa hovAthI nigraha kahevAya che. AnAthI judo koI nigraha nathI. jemake bIjA (naiyAyika) kahe che.... vipratipatti ane apratipatti nigraha sthAna che. li33 77 A bAbatamAM graMthakAra kahe che ke... pritipatti ane apatipatti mAtra nigrahasthAna nathI ll34nA 78. viparIta- kutsita ke gahaNIya, tiraskaraNIya pratipattine arthAt ulTI samajane vipratipatti kahe che. sAdhanAbhAsamAM sAdhananI buddhi ane dUSaNAbhAsamAM vAstavika dUSaNanI buddhi thavI te vipratipatti che. apratipatti je AraMbhano viSaya hoya temAM AraMbha na karavo. parapakSanAM sAdhanamAM daSaNa ApavuM ane ravuM ane svapakSamAM 1trayastriMzattamaM catustriMzattamaM ca sUtradvayaM sahava likhitaM saM-mU0 pratI / 2 -0ndhAdi / a0-dde0|3-0 papa 0-30 / 4 dezA'tanAdi 4 paro
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 pramANamImAMsA /2/1/34 'aprtipttiH| dvidhA hi vAdI parAjIyate-yathAkartavyamapratipadyamAno viparItaM vA pratipadyamAna iti / vipratipattyapratipattI eva 'vipratipattyapratipattimAtram' 'na' parAjayahetuH kintu svapakSasyAsiddhireveti / vipratipattyapratipattyozca nigraMhasthAnatvanirAsAt tadbhedAnAmapi nigrahasthAnatvaM nirstm|| 679. te ca dvAviMzatirbhavanti / tadyathA-1 pratijJAhAniH, 2 pratijJAntaram, 3 pratijJAvirodhaH, 4 pratijJAsaMnyAsaH, 5 hetvantaram, 6 arthAntaram, 7 nirarthakam, 8 avijJAtArtham, 9 apArthakam, 10 aprAptakAlam, 11 nyUnam, 12 adhikam, 13 punaruktam, 14 ananubhASaNam, 15 ajJAnam, 16 apratibhA, 17 vikSepaH, 18 matAnujJA, 16 paryanuyojyopekSaNam, 20 niranuyojyAnuyogaH, 21 apasiddhAntaH, 22 hetvAbhAsAzceti / atrAnanubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryanuyojyopekSaNamityapratipattiprakArAH / zeSA viprtipttibhedaaH| ___680 tatra pratijJAhAnerlakSaNam- "prati dRSTAntadharmAnujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH" [nyAyasU0 5.2.2.] dUSaNa AvyuM hoya teno uddhAra karavo" A banne kArya na karavA te apratipatti. vAdI be rIte parAjita thAya che, eka to potAnAM kartavyane purUM na karavAthI, bIjuM viparIta rUpe purU karavAthI. AvI mAtra vipratipatti ane apratipatti ja parAjyano hetu nathI, paraMtu svapakSanI asiddhi ja teno hetu che. bIjAe Apela doSano uddhAra kare paNa svapakSane siddha na karI zake to te parAjya pAme ja che. bIjAnAM sAdhanamAM dUSaNa ApavAthI zuM? jyAM sudhI potAnA pakSamAM avinAbhAvavALo hetu siddha na karI zake to te svapakSanI siddhi karavA samartha na banavAthI parAjyanI jaMjIrathI jakaDAI jAya che. eTale A rIte vipratipatti ane apratipattino nigrahasthAna tarIke niSedha karyo. tenA nirAsathI tenA bhedonuM paNa nigrahasthAna tarIkeno haka khaMDita thaI jAya che. nigrahasthAno 79. tenAM bhedo bAvIsa che. te A pramANe - 1. pratijJAhAni 12. adhikam pratijJAntara 13. punaruktam pratijJAvirodha 14. ananubhASaNamu. 4. pratijJAsaMnyAsa 15. ajJAnamu 5. hevantaram 16. apratibhA 6. arthAntaramu 17. vikSepa 7. nirarthakam 18. matAnujJA 8. avijJAtArtham 19. paryanuyojayopekSaNam 9. apArthakam 20. niranuyojyAnuyoga 10. aprAptakAlam 2.1 apasiddhAnta 11. nyUnam 22. hetvAbhAsa A bAvIzamAMthI ananubhASaNa, ajJAna, apratibhA, vikSepa, ane paryanuyojyopekSaNa apratipattinAM bheda che. zeSa vipratipattinA bheda che. 80. pratijJAhAni smRtidaSTAMtanAM dharmane potAnAM dRSTAMtamAM svIkAravo te (nyAyasUtra 5.2.2). 1 ArabhamANaH / 2 pratidRSTAntasya sAmAnyasya dharmo nityatvam / 3-0 dharmAbhyanujJA-mu0 /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 /2/1/34 pramANamImAMsA iti sUtram / asya bhASyakArIyaM vyAkhyAnam-"sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthitaH pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'nujAnan pratijJAM jahA tIti pratijJAhAniH / / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAd ghaTavadityukte paraH pratyavatiSThate-sAmAnyamaindriyakaM nityaM dRSTaM kasmAnna tathA zabdo'pItyevaM svaprayuktahetorAbhAsatAmavasyannapi kathAvasAnamakRtvA pratijJAtyAgaM karoti yaundriyakaM sAmAnyaM nityam, kAmaM ghaTo'pi nityo'stviti / sa khalvayaM sAdhanasya dRSTAntasya nityatvaM prasa jan nigamanAntameva "pakSaM jahAti / pakSaM ca parityajan pratijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAt pksssyeti"bhASyakAra vAtsyAyane AnI vyAkhyA A pramANe karI che... jyAre prativAdI sAthe dharmanAM koIka virodhI dharmathI vAdInAM hetunuM nirAkaraNa kare tyAre vAdI virodhI daSTAMtanAM dharmane svadaSTAMtamAM svIkArI letA pratijJAno tyAga kare che, mATe pratijJAhAni thAya che. jema vAdIe prayoga karyo ke "zabda anitya che, IdriyathI grAhya hovAthI" jema ghaTa, tyAre prativAdI dUSaNa Ape che ke sAmAnya IdriyathI grAhya che chatAM nitya che, to tema zabda paNa nitya kema na hoya? Ama kahevAthI vAdI pote prayoga karela hetunI AbhAsatA-anaikAntikatA jANato chatAM kathAno aMta karyA vagara pratijJAno tyAga kare che ke "je sAmAnya Idriya grAhya hoI nitya che, to ghaDo paNa bhale (jarUra) nitya thAo." ema vAdI sAdhanasya-potAnAM pakSa sAdhaka dAMta ghaTamAM nityatAno prasaMga Apato nigamana paryanta. pakSano ja tyAga karI de che. (Ama kahevAthI hetu ane dagaMta anityatAnA virodhI thavAthI "zabda anitya" che. tevI pratijJAno ja tyAga thaI jaze.) zaMkA - ahIM to anitya evA sAdhyane choDyuM che to pakSane tyaje che ema kema kaho cho? samA - sAdhaka dAMtane nitya mAnato vAdI nicoDa kADhatA ema ja kaheze ne, ke eTale "ghaTa nitya che" ema nigamanano prayoga karato pakSane choDI de che ne. vaLI saMdigdha sAdhyavALo hoya te pakSa-zabdamAM anityane AzrayI saMdeha hato, have to tevo saMdeha rahevAno nathI kA. ke. te sAdhya to choDI devAmAM AvyuM che. mATe zabda pakSa tarIke raheto nathI. ane pakSane choDatA pratijJA chUTI jAya che. kA.ke. pakSa pratijJAno Azraya hoya che. (zabdanI anityatA rUpa pakSano tyAga kare che.) ane pakSano parityAga karatAM pratijJAne ja choDI de che. kAraNa pakSano AdhAra pratijJA che. pratijJAno prayoga karIne temAM paNa jarUrI che. kAraNa pratijJAno eka bhAga pakSa che. aMga vinA to aMgI kema rahI zake? ethI pratijJA paNa chUTI jAya che. (cAyabhA. pa2.2) sapakSabhUta ghaTanI nityatAnI navI pratijJA kare che. A pratijJAhAni nigraha sthAna che.) jaina naiyAyikonuM A kathana asaMgata che. uparyukata pratijJAhAni sAkSAt dRSTAMta hAni rUpa che. kAraNa 1 vAtsyAyanam / 2 vAtsyAyanabhASye tu - "sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthite pratidRSTAntadharma svadRSTante'bhyanujAnapratijJA jAtIti pratijJAniH / nidarzanam-aindriyakatvAdanityaH zabdo ghaTavaditi kRte'para Aha dRSTamaindriyakatvaM sAmAnye nitye kasmAna tathA zabda iti pratyavasthite, idamAha-yaundriyakaM sAmAnyaM nityaM kAmaM ghaTo nityostviti / sa khalvayaM sAdhakasya dRSyantasya nityatvaM prasaJjayanigamanAntarameva pakSaM jAti / pakSaM jahatpratijJA jAtItyucyate pratijJAzrayatvAtpakSasyeti / " nyAyabhA05.2.2 bhATi0 / 3 prativAdinA paryanuyojitaH / 4 vaadii| 5-0yuktasya heto 0 -De0 / 6 anaikAntikatvena / 7 prasaJjana -0 De0 / prsjjyn-mu0| 8 abhyupagataM pakSam /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 251 [ nyAyamA 0 5, 2.2] tadetadasaGgatameva, sAkSAd dRSTAntahAnirUpatvAt tasyAH tatraiva' dharmaparityAgAt / paramparayA tu hetUpanayanigamanAnAmapi tyAgaH, dRSTAntA 'sAdhutve teSAmapyasAdhutvAt / tathA ca pratijJAhAnirevetyasaGgatameva / vArtikakArastu vyAcaSTe - " dRSTacAsAvante sthitatvAdantazceti dRSTAntaH pakSaH / svadRSTAntaH svapakSaH / pratidRSTAntaH pratipakSaH / pratipakSasya dharmaM svapakSe'bhyanujAnan pratijJAM jahAti yadi sAmAnyamaindriyakam nityaM zabdo'pyevamastviti" [ nyAyavA0 5 2.2 ] / tadetadapi vyAkhyAnamasaGgatam, itthameva pratijJAhAneravadhArayitumazakyatvAt / na khalu pratipakSasya dharmaM svapakSe'bhyanujAnata eva pratijJAtyAgo yenAyameka eva prakAraH pratijJAhAnau syAt, adhikSepAdibhirAkulIbhAvAt prakRtyA sabhAbhIrutvAdanyamanaska tvAdervA nimittA' [t ] kiJcit sAdhyatvena pratijJAya tadviparItaM pratijAnAnasyApyupalambhAt puruSabhrAnteranekakA' raNakatvopapatteriti 1 / 81. pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdhanIyamabhidadhataH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyena vyabhicAre nodite yadi brUyAt ahIM dRSTAntamAM ja dharmano parityAga karavAmAM Avyo che. eTale ghaTamAM anitya dharma hato tenA badale nityadharma svIkAryo. hA paramparAe hetu, upanaya, nigamanano tyAga karavAmAM Avyo che. dRSTAnta khoTuM paDatA hetu vagere khoTA thai jAya che. tethI Ane pratijJAhAni ja kahevI te anucita che. nyAya vArtikakAra udyotakara kahe che ke lakSaNamAM Apela dRSTAntano artha pakSa che. zaMkA - dRSTAMtano pakSa artha kyAMthI nIkaLyo ? samA. - duSTa evuM aMta AvI vyutpattithI dRSTa = pratyakSAdithI prathamathI prasiddha hoya ane aMte nigamanamAM paNa je rahela hoya eTale pakSa ja artha nIkaLaze. parvata pahelAthI prasiddha che, ane "parvato vahinamA" ema aMte paNa parvata Ave che.ema parvata pakSa eja dRSTAMta thayuM. svadeSTAMta--svapakSa, pratirdaSTAMta-pratipakSa, pratipakSanAM dharmane svapakSamAM svIkAra karatA vAdI svapratijJAno tyAga kare che. jema "jo sAmAnya indriya grAhya hoI nitya che. to zabda paNa nitya thAo." (pU.22 nyA.vA.) A zabda nAmanAM svapakSamAM nityadharma svIkAryo. jainA- vArtikakAra udyotakaranuM A vyAkhyAna saMgata nathI. ityaM-svapakSamAM pratipakSano dharma svIkAravAthI ja pratijJAhAni thAya che, AvuM avadhAraNa karavuM zakya nathI. kAraNa AvI eka rItathI ja pratijJAhAni thAya evuM nathI. paraMtu vAdI jo AkSepa tiraskAra doSAropaNa apamAna vagerenAM kAraNe vyAkula banI javAthI prakRtithI--svabhAvathIja sabhAbhIrU hovAthI athavA anyamanaska-mana bIje jatuM rahevAthI ityAdi nimittathI koIka dharmane sAdhya tarIke banAvI tenAthI viparIta pratijJA-prayoga karato vAdI jovA maLe che. purUSanI bhrAntinA aneka kAraNo saMbhavI zake che. mATe eka ja kAraNa mAnavuM asaMgata che. // 1 // 81. pratijJAntara - pratijJA karAyela arthano prativAdIe niSedha karyo chate jo vAdI teja dharmI-pakSamAM anyadharmane sAdhyarUpe kahetAM A nigrahasthAna thAya che. jemake : "zabda anitya che, iMdriya grAhya hovAthI," evuM kahetA prativAdIe pUrvanI jema sAmAnyanAM 1 tasyAH pratijJAhmaneH / 2 dRSTAnte / 30 ntasAdhutve0 - tA0 / 4 nyAyavArtike tu- "dRSTazcAsAvante vyavasthita iti dRSTAntaH svazcAsI dRSTAntazceti svadRSTAntazabdena pakSa evAbhidhIyate / pratidRSTAntazabdena ca pratipakSa: pratipakSazcAsI dRSTAntazceti / etaduktaM bhavati / parapakSasya yo dharmastaM svapakSa evAnujAnAtIti yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAditi dvitIyapakSavAdini sAmAnyena pratyavasthite idamAha yadi sAmAnyamaindriyakaM nityaM dRSTamiti zabdo'pyevaM bhavatviti / " nyAyavA0 5. 2. 2- mu-Ti0 / 5 anto nigamanam tatra ca sthitaH ekaH pakSaH pratijJAyAH punarvacanam / 6 dRSTAntaH sa pakSaH pratidRSTAntaH De0 / 7 nimittatvAt De0 / 80 kAraNatvo 0 De 0 /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 /2/1/34 pramANamImAMsA yuktaM sAmAnyamaindriyakaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti / so'yam 'anityaH zabdaH' iti 'pUrvapratijJAtaH pratijJAntaram 'asarvagataH zabdaH' iti kurvan pratijJAntareNa nigRhIto bhavati / etadapi pratijJAhAnivanna yuktam, tsyaapyneknimitttvopptteH| pratijJAhAnitazcAsya kathaM bhedaH pakSatyAgasyobhayatrAvizeSAt ? yathaiva hi pratidRSTAntadharmasya svadRSTAnte'bhyanujJAnAt pakSatyAgastathA pratijJAntarAdapi / yathA ca svapakSasiddhayarthaM pratijJAntaraM vidhIyate tathA zabdAnityatvasiddhayarthaM bhrAnti vazAt 'tadvacchabdo'pi nityo'stu' ityanujJAnam, yathA cAbhrAntasyedaM viruddhayate tathA pratijJAntaramapi / nimittabhedAcca tadbhede aniSTanigrahasthAnAntarANAmapyanuSaGga:syAt / teSAM ca tatrAntarbhAve pratijJAntarasyApi pratijJAhAnAvantarbhAvaH syAditi 2 / AdhAre vyabhicAra ApyuM chate jo vAdI bole ke sAruM sAmAnya Idriya grAhya hoI nitya che. paNa te to sarvagata che. paraMtu zabda to asarvagata che. te A "zabda "anitya che," AvI pUrva pratijJAthI anya "zabda asarvagata che" AvI pratijJA karatAM pratijJAntarathI nigRhIta bane che. jainA : A paNa pratijJAhAninI jema yukta nathI, kAraNa tenAM paNa pUrvanI jema aneka nimitta saMbhavI zake che. jyAre prativAdIe pratijJAta arthano pratiSedha karyo na hoya chatAM "mArI pratijJAmAM prativAdI doSa Apaze to" AvI AzaMkA karIne bole ke "zabda to asarvagata che," tyAre (AzaMkA nAmanuM) pratijJAntaranuM anya nimitta AvI gayuM ne. vaLI pratijJAhAnithI Ano bheda kevI rIte ? kAraNa bannemAM pakSa parityAga to samAna ja che ne. jema pratidaSTAMtano dharma svapakSa-svadeSTAMtamAM svIkAratA pakSano tyAga thAya che, tema pratijJAntarathI paNa pakSa parityAga thAya che. mAtra dharmI zabda e pakSanuM lakSaNa nathI, paraMtu "saMdigdha sAdhyavALo dharmI" pakSa che. pratijJAntaramAM sAdhya badalAvAthI "zabda asarvagata" Avo pakSa banI jAya che. eTale pUrve kahela "zabda anitya" AvA pakSano parityAga thAya che. vaLI jema svapakSanI siddhi mATe pratijJAntara-anya pratijJA karAya che. eTale have bhrAti vazAta=navI pratijJAmAM to pUrvokta doSa na rahevAthI svapakSasiddha thavAnI potAne saMbhAvanA hovAthI tenI ja dhUnamAM bhrAMta banI evo prayoga karI bese che ke "zabda paNa nitya ho" paNa bicArAne e dhyAna na rahyuM ke IdriyagrAhyatva hetuto nitya sAthe paNa vyabhicArI che, kA.ke. yatra yatra IdriyagrAhayatve tatra nityataM nathI (ghaTAdimAM IdriyagrAhyatva che, tyAM nityatva nathI) tema zabdane anitya siddha karavA bhrAMtivazathI tenI (sAmAnyanI) jema "zabda paNa nitya ho" pAchaLathI AvuM jJAna karI zake che-evI anya pratijJAnI anumati che / thaI zake che; jene tame pratijJAhAni kaho cho. ane jema abhrAnta mANasa mATe Avo prayoga virodhI bane che, tema bhrAMtithI anya pratijJA kare te paNa virUddha= ayukta ja kahevAya. abhrAMta mANasa to "IdriyagrAhya hetu" nityanI siddhi mATe vyabhicArI che" evo hetvAbhAsa darzAvI "zabda nitya che." prayoga karanAra prativAdIne nigRhIta kare. pratijJAntaramAM prathama "zabdane anitya che" evI pratijJA karI temAM prativAdIe doSa ApatA "zabda asarvagata che" ema bIjI pratijJA karI. ahIM zabdane asarvagata batAvyo che, te vAta sAcI che mATe pote bhrAMtato na kahevAya. paraMtu pratijJA choDI mATe pratijJAntara doSa Ave. jyAre pratijJAhAni vALo zabdane "nitya che" ema asatya-virodhI pratijJAno svIkAra kare che. ahIM zabda anitya hovA chatAM nityarUpe svIkAravAthI pote bhrAMta banyo kahevAya. eTale pUrvamAM svapakSanI siddhi mATe abhrAMta thaIne pratijJA badalI ane ANe 1 pUrva prati0 De0 / 2-0 ttatopa0 -De0 / 3 yadA prativAdinA akRte'pi prati jA[ tA]rthapratiSedhe AzaDkya( 2 )vocyate'sarvagatastu zabda iti tadA anyanimittakatvaM pratijJAntarasya / 4 -0 vazAttacchabdo0-De0 / 5 -0nuSvaGgaH-De0 /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 253 9 82 pratijJAhetvorvirodhaH pratijJAvirodhaH " [ nyAyasU0 5. 2. 4] nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti / so'yaM pratijJAhetvorvirodhaH- yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH ?, atha rUpAdibhyo 'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravya - miti ?, tadayaM pratijJAviruddhAbhidhAnAt parAjIyate / tadetadasaGgatam / yato hetunA pratijJAyAH pratijJAtve niraste prakArAntarataH pratijJAhAnireveyamuktA syAt, hetudoSo vA viruddhatAlakSaNaH, na pratijJAdoSa iti 3 | $ 83. pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktyA pratijJAmeva nihRvAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt-ka evamAha- anityaH zabda iti-sa pratijJAsaMnyAsAt parAjito bhavatIti / etadapi pratijJAhAnito na bhidyate, hetoranaikAntikatvopalambhenAtrApi pratijJAyAH parityAgAvizeSAt 4 / pratijJA hAnivALAe bhrAMta banI pratijJA badalI. bemAM zuM phera paDyo ? eTale abhrAMta mANasanI sAme zabdane anitya kahI pachI nitya kahevo viruddha kahevAya, tema pratijJAntaramAM anitya kahI pachI asarvagata kahevo e paNa khoTuM kahevAya. naiyAyika : bannemAM pakSa parityAganuM nimitta bhinna hovAthI bannemAM bheda paDe che. jainA : jo evuM mAnazo to tamane je nigrahasthAno aniSTa-amAnya che, tevAM nigrahasthAno paNa mAnavAno prasaMga Avaze. bhinna bhinna nimittathI aneka nigrahasthAno banI zake che. jo temano te bAvIzamAM ja samAveza thavAnuM kaho cho to pratijJAntarano paNa pratijJAhAnimAM aMtarbhAva thavo joie. // 2 // 82. pratijJAvirodha - pratijJA ane hetumAM virodha hovo te (nyA. sU.jema 5.24), "dravya guNothI bhinna che", rUpAdithI bhinna padArtha rUpe upalabdha thatA na hovAthI, je rUpAdithI bhinna padArtha rUpe upalabdha na thAya te to guNa rUpe ja upalabdha thavAnuM che ne ! to pachI tevA hetuthI guNa bheda-sAdhyane siddha na karI zakAya, paraMtu sAdhyAbhAva=guNabhedAbhAva=guNanI sAthe vyApta thavAthI tenI siddhi thaze, eTale basa te A pratijJA ane hetumAM virodha spaSTa che. jo dravya guNathI bhinna che, to rUpAdithI bhinna upalabdha thavA ja joie. tenI--dravyanI rUpAdithI bhinna tarIke anupalabdhi kevI rIte hoI zake ? have jo dravya rUpAdithI bhinna upalabdha thatu nathI to guNathI bhinna kevI rIte ? pena ghaDiyALathI alaga che AvuM tyAre ja kahI zakAya ke tenI upalabdhi penathI bhedarUpe--alagathI thatI hoya, A pramANe pratijJAthI virUddha hetuno prayoga karavAthI vAdI parAjyane pAme che. jainA -A nigrahasthAna paNa asaMgata che. kAraNa ke hetu dvArA pratijJAnuM pratijJApaNuM nirAsa thatA hetuthI spaSTa rIte A karelI pratijJA khaMDita thai jAya che. eTale A paNa eka navA prakArathI pratijJAhAni ja thai kahevAya. athavA A virUddha nAmano hetvAbhAsa thayo, kAraNa ke ahIM hetu sAdhyAbhAva=guNavyatirekAbhAva sAthe vyApta che. eTale A pratijJA doSa nathI. 3DyA 83. pratijJA saMnyAsa -prativAdIe vAdInA pakSanAM sAdhanamAM doSa ApyuM chate teno uddhAra karavA samartha na hovAthI pratijJAne chupAvatA vAdIne pratijJAsaMnyAsa nAmanuM nigraha sthAna lAgu paDe che. "jema zabda anitya che, indriyano viSaya hovAthI" AvuM kahetAM prativAdI pUrvanI jema sAmAnyanAM AdhAre vyabhicAra doSa ubho kare. tyAre vAdI bole ke koNa ema kahe che ke "zabda anitya che" ? Ama 1 iti prati0De0 /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 /2/1/34 pramANamImAMsA duSaNa 6 84. avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSamabhidadhato hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnyasya vyabhicAreNa dUSite-'jAtimattve sati' 'ityAdivizeSamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati / idamapyatiprasRtam, yato'vizeSokte dRSTAnte upanaye nigamane vA pratiSiddhe vizeSamicchato dRSTAntAdyantaramapi nigrahasthAnAntaramanuSajyeta, tatrApyAkSepasamAdhAnAnAM samAnatvAditi 5 / 685. prakRtAdarthAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH shbdH| katakatvAditi hetuH / heturiti hinoterdhAtostupratyaye kadantaM padam / padaM ca nAmAkhyAtanipA sargA iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyate / etadapyarthAntaraM nigrahasthAnaM samarthe sA vA prokta nigrahAya kalpeta, asamarthavA ? / na tAvatsamartha, svasAdhyaM prasAdhya natyato'pi doSAbhAvAllokavat / potAnI pratijJAno apalApa karavAthI vAdI parAjya pAme che. jainA - A paNa pratijJA hAnithI judo paDato nathI. potAnAM hetune anaikAntika jANI pratijJAno tyAga kare che. eTale pratijJAno tyAga to sarakho ja che. jo 84. hevantara - vAdIe vizeSaNa vinA hetuno prayoga karyo hoya teno prativAdI pratiSedha kare tyAre vAdI hetumAM vizeSaNa joDe te vakhate hetvantara nAmanuM nigrahasthAna thAya che. jema "zabda anitya" ityAdi prayogamAM pUrvanI jema sAmAnyanAM vyabhicArathI hetu dUSita karyo chate jAtimatte sati "AvuM vizeSaNa aijiyaka hetune lagADanAra vAdI hevantara nigrahasthAnathI parAjita thAya che. A vizeSaNa mUkatAM sAmAnyano vyabhicAra na Ave, kAraNa ke te mAtra aijiyaka che, paraMtu jAtimAnuM nathI. jainA A paNa barAbara nathI. kAraNa ke vizeSaNa rahita daSTAMta, upanaya, nigamanano prativAdIe pratiSedha karyo chate temAM vizeSaNa mUkatAM-icchatAM daSTAMtAMtara, upanayAMtara, nigamanAMtarane paNa nigrahasthAna mAnavA paDaze. jyAM darzatAdimAM doSano AkSepa ane temAM vizeSaNa lagADI samAdhAna karavuM te badhu sarakhu ja che. jema "A saMyamI che mahAvratadhArI hovAthI," abhayakumAranI jema, ahIM abhayakumAra to anya koInuM nAma paNa hoI zake je saMyamI na hoya, tethI vyabhicAra dUra karavA temAM zreNika putra AvuM vizeSaNa mUke, tyAre diSTAMtAntara nigrahasthAna mAnavuM paDaze. paNa 85 arthAntara - prastuta arthathI arthAntara-asaMbaddha-prakRtamAM anupayogInuM kathana karatAM arthAntara thAya che. jema "anitya zabda kRtaka hovAthI" hetu-"hinoti" hi dhAtuthI tu pratyaya lAgatAM hetu evuM kRdaMta pada bane che. nAmapada, AkhyAta pada, nipAta pada, upasargapada, ema padanAM prakAra che. ema kahI nAmAdinI vyAkhyA karato vAdI arthAntara nigrahasthAnanAM nAgapAzathI baMdhAya che. jainAH ame tamane pUchIe chIe ke A arthAntara nigrahasthAna samartha sAdhana ke samartha dUSaNano prayoga karatAM nigrahanuM kAraNa bane che, ke asamartha sAdhana/dUSaNano prayoga karatA? tyAM samartha sAdhanano prayoga karavo eTale potAnA pakSane koI dUSaNa lAgI na zake ane samarthadUSaNano prayoga karavo eTale bIjAnA pakSamAM sAcuM dUSaNa ApavuM. tevo prayoga karyA pachI vAdI arthAntaranuM kathana kare to tenuM kathana nigrahanuM kAraNa na banI zake. 1 -0nyavya0-tA 0 / 2 iti hetvantaram / 3 prakRtArthAdarthAntaram-De0 / 4 padaM nAma - tA0 / 5 pratyayanAmA0-De0 /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 255 asamarthe'pi prativAdinaH pakSasiddhau tat nigrahAya syAdasiddhau vA ? / prathamapakSe tatpakSasiddharevAsya nigraho na tvareto nigrahasthAnAt / dvitIyapakSe'pyato na nigrahaH pakSasiddherubhayorapyabhAvAditi 6 / 686. abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH kacaTatapAnAM gajaDadabatvAd ghajhaDhadhabhavaditi / etadapi sarvathArthazUnyatvAnnigrahAya kalpeta, saadhyaanupyogaadvaa?| tatrAdyavikalpo'yuktaH, sarvathArthazUnyazabdasyaivAsambhavAt, vrnnkrmnirdeshsyaapynukaaryennaarthenaarthvttvopptteH| dvitIyavikalpe tu sarvameva nigrahasthAnaM nirarthakaM syAt sAdhyasiddhAvanupayogitvAvizeSAt / kiJcidvizeSamAtreNa bhede vA khATkRtahastAsphAlanakakSApiTTitAderapi sAdhyAnupayogino nigrahasthAnAntaratvAnuSaGga iti 7 / kAraNa potAnAM sAdhyane siddha karI lIdhA pachI te nAcavA lAge to paNa koI doSa nathI. anya mANasonI jemaloko potAnuM koI ISTa kArya siddha thatAM nAcavA lAge che te kAMi doSa kahevAto nathI. nahItara rajoharaNa hAthamAM AvatA nAcanAra mumukSune paNa doSa Avaze. - have jo vAdIe asamartha sAdhana ke dUSaNano prayoga karyo hoya to prativAdInA pakSanI siddhi thatAM vAdI nigRhIta thaze ke siddha na thavA chatAM paNa nigRhIta thaI jaze? jo prativAdInA pakSanI siddhi thavAthI vAdI nigRhIta thAya che, ema hoya to pratipakSanI siddhi svapakSanI asiddhirUpa parAjya nAmanA nigRhasthAnathI pote nigRhIta banI jaze. paraMtu A arthAntara nAmanA nigrahasthAnathI nigRhIta nahi thAya. bIjo pakSa- prativAdInAM pakSanI siddhi na thavA chatAM teno nigraha thAya che, evo svIkAra karazo to nigrahasthAnathI nigraha na thaI zake; kAraNa banene svapakSanI siddhi thaI nathI. eTale koIno jaya ke parAjya nizcita thato nathI. eTale ke meca Dro thaI. all 86. nirarthaka abhidheya rahita varNAnupUrvI mAtrano prayogane nirarthaka nigrahasthAna kahevAya che. arthAt anukramathI evA varNono uccAra karavo ke jemano koI artha na nIkaLe. jemake : "zabda anitya che,kacaTatapanuM gajaDaba hovAthI gha,jha,Dha,dha,bhanI jema." jainA: Ane sarvathA arthazUnya hovAthI nigraha mATe mAno cho ke sAdhyamAM upayogI na hovAthI? pahelo pakSa yukta nathI. sarvathA artha zUnya zabdano saMbhava ja nathI. varNa kramano nirdeza paNa anukArya arthathI arthavAnuM hoya ja che. varNamAlA kevI hoya che ? tuM anukramathI uccArakara, tyAre varNamAlAnA nirdeza mATe, uccAramATe A varNano krama upayogI bane che, anukArya-jevI lIpi ke zabda tevuM ja uccArAtmaka kArya jemake "ka'lakhelo hoya to teno koI artha vizeSanI apekSA rAkhyA vagara mAtra te "kane AzrayI kArya karavuM te. mAtra te zabda ke varNano anukramacI uccAra karavo jeno koI bhale artha na nIkaLato hoya, sakhi ane patithI Dino au thAya che, ahIM kAMI temano artha upayogI nathI, paNa AvA anukrama varNavALA = sa pachI ni hoya, 5 pachI ti hoya A zabdathI Dino o karavAno. ema padane aMte ca ane ja no ka ane ga thAya che, ema mAtra A badhAmAM anakAryarUpe te tevarNa upayogI che. te te varSanI sattAmAtra upayogI che. arthAta AvAM nirdezathI paNa koIkanuM anukaraNa to jaNAya ja che. jema te gajasdaba vaNa uccArIne gayo. zizune zikhavavA mATe paNa varNa krama ulTo sulaTo karIne pUchavAmAM Ave che. ItyAdi kAryamAM varNa nirdeza paNa 2 pAnAm (2) arthAtaram | 2 -ofNahila - chera athaDAt T 4 phena kADDa-je je vA padyuta-5-0 I
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 /2/1/34 pramANamImAMsA 687. yat sAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA virabhihitamapi pariSatprativAdibhyAM boDhuM na zakyate tat avijJAtArthaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / atredamucyate-vAdinA trirabhihitamapi vAkyaM pariSatprativAdibhyAM mandamatitvAdavijJAnam, gUDhAbhidhAnato vA, drutoccArAdvA ? prathamapakSe satsAdhanavAdinA'pyetannigrahasthAnaM syAt, tatrApyanayormandamatitvenAvijJAtatvasambhavAt / dvitIyapakSe tu patravAkyaprayoge'pi tatprasaGgaH, gUDhAbhidhAnatayA pariSatprativAdinormahAprAjJayorapyavijJAtatvopalambhAt / athAbhyAmavijJAtamapyetat vAdI vyAcaSTe, gUDhopanyAsamapyAtmanaH sa eva vyAcaSTAm, avyAkhyAne tu jayAbhAva evAsya, na punarnigrahaH, parasya pakSasiddherabhAvAt / dratoccArepyanayoH kathaJcit jJAnaM sambhavatyeva, siddhAntadvayaveditvAt / sAdhyA nupayogini tu vAdinaH pralApamAtre ta yoravijJAnaM nAvijJAtArthaM varNakramanirdezavat / tato nedamavijJAtArtha nirarthakAdbhidyata iti 8 / / upayogI-arthavAnuM bane ja che. "vaya svAhA" ema varNa mAtrano paNa pUnAdimAM upayoga thAya che. eTale varNa sarvathA artha zunya to nathI. bIjo pakSa aMgIkAra karazo to badhA nigrahasthAna nirarthaka banI jaze. kAraNa te te nigrahasthAna sAdhyanI siddhimAM upayogI nathI. mATe ja to te nigrahasthAna kahevAya che. ema sAdhya siddhinI anupayogitA badhAmAM samAna hovAthI badhA nirarthaka nigrahasthAna rUpa banI jaze. thoDA ghaNAM bhedanAM kAraNe tene alaga mAnazo to khakha avAja karavo, hAtha pachADavo, kAMkha thapathapAvavI ItyAdino vAdamAM upayoga vAdIprativAdI dvArA karavAmAM Ave ja che. paNa te sAdhya mATe upayogI nathI. tethI temane paNa alaga nigrahasthAna mAnavA paDaze. IINA 87. avijJAtArtha je sAdhanavAkya ke dUSaNavAkya traNavAra bolavA chatAM parSadA ane prativAdI samajI na zake te avijJAtArtha nigrahasthAna che. jainAH ahIM A pUchavAmAM Ave che ke vAdI dvArA traNavAra vAkya bolavA chatAM sabhA ane prativAdI maMdabuddhinA kAraNe na samajI zakyA? ke gUDhazabdonA prayoganA kAraNe? ke jhaDapI bolI javAthI? tyAM pahelo pakSa mAnatAM sasAdhanano prayoga karanArane A nigrahasthAna lAgu paDI jaze. kAraNa tatra=sat sAdhanano prayoga karavA chatAM paNa maMdamatinA kAraNe bannene samaja na paDe e saMbhavI zake che. bIjo pakSa svIkAratAM patravAkyamAM paNa A doSa mAnavo paDaze. kAraNa ke patravAkyamAM gUDha zabdono prayoga hovAthI mahAprAza sabhA ane prativAdI paNa tene samajI nathI zakatA. naiyAH sabhA ane prativAdI patra vAkyanA je padane samajI nathI zakatA, tenI vyAkhyA svayaM vAdI karI le che. ethI patravAkayamAM A doSanI Apatti nathI. jainAH to gUDhasAdhya-sAdhana vAkyanI vyAkhyA paNa vAdI pote karI deze. vyAkhyA nahi kare to tene jaya ja prApta nahIM thAya. paNa te kAMi nigRhIta thato nathI. kAraNa ke prativAdInAM pakSanI siddhi thaI nathI. trIjo pakSa jhaDapI bolavA chatAM te bannene thoDu kaMIka to jJAna avazya thaze, kAraNa Akhare teo 1 gUDhAnAM zabdAnAmabhidhAnam / 2 satsAdhanepi / 3 avijJAtatvaprasaGgaH / 4 prahelikAdikam / 5 patravAkyam / 6 sAdhyavAkyam / 7 siddhAntavedi0 - De / 8 atha nigrahavAdIevaM bUyAt vAdinaH pralApamAtram avijJAtasya lakSaNam ityAzaGkAyAmAha (?) / 9 kartari pI (?) | 20 jJAti nA tA .
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 257 688. pUrvAparAsaGgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA daza dADimAni SaDapUpA ityAdi / etadapi nirarthakAna bhidyate / yathaiva hi gajaDadabAdau varNAnAM nairarthakyaM tathAtra' padAnAmiti / yadi punaH padanairarthakyaM varNanairarthakyAdanyatvAnnigrahasthAnAntaraM tarhi vAkyanararthakyasyApyAbhyAmanyatvAnnigrahasthAnAntaratvaM syAt padavatpaurvAparyeNA'prayujyamAnAnAM vAkyAnAmapyanekadhopalabhyAt "zaGkhaH kadalyAM kadalI ca bheA~ tasyAM ca bheryAM sumahadvimAnam / tacchaGkhabherIkadalIvimAnamunmattagaGgapratimaM babhUva // " ityAdivat / 689. yadi punaH padagnairarthakyameva vAkyanararthakyaM padasamudAyAtmakatvAt tasya, tarhi varNanairarthakyameva padanairarthakyaM syAt varNasamudAyAtmakatvAt tasya / varNAnAM sarvatra nirarthakatvAt padasyApi tatprasaGgazcet, tarhi padasyApi nirarthakatvAt tatsamudAyAtmano vAkyasyApi nairarthakyAnuSaDgaH / padasyArthavattvena( vattve ca) bannenA=vAdI prativAdInA siddhAntanA jANakAra che. vAdI jo sAdhya mATe anupayogI evo pralApamAtra kare ane tenuM prativAdI ane parSadAne jJAna nA thAya to te varNakramanAM nirdezanI jema nirarthaka banI jaze, paNa avijJAtArtha nahIM kahevAya. tethI A nirarthakathI bhinna nathI. mATe nirarthakamAM ApelI ApattithI ja Ano nirAza thaI jaze. ll8 88. apArthaka ) pUrvApara asaMgata padonA samUhano prayoga karavAthI vAkyano artha ja siddha na thAya tevo prayoga apArthaka nigrahasthAna kahevAya che. jema daza dADama cha pUDalA ityAdi. jainAH A paNa nirarthakathI bhinna nathI. jema nirarthakamAM gajaDabAdi varSo artha vagaranAM che. tema ahIM pado nirarthaka che. naiyA ? ahIM padomAM nirarthakatA che, tyAM varSomAM nirarthakatA che, mATe bane nigrahasthAna bhinna che. jainA: to pachI vAkyanI nirarthakatA varNa ane padonI nirarthakatAthI bhinna hovAthI eka vaLI anya nigraha sthAna mAnavuM paDaze. kAraNa ke padanI jema eka bIjAthI AgaLa pAchaLa asaMgata prayoga karAtAM nirarthaka vAkyo paNa aneka prakAre jovA maLe che. jemake: "kadaLImAM zaMkha che." bherImAM kALI che, te bherImAM ghaNuM moTuM vimAna che. te zaMkha,bherI, kadanI ane vimAna unmatta gaMgA samAna thaI gayA." vagere ghaNA AvA vAkyo hoI zake che. 89. naiyAH vAkyonI nirarthakatA padonI ja nirarthakatA che, ema mAnavuM ja joIe, kAraNa vAkya padanA samUharUpe che. to varNonI nirarthakatA vaDe padonI paNa nirarthakatA thai jaze, kAraNa pado varNa samudAyAtmaka che. zaMkAkAra : varNo to sarvatra nirarthaka ja hoya che, tethI tamArI vAta mAnatA padone paNa sarvatra nirarthaka : mAnavAno prasaMga Avaze. ----- samAdhAna: ekalA pada paNa vizeSa artha batAvavA samartha nathI mATe sarvatra nirarthaka che, tethI padono samUha svazya-vAkya paNa nirarthaka thaI jaze. 1 sAdhyAnupayogitvAt / 2 varNapadanararthakyAbhyAm / 3 daza dADimAni SaDapUpA ityatra tu padAnAmeva nairarthakyam na vAkyasya kriyAyA azrAvaNatvAt (ashrvnnaat)|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 /2/1/34 pramANamImAMsA padArthApekSayA, [varNArthApekSayA ] varNasyApi ta dastu prakRtipratyayAdivat, na khalu prakRtiH kevalA padaM pratyayo vA / nApya'nayoranarthakatvam / abhivyaktArthAbhAvAdanarthakatve, padasyApi tat syAt / yathaiva hi prakRtyarthaH pratyayenAbhivyajyate pratyayArthazca prakRtyA tayoH kevalayoraprayogAt tathA devadattastiSThatItyAdiprayoge syAdyantapadArthasya tyAdyantapadArthasya ca styAdyantapadenAbhivyakteiH kevalasyAprayogaH / padAntarApekSasya padasya sArthakatvaM prakRtyapekSasya pratyayasya tadapekSasya ca prakRtyAdivarNasya samAnamiti [ 9 // 90. pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGghayAvayavaviparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAne kramasyApyaGgatvAt / etadapyapezalam, prekSAvatAM pratipattaNAmavayavakramaniyama vinApyarthapratipattyupalambhAt / nanu ya thApazabdAcchtAcchabdasmaraNaM tato'rthapratyaya iti zabdAdevArthapratyayaH paramparayA tathA pratijJAdyavayavavyutkramAta tatkramasmaraNaM tato vAkyArthapratyayo na punastadvayutkramAt, ityaSyasAram, evaMvidhapratItyabhAvAt / yasmAddhi zabdAduccaritAt yatrArthe pratItiH sa eva tasya vAcako nAnyaH, anyathA zabdAttatkramAccApazabde tadavyatikrame ca smaraNaM tato'rthapratItirityapi vaktuM zakyeta / evaM zabdAnvAkhyAnavaiyarthyamiti cet, zaMkAkAra : vAkyarthanI apekSAe pada bhale nirarthaka hoya, paraMtu padArthanI apekSAe te sArthaka che ja. arthAt vAkyathI pragaTa thanAro artha padathI pragaTa nathI thato, tathApi pada potAno artha to pragaTa kare ja che. jema "gAya ghoDA hAthI" A pada samUha che, paNa gAya vagerenuM zuM karavAnuM che? ItyAdi vAkyarthano bodha to nathI thato. paNa gAya vagere pada' gAya vagere padArthane to jaNAvanArAM che ja. ethI padone nirarthaka na kahI zakAya. samAdhAnaH to A vAta varNanI bAbatamAM paNa mAnavI joIe. arthAt padathI vyakta thanAra artha varNathI pragaTa na thavA chatAM varNa potAno artha to pragaTa kare ja che. jema prakRti mULa zabda ane pratyaya, eTale ekalI prakRtine ke ekalA pratyayane pada kahevAtA nathI. chatAM paNa bhI hI vagere prakRti-dhAtuo ane ti,a,Na,Ta, vagere pratyayo sArthaka to che ja. dhAtupAThanA AdhAre dhAtvarthano ane sUtra pramANe sUtravihita arthano saMketa prakRtipratyaya kare ja che. jo vyakta artha pragaTa karatA na hovAthI temane nirarthaka mAnazo, to pada paNa vAkyanAM jevo vyakta artha pragaTa karatAM nathI, tethI pada paNa nirarthaka banI jaze. jema prakRtino artha pratyayathI vyakta thAya che ane pratyayano artha prakRtithI, A kAraNe te banneno judo judo prayoga thato nathI. tema "devadattatiSThati ityAdi prayogamAM svAdyanta padArthano-devadattano artha tyAghantapadathI ane tyAdyantapadArthano-tiSThatino svAdyanta padathI artha pragaTa thato hovAthI temano ekalAno prayoga thato nathI. jo tame ema kahezo ke padAntara sApekSa pada sArthaka hoya che, to ame kahIzuM ke prakRti sApekSa pratyaya, pratyaya sApekSa prakRti Adi varNa (paraspara sAmelavaNa) paNa sArthaka hoI zake che. Ama apArthaka nigrahasthAna nirarthaka nigraha sthAnathI alaga nathI. llA 90. -aprAptakAla: pahelAM pratijJA pachI hetu pachI udAharaNa pachI upanaya ane pachI nigamanano prayoga anumAnamAM karavAmAM Ave che. A kramanuM ullaMghana karI avayavono ulaTa-sulaTa anumAna prayoga karatA aprAptakAla nigrahasthAna thAya che. 2 -0NA tApa - 1 2 arthavAk 3 pratikAtyAyo: 4 4 phUpAno0 -tA1 ca zAha -
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 naivam, vAdino'niSTamAtrApAdanAt apazabde'pi cAnvAkhyAnasyopalambhAt / saMskRtAcchabdAtsa`tyAt dharmo 'nyasmAdadharma iti niyame cAnyadharmAdharmopAyAnuSThAnavaiyarthyaM dharmAdharmayozcApratiniyamaprasaGga a'dhArmike ca dhArmike ca tacchabdopalambhAt / bhavatu vA tatkramAdarthapratItistathApyarthapratyayaH krameNa sthito yena vAkyena vyutkramyate tannirarthakaM na tvaprAptakAlamiti [10] / 259 jema ApaNane kramathI pratipatti thAya eTale ke manamAM pratijJAvAkyathI kalpanA thAya che, tyAre hetuno khyAla Ave, pachI udAharaNa--vyAptinuM jJAna thAya che, pachI upanaya ane nigamananicoDa lAvIye chIe. eTale pakSane dekhI dhUmAdi hetune joie nahi, tyAM sudhI vyApti vagere koInI pratIti thatI nathI. teja rIte bIjAne pratIti karAvanAra parArthAnumAnamAM paNa kramapaNa kAraNa che . jainA : A kahevuM paNa yukta nathI. kAraNa ke samajanAra-sAmenI vyakti buddhizALI hoya, to te avayavonA krama vinAM paNa artha samajI le che. zaMkAkAra : jema azuddha/adhArmika zabda sAMbhaLavAthI pahelAM zuddha zabdanuM smaraNa thAya che, pachI enAM arthanuM jJAna thAya che. jema mAravADI vRddhA padasUrIjI uccAre tyAre ApaNane paNa padasUrIjI Avo azuddha zabda ja saMbhaLAze. paraMtu tenA uparathI ApaNane padmasUrIjI evA zuddha zabdanuM smaraNa thai jatA padmasUrijI bhagavaMtano khyAla AvI jAya che. e pramANe pratijJA Adi avayavone vyutkramathI sAMbhaLyA pachI temanA kramanuM smaraNa thAya che. pachI vAkyanA arthanuM jJAna thAya che. vyutkramathI jJAna nathI thatuM. samAdhAna : A kahevuM sAra vagaranuM che, kAraNa ke Avo anubhava thato nathI. je zabdanA uccArathI je padArthanI pratIti thAya che, te ja zabdane padArthano vAMcaka manAya che. padamasUrijI zabda sAMbhaLavAthI padmasUrinuM jJAna thayuM to padasUrijI zabda ja teno vAcaka manAya che, bIjAne nahIM. AvuM mAnavAmAM na Ave to tame kahyuM tenAthI ulTu kahI zakAze ke zuddha zabdane sAMbhaLatA azuddha zabdanuM smaraNa thAya che ane avayavono anukrama sAMbhaLatA temanAM vyutkramanuM smaraNa thAya ane tyAre (vyutkramanA anusAre) arthanI pratIti thAya che. zaMkAkAra : jo vyutkramathI prayukta avayavothI arthanI pratIti mAnI levAmAM Ave, to temanuM anukramathI AkhyAna karavuM nakAmuM nIvaDaze. samAdhAna H AvuM nahi thAya, kAraNa ahIM to anukramavAdIne aniSTApatti mAtrano prasaMga darzAvavAmAM Avyo che. anukrama to azuddha zabdomAM paNa jovA maLe che. (eTale anukrama mAtrathI jJAna nathI thatuM eTaluM ja kahevAno tAtparya che.) zaMkAkAra : saMskRta ane satya zabdanuM uccAraNa karavAthI dharma thAya che. ane AnAthI viparIta zabdanA uccAraNathI adharma thAya che. samAdhAna : Avo niyama mAnI levAmAM Ave to dharma adharmanAM anya niyama, upAyabhUta anuSThAno vyartha banI jaze. eTale ke ahiMsA karavAthI dharma thAya ane hiMsA karavAthI adharma, dAna ApavAthI dharma, corIkaravAthI adharma, ityAdi je dharma adharmanA upAya che, te vyartha banI jaze. kAke, tame to evo ja niyama ghaDI kADhyo che ke susaMskRta ane satya zabda uccAro to dharma ja thAya che, eTale hiMsA karatA karatA paNa vedanA zuddha pAThono uccAra karaze, tene to dharma ja thavAno che, ane tepa vagere karatA paNa ajJAnatA, zArIrika khAmI vagerenA kAraNe zabda khoTA bolaze to tene adharma ja thavAno che. to pachI kayo DAhyo mANasa AvI kilaSTa kriyAmAM pravRtta thAya ? arthAt te kaSTakArI dharma kriyAne koI karanAra na rahevAthI te badhI vyartha thaze. (bajAramAM 1kramavAdinaH / 2 satyAdharmo De0 / 3 adhArmike dhArmi0De0 /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260|2/1/34 pramANamImAMsA SS 91. paJcAvayave vAkye prayoktavye tadanyatamenApyavayavena hInaM nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt, pratijJAdInAM ca paJcAnAmapi sAdhanatvAt, ityapyasamIcInam, paJcAvayavaprayogamantareNApi sAdhyasiddherabhidhAnAt pratijJAhetuprayogamantareNaiva tatsiddherabhAvAt / atastaddhInameva nyUnaM nigrahasthAnamitti [ oo ] | $ 92. ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati niSprayojanAbhidhAnAt / etadapyayuktam, tathAvi' dhAdvAkyA't pakSasiddhau parAjayAyogAt / kathaM caivaM pramANasaM plavo 'bhyupagamyate ? | abhyupagame vA'dhikannigrahAya jAyeta / pratipattidArvyasaMvAdasiddhiprayojanasadbhAvAnna nigrahaH, ityanyatrApi samAnam, hetunodAharaNena cai(vai) kena prasAdhite'pyarthe dvitIyasya hetorudAharaNasya vA nAnarthakyam, tatprayojanasadbhAvAt / na caivamanavasthA, AvelI navI AITama-vastuno koI upayoga karanAra na hoya to te vyartha-nakAmI nIvaDe che.) vaLI dharma ane adharmamAM koI pratiniyatatA nahi rahe. kAraNa ke tamArA hisAbe to dhArmika adhArmika banne prakAranAM purUSomAM banne jAtanAM zabdono prayoga jovA maLe che(maLaze). athavA "pratijJA vagere avayavonAM kramanAM kAraNe ja arthanI pratIti thAya che.'" evuM mAnI levAmAM Ave to kramanAMkA2Ne thavAvALA artha- pratyayane je vAkya dvArA krama rahita karavAmAM Ave eTale amuka vAkya evuM hoya tenA zabdo anukramathI goThavavAmAM Aveto ja vaktAno tAtparya khyAla AvI zake, ane ulaTa sulaTa karIe to artha badalAi jato hoya, to tyAM anukrama goThavavo jarUrI che. paNa na goThave to te nirarthaka nigraha sthAna thai jaze. kAraNa ke tevuM vAkya abhISTa artha jaNAvavAmAM samartha nathI mATe nirarthaka ja thayuM ne! tene aprAptakAla kahI na zakAya // 10 // 91. nyUna - anumAnamAM pAMca vAkyono prayoga karavo joie. temAMthI koI paNa ekAda avayavano prayoga na karavo te nyUna. sAdhananAM abhAvamAM sAdhyanI siddhi saMbhavI zakatI nathI, mAtra hetu sAdhana nathI, paraMtu pratijJAdi pAMca avayavo sAdhana che, (kA. ke. A pAMca dvArA parArthAnumAna thAya che.) ethI pAMceno prayoga karavo joie. jainA : A kathana paNa samyak nathI. ame pahelAM ja kahI cUkyA chIe ke pAMca avayavo vagara paNa sAdhyanI siddhi thai zake che. pratijJA ane hetu vinA ja sAdhyanI siddhi nathI thatI, mATe A bannemAMthI koI ekano prayoga na karavo ja nyUna nigraha sthAna kahI zakAya. (vAdamAM to pahelAM sarvaprathama Apano iSTapakSa darzAvavo paDe eTale pratijJA AvI ja jAya. tenI siddhi mATe hetuno prayoga to karaze ja, te dUSita ke zuddha che. e pachInI vAta che, eTale tyAM nyUna doSa to AvI zakato nathI.) 92 adhika -eka ja hetuthI ke eka ja udAharaNathI arthanuM pratipAdana thai jAya, chatAM anyahetu ke udAharaNa kahIe to adhika nAmanuM nigraha sthAna thAya che. kAraNa ke te vadhArAnuM kathana prayojana vagaranuM che. jainA : A paNa ayukta che. jo vAdI anya hetu ke udAharaNanA prayoga karIne paNa svapakSane siddha karI de to te parAjayathI plAvita banato nathI. vaLI tame bIjA hetunA prayogane adhika nAmanuM nigrahasthAna mAno cho, to pramANasaMplava' kevI rIte mAno cho ? te mAnazo to adhika nAmanuM nigrahasthAna AvI coTaze. 1 -0 vidhAdvA vAkyA0tA0 / 2 hetvantarayuktAt / 3-0 pagamyate vAdhikAnni0 -De0 / 1 pramANasaMplava eTale zuM ? smina pramALaviSaye pramALAntaravartanuM pramANasaMptavaH / eTale jenA viSayamAM eka pramANa ApyuM hoya, te ja viSaya mATe bIjuM pramANa ApavuM te.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 kasyacit kvacinnirAkAGkSatopapatteH pramANAntaravat / kathaM cAsya kRtakatvAdau svArthikakapratyayasya vacanam, yatkRtakaM tadanityamiti vyAptau yattadvacanam, 'vRttipadaprayogAdeva cArthapratipattau vAkyaprayogaH adhikatvAnnigrahasthAnaM na syAt ? tathAvidhasyApyasya pratipattivizeSopAyatvAttanneti cet, kathamanekasya hetorudAharaNasya vA tadupAyabhUtasya vacanaM nigrahAdhikaraNam ? / nirarthakasya tu vacanaM nirarthakatvAdeva nigrahasthAnaM nAdhikatvAditi [12] / 261 zaMkAkAra : pratipattimAM draDhatA mATe ane saMvAdanI siddhi mATe pramANasaMplava mAnavAthI nigraha nathI thato. kAraNa tenAthI vizeSa prayojananI siddha thAya che. samAdhAna (jainAH) A vAta to bIjA hetu udAharaNa prayogamAM paNa samAna che. kAraNa temanuM paNa vizeSa prayojana hoya che. A kerI pAkelI che AnA mATe pahelA cAkSuSapratyakSano prayoga karyo ke rAtI pILI jovA maLI. pachI ahIM hAthathI sparza karI pocI pocI lAgI A spArzanapratyakSa pramANa paNa teja kerIne pAkI siddha karavAmAM ja lAguM pADyuM, A pramANasaMplava kahevAya. zaMkAkAra : AvuM mAnavAthI to anavasthA Avaze. eTale pahelAM hetune puSTa karavA bIjA hetuno prayoga karyo, tema bIjA hetune puSTa karavA trIjA hetuno prayoga karavo paDaze, ema pachI pachInA hetunI puSTi mATe uttarottara hetuno prayoga karatA thAkI jazo, paNa cheDo nahi Ave. [pra. jyAM eka sAdhyanI siddhimATe eka hetu ke udAharaNano prayoga karIne anya hetu ke udAharaNano prayoga karI te sAdhyane siddha kare to adhika nigrahasthAna thAya che. paNa tyAM anavasthA doSa kevI rIte Ave ? kA.ke. je anya hetu ke udAharaNano prayoga karyo che te sAdhyanI pratipattimAM dRDhatA lAvavA mATe che. jo pahelA hetumAM khAmI hoya tene puSTa karavA mATe prayoga karyo hoya to anavasthA doSa Ave. jema pramANasaMplavamAM kerInI pakvatAne jasAdhyane sidhdha karavA mATe bIjuM spArzana pratyakSarUpa pramANAntara lAguM paDyuM, paraMtu cAkSuSapratyakSane siddha karavA nathI lagADyuM. eTale "je pote pahelA asiddha hoya ane tene siddha karavA punaHtatsajAtIyano prayoga karIe tyAM anavasthA Ave che" jema - kerI pAkI kema che ? rAtI pILI dekhAtI hovAthI, rAtIpILI kema che ? kRSNAdinIlAdi varNo upalabdha na thatA hovAthI, punaH te hetune puSTa karavA navo hetu Ape evuM mAnIne zaMkAkAre anavasthAnI zaMkA karI che, tenA magajamAM ema besI gayuM ke hetu apuSTa hoya che, mATe bIjo hetu mUkyo che, te paNa apuSTa ja haze, kAraNa ke te paNa hetu che, ema badhA ja hetu apuSTa hovAthI laMgAra cAlu ja raheze.] samAdhAna : kyAMka AkAMkSAnI samApti saMbhavI zakatI hovAthI A anavasthA doSa nahIM Ave. jema pramANAntaranI pravRttinI samApti thAya che, koI vAtane siddha karavA pramANa ApIne tenI siddhi mATe bIjuM pramANa ApIe, Akhare kyAMka saMtoSa thai jato hovAthI paraMparA calAvavI paDatI nathI. zabda anitya che. kRtaka hovAthI, kRtaka kema che ? tenI siddhi mATe kahIe ke "tAlu-oSTha saMyoga vagerethI prayatna karIe tyAre pedA thAya che mATe" A pramANAntara darzAvatA saMtoSa thai javAthI navA pramANAntaranI jarUra paDatI nathI. "A vItarAgI che. "udAsIna bhAve kriyA karato hovAthI" "kevalajJAnI hovAthI," "ghAtI karmano kSaya thayela hovAthI" basa AvAM be cAra hetu ApI daie to sAdhya siddhimAM draDhatA AvI jAya che. vaLI kRtakatva Adi hetuomAM svArthano 'ka' pratyaya lagADIne prayoga karavAmAM Avyo che. 1-0 canayR 0 - 0 / 2 kRtakAnityamiti vRttipadam /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 /2/1/34 pramANamImAMsA 6 93. zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavatyanyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate / yathA anityaH zabdaH anityaH zabda iti / arthapunaruktaM tu yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoktaH punaH paryAyAntareNocyate / yathA anityaH zabdo vinAzI. dhvaniriti / anuvAde tu pauna'ruktyamadoSo yathA "hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam" [nyAyasU0 1.1.39] iti / atrArthapunaruktamevAnupapannaM na zabdapunaruktam, arthabhedena zabdasAmye'pyasyA sambhavAt yathA "hasati hasati svAminyuccairudatyatiroditi, kRtaparikaraM svedodgAri pradhAvati dhAvati / guNasamuditaM "doSApetaM praNindati nindati, ghanavaparite varga pravRti nRtyati" - [vAyA : pU221] (2) je kRtaka hoya te anitya hoya che. AvI vyAptimAM yatuto prayoga. (3) samAsayukta padanA prayogathI artha siddhino saMbhava hovA chatAM samAsa vagarano vAkya prayoga, AmAM (1) ka (2) yat tat (3) asamasta padano prayoga vadhArAno che. to temane adhika nigraha sthAna kema nathI kahetA ? naiyAH adhika hovA chatAM temanAthI vizeSa pratipatti thAya che. ethI karIne temane nigrahasthAna nathI kahetA. jainAH to vizeSa pratipattinA upAyabhUta aneka hetuo ke udAharaNano prayoga kevI rIte nigrahasthAna kahevAya che ? hA ! jo nirarthaka hetu ke udAharaNano prayoga karavAmAM Ave to teo nirarthaka hovAthI ja nigrahasthAna banI jaze, nahi ke adhika hovAthI. 93. punarukta anuvAdane choDI anyatra zabda ane arthanuM pharIvAra kahevuM che. eka ja zabdano ekavArathI vadhAre prayoga karavo te zabda punarukti, jema "anitya zabda' "anitya zabda' pahelA ekavAra anya zabdathI je artha darzAvyo hoya te ja artha paryAyavAcI anya zabdathI pharIvAra kahevo te artha punarukti. jema "zabda anitya che, dhvani vinAzazIla che" paraMtu anuvAda karavAmAM punarukti doSa nathI lAgato. jema ? hetvapadezAtu - hetunA kathanathI [apadeza -vaktavya, asvIkRti (saM.hi.)] pakSamAM hetunA sadbhAvanA balathI hatuvinAnuM pratijJAnuM punaH kathana karavuM te nigamana; ahIM punarukti doSa nathI. pakSe sAdhyavidhatatvaripavitranirAmana tAt tati "ddhi vyApyadhUmavAnuM parvata che," "tethI te parvata vaddhimAnuM che" pratijJAmAM "parvato vaddhimAnuM dhUmA" ema hetu paNa sAthe hato, jyAre ahIM-nigamanA vAkyamAM hetuM choDIne teja pratijJA vacanane pharI kahevAmAM Ave che. jainAjha ahIM vAdamAM arthanI punarukti ja ajugatI che. zabdanI nahIM. kAraNa zabda sarakhA hovA chatAM paNa artha bheda hoI zake che. mATe zabdanI punaruktino saMbhava nathI jemake hasati hasati punarukti "dhananAM aMzathI-mUlyathI kharIdAyela yatra jevo nokara svAmI hasatA chatAM pote hase che. jorathI raDatA chatAM moTe avAje raDe che. svAmI doDatA cAre bAju parasevo pharI vaLe-parasevAthI rebajheba thAya evI rIte pote doDe che. guNathI bharelAnI ke doSayuktanI niMdA karatA chatAM pote niMdA kare che. svAmI nAcatA chatAM yatra samAna sevaka nAcavA lAge che." vAdanyAyamAM A zloka darzAvavAmAM Avyo che, eka sarakhA zabdano prayoga che, chatAM artha bheda hovAthI 6 -0 0 - 2 -0 0 -0 0 0 0 4 pAm - 1
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 263 ityAdi / tataH spaSTArthavAcakaistairevAnyairvA zabdaiH sabhyAH pratipAdanIyAH / tadapratipAdakazabdAnAM tu sakRta punaH punarvAbhidhAnaM nirarthakaM na tu punaruktamiti / yadapi arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM punaruktamuktaM yathA asatsu megheSu vRSTirna bhavatItyukte arthAdApadyate satsu bhavatIti tat kaNThena kathyamAnaM punaruktaM bhavati, arthagatyarthe hi zabdaprayoge pratIte'rthe kiM teneti ? / etadapi pratipannArthapratipAdakatvena vaiyarthyAnnigrahasthAnaM nAnyathA / tathA cedaM nirthakAna 'viziSyeteti [13] / 6 94. parSadA viditasya vAdinA trirabhihitasyApi yadapratyuccAraNaM tadananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, apratyuccArayat (n) kimAzrayaM dUSaNamabhidadhatIti( 0dadhIteti) / atrApi ki sarvasya vAdinoktasyAnanubhASaNam uta' yannAntarIyikA sAdhyasiddhistasyeti ? / tatrAdyaH pakSo'yuktaH, punarukti doSa lAgato nathI. ahIM Agala hasati rudati, pradhAvati, praditi, prakRtyati vartamAna kRdaMtanI saptamI vibhakti che. sati saptamInA arthamAM "yabhAvo bhAva lakSaNam" rarorA106o sihe.thI saptamI vi. thayela che. anya hasati vigere prayogo vartamAna kriyA pada che. spaSTa arthanA vAcaka teja zabdo dvArA ke anya zabdo dvArA sabhyone svaISTa artha samajAvavo joIe. pUrvanA zabdothI khabara na paDe to tevA ja arthanuM pratipAdana karanAra anya zabdo dvArA paNa sabhAjanone samajAvavAthI punarukti doSa mAnavo yogya nathI. hA je abhISTa arthanA pratipAdaka na hoya temanuM ekavAra kahevu ke vAraMvAra kahevuM, te nirarthaka ja che. tethI te nirarthaka nigrahasthAna banaze. paraMtu te punarukta nahIM bane. je vAta arthathI jANI levAya, tene zabdo dvArA pharI kahevI punarukti che. jema vAdaLAnAM abhAvamAM vRSTi nathI thatI, Ama kahetA potAne meLe ja enI khabara paDI jAya che ke vAdaLA hoya to vRSTi thAya che, mATe te vAta kaMTha dvArA zabdo bolIne kahevI punarukti kahevAya. arthane samajavA mATe to zabdano prayoga karavAmAM Ave che, have jo artha jaNAI ja Avyo che to pachI zabda prayoganI zI jarUra ? jainA" AvI punarukti paNa pratipanArtha =pratIta arthanuM pratipAdana karanAra zabda prayoganA kAraNe che. eTale tevo prayoga sArthaka na banato hovAthI doSa rUpe bane che, nahIM ke bIjIvAra kahevAthI. tethI A paNa nirarthaka nigraha sthAnathI bhinna nathI. uparokta vAkyathI vAdaLA hoya tyAM vRSTi thAya che, A pratIti thaI jAya che, te mATe zabda prayoga karavo nakAmo che, je lAkaDuM potAnI meLe tuTI gayuM/jAya, tenA upara kuhADAnA ghA karavA vyartha che. tenI jema jyAM artha jaNAI jato hoya tyAM te mATe zabda prayoga jarUrI na hovAthI doSa rUpa bane che. kAMI bIjI vAra kahevAthI nahIM. eTale nakAmo zabda prayoga karavo te to nirarthaka nigraha sthAna thayu ne. ane jyAM artha pratIta na thato hoya tyAM to tevo zabda prayoga artha samajAvavAmAM upayogI thato hovAthI doSa rUpa nathI. jema anyabhASAnA mAnavIne, ukta zabdanA paryAyathI azAtane prati saraLa-prasiddha paryAyavAcIno prayoga karavo upayogI bane che. jema TIkAmAM paryAyavAcI zabdo darzAvavAmAM Ave che. 94. ananubhASaNa Rsabhyo jene samajI le ane vAdIe teno traNavAra uccAra karyo hoya chatAM prativAdI tenuM prati uccAraNa na kare to A nigraha sthAna lAgu paDe che. vAdInA kathananuM pratyuccAraNa ja na kare to temAM dUSaNa kevI rIte ApI zake? zene AzrayI dUSaNa Ape ? jainA: ahIM paNa A vicAraNIya che ke vAdInA samagra kathananuM uccAraNa na karavuM ananubhASaNa nigraha 1 vizeSye 0 -De0 / 2 uta yanAntarIyikA 0-tA / uta prayatnAnantarIyikA-De0 /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 /2/1/34 pramANamImAMsA paroktamazeSamapratyuccArayato'pi dUSaNavacanAvyAghAtAt / yathA sarvamanityaM sattvAdityuktesattvAdityayaM hetuviruddha iti hetumevoccArya viruddhatodbhAvyatekSaNakSayAyekAnte sarvathArthakriyAvirodhAt sattvAnupapatteriti ca samarthyate / tAvatA ca paroktahetordUSaNAtkimanyo ccAraNena ? / athaivaM dUSayitumasamarthaH zAstrArthaparijJAnavizeSavikalatvAt, tadAyamuttarApratipattereva tiraskriyate na punarananubhASaNAditi [14] / 695. parSadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / aviditottaraviSayo hi kottaraM brUyAt ? / na cAnanubhASaNamevedam, jJAte'pi vastunyanubhASaNAsAmarthyadarzanAt / etadapyasAmpratam, pratijJAhAnyAdinigrahasthAnAnAM bhedA bhAvAnuSagAt, tatrApyajJAnasyaiva sambhavAt / teSAM tatprabhedatve vA nigrahasthAnapratiniyamAbhAvaprasaGgaH, paroktasyA'rdhA'jJAnAdibhedena nirAhAnAnevatvAsan [5] sthAna che ke jenuM uccAraNa karyA vinA sAdhyanI siddhi na thaI zake, tenuM uccAraNa na karavAthI ananubhASaNa thAya che? temAM pahelo pakSa svIkAravo ayukta che, kAraNa vAdIe kaheluM badhuM pratyuccAraNa karyA vagara paNa dUSaNano prayoga karavAmAM koI bAdha Avato nathI. jema vAdIe kahyuM "badhA padArtho anitya che, satuM hovAthI" ahIM prativAdI vAdInA samagra kathanane uccAryA vagara "satuM hovAthI" A hetu virUddha che. ema mAtra hetuno ja uccAra karI viruddha doSanuM ulkAvana karavAmAM Ave che ke -"kSaNakSaya Adi ekAntamAM arthakriyAno sarvathA virodha che, mATe tyAM sattva ghaTI zakatuM nathI." Ama kahI prativAdInA hetunuM nirasana kare che. eTale AvI dalIla ApI hetu virUddha che, enuM samarthana kare che. teTalA kathanathI bIjAe kahela hetu dUSita thaI jato hovAthI tenAthI vadhAre uccAra karavAno zo matalaba? ethI je zabdo pharI uccAryA vagara sAdhyanI siddhi na thai zake, temano ja uccAra na karavo te ananubhASaNa mAnavuM joie. kadAcita prativAdI zAstranAM arthanA viziSTa parijJAnathI vikala hovAthI hetano uccAra karI tene dUSita karavA samartha na paNa hoya, tethI A to uttara-javAba na sUjavAnA kAraNe ja tiraskRta-prativAdI parAjita thaI jaze. nahIM ke ananubhASaNanAM kAraNe. 95. ajJAna - vAdI dvArA prayukta vAkyanAM arthane sabhA samajI le, paraMtu prativAdInI samajamAM na Ave te ajJAna nigrahasthAna che. prativAdI uttaranA viSayane ja na samaje to zenI bAbatamAM uttara Apaze? Ano ananubhASaNamAM samAveza thaI zakato nathI. kAraNa ke anubhASaNa=punaruccAra karavAnuM asamartha to jJAta vastumAM paNa jovA maLe che. prativAdIne vAdIe kahela hetu prayoga to khyAlamAM che, eTale te zabdano viSayato jJAta thayelo che, paraMtu bhAI sAhebane uttara sUjhato nathI, mATe kSobha pAmI javAthI kazuM bolato nathI. ema te pratijJA vi.no punaH prativAdI dvArA uccAraNa anubhASaNa na karavAmAM asAmarthya to vAdInA kathanano khyAla hoya to paNa saMbhave che. jainAH naiyAyikanI A mAnyatA paNa barAbara nathI, kAraNa ke ajJAna nigrahasthAna judu mAnatAM pratijJAhAni vagere nigrahasthAno alaga nahi rahI zake, kAraNa ke pratijJAhAni vagere thavAmAM paNa ajJAna ja heta che. jo teone ajJAna nigrahasthAnathI bhina mAnavAno Agraha rAkhazo to nigrahasthAnonI pratiniyata saMkhyA nahI rahI zake. pachI to vAdInAM aDadhA kathanane nahI samajavAthI, tenAM sAdhyane nahIM samajavAthI 1 tAvatA paro0 -De0 / 2 bhedamA0 -De0 /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 265 6 96. parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhA nAma nigrahasthAnaM bhavati / ghaNAvyajJAnAnna fkhate [26] 6 97. "kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo vikSepaH" [nyAyasU0 5.2.19] nAma nigrahasthAnaM bhavati / siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinatti 'idaM me karaNIyaM parihIyate, pInasena kaNTha uparuddhaH' ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa parAjIyate / etadapyajJAna to nArthAntaramiti [17] / 6 98. svapakSe parApAditadoSamanuddhRtya tameva parapakSe pratIpamApAdayato matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / cauro bhavAn puruSatvAt prasiddhacauravadityukte-bhavAnapi coraHpuruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditaM cauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate / idamapyajJAnAnna bhidyate / anaikAntikatA vAtra hetoH, sa hyAtmIyaheto'rAtmanaivAnaikAntikatAM dRSTavA prAha-bhavatpakSe'pyaM doSaH samAnastvamapi 'puruSo'sItyanaikAntikatvamevodbhAvayatIti 18 / ItyAdInA kAraNe bhinna bhinna aneka nigrahasthAna mAnavA paDaze. 96. apratibhA paripakSane samajavA chatAM ane parapakSa saMbaMdhI kathananuM anubhASaNa karavA chatAM teno uttara na sUjhavo te apratibhA nigrahasthAna che. prativAdInA kahevAno matalaba e che ke "zabda anitya che" ane pote pAcho sabhA ane prativAdInI sAme uccAra paNa karyo ke tame "zabda anitya che" ema kahI rahyA cho ne ? ema anubhASaNa paNa thaI gayuM. paNa bhAIsAhebane AnuM khaMDana karavAnI koI yukti hAthamAM na AvI. jainAH bhagAbhAI ! Ano ajJAna nigrahasthAnathI kazo phera paDato nathI. " 97. vikSepa koI kAryano vyAsaMga-bahAnuM batAvI vacce ja kathAno viccheda karI devo, tene vikSepa nAmanuM nigrahasthAna kahe che. Icchala arthane siddha karavAnuM azakya jANI vacce ja kathAvAdane samApta karI de ke "mAre A kAma bagaDI rahyuM che," "zaradI ke kaphane lIdhe mAro kaMTha rUMdhAI gayo che" ityAdi kahI kathAno viccheda karato vyakti vikSepa nigraha sthAnathI nigRhIta-parAjita thAya che. jainAH paraMtu A paNa ajJAnathI alaga nathI kAraNa ke bhAIsAheba potAnAmAM khAmI joI chaTakavAnI bArI kADhI rahyA che, eTale mUlamAM to sAdhya siddha karavAnuM ajJAna ja kAraNa banyuM ne 98. matAnujJA svapakSamAM bIjAe Apela doSano uddhAra karyA vinA teja doSa ulTo parapakSamAM ApatA matAnuzA nigrahasthAna thAya che. jema vAdI kahe ke "Apa cora cho, purUSa hovAthI, prasiddha coranI jema" tyAre prativAdI kahe "ApazrI paNa cora cho, purUSa hovAthI" Ama kahetA bIjAe potAnAM upara je doSano Topalo DhoLyo hato teno=coratva doSano svIkAra thaI jAya che. jainA: A paNa ajJAnathI alaga nathI, bIjAne doSa ApatA potAne khyAla na Avyo ke mArA upara AkSepano kaLaza DhoLAI jaze. athavA ahIM to hetumAM anaikAntikatA samajavI. vAdI dvArA corano AkSepa karavA je purUSatva hetu Apyo te prativAdIno potAno hetu che, kAraNa e purUSatva potAnAmAM rahelu ja che. paNa te hetunI potAnA vaDe=purUSa hetu dvArA anaikAntikatA joI (AtmIya hetu hovAthI svamAM ja rahevo joIe paraMtu te purUSatva anya purUSamAM paNa raheluM che mATe) potAnA 1 -0nato na badale 30-5-50 2-0catnIne - 3 puro thavI - I
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 /2/1,34 pramANamImAMsA 6 99. nigrahaprAptasyAnigraha: paryunuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'si' ityevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNena nigRhyate / etacca 'kasya nigrahaH' ityanuyuktayA pariSadoddhAvanIyaM na tvasAvAtmano doSaM vivRNuyAt 'ahaM nigrAhyastvayopekSitaH' iti / etadapyajJAnAna bhidyate [19] hu 200. "nigrahasthAne nihAnAnuyogo ninuyojAnuyo:" [cA ka.2.22] nAma nigrahasthAnaM bhavati / upapannavAdinamapramAdinamanigrahArhamapi 'nigRhIto'si' iti yo bUyAtsa evAbhUtadoSodbhAvanAnnigRhyate / etadapi nAjJAnAdvayatiricyate [20] / 101. "siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAntaH" [nyAyasU0 52.3] nAma nigrahasthAnaM bhavati / yaH prathamaM kaJcit siddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate / vaDe vyabhicAritA dekhIne eTale ke puruSatva hetune pote jyAM nathI tyAM paNa joIne sane prativAdI kahe ke ApanA pakSamAM paNa A doSa samAna che, kAraNa tame paNa purUSa cho. ema coratva sAthe potAnAmAM hatuM, tenAM vipakSabhUta vAdImAM hetu rahelo jaNAvI doSanuM AropaNa karavAmAM AvyuM hovAthI ahIM hetunI vyabhicAritA ja pragaTa karavAmAM AvI rahI che. (vAdI prativAdImAM cauratva sAdhyanIsiddhi karavA mAMge che, tethI te prativAdI pakSa thayo, ane prasiddha caura te sapakSa che, ane vAdI potAne to caura nathI mAnato eTale pote ane bIjA sAhukAra paNa vipakSa bhUta che, paNa traNemAM puruSatva hetu rahelo hovAthI vyabhicAra Ave che.) 99 paryanuyojyopekSaNa nigraha prAptano nigraha na karatAM paryanuyojyopekSaNa nigrahasthAna lAgu paDe che. je nigraha sthAna prApta thayo hoya, tene avazya preravo joIe ke tamAre A nigrahasthAna lAgu paDe che ke jethI te nigRhIta banI jAya che. ema kahevuM joIe, tenI upekSA karI je tene nigRhIta na kare te AnAthI nigRhIta thAya che. "kono nigraha thayo' ema pRcchA karavA dvArA A vAta sabhA samakSa pragaTa karavI joIe. eTale jeno nigraha thato hoya tenuM nAma batAvavuM joIe. kAraNa koI paNa potAno doSa jAte to jAhera nahi kare, ke "huM nigraha prApta chuM" te to upekSA karaze, paraMtu jo vAdI nigRhIta bane to prativAdIe kahevuM joIe ke A vAdI A nAmanA nigrahasthAnathI nigRhIta bane che. anuyuvati, anuvA-na, pUchA, parIkSA hiM jainA: A paNa ajJAnathI alaga nathI, kAraNa ke potAne khyAla na Avyo tethI ja to sAmenI vyaktine nigRhIta jAhera na karI zakyo. nahItara Avo kyo vikleccha vAdI ke prativAdI hoya ke potAne khyAla AvI jAya ke prativAdI doSita banyo che, chatAM pote jAhera na kare? - 100. nirayyojyAnuyoga nigrahasthAnane prApta na thavA chatAM nigrahasthAna prAptino Aropa lagADavo te. je yuktiyukta vAda karanAra hoya, apramAdI hoya ane nigraha mATe yogya na hoya te vyaktine "tuM nigRhIta thayo che" ema je bole te asabhUta doSanuM uddabhAvana karanAra hovAthI A nigraha sthAnathI nigRhIta bane che. jenA A paNa ajJAnathI judu paDatuM nathI. kAraNa ke vAdImAM doSa nathI chatAM doSano bhrama thayo eTale ayathArya anubhava = ajJAna ja thayuM ne. 101. apasiddhAMtanakoIka siddhAntano svIkAra karI tenA niyamathI viruddha kathA karavI te apasiddhAMta nAmanuM nigraha sthAna bane che. koI paNa vAdI pahelAM koika siddhAMtano svIkAra karIne kathAno prAraMbha kare che. 2-0thAnA 0-6-pa0
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/34 267 tatra ca siSAdhayiSitArthasAdhanAya paropAlambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyate / etadapi prativAdinaH pratipakSasAdhane satyeva nigrahasthAnaM nAnyatheti [21] / huM 202 "hevAmApAzca yathom" [cAyaphUTa u.2.24] sivitAyo nigrahasthAnam | atrApi viruddhahetUdbhAvanena pratipakSasiddhenigrahAdhikaraNatvaM yuktam, asiddhAdhudbhAvane tu prativAdinA pratipakSanAthane te taduvati nAcathati [22] ! rU8I 6 103 tadevamakSapAdopadiSTaM parAjayAdhikaraNaM parIkSya saugatAgamitaM tat parIkSyate paNa pachI pote je arthanI siddhi karavAnuM dhAryuM hatuM, tenI siddhi svIkRta siddhAMtathI thaI zakatI na hoya; eTale tenI siddhi mATe athavA parapakSane dUSita karavA svIkRta siddhAMtathI virUddha kathana kare che, tyAre apasiddhAMtathI nigRhIta bane che. [jema taiyAyikano siddhAnta che ke zabda AkAzano guNa che, amUrtanoguNa asmAdAdi prayatnathI janya na hoI zake. eTale zabdane anitya siddha karavo muzkela paDe, tyAre potAno siddhAMta choDe ke zabda e pudgalano paryAya che, te mUrti hovAthI ane dravyarUpa hovAthI ApaNAM prayatnano viSaya banI zake che, mATe anitya che. ane mImAMsaka nitya mAne che, tenA pakSamAM mUrti dravya jo vidyamAna hoya to grAhya bane, jema vaktA bole che tyAre ApaNane barAbara anubhava thAya che. tema sarvadA zabdano anubhava thavo joie, mImAMsakane AvI Apatti mUrta dravya mAnIne ApI zakAya che, nahIMtara-mUrta mAnyA vinA amUrta guNano sarvadA sAkSAtkAra thavAnuM kahI zakAtuM nathI. AtmA dizA vagerenAM guNo kayAM sarvadA jovA maLe che? ema svapakSa siddhi ane parapakSane dUSita karavA taiyAyika potAno siddhAnta choDe to A apasiddhAntathI nigRhIta bane che. ] jainA : A paNa prativAdInAM pakSanI siddhi na thAya to kAMi vAdI parAjita kahevAto nathI. to pachI nigRhIta zenA? vAdI (sAMkhya) AtmAne nitya mAne che, e eno siddhAMta che, paNa AtmAne satu siddha karavA arthakriyA ghaTavI joie nityamAM ghaTI na zake eTale nityAnitya mAnavA jatA jaina (prativAdI) nA pakSanI "AtmA nityAnitya che" evI siddhi thaI jAya to vAdI apasiddhAMtathI nigRhIta bane, paNa tyAre to vAdI parAjita thavAnAM kAraNe ja nigRhIta banI jAya che. mATe apasiddhAMtane mAnavAnI jarUra rahetI nathI. 102. hetvAbhAsA pUrve kahelAM (asiddha virUddha vagere) hetvAbhAsa paNa nigrahasthAna kahevAya che. jainA: ahIM paNa virUddha hetunuM uddabhAvana karavAthI pratipakSanI siddhi thaI javAthI vAdI nigRhIta bane che te mAnavuM ucita che. ane asiddha vagerenuM udbhAvana karatA to prativAdI potAno pakSa siddha kare tyAre ja nigraha sthAna manAya. prativAdI potAnA pakSane siddha na kare to nigrahasthAna na manAya. eTale huM khoTo hetu mUkuM, paNa sAme tenA AdhAre tamAro pakSa siddha na karI zako to huM hAryo to na ja kahevAuM. krikeTamAM beTsamena khoTI rIte zaoNTa mAre paNa philDara keca na pakaDe to te kAMI AuTa thato nathI. jyAre virUddha doSa to lIna bolDa jevo che, mATe DAyarekaTa AuTa thaI jAya, hArI jAya ll34 103. Ama akSapAde upadezela nigrahasthAnanI parIkSA karI. have bauddha sammata nigrahasthAnonI parIkSA kare che. 2-0mate parI -tA.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 /2/135 pramANamImAMsA nA pyasAdhanAGgavacanAdoSodbhAvane // 35 // 6 104 svapakSasyAsiddhireva parAjayo 'na' 'asAdhanAGgavacanam' 'adoSodbhAvanam' ca / yathAha tharvavarta - "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nihasthAnamacA na yuti nestha " navAcA: 02] 6 105. atra hi svapakSaM sAdhayan vA vAdiprativAdinoranyataro'sAdhanAGgavacanAdadoSodbhAvanAdvA paraM nigRhNAti ? / prathamapakSe svapakSasiddhayaivAsya parAjayAdanyodbhAvanaM vyartham / dvitIyapakSe asAdhanAGgavacanAdyadbhAvanepi na kasyacijjayaH, pakSasiddharubhayorabhAvAt / / 106. yaccAsya vyAkhyAnam-sAdhanaM siddhistadaGga trirUpaM liGgaM tasyAvacanam-tUSNImbhAvo yatkiJcidbhASaNaM vA, sAdhanasya vA trirUpaliGgasyAgaM samarthanaM vipakSe bAdhakapramANopadarzanarUpaM tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnamiti-tat paJcAvayavaprayogavAdino'pi samAnam / zakyaM hi tenApyevaM vaktuM siddhyaGgasya paJcAvayavaprayogasyAvacanAt saugatasya vAdino nigrahaH / nanu cAsya tadavacane'pi na nigrahaH, pratijJAnigamanayoH "pakSadharmopasaMhArasAmarthena gamyamAnatvAt, gamyamAnayozca vacane punaruktatvAnuSagAt, tatprayoge'pi hetu prayogamantareNa sAdhyArthAprasiddheH, ityapyasat, pakSadharmopasaMhArasyApye vamavacanAnuSaGgAt / sAthanAM vara ane kopobhAvane paNa parAjya nathI rUpA svapakSanI asiddhi ja parAjya che, asAdhanAMgavacana ane adoSolphAvana parAjya. dharmakIrtivAdanyAyamAM kahe che - asAdhanAMgavacana ane adoSobhAvana A beja nigrahasthAna che. anyane nigrahasthAna mAnavA yukta nathI, tethI temane anyanigrahasthAnone icchatA nathI (vAdanyAya kA.1) 105. jainA : vAdI ke prativAdImAMthI koI svapakSane siddha karato asAdhAnAMgavacana ke adoSobhAvana dvArA bIjAne nigRhIta kare che ke siddha na karato ? prathama pakSa mAnatA to svapakSanI siddhi dvArA ja virodhI pakSano parAjaya thaI jaze. tethI pAchaLathI bIjA doSanuM udbhAvana karavuM nakAmu che. bIjo pakSa mAnatAM asAdhanAMgavacana Adi doSanuM udbhAvana karavA chatAM koIno jya nahIM thAya. kAraNa ke vAdI -prativAdI ubhayamAM pakSanI siddhino abhAva che. 106. asAdhanAMgavacananI vyAkhyA A pramANe karavAmAM AvI che. sAdhana eTale siddhi tenA aMga trirUpa liMga=pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti lakSaNavALo hetu tenuM avacana=prayoga na karavo-mauna dhAraNa karavuM cUpa thaI javuM athavA je te bolI javuM. athavA sAdhana - trirUpaliMga tenuM aMga - samarthana karavuM). arthAt vipakSamAM bAdhaka pramANanuM upadarzana (karavuM) tenuM avacana-kathana na karavuM. tAtparya e che ke traNa lakSaNavALA hetuno prayoga na karavo athavA hetunuM samarthana na karavuM te asAdhanAMgavacana nAmanuM nigrahasthAna kahevAya che. paraMtu A vAta to paMcAvayava prayogavAdI taiyAyika mATe paNa samAna che. te naiyAyika paNa kahI zake che ke paMcAvayavano prayoga na karavAthI vAdI bauddhano nigraha thAya che. zaMkAkAra : paMcAvayano prayoga na karavA chatAM gI-saugatano nigraha thato nathI, kAraNa ke pratijJA ane nigamanano pakSa dharmanA upasaMhAra (upanayanA) nA sAmarthyathI ja khyAla AvI jAya che ane jo arthanuM svataH 1nAsAdha0- -tA-mU0 / 2 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM dvitIyasyAdhyAyasya kiyanti sUtrANi // zrIvAmAtanayAya : zu javA upADavA sattA i-i-FI rU-ofpa vaca0-tA. 4 -0 fpa ni - pakSathapathapAMdde0 pakSadharmApakSadharmApasaM-mu0 / 6 hetunA prayo0 -tA0 / 7-0pyevaM vaca0 -De0 /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/35 269 atha sAmarthyAdgamyamAnasyApi yat sat tat sarvaM kSaNikaM yathA ghaTaH, saMzca zabda iti pakSadharmopasaMhArasya vacanaM hetorapakSadharmatvenAsiddhatvavyavacchedArtham, tarhi sAdhyAdhArasandehApanodArthaM gamyamAnAyA api pratijJAyAH, pratijJAhetUdAharaNopanayAnAmekArthatvapradarzanArthaM nigamanasya vacanaM kiM na syAt ? / nahi pratijJAdInAmekArthatvopadarzanamantareNa saGgatatvaM ghaTate, bhinnaviSayapratijJAdivat / nanu pratijJAtaH sAdhyasiddhau hetvAdivacanamanarthakameva syAt, anyathA nAsyAM sAdhanAgateti cet, tarhi bhavato'pi hetutaH sAdhyasiddhau dRSTAnto'narthakaH syAt, anyathA nAsya sAdhanAGgateti samAnam / nanu sAdhyasAdhanayorvyAptipradarzanArthatvAt nAnarthako dRSTAntaH, tatra tadapradarzane hetoragamakatvAt, ityapyayuktam, sarvAnityatvasAdhane sattvAderdaSTAntAsambhavato'gamakatvAnuSaGgAt / vipakSavyAvRttyA sattvAdergamakatve vA jJAna thaI jatuM hoya tenA mATe zabda prayoga karatAM punarukti doSa lAge. pratijJA ane nigamanano prayoga karavA chatAM hetuno prayoga karyA vinA sAdhyanI siddhi thaI zakatI nathI. (tathI pratijJA nigamanano prayoga nirarthaka che) samAdhAna : A kathana asatu-tuccha che, zaMkAkAranI A yuktithI to pakSadharmopasaMhArano prayoga paNa nirarthaka hovAthI nahIM karavAno prasaMga Avaze. zaMkAkAra : je satu hoya te badhu kSaNika hoya che jema ghaTa, zabda paNa sat che. A rIte pakSadhapasaMhAra nirarthaka nathI. A prayoga hetumAM pakSadharmatAnA abhAve AvanArI asiddhatAno vyavaccheda karavA mATe che. sattvahetu upanayana dvArA pakSamAM darzAvavAthI "pakSe hetvabhAva svarUpa svarUpAsiddha" nAmano doSa ke tenI zaMkAno vyavaccheda thaI jAya che. samAdhAna (naiyA+jaina) sAdhya kayAM siddha karavAmAM AvI rahyuM che "evI zaMkAne dUra karavA gamyamAna evI pratijJAno paNa prayoga nirarthaka na kahI zakAya, pratijJA hetu udAharaNa upanaya badhA ekArthaka che-eka ja sAdhyane siddha karanAra che, eTale tame je pratijJA karI che ane tenA mATe je hetu vi.no prayoga karyo che tenA nicoDa rUpe nigamana che, mATe nigamanano prayoga karavAthI A badhA ekaja sAdhyanA sAdhaka che e khyAla AvI jAya che. "A kAraNathI pahADamAM agni che" A nigamana che, emAM pahADamAM agni che, AnAthI (pakSapahADamAM sAdhya siddha karavAnI emanI pratijJA hatI, teja pahADano ane sAdhyano ullekha karelo hovAthI) pratijJAnI ekArthatA ane "A kAraNathI" A vacanadvArA uparokata upanayano parAmarza thAya che, eTale "parvatamAM dhUma che tethI A parvata agnivALo che", ema dhUma hetuno Aja sAdhya sAthe saMbaMdha che, te jaNAI Ave che. A vAtane pragaTa karavA mATe nigamanano prayoga (te prayoga nirarthaka nathI sArthaka che) kema na thAya? pratijJA vagere avayavonI ekArthakatA darzAvyA vagara temanI saMgati thaI zakatI nathI. pratijJAno viSaya bIjo koI hoya, hetuno viSaya tethI anya sAdhyane siddha karanAra hoya ane udAharaNano viSaya vaLI koI hoya to teo kevI rIte saMgata thaI zake? zaMkAkAra (bauddha) - jo pratijJAthI sAdhya siddhi mAnI levAmAM Ave to hetu vagereno prayoga nirarthaka ja thaI jaze ane jo pratijJAthI sAdhya siddhi nathI thatI to AvI pratijJA sAdhananuM aMga nahi kahevAya. samAdhAna (naiyA) to ApazrIne paNa hetuthI sAdhyanI siddhi thaI jatAM daSTAMtano prayoga anarthaka thaI jaze. jo hetuthI sAdhananI siddhi nahi mAno to hetu sAdhanAMga nahIM kahI zakAya, ema Apatti tamAre paNa samAna che. zaMkAkAra (bauddha) dAMta sAdhya sAdhananI vyAti darzAvanAra hovAthI nirarthaka nathI. tatra daSTAMtathI sAdhya-sAdhananI vyApti pradarzita karavAmAM na Ave to hetu gamaka sAdhyano jJApaka na banI zake. samAdhAna (naiyA) : A kathana paNa yukta nathI, kemake jyAre ApazrI (bauddha) sattva hetuthI samasta 2 yAna - 2-0kSayatve caNi0 che. e 3-0thatiy0-0 ItijJAka60 - je. !
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 2/1/35 pramANamImAMsA sarvatrApi hetau tathaiva gamakatvaprasaGgAt dRSTAnto'narthaka eva syAt / vipakSavyAvRttyA ca hetuM samarthayan kathaM pratijJA pratikSipet ? / tasyAzcAnabhidhAne va hetuH sAdhyaM vA vartate ? / gamyamAne pratijJAviSaya eveti cet, tarhi gamyamAnasyaiva hetorapi samarthanaM syAnna tUktasya / atha gamyamAnasyApi hetormandamatipratipattyarthaM vacanam, tathA pratijJAvacane ko'paritoSaH / 6 107. yaccedamasAdhanAGgamityasya vyAkhyAnAntaram-sAdharyeNa hetorvacane vaidharmyavacanam, vaidharyeNa ca prayoge sAdharmyavacanaM gamyamAnatvAt punaruktamato na sAdhanAGgam, ityapyasAmpratam, yataH samyaksAdhanasAmarthyena svapakSaM sAdhayato vAdino nigrahaH syAt, asAdhayato vA ? / prathamapakSe na sAdhyasiddhayapratibandhivacanAdhikyopAlambhamAtreNAsya nigrahaH, avirodhAt / nanvevaM nATakAdighoSaNato'pyasya nigraho na syAt, satyametat, svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAllokavat, anyathA tAmbUlabhakSaNabhrUkSepakhAdkRta-hastAsphAlanAdibhyo'pi satyasAdhanavAdino'pi nigrahaHsyAt / padArthone anitya siddha karavA jAo cho, tyAM koI paNa dAMtano saMbhava nathI. (badhA padArtha pakSamAM samAviSTa hovAthI) tethI Apano hetu gamaka nahIM banI zake. paraMtu daSTAMtanA abhAvamAM paNa tame sattvahetune gamaka svIkAryo che zaMkAkAra (bauddha)H sattva vagere hetu sapakSa vinA paNa mAtra vipakSa vyAvRttithI ja gamaka banI jAya che, mATe amAre vAMdho nathI. samAdhAna (jaina) H to pachI badhe ja vipakSa vyAvRttithI ja hetu gamaka thaI jaze, aDadhAmAM sapakSasattva ane aDadhAmAM vipakSa vyAvRttithI gamaka mAnatA "ardha jaratIya nyAya (doSa) lAgaze. eTale pAchu daSTAMta to nirarthaka ja rahyuM, vaLI vipakSa vyAvRttithI hetune samartha-gamaka mAnatA pratijJAno tiraskAra kayAM moDhe karo chopratikSepa (niSedha) kevI rIte karo cho? pratijJAnuM ja kathana karavAmAM na Ave to hetu ke sAdhya kyAM rahe che? tenI khabara kevI rIte paDaze? jyAM sudhI pratijJA dvArA pakSa darzAvI temAM hetu-sAdhyane darzAvavAmAM na Ave to "jyAM sAdhya nathI evA vipakSamAM hetuM nathI raheto" A kathana kevI rIte kahI zakAya? kAraNa jyAM sAdhyanI siddhi karavA mAMgo cho temAMthI paNa vipakSa zaMkA kevI rIte TaLaze. jenuM kyAMya sattva prasiddha hoya tenI ja vyAvatti darzAvI zakAya, nahiMtara zazaviSANanI paNa vipakSamAM vyAvRtti to che ja, tethI te paNa gamaka banI jaze. zaMkAkAra - prasaMga AdithI gamyamAna pratijJAnA viSayabhUtapakSamAM ja hetu-sAdhya rahI jaze. samAdhAna (jaina) to pachI A rIte gamyamAna hetu ja sAdhya siddhinuM samarthana karI leze, hetunuM kathana karavAnI zI jarUra ? zaMkAkAra (bauddha) : maMdabuddhivALAne samajAvavA gamyamAna hetuno paNa prayoga karavo Avazyaka che. samAdhAna (jaina) : pratijJA vagereno prayoga paNa temanA mATe ja che ne! tenA upara kema asaMtoSa rAkho cho? 107. asAdhanAMga vacananI bIjI paNa vyAkhyA che. sAdhAryathI hetuno prayoga karyo chate vaidharmathI prayoga karavo athavA vaidharma hetuno prayoga karyo chate sAdharma prayoga karavo punarukta che. mATe te sAdhananuM aMga nathI. arthAt eka ja sthaLe banne prakAranAM prayoga karavA asAdhanAMga nigraha sthAna che. jainAH A vyAkhyA paNa yukti bAhya che. ame pUchIe ke nirdoSa hetunA sAmarthyathI svapakSane siddha karato vAdI AnAthI nigRhIta bane che ke svapakSane siddha na karato vAdI AnAthI nigRhIta bane che? pahelAM pakSamAM sAdhyanI siddhimAM pratibaMdha nahi karanAra vacanonI adhikatAnA upAlaMbha-ThapakA mAtrathI vAdI nigRhIta thaI zakato nathI, kAraNa vacananonI adhikatAno pakSa-siddhi sAthe koI virodha nathI. zaMkAkAra : Ama to nATaka prekSaNa vagerenI jAherAtathI paNa Ano (vAdIno) nigraha nahIM thAya.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/35 271 atha svapakSamaprasAdhayato'sya tato nigrahaH, nanvatrApi kiM prativAdinA svapakSe sAdhite vAdino vacanAdhikyopAlambho nigraho lakSyeta, asAdhite vA? prathamapakSe svapakSasiddhayaivAsya nigrahAdvacanAdhikyodbhAvanamanarthakam, tasmin satyapi pakSasiddhimantareNa jayAyogAt / dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH parAjayaprasaGgo jayaprasaGgo vA syAt, svapakSasiddherabhAvAvizeSAt / $ 108. nanu na svapakSasiddhinibandhanau jayaparAjayau, tayorjJAnAjJAnanibandhanatvAt / sAdhanavAdinA hi sAdhusAdhanaM jJAtvA vaktavyam, dUSaNavAdinA ca dUSaNam / tatra sAdharmyavacanAdvaidharmyavacanAdvA'rthasya pratipattau tadubhayavacane vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasAdhanADgavacanasyodbhAvanAt sAdhusAdhanAjJAnasiddheH parAjayaH / prativAdinastu tadSaNajJAnanirNayAjjayaH syAt, ityapyavicAritaramaNIyam, yataHsa prativAdI satsAdhanavAdinaH sAdhanAbhAsavAdino vA vacanAdhikyadoSamudbhAvayet ? / tatrAdyapakSe vAdinaH kathaM sAdhusAdhanAjJAnam, tadvacaneyattAjJAnasyaivAbhAvAt ? / samAdhAnaH hA! sAcI vAta che, potAnA sAdhyane siddha karyA pachI koI nAcavA lAge topaNa nigRhIta, banato nathI. doSAbhAva hovAthI, lokamAM jema prasiddha che, tema. anyathA sAdhya siddhi pachI vacana AdhikayathI jo nigraha mAnazo to tAMbUla bhakSaNa, bhUpa, khAkRtaHkhaTakhaTa avAja karavo, khoMkhAro khAvo, hAtha pachADavo vagerethI paNa nigraha mAnavo paDaze. - have jo bIjo pakSa mAno to potAnA pakSane nahi sAdhanAro vacanAvikyathI nigRhIta thAya che. to ahIM amAre pUchavAnuM che ke... (1) prativAdI vaDe svapakSa siddha karyo chato vAdIno vacanAdhiphayathI nigraha thAya che athavA (2) prativAdIe svapakSa siddha na karyo hoya tyAre paNa vacanAdhikayathI nigraha thAya che? pahelAM pakSamAM prativAdInAM svapakSanI siddhithI ja vAdI nigRhIta thaI jaze. vacanAdhiyanuM udbhAvana karavuM vyartha che. goLIthI ja tAva utarI gayA pachI ijekazana lagADavAnI jarUra nathI. vacana AdhikayanuM udbhAvana karavA chatAM prativAdI svapakSane siddha karyA vinA jayane meLavI zakato nathI. ijekasana lagAvavA chatAM tAva na utare to sukhI thavAtuM nathI. eTale to ijekazana te vyakti mATe vyartha che. tema jaya mATe vacanAdhikaya vyartha che. bIjo pakSa svIkAratA eka sAthe vAdI prativAdIne jayano ke parAjyano prasaMga Avaze. svapakSanI siddhino abhAva bannene sarakho ja che. 108. zaMkAkAraH svapakSanI siddhi thavI ane na thavI te kAMI jaya ane parAjyanA kAraNa nathI. jaya ane parAjyanAM kAraNato jJAna ane ajJAna che. sAdhanavAdIe satsAdhana jANIne prayoga karavo joie, ane dUSaNavAdIe sAcu dUSaNa jANIne prayoga karavo joIe. tyAM sAdharma prayoga ke vaidharma prayogathI arthanI pratipatti thaI javA chatAM vAdI te banneno prayoga kare tyAre prativAdI caturaMga sabhAmAM asAdhanAMga vacana doSanuM ulkAvana kare tenAthI vAdInuM satsAdhananuM-(sAdhanavAdIe sAdhanano sArI rIte prayoga karavo joIe te bAbatamAM) ajJAna siddha thavAthI vAdIno parAjya thAya che. ane prativAdIne sAdhanavacananA dUSaNa jJAnano nirNaya thavAthI jaya thAya che. samAdhAna : A kathana vicAranI kasoTIthI na karIe tyAM sudhI ja sAruM lAge ema che. kAraNa ke te prativAdI sasAdhanavAdIne satsAdhanano prayoga karanAra vAdIne prati vacanAdhikaya doSanuM uddabhAvana kare che ke sAdhanAbhAsano prayoga karanAra vAdIne prati? tyAM pahelAM pakSamAM vAdIne satsAdhananuM ajJAna kevI rIte kahI 1 kApavAsa - che
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 /2/13pa pramANamImAMsA dvitIyapakSe tu na prativAdino dUSaNajJAnamavatiSThate sAdhanAbhAsasyAnudbhAvanAt / tadvacanAdhikyadoSasya jJAnAt dUSaNajJo'sAviti cet, sAdhanAbhAsAjJAnAdadUSaNajJo'pIti naikAntato vAdinaM jayet, tadadoSodbhAvanalakSaNasya parAjayasyApi nivArayitumazakteH / atha vacanAdhikyadoSodbhAvanAdeva-prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsodbhAvanamanarthakam, nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanAttasya parAjayasiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prakalpeta ? / atha vacanAdhikyaM sAdhanAbhAsaM vodbhAvayataH prativAdino "jayaH, kathamevaM sAdharmyavacane vaidharmyavacanaM vaidharmyavacane vA sAdharmyavacanaM parAjayAya prabhavet ? / kathaM caivaM vAdiprativAdino: pakSapratipakSaparigrahavaiyarthya na syAt, kvacidekatrApi pakSe sAdhanasAmarthyajJAnAjJAnayoH sambhavAt ? zakAya? eTale tene sAcAM sAdhananuM jJAna to che ja, eTale to teno prayoga karyo, hA! tenAM sAdhano vacananAM parimANa (iyattA)saMkhyAmAM jJAnano ja abhAva che. (jethI ekane badale be prayoga kare che). bIjA pakSamAM to prativAdIne dUSaNanuM jJAna che tenI siddhi nathI thatI. kAraNa vAdIe sAdhanAbhAsano prayoga karyo hovAthI temAM koIka hetvAbhAsanuM ulkAvana prativAdIe karavu joIe. te karyA vagara mAtra vacanAdhikaya darzAvyuM paNa vacanamAM zuM khAmI-dUSaNa che te na darzAvyuM hovAthI ulTa prativAdInuM dUSaNa saMbaMdhI ajJAna ja pragaTa thAya che. zaMkAkAra : vAdInA vacanAdhiSpadoSane samajI levAthI prativAdI dUSaNano jJAtA che. samAdhAna : paraMtu vAdI dvArA prayukta sAdhanAbhAsanuM jJAna na hovAthI bhAIsAheba adoSajJa paNa kharA ne ! AvI sthiti hovAthI te vAdIne ekAnta parAjita nahIM karI zake, kAraNa ke sAdhanAbhAsa rUpa doSanuM ubhAvana na karavA svarUpa parAjyane ("tamArA kathanamAM A hetvAbhAsa Ave che" Ama doSanuM udbhAvana na karavuM e ja parAjya che tene) potAnA pakSamAMthI dUra karavA prativAdI samartha nathI. kAraNa ke dUSaNanuM ajJAna e parAjayanuM kAraNa che. zaMkAkAra : vacanAdhiya doSanuM uddabhAvana karavAthI prativAdIno jayasiddha thaI javAthI sAdhanAbhAsanuM ubhAvana karavuM vyartha che . samAdhAnaH ema to sAdhanAbhAsanuM udbhAvana na karavAthI prativAdIe vAdIne jaNAvavuM joie ke tAre A jAtano sAdhanAbhAsa doSa Ave, ema kahevAthI vAdInuM ajJAna pragaTa thatuM hovAthI teno parAjya thAya, paraMtu bicAro prativAdI tenAthI ajJAta hoya to tevuM na jaNAve to prativAdI pote ajJAnanA kAraNe parAjya pAme che. tasya teno=prativAdIno parAjya siddha thavAthI vacanAdhikayanuM ubhAvana tene kevI rIte jaya apAvI zake? tAva rahI javAthI duHkhI mANasa mAthAnuM darda dUra thavA mAtrathI thoDo kAMI sukhI thaI jAya che? zaMkAkAra" vAdInA kathanamAM vacanAdhikya ke sAdhanAbhAsa be mAMthI koI paNa eka doSanuM udbhAvana karavAthI ja prativAdIne jaya prApta thaI jAya che. samAdhAna : jo A pramANe tame mAnatA ho to sAdharmathI prayoga karyo hoya tyAM vaidharmano prayoga ane vaidharyathI prayoga karyo hoya tyAM sAdharmano prayoga parAjya mATe kevI rIte udyata banI zake? jo tame ema bemAMthI koIno paNa prayoga jaya mATe mAnazo to sAdharmavacanathI jyAM jayasiddha che, eTale ke sAdharmanA prayogathI jayanizcita thaI gayo, to pachI vaidharyathI have parAjya kevI rIte thaI zakaze? kAraNa be mAMthI koIno prayoga jaya mATe hoya to te bane jaya mATe kema na thAya? ijekazanathI ke goLIthI tAva utarato hoya to 1-0 tadava0 -30 / 2 naikAntato jayet -De / 3-0 bhAsaM codA0 30 / 4 jayati katham De /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/35 273 na khalu zabdAdau nityatvasyA-nityatvasya vA parIkSAyAmekasya sAdhanasAmarthya jJAnamanyasya cAjJAnaM jayasya parAjayasya vA nibandhanaM na bhavati / yugapatsAdhanAsAmarthyajJAne ca vAdiprativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAdavizeSAt ? / na kasyaciditi cet, tarhi sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNaH sAdhanasAmarthyAjJAnasiddheH prativAdinazca vacanAdhikyadoSodbhAvanAttadoSamA'trajJAnasiddherna kasyacijjayaH parAjayo vA syAt / banneno prayoga karavAthI kema tAva na utare? ubhayano prayogato sutarAM jya mATe ja thavo joIe. vaLI bIjuM jaya ane parAjyano AdhAra jo jJAna ane ajJAnane ja mAnavAmAM Ave to vAdI ane prativAdInA pakSa ane pratipakSa bannenuM grahaNa vyartha thaI jaze. sAdhana sAmarthanuM jJAna ane ajJAna koI eka pakSamAM paNa hoI zake che. zabda vagere koI eka padArthanI nityatA ke anityatAnI parIkSA karavAmAM ekane vAdIne sAdhana sAmarthanuM jJAna bIjAne-prativAdIne sAdhana sAmarthyanuM ajJAna jaya parAjyanuM kAraNa nathI banatuM ema nathI. zabdane anitya siddha karanAra vyAptivALA hetunuM jJAna vAdIne che, tevuM jJAna prativAdIne nathI. eTale ke vAdIne anityane siddha karanAra hetunuM jJAna che ane prativAdIne nathI. ema mAtra eka pakSane pakaDavAthI paNa jaya parAjaya saMbhavI zake che, kAraNa ke tamAre hisAbe to mAtra jJAna ane ajJAna hovuM te ja te bannenuM kAraNa che. tamAre hisAbe to kaMI svapakSane siddha karavAno nathI ane kaMI pratipakSano nirAsa karavAno nathI, vAdInI pratijJA te pakSa ane prativAdInI pratijJA te pratipakSa jemake vAdI kahe "zabdo anityaH kRtakatvAtu" tyAre prativAdI kahe "zabdo nityaH zrAvaNatvA," A be pakSa ane pratipakSanI jarUra na hovAthI temanuM grahaNa karavuM nakAmu nIvaDaze. eka pakSathI ja cAlI jAya che. have eka pakSane mAnazo to Apatti e ubhI thaze ke jo eka ja sAthe vAdI ane prativAdIne sAdhananA sAmarthyanuM jJAna thaI jAya to "yugapAthanasAmaththAne" (.. bhA-2, 5. 30) vAdI ane prativAdImAMthI kono jaya ane kono parAjaya thaze? kAraNa ke bannenI pAse sAmarthanuM jJAna sarakhuM ja che (yugapatu lakhavAnuM kAraNa e che ke jene kadAca pahelA jJAna thaI jAya to te prazna raheto ja nathI, kAraNa ke te tarata ja prativAdInI upara jaya meLavI leze. kA.ke. prativAdIne hajI jJAna thayuM nathI ane vAdIne to jJAna thaI gayuM che eTale tarata ja teno jaya thaI jaze. tamAre svapakSa siddha karavAnI to kaMI jarUra ja nathI, prativAdIne svapakSa siddha karatA karatA paNa jJAna saMbhavI zake che. eto tamAre mAnavAnuM nathI.) eTale jayanuM kAraNabhUta je jJAna che te bannenI pAse hAjara che, paNa ekane vijayI jAhera karatA bIjA upara hArano AkSepa AvI jAya che, tethI tame ekane paNa jaya ApI zakazo nahIM. temaja (samIcIna sAdhana hovAthI sAdhananA guNonuM jJAna paNa raheluM che eno phAyado zuM thayo?) bauddha ema kahIzuM ke koIno jaya parAjya nahi thAya, jainAto satsAdhanavAdIjainanuM vacanAdhikayano prayoga karavAthI = [anvayaprayoga karI vyatireka prayoga karavAthI adhika vacana bolanAra evA amone (jainone) eTale anvayamAM svapakSa siddha karavAnuM sAmarthya che, evuM amone (jainone) jJAna hota to vyatireka prayoga karata ja nahI, paNa prayoga karyo che, adhikavacana bolyA cho, e ja "amArAmAM sAdhananA sAmarthyanuM purepuruM jJAna nathI" evuM chatuM karI Ape che. sAdhanasAmarthyanuM ajJAna siddha (thAya che.) thavAthI ane tenI jema mAtra ekalA vacanAdhiphayanuM udbhAvana 6 07 tA 20 mAre sAru tae sAyarAma ' AvuM yogya che.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 /2/1/3pa pramANamImAMsA nahi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi, kutazcinmAraNazaktau vedane'pi viSadravyasya kuSThApanayanazaktI saMvedanAnudayAt / tanna tatsAmArthyajJAnAjJAnanibandhanau jayaparAjayo vyavasthApayituM zakyau, yathoktadoSAnuSaGgAt / svapakSasiddhayasiddhinibandhanau tu tau niravadyau pakSapratipakSaparigrahavaiyAbhAvAt / kasyacit kutazcit svapakSasiddhau sunizcitAyAM parasya tatsiddhayabhAvataH sakRjjayaparAjayaprasaGgAt / 6 109. yaccedamadoSodbhAvanamityasya vyAkhyAnam-prasajyapratiSedhe doSodbhAvanAbhAvamAtramadoSodbhAvanam, paryudAse tu doSAbhAsAnAmanyadoSANAM codbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnamiti-tat vAdinA'doSavati sAdhane prayukte satyanumatameva yadi vAdI svapakSaM sAdhayennAnyathA / vacanAdhikyaM tu doSaH prAgeva prativihitaH / yathaiva hi paJcAvayavaprayoge vacanAdhikyaM nigrahasthAnaM tathA vyavayavaprayoge nyUnatApi karavAthI prativAdIne (bauddha) mAtra tenuM ja jJAna siddha thavAthI (sAdhananA guNonuM jJAna na hovAthI) tamArAmAM (bauddhamAM) paNa kaMIka ajJAna rahI ja gayuM ne, mATe koIno paNa jaya ke parAjaya na thavo joIe. eTale bane pAse jayanuM kAraNa jJAna ane parAjayanuM kAraNa ajJAna hAjara che. eTale koI ekanA kaMThe vijayahAra nAkhI zakAya ema nathI. paNa amArI vAta mAno to vAMdho nahIM Ave. eTale ke vacanAdhikya prayoga karanAra vAdIne "vacanAdhikya ane sAdhanAbhAsa bane doSa Ape to prativAdIno jaya thAya," evuM mAnatA ahIM prativAdIe vacanAdhikya ja darzAvyuM che, mATe teTalA mAtrathI teno jaya thavAno nathI ane vAdInuM sAdhana sAcu hovAthI jaya thaI jaze. paraMtu amArI A vAta mAnavA jAo tyAre amArA hisAbe tamAre doSa to be ApavA paDe, paraMtu jJAnanA kAraNe jaya thato hovAthI sAdhanAbhAsa = dUSaNanA jJAnathI vAdIno jaya thaI jAya che, eTale ke pahelA ja sAdhanAbhAsanA ajJAnanA kAraNe prativAdIno parAjaya siddha thaI javAthI te mahAzayane (prativAdIne) ApeluM vacanAdhikaya nakAmuM nIvaDaze, eTale bicAruM vacanAdhikya nigrahasthAna koI kAmanuM na hovAthI te mAnavuM ane prayoga karavo te ayukata che.] evo koI niyama nathI ke je jenAM doSane jANe te tenAM guNane jANe ja. koIka rIte viSa dravyanI-jheranI mAraNa zakti jANavA chatAM koDharogane dUra karavAnI tenI zaktinuM jJAna na paNa thAya. enI jema ahIM satsAdhanavAdI prayoga sAco kare che, tethI sAdhanaprayoganA guNanuM (sAmarthya)nuM jJAnato kharuM, paNa sAdharma-vaidharma be prayoga karavA te sAdhanaasAmarthya-dUSaNa rUpa che, e jJAna na paNa hoya. Ama A badhA doSa AvatA hovAthI sAdhananA sAmarthyanuM jJAna ane ajJAnanA kAraNe hAra jitanI vyavasthA karavI zakya nathI. svapakSanI siddhi ane asiddhinAM kAraNe jita hAra mAnavI nirdoSa che, AvuM mAnavAthI pakSa pratipakSanuM grahaNa nakAmuM nIvaDatu nathI. vAdI-prativAdImAMthI koIne koIka hetuMthI svapakSanI siddhi sunizcita thatAM bIjAne potAnA pakSanI pratipakSanI siddhino abhAva thavAthI jaya parAjaya ghaTI zake che. eTale ekasAthe banneno jaya ke parAjaya thavAno prasaMga nathI Avato. (sAbara/nayathawa A.3.34 sunA) 109. bauddha sammata bIjuM nigrahasthAnanA " nabhedathI be prakAre thaI zake che. tyAM prasajya pakSamAM bilakula doSonuM ulkAvana ja na karavuM. prarhadAsapakSa doSAbhAsa ane anya doSonuM ulmAvana karavuM te prativAdI mATe nigraha sthAna che. jainaH vAdIe nirdoSa sAdhanano prayoga karyo hoya ane te potAnA pakSanI siddhi karI le to prativAdI nigRhIta thAya, e to tamane paNa anumata-samata che. (kAraNa ke vAdIe nirdoSa sAdhanano prayoga karyo hoya 6 - hajAra- -0 -0 0 -0.. 11 chala, jAtino prayoga kara te doSAbhAsa, nyUnatA AziSa vagere anya doSa che.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/1/36 syAdvizeSAbhAvAt / pratijJAdIni hi paJcApyanumAnA'Ggam-"pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH' [ nyAya sU0 1.1.32] ityabhidhAnAt / teSAM madhye'nyatamasyApyanabhidhAne nyUnatAkhyo doSo'nuSajyata eva " hInamanyatamenApi nyUnam " [ nyAyasU 0 pa. 2.12] iti vacanAt / tato jayetaravyavasthAyAM nAnyannimitamuktAnnimittAdityalaM prasaGgena // 35 // $ 110. ayaM ca prAguktazcaturaGgo vAdaH kadAcitpatrAlambanamapyapekSate 'tastallakSaNamatrAvazyAbhidhAtavyaM yato nAvijJAtasvarUpasyAsyAvalambanaM jayAya prabhavati na cAvijJAtasvarUpaM parapatraM bhettuM zakyamityAha sveSTArthasAdhakamabAdhitaM gUDhapadasamUhAtmakaM 275 11 prasiddhAvayavopetavAkyaM patram // 36 // $ 111 sveSTArthasAdhakaM svAbhihitapadArthasAdhanAya samartham abAdhitaM hetvAbhAsAdidoSairadUSitaM ane prativAdI temAM doSa batAvI na zake athavA doSAbhAsanuM udbhAvana kare to prativAdI parAjita thavAno ja che. anyathA hA/jo vAdI paNa potAnA pakSane siddha na karI zake to tene vijya prApta thato nathI. vacanAdhikyano javAba pahelAM kahI cUkyA chIe. jemake pAMca avayavono prayoga karavo jo bauddhanI dRSTie adhika nAmaka nigraha sthAna che. to traNa avayavano prayoga karatA naiyAyika dRSTie nyUnanAmaka nigraha sthAna che. banne pakSanI yuktimAM koI phera nathI. pratijJA vagere pAMce paNa anumAnanA aMga che. nyAya sUtramAM kahyuM che ke... pratijJA hetu, udAharaNa upanaya ane nigamana A anumAnanAM avayava che. temAMthI koI paNa eka avayavano prayoga na karatA nyUnatA nAmanA doSano prasaMga Ave che. koI paNa eka avayavathI hIna prayoga karavo, te nyUna doSa che. (nyAya. sU. 5-2-12) ethI jaya ane parAjayanI vyavasthAmAM pUrvokta nimitta svapakSanI siddhi ane asiddhi sivAya anya koI nimitta hoI zake nahIM. vadhAre carcAthI saryuM 534 // 110. A pUrvokta caturaMga vAda kyAreka patranA AdhAre paNa thAya che. tethI tenuM lakSaNa batAvavuM Avazyaka che, kAraNa ke jyAM sudhI patranuM svarUpa jANyuM na hoya tyAM sudhI tenuM avalaMbana jaya apAvavA mATe samartha na bane. vaLI patranuM svarUpa jANyA vagara pratipakSInA patranuM bhedana-khaMDana paNa na karI zakAya. mATe patranuM svarUpa kahe che. "patranuM svarUpa kahe che" A kathanathI AcAryazrI A graMthane pUrNatA pamADyA pahelA ja paralokatAne pAmyA lAge che. teozrInI divya kRpAthI adhurapane pUrNa karavA AMzika rUpe sUtra racanA karI graMthane pUrNatA ApavAno prayAsa karyo che. (basa ! AcAryazrIno ahI sudhIno ja graMtha upalabdha thAya che.) (jyAre zAstrArtha maukhika rUpathI nahi, paraMtu lekhitarUpe hoya che, tyAre vAdI prativAdI potAnA maMtavyone patramAM lakhIne arasa-parasa mokale che. te patranuM svarUpa darzAvavAmAM Ave che.) svaISTanuM sAdhaka abAdhita gUDhapadanA samUhavALu anumAnanA avayavothI yukta evuM je vAkya te patra // 36 // potAnA icchita padArthane sAdhavA mATe samartha, hetvAbhAsa vagerethI adbhUSita -abAdhita, vivavicitra 6 -0mAna 40 -0 5 254nA zrIka|| 4 // mam / mahIH // 4 // - tA0 | -0 mityAhuH / ityAcAryazrI 5 zrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstadvattezca dvitIyasyAdhyAyasya prathamAhikaM samAptam // zrI // saMvat 1707 varSe mArgazI kRSNatRtIyAyAM puNyatithau ravivAsare zrI aNahilapurapattanamadhye pustakaM likhitamidaM // cha // zubhaM bhavatu // zrIkalyANamastu // 9 // zrI // 2 // cha // cha // 0 // - De0 / itaHparANi granthakAratAtparyaprayuktAni abhinavAni sUtrANi / TI-3 padAni trAyante gopyante rakSyante parebhyaH (prativAdibhyaH ) svayaM vijigISuNA yasmin vAkye tat patram iti vyutpatyarthaH /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 276 /2/1/36 'gUDhApadasamUhAtmakaM vividhavicitrasaMdhisamAsAdibhirjaTilaM padaprayogo yasmin tat prasiddhAvayavopetaM anumAnasya prasiddhAH pratijJAdipaJcAvayavAH tatprayogasamanvitam' / 112 9 yathA svAntabhAsitabhUtyAdyatryantAtmatadubhAntavAk parAntadyotitoddIptamitItasvAtma vataH // anta eva AntaH, svArthiko'N vAnaprasthAdivat / prAdi pAThApekSayA sorAntaH svAntaH ut / tena bhAsitA dyotitA bhUtirudbhUtirityarthaH / sA AdyA yeSAM te svAntabhAsitabhUtyAdyAH te ca te tryantAzca udbhUtivyayauvyadharmA ityarthaH / te evAtmanaH tAMstanotIti svAntabhAsitabhUtyAdyatryantAtma tat iti sAdhyadharmaH / ubhAntA vAgyasya tadubhAntavAk = vizvam, iti dharmi tasya sAdhyadharmaviziSTasya nirdeza: / utpAdAditrisvabhAvavyApi sarvamityarthaH / parAnto-yasyAsau parAntaH praH, sa eva dyotitaM dyotanamupasarga ityarthaH / tenoddIptA cAsau mitizca tayA itaH svAtmA yasya tatparAntadyotitoddIptamitItasvAtmakaM "pramiti prAptasvarupam" ityarthaH / tasya bhAvastattvaM prameyatvam ityarthaH, pramANaviSayasya prameyatvavyavasthiteH iti sAdhanadharmanirdezaH / // 36 // ( iti dvitIyAdhyAyasya prathama AhnikaH ) saMdhi samAsAdithI jaTila eTale evI gUDha saMdhio karelI hoya ane eka ja vAkyamAM aneka jAtanA samAsa karIne zabdo banAvelA hoya ane zleSa thato hoya ityAdi gUMcavaNonA kAraNe sAmAnya jana samajI na zake evA gUDha padono jemAM prayoga hoya ane anumAnanA prasiddha avayavothI yukta hoya tevA padovALuM vAkya te patra kahevAya che. jitavAnI icchAvALA vAdIvaDe prativAdIthI padonuM rakSaNa jenA dvArA karAya te patra. jema ke ''svAntamAsita'' A vAkya patra svarUpa che, enI vyAkhyA karatA ApaNane khyAla Ave che ke - "AMkhuye jagata, utpAdAdi traNa dharma yukta che, kA. ke. pramANano viSaya hovAthI." antathI prakAzita utkRti vagere traNa dharmarUpa AtmA--svarUpane pragaTa karanAra A sAdhya thayuM, be liMgavALu eTale vizva A pakSa thayo. pra (upasarga) = p ane r antavALo ghotita eTale upasarga te, tenAthI prakAzita je miti tenAthI-- pramitithIita= prApta karyu che potAnuM svarUpa jene, pramiti svarUpane prApta karanAra prameya hoya che,kAraNa ke je padArtha jJAnano viSaya na bane tyAM sudhI te prameya kahevAto nathI. eTale pramitinA AdhAre ja prameyanuM astitva TakI zake che. pramANano viSaya prameya AvI rIte ja vyavasthita thayela hovAthI A sAdhanadharma nirdeza thayo. vizva zabda pu. napuM.be liMgamAM hovAthI ubhAntavAk kahevAya. // 3 // ema dvitIya adhyAyanuM prathama Atmika adhuruM hatu tene puruM karavA prayatna karAyo che. "have pachInA graMtha mATe pUjyazrI graMthakAra kRpA dRSTinI" "amIvRSTi varasAvatA raho....''
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/2/1-2 277 dvitIyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam : atiraskRtAnyapakSo'bhipretapadArthAMzagrAhI jJAturabhiprAyo naya: // 1 // 1- svAbhimatanayapakSAd itaranayAbhiprAyasya tiraskAram akRtvA sveSTanayAbhiprAyeNa vastuno vivakSitasya dharmasya prakhyaNaparo jJApakasya abhiprAyavizeSo naya iti vypdishyte| yadvA svAbhimatanayetarapakSasya ekAntena apalApam akRtvA vastuno anaMtadharmamadhyAt svIkRtanayAnusAreNa vivakSitadharmasya nirupaNakuzalo vaktuH-jJAtuH abhiprAyaH-tAtparyavizeSo naya' iti vyapadizyate // nanu vastuno ekaH svabhAvo yadi vastu syAt tadA tadgrAhinayasya pramANatA prasajyate, vastugrAhitvAta / ekabhAvo avastu syAt tadA tadgrAhi mithyAjJAnaM syAt / ata Aha vastuno ekasvabhAvo vastunouMzarUpatayA na kApi ApattiH / yathA samudrataraGgo na samudro naca asamudro apitu samudrAMzaH / dravyaparyAyAnyatarasya ubhayasya vA gauNamukhyabhAvena prarUpaNapravINo naigamaH // 2 // 2- yathA paryAyasya dravyasya ubhayasya vA gauNabhAvena, prAdhAnyena nirupaNakArI naigamo nayaH // "jIvaguNaH sukhaM ityatra hi jIvasya dharmiNo aprAdhAnyaM vizeSaNatvAt sukhalakSaNasya dharmasya prAdhAnyaM vizeSyatvAt // "sukhI jIva" ityatra sukhasyA'prAdhAnyaM vizeSaNatvAt / jIvasya tu prAdhAnyaM vizeSyatvAt, "Atmani caitanyaM sat" ityatra caitanyadharmasya vizeSyatvAt prAdhAnyaM sattvAkhyaparyAyasya caitanye vizeSaNatvAt aprAdhAnyam / anya pakSano tiraskAra kyAM vinA padArthanA abhipreta aMzane grahaNa karanAro evo je jJAtAno abhiprAya te naya III 1- sva ISTa nayapakSathI itara bIjA nayanA abhiprAyano tiraskAra karyA vinA svaISTa nayanA abhiprAyanA anusAra vastunA koI dharmanI prarUpaNA karavAvALo jJAtAno abhiprAya vizeSa te naya kahevAya che. athavA anyano ekAtte apalApa karyA vinA vastunA anaMtadharmamAMthI svIkArela nayanA anusAra koIka dharmanuM nirUpaNa karavAmAM kuzaLa evo jJAtAno tAtparya te naya. zaMkA-vastuno eka svabhAva jo vastu kahevAtI hoya to tene grahaNa karanAra naya paNa pramANa banI jaze. ane jo te ekadharmane avastu kahevAtI hoya to tene grahaNa karanAra mithyAjJAna kahevAze. samA vastuno eka svabhAva vastu paNa nathI ane avastu paNa nathI, paraMtu vastuno aMza che. jema samudranA taraMga samudra ke asamudra nathI, paraMtu samudrAMza che ||1|| paryAya ke dravya athavA ubhayane gauNa mukhya-bhAvathI jaNAvanAra maigamanAya che. zA 2-5ryAyano dravyano ke ubhayano gauNa rUpe ane pradhAnarUpe prarUpanAra te naigamanaya. jemake (1) "jIvano guNa sukha che,"ahIM jIva dravya vizeSaNa hovAthI gauNa che ane sukha e vizeSya siuthI bhuNya cha (DiyA sAthe supano saMbothI vizeSya ne cha / bhuNya upAya cha.) (2) supI 04 che, ahIM jIva vizeSya hovAthI pradhAna, sukha to vizeSaNa hovAthI gauNa che. sukhavALo AmAMthI sukha e 1 pramANena gRhItavastunoM'zagrAhI nayaH [pra.ratna ]
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 /2/2/2 pramANamImAMsA "vastu paryAyavadravyaM" paryAyavadravyaM vastu abhidhIyate iti vivakSAyAM paryAyavadravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyaM, vastu tu vizeSaNatvena aprAdhAnyam / 3 -(1) yadA- paryAyasya mukhyabhAvena prarUpaNaM, tadA dravyasya gauNabhAvena-prarUpaNamiti prathamo'bhiprAyaH / (2) yadA dravyasya mukhyabhAvena prarUpaNaM, tadA paryAyasya gauNabhAvena prarUpaNamiti dvitIyo'bhiprAyaH / (3) yadA ekasya paryAyasya mukhyabhAvena prarUpaNaM tadA paryAyAntarasya gauNabhAvena prarUpaNamiti tRtIyo'bhiprAyaH / (4) 1. yadA ekasya dravyayasya mukhyabhAvena prarUpaNaM tadA dravyAntarasya gauNabhAvena prarUpaNamiti caturtho'bhiprAyaH / yadvA aniSpannaparyAyasya saGkalpamAtragrAhI naigamaH // 2 // 4 - tava pitA va gataH ? iti pRSTe sa Aha karNAvatI nagarI gatavAn / adhunA tatpitA agnirathasthAne vartate, tathApi sa karNAvatIgamanasya saMkalpaM kRtvA gatavAn / ata aniSpannArthe api etAdRzaH prayoga etannayAnusAreNa kartuM zakyate / anyadapi laukikavyavahArA etannaye patati, yathA ko yuddhayate iti pRSTe Aha hiMdustAna: pAkistAnena saha yuddhayate / nizcayena tu etad azakyaM tayoracetanatvAt / atra hi AdhAre Adheyasya upacAro asti / yathA ca kAraNe kAryopacArAd AyughRtaM iti vaktuM pAryate // ___ "adya vIrasya nirvANakalyANakam" ityatra bhUtasya vartamAne upacAraH / evaM sarva aupacArikavyavahAra etannayAnusAreNa bhavati iti avadheyam / paryAyasya aniSpanne'pi vaktA saMkalpabalena tAdRzaH upacAre prayogaH karoti // aMzena aMzino vyavahAro'pi etannayasya abhiprAyaH-ayaM nayo guNaguNino- madhye gauNamukhyabhAvena bhedAbhedaM prarUpayati / sarvathA bhedavAdastadAbhAsaH / naiyAyikAstu guNaguNimadhye sarvathA bheda eva svIkaroti ata anyApekSAM upekSya pravRttatvAt ayaM abhiprAyo naigamAbhAsaH // 2 // vizeSaNa kahevAya. (3) AtmAmAM caitanya satadharmavALuM che. sattvavat caitanya = sa-sattva e caitanyanuM vizeSaNa hovAthI gauNa che, ahIM caitanya ane sat bane jIvanA dharma che. (4) paryAyavad A paNa dravya che ane vastu e paNa dravya che, paraMtu paryAyavad e mukhya che ane vastu e vizeSaNa rUpe hovAthI gauNa che. 3 - pahelA abhiprAyamAM paryAyanI mukhyabhAve prarUpaNA che ane dravyanI gauNa bhAve. bIjA abhiprAyamAM dravyanI mukhya che ane paryAyanI gauNa che. trIjA abhiprAyamAM eka paryAya caitanya-mukhya che ane satu e gauNa che. cothA abhiprAyamAM eka dravya-paryAyavadravya e mukhya che ane anya dravya-vastue gauNa che. 4 athavA karIne bIjuM lakSaNa banAve che, aniSpanaparyAyasya = pUrNatAne nahI pAmela paryAyanA saMkalpane grahaNa karanAra te naigama, karNAvatI javA mATe hajI mAtra gharathI mAMDa sTezana pahoMcyA hoya chatAM karNAvatIno saMkalpa hovAthI karNAvatI gayA ema kahevAya che, temAM A naya lAgu paDe che. bIjA paNa laukki vyavahAro A nayamAM samAveza pAme che. jemake - bhArata-pAkistAna laDe che, nizcayathI bannenuM laDavAnuM zakya nathI acetana hovAthI. ahIM AdhAramAM Adheyano upacAra karI A prayoga thAya che, jema kAraNamAM kAryano upacAra karI ghIne AvuM kahevAya che, ghI pote Ayu thoDuMka che, paraMtu tenuM prabaLa
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/2/3-4 279 abhedarUpatayA vastujAtasya saMgrAhakaH saMgrahaH // 3 // 5- sarve padArthAH sattvAdirUpeNa ekarUyA eva, pRthivyAdidravyatvena ghaTazarAvAdi ekarUpa eva, iti aparasaMgrahaH - aparasAmAnyaH / brahmavAdastadAbhAsaH yathA... sarve va khalvidaM brahma neha nAnAstiH kiJcanetyAdi sNgrhaabhaasH| saMgrahagRhItArthAnAM bhedarUpatayA vidhipUrvakaM vyavaharaNaM vyavahAraH // 4 // > san - dravyaparve vighama, dravya - vetana vetanarUpe vivitham | jIvaH - saMsArimuktabhedena dvividhaH, ityAdi saMgrahagRhItavastUnAM vyavahAropayogivyapadezaM yathA imAH sarvA vanaspatayaH tathApi vyaJjananirmANAya vanaspatimAtrastapayogI na bhavati tatra tattannAmadheyaH vanaspativizeSa eva upayogI / atha- tattannAmadheyatvena teSAM vyapadezanaM vyavahAraH / 7- apekSAmantareNa ekAntena bhedastu kAlpanika eva iti abhiprAyavizeSo vyavahArAbhAsaH / yathA cArvAkaH sattvavAdyapekSAmantareNa dravyaparyAyasya bhedaH kAlpaniko manyate / saMjJAsaMkhyAdyapekSayA teSAM bhedo asti, sattvaM prameyatvaM ityAdyapekSayA abhedo'sti tAdRzImapekSAM atikramya sarvathA bhedasya apalapanaM vyavahAranayAbhAsaH // 4 // kAraNa hovAthI AyunAmanA kAryano temAM upacAra karAya che. Aje prabhuvIranuM nirvANa kalyANa che, ahIM bhUtano vartamAnamAM upacAra karAyo. ema badho aupacArika vyavahAra A nayanA anusAre thAya che. aniSpannaparyAyamAM paNa saMkalpanA baLathI upacAra kare che. aMzane laI aMzIno vyavahAra A nayathI thAya che, jema sADIno eka cheDo baLatA mArI sADI baLI gaI, ema A nayathI kahevuM zakya bane che. A naya gauNa-mukhyabhAvathI bhedabheda prarUpe che, sarvathA bhedavAda to naigamAbhAsa che. jema niyAyika guNa guNImAM sarvathA bheda mAne che, ema anya apekSAnI upekSA karIne pravRtta thayela hovAthI A abhiprAya naigamAbhAsa che. vastu samUhane abhedarUpe saMgraha kranAra saMgraha naya che I 4 II 5- TI- jema badhA padArtho sattva, prameyatva ityAdirUpathI eka ja che. A parasAmAnya thayuM. eTale jenAthI mAtra saMgrahanuM lakSa hoya, ane tethI tamAme tamAma padArthano saMgraha thato hoya che. ghaTa, zarAva, ityAdi aneka pRthvInA paryAyo paDyA che, te badhAne "A badhu pRthvI dravya che" ema eka rUpe saMgraha karavo te aparasAmAnya. barapha karA vagerene pANI dravya kahevuM, ema te te dravyanA paryAyane te dravyarUpe kahevuM te A saMgrahanayano prabhAva che. AkhuM jagatu brahmarUpa ja che, AnAthI bhina kazuM ja nathI. A ekAtta te saMgrahAbhAsa che. 3 saMgrahathI grahaNa karAyela padArthone bhedarUpathI vidhipUrvaka vyavahAra karavo te vyavahAra naya ApI - 6+ satpadArtha dravyaparyAyarUpathI be prakAre che. dravya cetana ane acetana rUpathI be prakAre che, jIva saMsArI ane mukta bhedathI be prakAre che, Ama upara uparanA saMgrahane judo pADI te varganA pAchA bheda batAve che. ahIM "vidhipUrvaka" lakhyuM che te ema batAve che ke je jAtano vyavahAra lokamAM prasiddha hoya teTalo ja tene ja bheda pADI vyavahAra karavAno, nahIM ke mana phAve tema bheda pADavAno che. eTale saMgraha gRhIta vastuno vyavahAra upayogI hoya te rUpe vyapadeza karavo. zAka banAvavAnuM hoya to kAMi vanaspati laI Avo ema kahevAthI vyavahAra na cAle, te vyavahAra mATe to te te amuka zAkanuM nAma ApavuM ja paDe. - 7>> apekSA vinA ekAnta dravyaparyAyanA bhedane kAlpanika mAne che te vyavahAbhAsa. jema cArvAkadarzana
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 /2/2/5-6 pramANamImAMsA 4 vartamAnamAtraparyAyagrAhI RlusUtraH // 5 // 8-atItAnAgatakAlalakSaNakauTilyavaikalyAt prAJjalam, ayaM nayo hi sad api dravyaM gauNIkRtya na vivakSati, kSaNamAtrasthAyinaH paryAyAMstu pradhAnIkRtya drshyti| yathA- samprati sukhaparyAyo'sti, ityevaM sukhaparyAyaM pradhAnena pradarzayati, na tu tadadhikaraNabhUtama AtmAnaM vivakSayati / kSaNikaikAntanayaH tadAbhAsaH yathA bauddhaH / sarvathA-guNapradhAnabhAvam ullaGghya traikAlikamapi dravyam ekAntena apalapati, jJAnaparyAyaM muktvA nAsti ko'pi AtmA // 5 // kAlAdibhedena zabdasya bhinnArthavAcakatvena abhyupagamaparaH shbdH||6|| 9-Adipadena kArakaliMgasaMkhyAsAdhanopagrahANaM saMgrahaH / liGgasaMkhyAsAdhanakAlopagrahakArakabhedena bhinnamarthaM pazyati-pratipAdayatyaneneti shbdH| yathA puSyastArakA nakSatramityatra liGgabhedena, salilamApa ityatra saGkhyAbhedena bhinnArthatvaM manyate / ehimanye rathena yAsyasi, yAtaste pitA ityatra sAdhanabhedenArthabhedaH / vizvadRzvA'sya putrobhavitA, vA bhAvikRtyamAsIdityatra kAlabhedenArthAntaratvaM manyate / santiSThate tiSThati, viramati viramate sattvAdi apekSA vinA dravyaparyAyanA bhedane kAlpanika mAne che. saMjJA saMkhyAdinI apekSAe teono bheda che, sarva prameyata ItyAdinI apekSAe abheda che. tevI apekSAne gaNakAryA vinA sarvathA bhedano ke abhedano apalApa karavo te vyavahArAbhAsa, kAraNa ke apekSAe abhedapaNa sAco che, teno apalApa e to mithAtva che. naiyAyika atmAmAM manuSya vigere ane jJAnAdinA navA paryAya pedA thAya che te mAne che, jyAre cArvAka to A AtmAno koI navo paryAya hoI na zake, kAraNa ke A zarIra ja AtmA che, tenAthI alaga koI nathI, te AtmA to kalpanA mAtra che. "A AtmAnuM A zarIra che (eTale manuSya paryAya che) AtmAthI alaga AtmAno paryAya hoya che... A badhu to kalpanA mAtra che. vartamAna paryAyamAtrane grahaNa karanAra jusUtra che pApA 8-atIta anAgata kAlanI kuTilatAthI rahita hovAthI saraLa, koI vastu sAme vartamAnamAM sAkSAtu dekhAtI hoya, to tenA mATe koI ADI avaLI vicAraNA karavI paDatI nathI "A ghaDo dekhAya che" mATe ghaDo che. jyAre sAme mATI hoya ane tene ghaTa kahevuM tyAre zrotAnuM mana cakarAve caDhI jAya che, are ! Ama kema ? tyAre teNe bhUta bhAvInI vicAraNA karavI paDe che, ema sIdhA manane ADuM calAvavu paDe che. A naya sad paNa dravyane gauNabhAve paNa vivakSA karato nathI, paraMtu kSaNamAtra sthAyI vartamAna paryAyane pradhAnabhAve batAve che. jemake atyAre sukhaparyAya che, paNa tenA AdhArabhUta AtmAnI vivakSA nathI karato. paraMtu kSaNika ekAntavAda to RjusUtrAbhAsa che. (jema bauddha gauNapradhAnabhAvanuM sarvathA ullaMgha karI traNe kALanA dravyano ekAno apalApa kare che, jJAnaparyAyane mUkI koI anya AtmA che ja nahIM pA kalAdinA bhede zabdane bhinna arthanA vAcaka tarIke mAnavAmAM pravINa te zabda Jigli 9- liMga, saMkhyA sAdhana, kAla, upagraha = upasarga kArakanA bhede padArthane bhinna mAne, te zabdanaya.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/2/7 ityatropagrahabhedena bhinnArthatAbhimananam, anena kriyate ayaM karoti ityatra kArakabhedena bhinnArthatvam manyate / 281 kAlAdibhedena zabdasya sarvathA bhinnArthavAcakatvena kalpanaM zabdAbhAsaH // yathA bhUtameroH sakAzAt bhaviSyameruH sarvathA bhinna eva, arthAt atra kAlam apekSya zabdasya bhinnatAM svIkRtya tadvAcyasya arthasya bhedaM svIkaroti // 6 // niruktibhedajanyabhinna- paryAya - vAcakazabdAt padArthanAnAtvanirUpakaH sabhabhirUDhaH // 7 // 10 yadyapi zabdanayaH kAlAdibheda arthabhedaM svIkaroti / ayaM tu paryAyA'bhede'pi niruktibalAt arthabhedamabhyupagacchati / yathA indanAt indraH, zakanAt zakraH nRn pAlayati nRpaH, rAjata iti rAjA / yadi sa cAmarachatrAdinA zobhAM viracayati natu narANAM yogakSemaM karoti tarhi samabhirUDhastaM rAjA iti vyapadizati na tu nRpaH / nAnArthAnsametyAbhimukhyena rUDhaH samabhirUDhaH (pra.ka.) // | paryAyavAcinAM sarvathA bhinnArthavAcakatvena svIkArastadAbhAsaH nRpAd rAjA sarvathA bhinna eva en jema puSya--(puliMga) tArakA-(strI) nakSatra-(napu) mAM liMganA bhede bheda che, taTI (strI.)-nAnI nadIno nAjuka kinAro, taTaH (pu.) moTI nadIno retALa kinAro, taTa (naM.) khAbaDa khubaDa patharALo kinAro. Ama badhAno artha kinAro che chatAM liMga bhede bheda paDe che. "salilaM" ekavacanamAM che, "ApaH" bahuvacanamAM che mATe bhinna, "ehi"mAM AjJArtha che, yAspatimAM vartamAna che. vizvamAM prasiddha evo Ane putra thaze" ahIM vaiznavanir pratyaya bhUta arthamAM che ane "tA" pratyayato zvastanIno= bhaviSya kALano che, 'bhAvikRtyahatuM" ahI bhAvi mU+di bhaviSyakALamAM che, "AsI" A bhUtakALa che, mATe ahIM kALabhede bheda che. saMtiSThate vi.mAM upasargabhede bheda che, AnA vaDe karAya che, A kare che, ahIM kArakabhede bheda che, ema mAne che. kAlAdinA bhedathI zabdane sarvathA bIjA arthano vAcaka mAnavo te zabdAbhAsa. jema bhUtameruthI bhAvimeru sarvathA bhinna ja che. arthAt ahIM kAlanI apekSAe zabdanI bhinnatA svIkArI tenA vAcyano bheda mAnyo che eTale vyAkaraNa-koza anusAra zabdanA arthane mAnanAro, ethI ja vyAkaraNamAM liMga-vacanAdimAM pheraphAra thaI jAya to khoTu kahevAya, tema A naya paNa badhI ja vyAkaraNanI maryAdAmAM rahe che. IILII nirukti bhedathI janya bhinnaparyAyanA vAcaka zabdanA lIdhe padArthone bhinna henAro samabhirUDhanaya che. Illaa 10-paryAya vAcaka zabdomAM paNa vyutpattinA bhede te te zabdane bhinna paryAyano vAcaka mAne che, mATe te zabdathI vAcya padArthane paNa judo judo mAne che. jo ke zabda kAlAdinA bhede arthabheda mAne che, A to paryAyanA abhedamAM paNa nirukitanA baLe judo judo artha mAne che. jema aizvaryathI zobhato hovAthI indra, ane samartha hovAthI zakra, to eka ja indranAparyAya hovA chatAM A bannene bhinna mAne. mANasonuM pAlana kare te nRpa ane zobhe te rAjA, jo te cAmara chatrAdithI zobhA karAvato hoya, paraMtu mANasonuM pAlana na karato hoya to tene rAjA kaheze paraMtu nRpa nahIM kahe. paryAya
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 /2/2/8 pramANamImAMsA zabdapravRttinimittabhUtakriyAyuktasya arthasya tacchabdavAcyatvena prarUpaka evaMbhUtaH // 8 // 11- nyAyAdhIzo yadA nyAyAlaye nyAyaM dAtuM pravRttastadAsau nyAyAdhIzazabdena vAcyaH / gRhe mAtRpAdapatane tu putra eva asau na tu nyAyAdhIzo, nyAyakriyAviyuktatvAt / yato'rthakriyAyukto hi padArthaH sattvena vyapadizyate, takriyAvikalasyApi tacchabdena vAcye ghaTAdipadArthAnAm api nyAyAdhIzazabdena vAcyatvaprasaGgaH kriyAvikalatvamubhayatrAvizeSAt / "evamitthaM vivakSita- . kriyApariNAmaprakAreNa bhUtaM pariNatamarthaM yo'bhipreti sa evambhUto nayaH" (pra.ka.) / takriyAvikalapadArthAnAM sarvathA tazabdavAcyatvenApalApastadAbhAsaH / nyAyapradAnakriyAvikalasya gRhe sthitasya puruSasya sarvathA nyAyadhIzazabdavAcyatvena apalapane ayuktam, yata ekAntenApalApe tadbahumAnasatkArAdInAM sarvathA abhAva: prasajyeta // 8 // vAcI zabdone sarvathA bhina arthanA vAcaka mAnavA te samabhiruDhAbhAsa che. jema nRpathI rAjA sarvathA bhinna che. (rAtre prajalatI Agane citrabhAnu kahevAya che, divase prajalatI Agane agni kahevAya che, mATe citrabhAnu ane agni zabdane bhinna arthanA ja vAcaka kahevAya, eTale tenA hisAbe divasanI Aga mATe citrabhAnuno prayoga na ja karAya.). zabda pravRttinA nimittabhUta kriyAthI yukta arthane te zabdathI vAcyA mAnanAra/henAra evaMbhUta naya che. II 11jhanyAyAlayamAM nyAya Apato hoya tyAre te nyAyAdhIza zabdathI vAcya che, gharamAM AvatA mAtAnA pagamAM paDatA to putra ja kahevAya, paraMtu nyAyAdhIza na kahevAya, nyAyadiyAthI rahita hovAthI. kAraNa ke arthakriyAthI yukta padArtha ja sat kahevAya che. have tevI kriyAthI vikala padArthane paNa te rUpe kahI zakAto hoya to=te zabdathI paNa vAcya mAnazo to ghaTAdine paNa nyAyAdhIza zabdathI vAcya mAnI zakAze; kAraNa ke banne ThekANe arthakriyAno abhAva to samAna ja che. te te kriyAthI vikalA padArthane sarvathA te te zabdathI vAcyano apalApa karavo te evaMbhUtAbhAsa che. ekAtte apalApa karatA nyAyAdhIza gharamAM hoya tyAre koInAthI sakArAdi meLavI zakaze nahIM, jyAre "jaja sAheba" "jaja sAheba", kahIne mAna ApIe to chIe. [sAta nayonI eka ja padArthamAM ghaTavaNa A pramANe thAya che (1) zarTanuM kApaDa levA janArane pUchIe kyAM jAya che? zarTa levA A naigamanaya 2. zarTa peTa, vagere aneka jAtanA kApaDa dukAnamAM hovA chatAM "kApaDanI dukAna che" ema badhAnA saMgraharUpa saMgraha naya che (3) zarTanuM kApaDa, jene darjI vetarI rahyo hoya tene pUchIe A zuM che? A zarTa che, A vyavahAra naya che. kA. ke. anya kApaDathI judu pADI zarTa mATe upayogamAM levAya ema che. (4) vartamAnamAM zarTa rUpe hoya tene zarTa kahevo te RjusUtranaya (5) zarTa, TIzarTa, begI vagere badhAne gharaDomANasa ke gAmaDIyo zarTa kahe che, kAraNa ke "uparanA paheravAnA vastra zarTa hoya che," A vAta badhAmAM
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/2/8 283 12- nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaMgIm anusarati / ___ sakalAdezasvabhAvaM pramANavAkyamiva vikalAdezasvabhAvaM nayavAkyamapi svAbhidheye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM parasparabhinnArthanayayugalasamutthavidhAnaniSedhAbhyAM kRtvA saptabhaMgIm anuvrajati / pratyekabhaMge syAtkArastathA evakAraprayogasattve'pi nayavAkyaM vikalAdezasvabhAvaM na muJcati / ata eva tasya pramANavAkyatA na bhavati / 13-kasyApi gRhe cauryaM jAtam tadA tatsvAmI saptaprakAreNa vicArayati, yadA vidhimukhena vicAraH tadA "cauryaM syAt eva" niSedhamukhena vicArastadA "cauryaM na syAt eva," "na kimapi vaktuM pAryate" iti avaktavyam // kramArpitaM cauryaM syAt eva, cauryaM na syAt eva / sarakhI che) te zabdanaya. 6. zarTa-TIzarTa badhA alaga jAtanA che. amuka jAto AkAra hoya to ja TIzarTa kahevAya, nahIMtara to te mAtra zarTa che. A samabhirUDha che 7. kabATamAM TIMgADelo zarTa e zarTa nathI, jyAre ene zarTarUpe vAparo / pahero tyAreja zarTa, hAthamAM laI pharatA ho to paNa zarTa nahI kahevAya, A thayo evaMbhUta naya lA. sAta nayonI uttarottara alpa viSayatA che, jemake paMkhIno avAja sAMbhaLI. - naigamavAdI kahe che ke vanamAM paMkhIo bole che. - saMgraha nathI - jhADa para paMkhI bole che. - vyavahAra nathI - DALa upara paMkhI bole che. - RjusUtra nathI - paMkhI je pAtaLI DALa upara beThuM che, tyAM bole che. - zabda nayI - potAnAM mALAmAM paMkhI bole che. - samabhirUDha nayI potAnA zarIramAM paMkhI bole che. - evaMbhUta nathI - potAnA kaMThamAM paMkhI bole che. ] 12- nayavAkaya paNa potAnA viSayamAM pravartatA hoya tyAre vidhipratiSedhanA kAraNe saptabhaMgIne anusare che. ja eka vyavahAranayane AzrayI jayAre ApaNe yuvarAjane rAjA kahIe chIe A vidhAna-vidhi karAya che, tyAre jusUtranayathI A rAjA nathI ema niSedha ubho thAya che tethI karIne te be naya bhegA maLI saptabhaMgIne anusare che. eTale eka ja nayathI nahIM paNa nayayugalathI saptabhaMgI bane che. have sAme yuvarAja che tene vyavahAranayathI rAjA kahIe, te pratyakSAdipramANathI to satya nathI, mATe A vAkyamAM svAtuM ane evano prayoga hovA chatAM pramANa rUpe A vAkya banatuM nathI. bAhyavezane svIkArI le eTale vyavahAranathI tene sAdhu mAnavA lAge. RjusUtranathI mAtra vartamAna kSaNane AzrayI sAdhu mAne, mAtra veza hoya to paNa cAle, AgaLa pAchaLanI prabhAvakatAno ke sAdhutAno ke vezano Azraya leto nathI. zabdanathI bhAvathI jemAM sAdhutA rahelI hoya tene ja mAne samabhirUDha sAdhutAnA bhAvathI sAdhu mAne, munitvanA bhAvathI muni mAne, jyAre evaMbhUta vartamAna pote je bhAvamAM vartato hoya te ja rUpe tene mAne. - 13vidhiniSedhane lIdhe Ama saptabhaMgI ubhI thAya che. jemake koInA ghera corI thai, teno mAlika tenI sAtaprakAre vicAraNA kare che.- 1.corI thaI ja haze, 2. corI nahIM ja thaI hoya, 3. corI thaI paNa hoya, na paNa thaI hoya, 4. kaMI kahevAya nahIM, 5. corI thai haze, kaMi kahevAya nahIM, 6. corI nahIM thaI hoya, kaMi kahevAya nahIM, 7. corI thaI haze, nahIM thaI hoya, kazuM kahevAya nahi.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 /2/2/8 pramANamImAMsA 14- pramANasaptabhaMgI sakalAdezasvabhAvA yathAvad vastu-svarUpaprarUpakatvAt tathA hi - 1. syAd asti (ghaTaH) jIvAdivastu svadravyAdicatuSTayApekSayA iti vidhimukhena 2. syAnnAsti (ghaTaH) jIvAdivastu paradravyAdicatuSTayApekSayA iti niSedhamukhena / 3. kramArpitadravyApekSayA syAd asti (ghaTaH) jIvAdivastu syAnnAsti jIvAdivastu / 4. syAd avaktavyaM jIvAdivastu sahArpitadravyApekSayA / - - - 5. syAd asti (ghaTaH) jIvAdivastu svadravyAdicatuSTayApekSayA syAd avaktavyaM (ghaTaH) jIvAdivastu sahArpitadvayApekSayA / 6. nAsti (ghaTaH) jIvAdivastu paradravyAdyapekSayA avaktavyaM (ghaTaH) jIvAdivastu sahArpitadvayApekSayA / 7. svadravyAdi catuSTayApekSayA paradravyAdi catuSTayApekSayA mArpitadvayApekSayA shaarpitdvyaapekssyaa| asti nAsti (ghaTaH) jIvAdivastu avaktavyaM jIvAdivastu / 15- nayasaptabhaMgI - rAjakumAraM Azritya vyavahAranayaH "sa rAjA" iti vyapadizati / ata "syAd rAjA asti eva" vyavahAranayApekSayA svadravyAdinA / yuvarAjazarIrAdi vyavahAranayApekSayA svadravyAdi, saMgrahamAnyarAjakulotpannasarvazizubAlakAdi tasya paradravyAdi; "syAda rAjA nAsti eva" saMgraha-saMgRhItadravyAdinA / syAd rAjA asti eva, syAd rAjA nAsti eva kramArpitasvaparadravyAdyapekSayA / 14zkALAdinI apekSAe dharmo ane dharmI vacce abhinabhAvane pradhAnagaNIne samakALe dharma ane dharmIno nirdeza karatuM vAkya sakalAdeza, bhedane pradhAna gaNIne kramazaH dharmono nirdeza karatuM vacanavikalAdeza. pramANa saptabhaMgI yathAvasthita svarUpane prarUpanAra hovAthI sakalAdeza svabhAvavALI kahevAya che. jemake 1. jIvAdi padArtho che ja. pote je dravya, kSetra, kAla bhAva rUpe rahelA che, tenI apekSAe (jema ghaTa pote amadAvAdI hovAthI tenI mATI te dravya, amadAvAda te kSetra athavA atyAre pote jyAM rahela che te kSetra, je kAlamAM che te kALa "ghaTarUpe che" te bhAva A cAra rUpe te vidyamAna che. 2. anya dravyAdi rUpe vidyamAna nathI. 3. ubhayanI apekSAe che ane nathI, 4. yuga5 vidhiniSedha kahevAno koI zabda ja nathI mATe avakatavya. 5. keTalIkavAra vidhino vicAra karIne paNa sAthosAtha yugapo paNa vicAra Ave tyAre che ane avaktavya" bhAMgo Ave. 6. ni sAthe yugapatiyAra sAvatA "nathI mAne vaktavya . 7. vidhiniSedhanI sAthe yugapada viyAra paavt| ", nathI bhane savatavya." 15 vyavahAra nathI mAnya je svadravyAdi che tenI apekSAe rAjakumArane rAjA che ja. paradravyAdinI apekSAe rAjA nathI. banneyane kramathI vicArIe to rAjA che, rAjA nathI. bannene yugapad vicArIe to
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /2/2/8 285 syAd avaktavyaM eva, sahArpitasvaparadravyAdyapekSayA, na hi yugapatvyapadezasamartho vAcakazabdo asti // evaM zeSatrayo bhaMgA bhAvanIyAH // avaktavya (rAjakumArane rAjA paNa na kahevAya ane rAjA nathI ema paNa na kahevAya, yugapadmAM bannenI apekSA saMtoSAvI joIe te eka paNa vAkyathI saMbhavatu nathI, mATe avaktavyano prayoga thAya che.) vyavahAra naya paNa Aje yuvarAja zarIra che, te dravyane AzrayI te AtmAne rAjA kahe che, anya zarIra dravyane AzrayI nahi, eTale saMgrahAyanI jema mAtra zizu zarIrane AzrayI tevI prarUpaNA na kare. eTale yuvarAja zarIra dravya e rAjA mATe vyavahAra nayanI apekSAe svadravya thayuM. zizu zarIra paradravya thayuM. kSetra je dezamAM pitAzrI/bhAI rAjA hoya te dezane AzrayI yuvarAjane rAjA kahe che, (anya dezane AzrayI nahiM.) tevo deza svadeza thayo. kALaH je kALamAM pote yuvarAja rUpe vartI rahyo che, tekALane AzrayI rAjA kahe che, te svakALa thayo. sAva Doho thaI gayo tevAM chellA kALa ane sAva bALapaNano kALa tene AzrayI rAjA na kahevAya, mATe te parakALa. bhAvaH ema jenAmAM sevakanuM rakSaNa, zatruno nigraha ItyAdi rAjA yogya guNo rahelAM hoya te bhAvane AzrayI tene rAjA kahe che. te bhAva sva thayo, sAva mAyakAMgaLAne, vyasanIne rAjA nahI kahe, tevA bhAvo para samajavA. paraspara vibhinna abhiprAyavALA nayayugalathI ubhA thayela vidhi niSedha karIne navAkya paNa saptabhaMgIne anusare che. (syA.ratnA. 107. pe. pari. 6 sUtra para) jema naigamanI saMgrahAdinI sAthe saptabhaMgI bane che." jemake - naigama - huM prasthAdimATe jAuM chuM. saMgraha) prasthAdinA saMkalpamAM prasthavi.asat che, tethI prasthAdinI pratIti na thAya, ema niSedha kare che. kA. ke. e to sahune ja mAne che. vyavahAra - dravyamAM tenI upalabdhi thAya, asatu-adravyamAM-vicAramAM tenI upalabdhi na saMbhave. RjusUtra - prasthAdi paryAyamAM ja tevI pratIti saMbhave, teno ahIM abhAva che. zabda- kAlAdi bhedathI bhinna zabdathI vAcyaarthamAM tevI upalabdhi saMbhave che, ahIM tevo artha che ja nahIM. samabhirUDha - paryAyabhedathI bhinnaarthamAM tevI pratIti thAya. ahIM evo paryAya vidyamAna nathI. evaMbhUta - kriyAyukta arthane ja prastha manAya. ahIM to tevI kriyA ja nathI, mATe AvA saMkalpa ne prastha na manAya. Ama naigamathI vidhi batAvI zeSa nayo vaDe niSedha darzAvyo. kramathI-negamanayathI prastha che(vidhi), saMgrahAdithI prastha nathI (niSedha). yugapatu to banneyanA abhiprAyane vyakta karanAra zabda na hovAthI - avakatavya. ema kramathI ane yugapatune laI saptabhaMgI thaze. - evaMbhUta nayamAM paNa - dravyAdinI sva-para banne rIte vicAraNA thaI zake che. (1) dravya - korTamAM nyAya ApatA jajane paNa potAnA bALa zarIrane AzrayI jaja nathI kahetA paraMtu
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 /2/2/8 pramANamImAMsA "syAt" zabdo nirdizyamAnadharmavyatiriktAzeSadharmAntarasUcakaH // | | ti tivAdhyAyI tivAhika atyAre je zarIra dvArA nyAya ApI rahyA che, tedravyane AzrayI jaja kahevAya. athavA je manodravya dvArA pote nyAyanI vicAraNA kare ane je bhASAdravyano nyAya ApavA mATe prayoga kare te dravyane AzrayI jaja ane teja vakhate bIjA aMgagatadravyo-pudgalo je nyAya ApavAmAM upayogI nathI tene AzrayI jaja na kahevAya. jema potAnI pAse tyAre cAra pena paDI che, temAMthI je penane AzrayI je hAthathI cUkAdo lakhe che, te ja penanI ane hAthanI apekSAe jaja anyapenanI apekSAe nahIM. je vyaktine AzrayI nyAya ApI rahyA che enI apekSAe jaja, paNa teja vakhatekorTamAM hAjara anya vyaktinI apekSAe jaja na kahevAya. (2) kSetra"tema nyAyAdhIzane pote je korTamAM jaja che, tekSetranI apekSAe ja jaja kahevAya. nyAya ApatI vakhate paNa anya korTanI apekSAe to jaja nathI ja, te kSetra tenuM parakSetra thayuM. (3) kALa- jyAre nyAya ApatA hoya te nyAyadhIzano svakALa ane teja vakhate= nyAya ApatI vakhate temane bhinnakALane AzrayI pUchavAmAM Ave to paNa te niSedha karaze. jema ghaTavidhamAna che, teja vakhate bhinna kSetrAdine AzrayI pUchavAmAM Avaze to paNa ghaTano niSadha ja karAya che. kALane AzrayI je kALamAM pote jaja tarIke nimaNUka thayA hoya te svakALa kahevAya. tenAM pUrvanA kALanI apekSAe jaja nathI. ahIM tAtparya ema che koI pUche A nyAya ApatA jaja kaI sAlamAM nyAyAdhIza thayelAM che. kayA varSanAM nyAyAdhIza che? to emane 1995 I.sa. vi. je kALamAM nimaNUka karavAmAM AvyA hoya te kALano prayoga karIe to sAco ane tenAthI bhina kALano prayoga kare to khoTo. jema ghaTane ziyALAmAM banAvyo hoya to ziyALu ghaTa kahevo te svakALa ane unALuM kahe to te parakALa-eTale pANI lAvatI vakhate paNa teno unALughaTanI apekSAe ghaTa tarIkeno niSedha ja thAya. Ama aneka dRSTithI vicArI zakAya che. (3) bhAva - nyAya ApatI vakhate paNa je bolavAnI chaNAvaTa, nyAya mATenI yuktino prayoga ityAdi bhAvone AzrayI jaja kahevAya ane te ja vakhate temAM rahelA manuSyatva-mAnavatA, sajjanatA, dAnavIratA, udAratA, vigere bhAvo che kharA, paraMtu te bhAvone AzrayI kAMI temane jaja nathI kahevAtA. pramANathI "A rAjA che" ema kahevAnI sAthe te manuSyatva vagere anaMtadharmono svIkAra karI ja le che. "cA" zabda nirdeza karAtA dharmathI bAkI rahelA badhA dharmono sUcaka che. jyAre vyavahAra nayanI apekSAe "je yuvarAja che te rAjA che" basa teTalo abhiprAya pUrato che. te manuSyatva vagere dharmanI bAbatamAM kazo paNa potAno abhiprAya darzAvato nathI, hA! koIne tenI nA paNa nathI pADato. eTalI sAhuMkArI kharI. jyAre durnaya mAtra ja kArathI potAno abhiprAya darzAvI anyadharmono tiraskAra-niSedha karI nAMkhe che. AkhA makAnane laI vicAraNA karavI te pramANa, tenA ja eka bArI-bAraNAnI vicAraNA karavI te naya. (bIjA adhyAyanuM bIjuM Ahnika puruM - bIjo adhyAya samAsa)
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /3/1/1 287 | | 3 tRtIyAdhyAyaH | saMyogasamavAyaviziSTasAmAnyAnyatamAvacchedena nAstIti pratItiviSayo'tyantAbhAvaH // 1 // 1-gRhe saMyogena caitro nAsti, zaze samavAyena zRGgo naasti| ghaTaparimANaviziSTamuktAphalo nAsti / khe caMdrasamAno'nyacaMdro nAsti // 1 // trIjo adhyAya" naya ane saptamaMgImAM vidhinI jemaniSedha paNa batAvavAmAM Avyo, te niSedha eTale ke "na hovuM" tene abhAva kahevAya che, te abhAva atyaMtAbhAva vagerenI apekSAe cAra prakAre che, kramaprApta prathama atyaMtAbhAvanuM svarUpa darzAve che. saMyoga samavAya, viziSTa ane sAmAnyamAMthI koInI apekSAe "nAsti"--"nathI" e pramANenI pratItino viSaya te atyaMtAbhAva. III 1-1. gRha gharamAM saMyogathI caitra nathI, ahIM pratiyogI caitra banyo, paraMtu pratItino viSaya to tenuM ghara banyuM, eTale abhAva caitrazUnyagRha rUpa thayo. ema abhAva sarvathA asatya nathI, paraMtu vastuno ja paryAya che mATe sat che, pahelA je ghara caitranA saMyogavALuM hatuM teja ghara atyAre caitranA saMyoga vagaranuM che. ema gharanA paryAyamAM rUpAntara thayuM, kaMI sarvathA ghara naSTa thayuM nathI. ema abhAvanI pratIti paNa koI AdhArane AzrayIne thAya che, te anuyogI to vidyamAna ja che. kaMbugrIvadivALo padArtha jovAmAM AvatA "A ghaTa che" AvI pratIti thAya che mATe teno viSaya bananAra te padArtha ghaTa kahevAya che. tema caitrazUnya ghara dekhAtA "ahIM caitrano saMyoga nathI" AvI pratIti thAya che, mATe teno viSaya bananAra te gharane abhAva (cennAbhAva) rUpa kahevAya che. 1. - 2. sasalAmAM samavAya saMbaMdhathI ziMgaDuM nathI, ahIM avayava-avayavIne AzrayI samavAya saMbaMdha darzAvyo che, paNa "zUdmasamavAya sasalAmAM nathI AvI pratIti thAya che, sasalu paNa che ane ziMgaDu paNa che, teno samavAya mAtra sasalAmAM nathI. ema sarvathA asatuM nathI. 3. ghaTa pramANathI viziSTa mukatAphaLa nathI eTale mukatAphaLa -motI sarvathA asatuM nathI paraMtu ghaTa jevaDA nathI. 4. AkAzamAM caMdra sarakho bIjo caMdra nathI, paNa caMdrasivAya kazuM ja nathI ema nahI. eTale tArA nakSatra vigereno niSedha nathI. athavA be saMkhyAno niSedha che, sarvathA caMdrano niSedha nathI. ahIM sAmAnyano niSedha che, eTale caMdrasamAna tejasvI bIjo caMdra nathI paraMtu ochAvattA tejavALA tArAdino niSedha nathI, ema naiyAyiko je atyaMtAbhAva mAne che. teno A cAramAM samAveza thaI jAya che, tene nitya mAnavo te sarvathA ajugatuM che. kAraNa ke A to padArthano paryAya hovAthI badalAyA kare che, bhUtalamAM ghaTa AvatA pAcho pUrvano "ghaTo nAsti" ghaTa zUnya evo bhUtalano paryAya nAza pAmI jAya che, mATe te paryAya rUpa ja atyaMtAbhAva che
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 31/2-3 pramANamImAMsA kAryakAravyAvRttimAn kAryapUrvaparyAya eva praagbhaavH||2|| [pratiyogyupAdAne kAryaprAkkAlAvacchedena "ekatkAryaM bhaviSyati iti pratItiviSayatvaM prAgabhAvaH] // 2 // 2 - mRtpiNDasya ghaTaprAgabhAvapratItiviSayatvAt mRtpiNDaparyAyAtmako ghaTaprAgabhAvaH, mRtpiDaparyAya eva ghaTAkAravyAvRttimAtrAt ghaTaprAgabhAvo vyapadizyate vi.bhA. 479 // kAryakAra vyAvRttimAn kAryottaraparyAyo dhvaMsaH // 3 // pratiyogyupAdAne kAryottarakAlAvacchedena etatkAryaM na upalabhyate (naSTam ) iti pratItiviSayatvaM dhvaMsaH rUA 3 - evaM kapAlasya dhvaMsAbhAvapratItiviSayatvAt kapAlaparyAya eva ghaTadhvaMsaH / anaMtadharmAtmakavastunaH tattaddharmo dravyakSetrakAlabhAvAdIn avalambya upalabdhiviSayo bhvti| tathA hetau sAdhyasAdhakaniyamAbhAvo doSarUpa (bhAvatvena) uktaH // nirmalaguNasyaiva doSAbhAvIyapratiyoginiSThapratiyogitAyA nirUpakatvAt abhAvatvaM, na tu dossaabhaavo'tirikttucchpdaarthH| evaM nirmalaguNa eva doSAbhAvasvarUpaH / kAryakAravagarano kAryanI pUrvano paryAyate prAgAbhAva pritiyogInA upAdAnamAM kArya utpatinA pUrva kalane AzrayI "ahIM A kArya thaze AvI" pratItino viSaya te prAgabhAva parA - A paNa sat padArtha che, kAraNa ke sAme paDelA mRtyiMDane joIne A pratIti thAya che.ahIM mAtra mRpiMDano je ghaTa paryAya che te atyAre vidyamAna nathI, teno niSedha che, e apekSAe Ane abhAva kahevAya che. vAryotpatti pahene vAra varyA mAva=prAmAvaH "ttitha paTamAva:'(A.S. 76)mArA kAkara vagarano kArya pachIno paryAya te dhvasa. [pratiyogInA upAdAnamAM kArya pachInA kalane AzrayI "ahIM A kArya dekhAtuM nathI-upalabdha thatuM nathI" evI pratItino viSaya te dhvasa] rUpA 30 mATInI ThIkarIo paDI hoya te joI nAzanI pratIti thAya che, chatAM temAM mATI dravyano nAza thayuM nathI kA.ke. tenA guNadharma temAM hayAta che. eTale je mATI pahelA ghaTaparyAyarUpe hatI te ja kapAla-dIkarIonA paryAyane pAmI che, ema sahupadArtha ja che. anaMta dharmAtmaka vastunA te te paryAyo-dharmo dravyAdine avalaMbI upalabdhinA viSaya bane che. eTale ke temanuM jJAna- bhAna thAya che tathA hetumAM sAdhya-sAdhananA niyamanA abhAvane doSarUpe eTale doSanAmanA bhAvaparyAya rUpe ja kahyo che. nirmalaguNa ja doSAbhAvanI pratiyogitAno nirUpaka hovAthI nimelaguNa ja doSAbhAva rUpa che, kaMI doSAbhAva atirikta tuccha-asata padArtha nathI. eTale cAmAM rahela nirmala guNane ja AzrayI ema kahevAya che ke ahIM-AMkhamAM doSAbhAva che. eTale doSAbhAvanI oLakhANa nirmalaguNanA AdhAre thaI, mATe te tabhratiyogitAno nirUpaka kahevAya che. ema ghaTAbhAvanI oLakhANa-pratIti ghaTa zUnya bhUtalane AzrayI thAya che. mATe tevuM bhUtala ghaTAbhAvIya pratiyogitAnuM nirUpaka bane che, ethI tAdeza bhUtala svarUpa ghaTAbhAva kahevAya
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /3/1/4-5 289 ghaTazUnyabhUtalaparyAya eva "bhUtale ghaTAbhAva" "ityAkArakapratItiviSayaH // 4-abhAvAdhikaraNakA'bhAvasya adhikaraNatvena svIkArAt dravyAdyadhikaraNakAbhAvasya adhikaraNatvena asvIkArAt naiyAyikamate ardhajaratIyanyAyApattiH / ata eva adhikaraNaparyAyavizeSAtmako'bhAvaH svIkAryaH // 12 // 3 // svarUpAvacchedena svarUpAntavyavacchedo'nyo'nyAbhAvaH // 4 // 5-yathA ghaTaparyAyAvacchedena ghaTAntarasya paTasya vyavacchedo yathA "ghaTo na paTaH" svaparyAyApekSayA tho paTAntarat pi mana: "mAvAntarazat svamAvavyAvRtti rUpetaramAva:" (A.s. mA-2) jhA -"asti nAsti" iti pratItistu pramANam atha- pramANamiti jagati prasiddhaM tarhi avazyameva ko'pi pramAkartA-jIvAtmA bhaviSyati / sa kIdRza iti ArekAM samutthAya Aha jJAnadarzanacAritraguNavAn jIvAtmA // 5 // che. kA.ke. jene AzrayI je pratIti thAya te ja te pratItino viSaya bane che. je vyaktine dekhI sAdhunI pratIti thAya to te ja vyakti sAdhu kahevAya nene pratItino viSaya bane che. 40vaLI taiyAyika abhAvAdhikaraNaka abhAvane to adhikaraNa svarUpa mAne che ane prathama dravyAdinA abhAvane asatu-tuccha padArtha mAne che, ema tenA matamAM ardhajaratIyadoSa Ave, mATe badhA ja abhAvane adhikaraNa svarUpa mAnavA zreyaskara che./1rI svarUpa apekSAe anya svarUpano niSedha ravo te anyAyAbhAva IkA 5jema ghaTa paryAyane AzrayI ghaTAntara- paTaparyAyano niSedha karavo "A ghaTa ke paTa nathI", svaparyAyanI apekSAe ghaTa paNa anyaghaTathI bhinna che. "badhA ja guNaparyAyo ekabIjAthI svabhAvathI bhinna che. (A.s." I4 6- "che, nathI AvI pratIti thAya che tenuM nAma pramANa (pramA) che, eTale ke jagatamAM pramANa A to prasiddha che, to koI pramAno kartA=jIvAtmA paNa hovo ja joIe, te kevo che, evI zaMkA uThAvIne kahe che..... tAdAbhyathI jJAna-darzana-cAsTivALo jIvAtmA che. Apa 7 zaMkA- jJAnAdiguNo zarIramAM ja upalabdha thAya che, mATe zarIrathI bina anAdi koI AtmA nathI. samA"huM sukhI chuM," "huM dukhI chuM" AvA saMvedanano zarIra sAthe vyabhicAra jovA maLe che, eTale 'mA guAino tAlAvyasaMhaja, samavAya patyA vimutAna sava-sAnavajayapatti: naiyA guNa guNI bhina hoya che, tene samavAyathI joDI zakAya che, ne te yogya nathI, kAraNa ke te vibhu hovAthI badhA AtmAnI sAthe joDAI javAnI Apatti Ave ane tethI jJAnanuM sAMkarya thaze, eTale bhinna bhinna AtmAmAM rahenArA jJAna dareka AtmAmAM AvI javAthI jJAnanuM sAMkarya thaze. AtmA ane samavAya-baMne nitya padArtha hovAthI temAM sahakArIno upakAra thaI zake tema nathI. eTale samavAya tete jAnane amuka ja AtmA sAthe joDe evI koI vizeSatA samavAyamAM jovA maLatI nathI. athavA "kathaMcita vizeSatA rahelI che. jethI te amuka sAthe joDI Ape che, to te samavAyamAM AtmAnAM tevA svabhAvanA lIdhe tevI vizeSatA pedA thAya che ke jethI te zAnane te te AtmA sAthe joDI Ape che" ema mAnazo to, eno matalaba to AtmAno svabhAva ja tevI pratiniyatatA karanAro thayo mATe te saMbaMdha banavAthI AtmAnuM svarUpa ja sabaMdha thayo ne, to ame paNa kathaMcita tAdAbhya Ane ja kahIe chIe. vaLI tame samavAyane padArthamAno cho te AtmA sAthe kevI rIte joDAze? (pAchaLa juo) tene kathi vizeSatA abhAvanA lIdhe te mAnazo to, eno
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 |3/1/6 pramANamImAMsA 7 -nanu zarIre eva jJAnAdiguNopalabdhi dRzyate, ata zarIrAt bhinno na ko'pi anAdinidhanaHAtmA asti| "ahaM sukhI" "ahaM dukhI" ityAkArakasaMvedanasya zarIre vyabhicArAt dehAt bhinna eva aatmaa| 8-ekendriyAdInAM sarveSAM yatkiJcit jJAnAdimAtrA vidyate / AtmapradezAnAM svabhAvataH jJAnAdyAtmakatvAt dIpajyotirvat / na ca jJAnAdi AtmanaH svabhAvastarhi kathaM teSAM tAratamyatA iti vAcyam / teSAM karmaNA AvRtatvAt kSayopazamavaicitryAcca tAratamyabhAvena jJAnAdInAM pratItiH // 5 // 1jhaki nAma varSa gata mAdA... ___jaDatve sati Atmano vibhAvadazAjanakatvaM karma // 6 // 10-'jaDatve sati' - iti padopAdAnAt AtmaguNatvena naiyAyikAbhimatA'dRSTasya nirAso bhavati / anyathA mokSAnupapatteH / yathAhi nahi svadharmasya- svabhAvasya kadApi sarvathA vinAzo dRzyate jJAnavat, karmaNi avinAze ca mokSAbhAvaH / karmasaMyogAtmakasya saMsAratvena prasiddhiH / ___ 'AtmanaH vibhAvadazAjanakatvamiti padena pradhAnavikAravAdinAM sAMkhyAnAM mataM nirastaM nahi jaDena jaDasya vikRtau kRtyAM satyAM AtmanaH svabhAvadazAlopa: syAt, tadabhAve-vikRtyabhAve tasya AtmanaH saMsArAghaTamAnatayA mokSasya anyAyyApatteH, mokSasya baMdhapUrvakatvAt // 6 // zarIra tAvathI dhagadhagatuM hoya, chatAM priyanA saMyogathI athavA jinazAsanavAsita hRdaya AnaMdano anubhava kare che, ema zarIramAM dukha hovA chatAM je AnaMdano anubhava kare che, te to tenAthI avazya judo ja hovo joIe, jema caitrane dukha hovA chatA tenAthI bhinna citra AnaMda anubhave che. 8jha ekendriyAdi sarva jIvomAM thoDI ghaNI jJAnAdinI mAtrA hoya ja che, kAraNa ke Atmapradezo svabhAvathI jJAnAdimaya ja che, jema dIvAnA kiraNo prakAzamaya che. zaMkA - jJAnAdi guNa e AtmAno svabhAva che to temAM taratamatA kema jovA maLe che? samA> teo karmathI AvRta hovAthI ane kSayopazamanI vicitratA hovAthI taratamabhAve upalabdha thAya che mArA 9 - karma zuM che ethI kahe che... jaDarUpa hovA sAthe AtmAnI vibhAvadazA pedA kranAra te A ill 10RvizeSaNanuM upAdAna karavAthI naiyAyika abhimata je adRSTane AtmaguNa mAnyo che, teno nirAsa thaI jAya che. nahIMtara mokSa ja ghaTI na zake, te A pramANe potAnA dharmano sarvathA nAza jovA maLato nathI, jema jJAnano sarvathA nAza nathI thato. tema adaSTano paNa nAza nahI thAya, ane tethI mokSano abhAva thaze. kA.ke. karmanAM saMyoga svarUpa to saMsAra che. AtmanaH vibhAvadazAjanakavaM" A padathI pradhAna prakRtino vikAra ane puruSa-AtmAne mAtra phUTastha nitya mAnanAra sAMkhyamatano nirAsa thaI jAya che. jaDa dvArA jaDanI vikRti karavAthI AtmAnI svabhAvadazAno lopa thai zake nahi. AtmAnI vikRti vinA saMsAra ghaTI zakato nathI. saMsAra vinA mokSa ghaTava ucita nathI. tenA mATe svarUpa saMbaMdha mAnela che, tenA karatA samavAyane mAnyA vinA sIdho ja te jJAnane AtmAno guNa-svabhAva mAnI tAdAbhya saMbaMdha (saMbaMdhIno potAno ja svabhAva)ne tyAM kAraNa mAnavuM sAruM che. eTale ke AtmAno tevo svabhAva che ke zAnane potAnI sAthe tAdAbhyathI joDI rAkhe che ane jJAnano e svabhAva che ke pote tAdAbhyathI AtmA sAthe joDAi rahe che, mATe teno uccheda thavo saMbhava nathI. kAraNa ke je jeno svabhAva hoya teno uccheda thatAM vastu niHsvabhAva banI jatAM tuccha banI jAya che.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /3/1/7-8 291 11-"karma paudgalikaM AtmanaH pArataMtryajanakatvAt nigaDAdivat"-bAhayauSadhimadyetyAdimUrtapadArthena amUrte Atmani anugrahopakArayoH pratyakSasiddhatvAt "amUrtAtmani kathaM mUrtena karmaNA vikAro janyate" iti na zaGkanIyam // 6 // 12kena hetanA jIvastAdazaM karmopAdAnaM karoti ityAha..... mithyAtvAviratikaSAyayogena karmaNa AtmanA saha ekIbhavanaM karmabandhaH // 7 // 13-etAdRzairabhyantarahetubhirAtmA karmaNA lipyate / ata eva vimuktaye tatpratipakSIbhUteSu apramattena yatitavyam // 7 // 24-hiM nAma mithyAtvanuM ? // yathAdhyAtmam asati satprakArikA buddhiH tatkAraNaM vA mithyAtvam // 8 // 15-'yathAdhyAtmaM padAnupAdAne chAge azvabuddhAvativyAptiH syAt / "Atmonnatimuddizya chAgAdighAtane dharmo bhavati "ityAkArikA buddhi mithyAtvam / yadRSTvA anyeSAmapi tatra dharmabuddhirbhavati iti tatkAraNabhUteSu yAgAdiSu pravartanamapi mithyAtvam / ata eva paratIrthikagRhItArhatabimbapUjane mithyAtvaM lagati =asati adharmAtmake-yAge sat = dharmo'yaM iti buddhirmithyAtvavazAt jAyate // 8 // kAraNake pUrve baMdha hoya to tenAthI mukta thavAnuM hoya. jelamAM gayelAne rajA maLatAM chUTo thayo kahevAya. ghera rahelAne chUTa gayo ema kahevAtuM nathI. 11-"karma e pugalano ja vikAra che." AtmAne parataMtra banAvatuM hovAthI, jema ApaNane parataMtra banAvanAra beDI. brAhmI auSadhi madirA vigere mUrti padArtha dvArA amUrta AtmAne viSe anugraha ane upakAra pratyakSa jovA maLe che. mATe "amUrta AtmA upara mUrtakarmanI asara kevI rIte thai zake?" evI zaMkA karavAnI jarUra rahetI nathI. kedI 12-jIvAtmA kayA hetuthI tevA karmane grahaNa kare che? ethI kahe che... mithyAtva avirati kaSAya ane yogathI karmanuM AtmA sAthe emeka thavuM te karmabaMdha che. INA AvAM atyaMtara hetuthI AtmA karma bAMdhe che. eTale ke karma pudgalo AtmA sAthe kSIra-nIranI jema ekameka thaI jAya che. eTale temano=Atma karmano bAhya prayatnathI saMyoga paNa thaI zakato nathI ane muktipaNa saMbhavI zakatI nathI. eTale karmabaMdhamAM AmAMthI koI kAraNa hovuM jarUrI che, ane chUTakArA mATe tenA pratipakSanI jarUrata paDe che. zA. mithyAtva eTale zuM? adhyAtmanAM anusAre asatumAM satnI buddhi thavI ke tevI buddhinuM kAraNa te mithyAtva IITA 15yathAdhyAtma pada na mUkIe to bakarAmAM ghoDAnI buddhi to samakitIne paNa thai zake, tene paNa mithyAtva mAnavuM paDaze, eTale ativyApti thaze. tevI buddhi thavAmAM mAtra potAnI ajJAnatA kAraNa che, pote kAMI "Ama mAnavAthI mArA AtmAno abhyadaya thaze." evuM mAnIne karato nathI. AtmAno abhyadaya thaze evuM mAnIne bokaDAnAM ghAtamAM "mane dharma thaze" evI buddhi thavI te mithyAtva che. eTale tevA ghAtamAM dharmabuddhi eja mithyAtvanAM kAraNe thAya che. tevuM joi anyane paNa temAM dharmabuddhi pedA thAya che, mATe yAgamAM pravartavuM te paNa mithyAtva che. yena asatu=adharma rUpayAgamAM sa=dharmanI buddhi thavI te ane tenuM kAraNa te mithyAtva che. TA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 /3/8/10 pramANamImAMsA SaTkAyavadhraSaDindrayebhyo yatanayA anivartanaM aviratiH // 9 // 16-yathA SaDazItikarmagraMthe "paNamiccha bAra avirai maNakaraNA-niyama cha jia vaho" eSA avirtiH| yathAzakyaM ahitaparihArapUrvako kasyApi aniSTaM mA bhUyAt" ityAkArako manasaHpariNAmavizeSo, yadvA bahvAyAvinAbhAvyalpavyayagocaroM yatno yatanA / yatanA-"esA ya hoI NiyamA tayahigadosaNivAriNI jeNa / teNa NivittipahANA vinneyA buddhimaMteNa" (155 stavaparijJA) yatanAM upekSya triyogena pravRttiM karoti so avirata ucyate / yathA kAraNaM vinA mArge pani ucchedya ucchedya gacchati "sAvadhayogebhyo nivRttyabhAvaH aviratiH" / 17- SaDkAyavadha iti grahaNAt SaDkAyeSu jIvasiddhidarzanaM AvazyakaM / ato granthakAreNa svayaM pRthivyAdinAM ca pratyekaM jIvatvasiddhiragre vakSyate // (pramANamImAMsA pe.17 paM.12 saMpAM dalasukha mAlavaNIyA) iti kathanaM kRtaM AsIt, iti tatbhAvanAM paripUrNAya atra granthAntareNa SaDjIvanikAyasya svarUpaM darzayati / // 9 // jAtimlAnivRddhiprabhRtidharmavAn sajIvaH // 10 // 18-sAmprataM vanaspatijIvAstitve ligamAha se bemi imapi jAIdhammayaM eyaM pi jAidhammayaM, imaM pi vRddhidhammayaM eyaM pi vRddhidhammayaM, imaM pi cittamaMtayaM evaM pi cittamaMtayaM, imaM pi chiNNaM milAi eyaM pi chiNNaM milAi, imaMpi AhAragaM, eyaM pi AhAragaM imaM pi aNiccayaM evaM pi aniccayaM imaM pi asAsayaM eyaMpi asAsayaM imaM pi caovacaiyaM evaM pi caovacaiyaM imaM pi vipariNAmadhammayaM eyaMpi vipariNAmadhammayaM" AcArAMga prathama sU.a. 1.3pa sU. 46 pR.65 // ) yatanApUrvaka cha kAyanAM vadhathI ane iMdriyothI pAchuM na karavuM te avirati III 16-" 5 bane huna thAmo" zata pravRtti ravAnAdhyAsa-6payoga te 49 // "m4yavirata=anudyogI-pApakarmathI nahIM aTakela. (nizIthacUrNa)" yatanA eTale "banI zake teTalA ahitano parihAra sAthe koInuM aniSTa na thAo evo pariNAma." athavA (yadvA) jemAM ghaNo lAbha rahelo che ane alpa nukasAna che evo yatna te yatanA" tevI yAtanA- jayaNA vinA traNe yoganI jekAMi pravRtti thAya temAM pachI vadha na thAya to paNa te avirata che. eTale sUkSma ekendriya koIno vadha karatA nathI, ane potAnI indriyo kayAMya spaSTa rUpe bhaTakavAnI nathI paraMtu jayaNAno bhAva na hovAthI avirata ja kahevAya che. jema kAraNa vinA mArgamAM pAMdaDAne chedato chedato jAya. 1 ahIM zakAya ema grahaNa karavAthI temAM jIva siddhi batAvavI jarUrI che. ethI graMthakAre jAte "pRthvI vi. pratyekanI jIvatva siddhi AgaLa kahIzuM" ema (5. 17 upara) kahela che. te bhAvanAne pUrNatA ApavA anyagraMthonA AdhAre paDu jIvanakAyanuM svarUpa ane temAM jIvatva siddhi darzAvavAmAM Ave che lA. janma, plAni, vadha-ghaTa vagere dharmavALo hoya te sajIva che. I10nA 18atyAre vanaspatimAM jIva che te mATe liMga batAve che, tene huM kahuM chuM... A paNa = A sajIva manuSya zarIra paNa janma pAme che, A vanaspati paNa uge che, A vadhe che, tema A paNa vadhe che, A cittavALuM che, tema A paNa caitanyavALuM che, AnI AMgaLI vagere kApI hoya plAna thaI jAya che, tema kApelI DALIyo
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /3/1/10 293 19 AdhunikavaijJAnikA vividhaprayogAn vanaspaticaitanyanizcayane kurvanti / tatra triSu gulmeSu chedaM kRtvA eko nirgacchati, pazcAt tasminnavarake anyau puruSau pravizataH tathApi gulmeSu na kAcitvikriyA dRSTA / yadA tu sa pUrvoktaH chedako haste churikAM pragRhya Agacchati, tadA teSAM gulmAnAM agrabhAgAH prakampante, nahi ajIve etAdRgbhAvo dRzyate, ata eva tatra jIvasadbhAvo'numIyate // 20- mahAbhArata- manusmRtyorapi vanaspatyAdInAM sacetanatvamitthaM samarthitaM dRzyate / uSmato mlAyate varNatvakphalaM puSpameva ca / lAyate zIryate cApi sparzastenAtra vidyate // sukhaduHkhayozca grahaNAt chinnasya ca virohaNAt / jIvaM pazyAmi vRkSANAmacaitanyaM na vidyate ( mahAbhA. zAnti. bhA. pa. a.182 zlo6-12-pR. 29) tamasA bahurUpeNa veSTitAH karmahetunA antaH saMjJA bhavantyete sukha-duHkhasamanvitAH // manu. a. 1 zlo. 46-49 pR. 14-15 // 21-atha sAmAnyena tarUNAM pRthvIvizeSANAM ca vidrumAdInAM sacetanatvaM sAdhanAyAha tarugaNaH tathA vidrumalavaNopalAdayazca svAzrayasthAH svajanmasthAnagatAH santazcetanAvantaH chinnAnAmapyamISAM punastatsthAna eva samAnajAtIyAGkurotthAnAt arzomAMsAGkuravat" / AkAramadhyAt satataM upalazilAniSkASaNe'pi Akarasya ariktatAdarzanena abhinavA abhinavA zilAstatra prAdurbhavanti iti anumIyate / prAdurbhAvazca caitanyaM khyApayati, yathA mAMsAGkuramadhye jIvasadbhAvAt anyo'nyoH nUtanomAMsAGkuraH prAdurbhavati tathA ca iyam / - karamAi jAya che, A paNa AhAra kare che, A paNa khAtara vigereno AhAra kare che, A paNa amuka varSo pachI nAza pAmI jAya che, tema A paNa, A sadAkALa nathI TakatuM, A paNa nathI TakatuM, A manuSya zarIramAM rogAdinA-kAlAdinA kAraNe pheraphAra jovA maLe che, tema vanaspati kyAre sukAya, kyAre ekadama lIlIchama thai jAya ityAdi pheraphAro jovAM maLe che. 19-Adhunika vaijJAniko vanaspatimAM cetanAsiddha karavA aneka prayogo kare che.temAM eka jaNa traNa choDamAM cheda karIne jAya che, pAchaLathI bIjA be tenI pAse jAya chatAM te choDamAM koI vikriyA pedA thatI nathI. ane jyAre pelo chedakaranAro hAthamAM charI laine Ave che, tyAre temanA agrabhAgo halavA lAge che, ajIvamAM Avo pariNAma jovA nathI maLato, tethI temAM jIvanA sadbhAvanuM anumAna karAya che. 20-mahAbhArata ane manusmRtimAM vanaspati vagerenuM sajIva hovAnuM samarthana karavAmAM AvyuM che............ garmIthI varNa, chAla, phaLa, phUla- cimaLAi jAya che- karamAya che ane nAzapAme kharI paDe che, tethI temanAmAM sukhaduHkhano sparza jaNAya che, chedAyela pAchuM ugatu hovAthI huM temAM jIva jou chuM, vRkSomAM acaitanya nathI, aneka prakAranA aMdhakAramaya karmanA hetuthI A vIMTalAyelA che, AMtarika jJAnavALA eo sukhaduHkhathI yukta che. (anusmRti.) 21-have sAmAnyathI jhADa ane pRthvI vizeSa, paravALA vidruma vagerenuM sacetanatva sAdhavA kahe che....
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 3/1/10 pramANamImAMsA 22-athodakasya sacetanatvaM sAdhayitumAha bhaumamambhaH sacetanamuktaM kSatabhUmImadhye sajAtIyasvAbhAvikasya tasya saMbhavAt darduravat / athavA sacetanamantarikSamambhaH abhrAdivikArasvabhAvasaMbhUtapAtAt matsyavaditi / grISme kUpasthajalasya zItIbhavanena hemante uSNIbhavanena tejaszarIrasattAnizcayAt jale jIvasadbhAvo'numIyate manuSyazarIravat / ajIvakASThAdiSu nahi tAdRzo vipariNAmo dRzyate / 23- tejo'nilAvadhikRtyAha- tathA sAtmakaM tejaH AhAropAdAnAt" ajIvapadArthAstadanukUlAhArAbhAve'pi na te kRzIbhavantaH dRzyante, tejastu tadanukUlendhanAdyaprakSepaNe kRzIbhavat dRzyate, tasmAt tejasi-agnau jIvasadbhAvo anumAnena nizcIyate tavRddhau vikaarvizeSo mAtra naravat II (vizeSA mALA. 273-2718 pR. 744-746 ) 24-"sAtmako vAyuH apara-preritatiryaganiyamitadiggamanAt govat" na pareNa prerita aparaprerita san tiryag aniyamena itastataH vAyu rgamanaM karoti yathA gauH, yantramAnavastu aniyamitaM gamanaM karoti, jhADano samUha ane vidyuma lavaNa-mIThuM pattharo vagere potAnA janmasthAnamAM rahelA chatAM cetana che, temane chedavA chatAM pharI te sthAne ja samAnajAtivALA aMkurA ugatA hovAthI, masAnI jema, jema khANamAMthI patthara satata nIkAlavA chatAM khANa khAlI thatI nathI, tethI tyAM navA patthara pedA thatA haze" evu anumAna karAya che. pedA thavuM e caitanyane jaNAve che, jema masAmAM jIva hovAthI navo navo uge che, tema A zilA paNa. 22have pANInuM caitanya sAdhavA kahe che... bhUminuM pANI caitanyavALuM che khodelI bhUmimAM sajAtIya svAbhAvika pANI jovA maLe che, deDakAnI jema. eTale koI rAsAyaNikaprayoga karyA vagara pANI kyAMthI Ave? mATe tyAM pedA thAya che ema samajavuM. athavA AkAzanuM pANI sacetana che, abhrAdi-vAdaLA vagerenA vikAra-(svabhAva)thI pedA thaIne paDeluM hovAthI, mAchalAnI jema. vaLI unALAmAM kUvAnuM pANI ThaMDu rahevAthI ane zIyALAmAM garama rahevAthI taijasa zarIrano sabhAvano nizcayathavAthI pANImAM jIvanuM anumAna karAya che, manuSya zarIranI jema, ajIva lAkaDA vageremAM Avo pheraphAra jovA maLato nathI. 23 teukAya ane pavanane AzrayI kahe che.... tathA teja (Aga) AtmAvALuM che AhAra grahaNa karato hovAthI. ajIva padArtho tadanukUla AhAranA abhAvamAM paNa pAtaLA paDatA jovAtA nathI (Tebala vi. tevAnA tevAja pramANanA hoya che nAnA nathI thatA) jyAre teja-Aga to tadanakUla baMdhanAdi na nAMkho to dhImI paDe jAya che. tethI agnimAM jIvano nizcaya karAya che. tenI vRddhi thatA eTale ke dAhaka zaktinI tIvratA-prakAzano phelAvo vagere vizeSa vikAra jovA maLe che. jema mANasa moTo thAya to tenI majabutAI vageremAM phera paDe che. tenA
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA 3/1/11 295 tathApi tatra anyajIvapreraNA avazyaM vidyate / ato na ativyaapti:| tathA paramANurapi gatiM karoti paraMtu tasya AkAzazreNyA niyatagamanaM bhavati / ata eva tatrApi na ativyAptiH / pramAdavazAt prANipIDanaM hiMsA // 11 // 25-yogazAstre "miyasvetyucyamAne'pi dehI bhavati duHkhI" iti vacanayogena "tathA hanmIti saMklezAt" iti manoyogena api hiMsA bhavati aSTaka - 16 // pramAdavazAt iti padopAdAnAt anazanAdibAhyatapaH hiMsAkoTiM na bibharti, tatra kaSAyAdipramAdasya abhAvAt Atmonnati lakSyIkRtya AcaraNAcca pramAdalezagaMdhamapi nAsti // ziSyasya praticodanAyAmapi na ativyAptiH, tatra "enaM hanmi" iti krodhakaSAyAtmakapramAdasya abhAvAt, api tu enaM guNopetaM karomi iti bhAvadayAsamanvitatvena paramArthato'hiMsA / tathA vaidyazAstrakriyAvat propkaarsvruupaa| "pramattAdhyavasAyaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlikAyayogo hiMsA" ata eva manasi "enaM hanmi" iti saMklezAtmakapramattAdhyavasAyake manoyoge sati vAgyogasya zuddhatA api hiMsAM nivArayituM na sakSamA / AtmahatyAyAM tu saMsAradukhataptajIvAtmA karmakSayopAyamupekSya "enaM AtmAnaM hanmi" iti pramAdavazena pravRttatvAt na avyAptiH / yadvA - pramAdayogena zubhasaMkalpAbhAve sati prANavyaparopaNaM hiMsA // 11 // 26- yatanAbhAva pramAdayogaH, yathAzakyaM jIvarakSAnukUlo vyApAraH yatanA / vidhijanyamokSecchA zubhasaMkalpaH / 24zvAyu AtmAvALo che bIjAe haMkAryo na hovA chatAM tirtho Amatema-aniyata rIte jato hovAthI gAyanI jema. yatra mAnava aniyata gamanAdi kare che kharo paNa anyanI preraNAthI mATe ativyApti nathI. tathA paramANu gati kare che, paraMtu tenuM gamana AkAzazreNInA anusAre ja thAya che, tethI temAM paNa ativyApti nathI. pramAdanA vazathI prANIne pIDA upajAvavI te hiMsA ||11|| 25- yogazAstramAM "tuM marI jA" Ama kahevAthI paNa jIva dukhI thAya che" ema vacana yogathI hiMsA zAdI cha, "huM " mAvA saMzathI hiMsA thAya cha ma (ri.aSTa)mA cha. "prabhAvazAt" 56 mUkavAthI bAhyatapamAM prANI duHkhI thAya che, paraMtu tyAM pramAda na hovAthI ativyApti nathI. ziSyane kaDaka zikSA vageremAM paNa hiMsA nathI lAgatI, kAraNa ke tyAM krodhakaSAyarUpa pramAdano abhAva che, ulaTu Ane guNavALo banAvuM evI bhAvadayA hovAthI ahiMsA rUpa che, vaidyanA oparezananI jema A paropakAra svarUpa che. pramattaadhyavasAyavALo kAvayoga hiMsA che, tethI manamAM saMkleza adhyavasAya hoya to vAgyoga zuddha hovA mAtrathI hiMsA aTakI jatI nathI. AtmahatyA sthaLe saMsAra duHkhathI tapta thayela jIvAtmA karmakSayanA lakSyanI upekSA karI "A AtmAne haNI nAkhuM" AvA krodhalobhathI mizrita pramAdathI pravRtta thayela hovAthI te hiMsA ja kahevAya, mATe temAM avyApti nathI AvatI 11 athavA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 3/1/12-13 pramANamImAMsA rAjyAdinidAnArthe kRte anazane AtmahatyAyAM ca tAdRzazubhasaMkalpasya abhAvAt na avyAptiH / nidAnarahite bhavacarimabhaktapratyAkhyAnAdimaraNe zubhasaMkalpasattvAt na ativyAptiH [zAstra vA. bhaa21-12] 27-tRtIya hetu mAha [rAgadveSajanyo manasaH pariNAmaH kaSAyaH ] bhavaprayojakAdhyavasAyaH kaSAyaH // // 12 // 28- kaSAyatvAvacchinnAdhyavasAyenaiva karmaNi sthitirupapadyate sthityA Atmano bhave avasthAnaM bhavati ityarthaH / kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvam iti pAyAphicartha: zarA ___ 29- yadyapi manovacaHkAyAnAM vyApAro yogaH, tathApi teSAM yogAtmakatvAt AtmAzraya ata Aha... AtmaparispandanaprayojakatvaM yogatvam // 13 // 30-yogamAhAtmyAt AtmapradezAnAM sarvadA kvathyamAnodakavat parispandanAt karmabaMdhaH / evaM yogasenApatisahAyena karmarAja Atmani svadhvajaM dhArayati / yogasAmrAjyavilIne karmarAjasya svataH vilayo bhavati / yogAbhAvakAle AtmapradezAnAM sthiratvAt karmabandhAbhAvaH / anyathA muktAnAmapi karmabaMdhaprasaMgaH / 31-atha tatpratipakSabhUtAnAM AtmaguNAnAM svarUpaM darzayan Aha[ zubhasaMkalpano abhAva hoya tyAre pramAdanA vazathI prANano nAza karavo te hiMsA. /11] 26- temAM yatanA- jayaNAno abhAva te pramAda kahevAya. jeTaluM zakya hoya teTalA pramANamAM jIvanI rakSA karavAno vyApAra karavo te jayaNA. vidhithI janma=suzAstravihita kathanAnusAra utpanna thayelI je mokSanI icchA te zubhasaMkalpa che. niyANAthImaraNamAM tathA AtmahatyAmAM AvA zubhasaMkalpa na hovAthI hatyA ghaTI jaze, eTale avyApti nahI thAya. temaja niyANA vagaranA bhaktaparijJA vagere anazanamAM maraNa che kharuM, paNa tyAM mokSanI icchA beThelI che, mATe tyAM ativyApti paNa nahIM thAya. 27- karmabaMdhanA trIjA hetune kahe che....... (rAga dveSathI ubhA thayela mananA pariNAma te kyAya] bhava prayojaka evo Atma-pariNAma te kyAya nazA 28- kASAyika adhyavasAyathI ja karmamAM sthiti ubhI thAya che, je sthitinA kAraNe AtmA saMsAramAM rahe che, sthitibaMdha na thato hoya to koI paNa karma TakI zake nahIM, eTale mokSa thatA vAra na lAge, sthiti vagaranA baMdhane to mAtra yoganA baLathI-rodhathI ja rokI zakAya che. eTale rAgadveSathI ubhA thatA mananA pariNAma te kaSAya. 1 rA. 29-mana vacana kAyAno vyApAra te yoga, AvuM lakSaNakarIe to teo traNe paNa yoga rUpe hovAthI AtmAzraya doSa Ave, tethI kahe che.....
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /3/1/14-15-16 297 jinavacanaviSayakAstikyaprayojakatvaM samyaktvam // 14 // 32- "tamevasaccaM nissaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM" ityAkArAtmakaM Astikyam / (etAdRzAstikye sati) ata eva guru pArataMtryeNa anyathA AcaraNe ayathAvasthitatattvajJAne'pi na samyaktvahAniH / samyakzraddhayA yathAvasthitapadArthAvagamaH samyagjJAnam // 15 // 33- sA eva jJaparijJA iti ucyate / adhyAtmavAde idaM atIvAvazyakam, anyathA samyaktvasya linavApattiH 25 jJaparijJApUrvakaH pApavyApAraparihAraH saMyamaH // 16 // AtmaparispaMdanuM prayojaka je hoya te yoga II13 30... yoganA prabhAve Atmapradezo ukaLatA pANInI jema uchaLatA rahe che, tethI karmabaMdha thAya che, ema yoga senApatinA sahAyathI karmarAjA AtmA upara potAnI hakumata calAve che. yoganuM rAjya nAza pAmatA karmarAjA jAte ja vilIna thaI jAya che, yoganA abhAvamAM Atmapradezo sthira thavAthI karmabaMdha thato nathI. nahIMtara muktajIvone karmabaMdhano prasaMga Avata. 13 - 31>> tenA pratipakSIbhUta-saMsArano nAzakarAvanAra evA je AtmAnA guNo che, tenuM svarUpa darzAvatA kahe che. jinavacanamAM Astikya pedA kAve te samyakta l14mA 32- "te ja sAcu che, je jinezvare bhAkhyuM che, bhale kadAca mane na samajAya. A Astikaya che. pote gurue jema darzAvyuM tema mAnavA ane karavA lAgyo, bhale pachI temAM kaMI garabaDa hoya, paraMtu potAnI aMdara evo bhAva hoya ke jema bhagavAne kahyuM che, te pramANe huM karI rahyo chuM ane samajI rahyo chuM. ane vaLI koI satya samajAve to svIkAravA paNa taiyAra hoya che. mATe tenA samakitamAM khoTa-khAmI AvatI nathI. mithyA-viparIta jJAnathI samakita aTakatuM hoya tyAre upA.yazovijayajI mahArAje kammapayaDamAM AvA Astiyane uttejaka darzAvyuM che. sabhyazradhdhAthI padArthane yathAvasthita rIte jANavA samajavA te samyagRjJAna; 1paNA 33Ane ja pariNA kahevAya che. jyAre adhyAtmanI vAta Ave tyAre A jJAnanI atyaMta jarUra paDe che, nahIMtara satya vAtano khyAla na rahevAthI kyAMka mithyAtva pravAhamAM taNAI jAya eTale zraddhA prApta karyA pachI tene TakAvI khavA A jJAna bahu ja upayogI che. jJaparijJApUrvaka pApa vyApArano parihAra karavo te saMcama 16
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 |3/1/16-17 pramANamImAMsA 34-anenaiva pUrvadvayoH sAphalyam anyathAtadanusArasaMyamAnAsevanAt saMsArarogA'nivartanAt Atmano na ko'pi lAbhaH / vaidyopadiSTauSadhasya jJAnazraddhayoH satyorapi tadanusAreNa auSadhasya asevanAt na rogo vilayaM yAti / tadvat sarvaM niSphalaM bhavati / yadA eteSAM trayANAM parAkASThA bhavati tadA mokSo bhavati // 16 // 35 kiM nAma mokSaH ? kArmaNavargaNAtmakakarma anaMtAnaMtapudalaskandhairekaikasmin Atmapradeze guNAvaraNAya pravartate, etad eva khyApayati ekaikasmin pradeza anaMtA guNAH santi / ataH teSAM karmaNAM sarvathA vilayAt anaMtajJAnaM, anaMtadarzanaM, anaMtacAritraM, akSayasthitiH, arUpatvaM, agurulaghutvaM, anaMtavIryam iti aSTau guNA prAdurbhavanti / tadAtmako mokSaH etadevaAha // upAdhimAtradhvaMso mokSaH // 17 // 36-upAdhinAma karmaNarudayakSayopazamopazamajanyabhAvaH = manuSyagatyAdisvarupaudayikabhAvaH indriyazaktirjJAnAdilabdhyAtmakaH kSayopazamabhAvaH samyaktvasaMyamarUpa upazamabhAvaH / mAtrapadagrahaNAt dezakSayAtmakanirjarAyAM na ativyAptiH / tatra anyakarmajanyopAdheH sadbhAvAt / arthAt AtmanaH svarUpe avasthAnaM mokSaH / 34-AnAthI uparanA benI saphalatA che, nahIMtara tadanusAra saMyamanA A sevana vinA saMsAraroga na maTavAthI AtmAne zuM phAyado ? jema vaida upara zraddhA hoya, tenI davAno khyAla paNa hoya, paraMtu laie nahIM to roga maTato nathI. eTale tenI jema badhu niSphaLa thavAnI Apatti Ave. A traNe parAkASThAe pahoMce tyAre mokSa thAya che. 35-mokSa eTale zuM ? kArpaNa vargaNAsvarUpa je karma che, te anaMtAnaMta pudgalanA skaMdhodvArA eka eka AtmapradezanA guNane DhAMkavA yatna kare che, Aja batAve che ke tyAM guNa anaMtA hovA joie. nahIMtara ATalI badhI vargaNAnI zI jarUra ? karmanA sarvathA vilayathI anaMtajJAnAdi ATha guNo pragaTa thAya che, te svarUpa ja mokSa che, ethI tenuM lakSaNa darzAve che. tamAma upAdhino nAza te mokSa 17|| 35- AtmAnA svarUpanuM prakaTIkaraNa thavuM te mokSa. upAdhi - karmanA udaya kSayopazama upazamajanmabhAva eTale ke karmanA udayathI jema manuSya gati vagere maLe che, kSayopazamathI iMdriya vagere maLe che, upazamathI samakita ane upazamacAritra maLe che, A badhA ja bhAvono dhvaMsa- nAza thai jAya tyAre AtmAnuM sAhajika svarUpa pragaTa thAya. anaMta jJAnAdi te ja mokSa che. mAtrapadagrahaNa karavAthI dezathI upAdhinA nAza svarUpa nirjarAmAM ativyAti nahIM thAya, kAraNa ke te vakhate bIjAkarmathI janya upAdhi hAjara hoya, arthAt AtmAnuM sva svarUpamAM (AnaMdamagna) rahevuM te mokSa.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANamImAMsA /3/1/17 299 37 nanu anAdisaMyogasya dhvaMso 'zakyaH, AkAzAtmasaMyogavat / iti cennaanAdimalasya suvarNAt kSAramRtpuTapAkAdinA vibhAgo bhavati, tadvat anAdikarmamalasya AtmanaHsakAzAta tapaHsvarUpatApena vibhAgo zakyaH / ata eva naiyAyikAbhimatajJAnAdisaMtAnocchedo duHkhadhvaMso moksso'yuktH| na kopi jano jaDIbhavitumicchati / satyapi duHkhAbhAve sukhasyApi abhilASA asti eva, ataeva asvAdunA bhojanena kSudhAduHkhasya nAzasambhave'pi jana: svAdubhojane pravartate // 17 // 37 zaMkA-AkAza ane AtmAno saMbaMdha anAdi hovAthI nAza nathI pAmato to AtmA ane karmano saMyoga kema karIne thaI zake? samA-sonAmAMthI anAdimaLane agni saMyoga vagerethI dUra karI zakAya che, tema tArUpI tApathI AtmAthI karma chUTA pADI zakAya che. eTale jJAnAdi saMtAna vagarano mAtra duHkha dhvaMsa svarUpa mokSa nathI. bhukha zAMtakaravA sAthe svAdanI paNa apekSA badhAne hoya che. 1NA iti samAptaprAyam pramANamImAMsAzAstram / "parama pUjya AcAryadevazrI ratnazekharasUrizvaranA ziSya ratna AcAryadevazrI ratnAkarasUrizvarajInA" " ziSya muniratnajyota vijaya dvArA racita gurjara vivaraNa samApta zubhaM bhavata 1 darzanazAna cAritranI tamAma ArAdhanA bAramAMthI koIka tapamAM samAveza pAmI jAya che, jinadarzana paNa vinaya ane svAdhyAya nAmanA tapa svarUpa che, prabhuno vinaya ane AtmAnuM bhAna thatuM hovAthI.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 pariziSTa . 1. pramANamImAMsAyA : sUtrapAThaH / atha pramANamImAMsA // 1 // bhAvendriyaM labbyupayogI // 23 // samyagarthanirNayaH pramANam // 2 // sarvArthagrahaNaM manaH // 28 // svanirNayaH sannapyalakSaNam, apramANe'pi bhAvAt // 3 // nArthAloko jJAnasya nimittamavyatirekAt // 25 // grahISyamANagrAhiNa iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam // 4 // akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH // 26 // anubhayatrobhayakoTisparzI pratyayaH saMzayaH // 5 // avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA // 27 // vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH // 6 // iMhitavizeSanirNayo'vAyaH // 28 // atasmistadeveti viparyayaH // 7 // smRtiheturdhAraNA // 29 // prAmANyanizcayaH svataH parato vA // 8 // pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 30 // pramANaM dvidhA // 1 // arthakriyAsAmathyAt // 31 // pratyakSaM parokSaM ca // 10 // tallakSaNatvAdvastunaH // 32 // vyavasthAnyadhIniSedhAnAM siddheH pratyakSetarapramANasiddhiH // 11 // pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmenAsyArthakriyopapattiH bhAvAbhAvAtmakatvAdvastuno nirviSayo'bhAvaH // 12 // // 33 // vizadaH pratyakSam // 13 // phalamarthaprakAzaH // 38 // pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadyam // 14 // karmasthA kriyA // 35 // tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhya kevalama kartRsthA pramANam // 36 // // 15 // tasyAM satyAmarthaprakAzasiddheH // 37 // prajJAtizayavibhrAntyAdisiddhestatsiddhiH // 16 // ajJAnanivRttirvA // 38 // bAdhakAbhAvAcca // 17 // avagrahAdInAM vA kramopajanadharmANAM pUrva pUrva pramANamuttaramukta tattAratamye'vadhimanaHparyAyau ca // 18 // phalam // 39 // vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAt tadbhedaH // 19 // hAnAdibuddhayo vA // 40 // indriyamanonimitto'vagrahahAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam // 20 // pramANAdbhinabhinnam / / 41 / / sparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrA svaparAbhAsI pariNAmyAtmA pramAtA // 42 // NIndriyANi davyabhAvabhedAni // 21 // davyendriyaM niyatAkArAH pudgalAH // 22 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya prathamAhnikam - tA-mU0 // avizadaH parokSam // 1 // tat dvidhA svArtha parArtha ca // 8 // smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamastadvidhayaH / / 2 / / svArtha svanizcitasAdhyAvinAbhAvakalakSaNAt sAdhanAt sAdhyajJAnama vAsanobodhahetukA tadityAkAra smRtiH // 3 // R // darzanasmaraNasambhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 10 // tatpratiyogItyAdisaGkalanaM pratyabhijJAnam // 4 // Uhmat tanizcayaH // 11 // upalammAnupalammanimittaM vyAptijJAnam UhaH // 5 // svabhAvaH kAraNaM kAryamekArthasamavAyi virodhi ceti paJcadhA vyAptiApakasya vyApye sati bhAva eva vyApyasya vA tatraiva bhAvaH sAdhanam // 12 // siSAdhayiSitamasiddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH // 13 // sAdhanAtsAdhyavijJAnam anumAnam // 7 // pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanapratItayo bAdhAH // 14 //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 sAdhyaM sAdhyadharmaviziSTa dharmI, kvacittu dharmaH // 15 // dharmI pramANasiddhaH // 16 // buddhisiddho'pi // 17 // na dRSTAnto'numAnAGgam // 18 // sAdhanamAtrAt tatsiddheH // 19 // sa vyAptidarzanabhUmiH // 20 // sa sAdhayaMvaidhamyA dvedhA // 21 // sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH // 22 // sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmAnivRttiyogI vaidhaya'dRSTAntaH // 23 // ityAcAryazrIhemacandaviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam / tA. mU0 // yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham // 1 // vizeSyAsiddhAdInAmeSvevAntarbhAvaH // 19 // vacanamupacArAt // 2 // viparItaniyamo'nyathaivopapadyamAno viruddhaH // 20 // tad dveSA // 3 // niyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'nakAntikaH // 21 // tathopapattyanyathAnupapattibhedAt // 4 // sAdharmyavaidhamyAdhyAmaSTAvaSTau dRSTAntAbhAsAH // 22 // nAnayostAtparye bhedaH // 5 // amUrtatvena nitye zabde sAdhye karmaparamANughaTAH ata eva nobhayoH prayogaH // 6 // sAdhyasAdhanobhayavikalAH // 23 // viSayopadarzanArtha tu pratijJA // 7 // vaidhayeNa paramANukarmAkAzA: sAdhyAdyavyatirekiNaH // 24 // gamyamAnatve'pi sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya dharmiNi vacanAdAge rAgAnmaraNadharmakiJcijjhatvayoH pakSadhopasaMhAravat tadupapattiH // 8 // sandigdhasAdhyAghanvayavyatirekA rathyApuruSAdayaH // 25 // etAvAn prekSaprayogaH // 9 // viparItAnvayavyatirekI // 26 // bodhyAnurodhAt pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcApi // 10 // apradarzitAnvayavyatireko // 27 // sAdhyanirdezaH pratijJA // 11 // sAdhanadoSAdbhAvanaM dUSaNam // 28 // sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH // 12 // abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi // 29 // dRSTAntavacanamudAharaNa // 13 // tattvasaMrakSaNArtha prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH // 30 // dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH // 14 // svapakSasya siddhirjayaH // 31 // sAdhyasya nigamanam // 15 // asiddhiH parAjayaH // 32 // asiddhavirUddhAnakAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 16 // sa nigro vAdiprativAdinoH // 33 // nAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti sattvasyAsiddhI sandeha na vipratipatyapratipattimAtram // 34 // vA'siddhaH // 17 // nA'pyasAdhanAGgavacanamadoSodbhAvane // 35 // vAdiprativAghubhayabhedAccaitadbhedaH // 18 // (zata ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM dvitIyasyAdhyAyasya kiyanti sUtrANi-saM muu0|| * sveSTArthasAdhakamabAdhitaM gUDhapadasamUhAtmakaM prasiddhAvayavopetaM vAkyaM patram // 36 // (iti dvitIyAdhyAyasya prathamamAhikam) dvitIyAhikam . atiraskRtAnya pakSo'bhipreta padArthAzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH // 1 // dravyaparyAyAnyatarasya ubhayasya vA gauNa mukhya bhAvena prarupaNa pravINo naigamaH // 2 // aniSpanna paryAyasya saMkalpamAtra grAhI negamaH // 2 // abhedarUpatayA vastujAtasya saMgrAhakaHsaMgrahaH // 3 // saMgrahagrahItArthAnAM bhedarupatayA vidhipUrvakaM vyAvaharaNaM vyavahAraH // 4 // vartamAnamAtra paryAyagrAhI RjusUtraH // 5 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 * kAlAdi bhedena zabdasya bhinnArthavAcakatvena abhyupagamaparaH zabdaH // 6 // * nirukti bhedajanya bhinna paryAyavAcakazabdAt padArthanAnAtva nirupakaH samabhiruDhaH // 7 // * zabdapravRtti nimitta bhUta kriyA yuktasya arthasya tacchabda vAcyatvena prarupaka evaM bhUtaH // 4 // [tRtIyAdhyAyaH] * saMyoga-samavAya-viziSTasAmAnyAnyatamAvacchadena nAstIti pratItiviSayo'tyantAbhAvaH // 1 // kAryAkArakhyAvRttimAn kAryapUrvaparyAya eva prAgabhAvaH [ pratiyogyupAdAne kAryaprAkkAlAvacchedena "etatkArya bhaviSyati" iti pratItiviSayatvaM prAgabhAvaH] // 2 // kAryakAravyAvRttimAn kAryottaraparyAyodhvaMsaH [ pratiyogyupAdAne kAryottarakAlAvacchedena etatkAryaM na upalabhyate (naSTam)" iti pratItiviSayatvaM dhvaMsaH // 3 // svarUpAvacchedana svarUpAntaravyavchedo'nyo'nyabhAvaH // 4 // jJAnadarzanacAritraguNavAn jIvAtmA // 5 // . jaDatve sati Atmano vibhAvadazAjanakattvaM karma // 6 // mithyAtvAviratikaSAyayogena karmaNa AtmanA saha ekIbhavanaM karmabaMdhaH // 7 // yathAdhyAtmam asati satprakArikA buddhiH tatkAraNaM vA mithyAtvam // 8 // SaTkAyavadhaSaDindrabhyo yatanayA anivartanaM aviratiH // 9 // jAtimlAnivRddhiprabhatidharmavAn sajIvaH // 10 // pramAdavazAt prANipIDanaM hiMsA ||1||[prmaadyogen zubhasaMkalpAbhAve iti prANavyaparopaNaM hiMsA // 11 // ] - rAgadveSajanyo manasaH pariNAmaH kaSAyaH ||12||[bhvpryojkaadhyvsaayHkssaayH] AtmaparispandanaprayojakatvaM yogatvam // 13 // jinavacanaviSayakAstikyaprayojakatvaM samyaktvam // 14 // . samyakzraddhayA yathAvasthitapadArthAvagamaH samyagjJAnam // 15 // jJapArijJApUrvakaH pApavyApAraparihAraH saMyamaH // 16 // upAdhimAtradhvaMso mokSaH // 17 // [iti tRtIyAdhyAyaH] ___2. pramANamImAMsAyAH sUtrANAM tulanA / 1.1.2 parI0 1.1 / pramANana0 1.2 / 1.1.15 nyAyA0 27 / parI0 2.11 / 1.1.5 laghI0 svavi0 1.4 / pramANana0 1.12 / 1.1.16 yogabhA0 1.25 / 1.1.6 pramANana0 1.14 / 1.1.17 laghI0 svavi0 1.4 / 1.1.7 pramANana0 1.10 / 1.1.18 pramANana0 2.20-22 / 1.1.8 parI0 1.13 / pramANana01.21 / 1.1.19 tattvArtha0 1.26 / 1.1.9-10 parI0 2.1-2 / pramANana0 2.1 / 1.1.20 tattvArtha0 1.14-15 / laghI0 1.5,6 / parI0 2.5 / 1.1.11 parI0 6.56 / pramANana0 2.5,6 / 1.1.13 nyAyA08 / laghI0 1.3 / parI0 2.3 / pramANana0 2.2 // 1.1.21 nyAyasU0 1.1.12.14 / tattvArtha0 2.20,21 // 1.1.14 laghI0 1.4 / parI0 2.4 / pramANana0 2.3 / 1.1.22 tattvArtha 2.17 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 1.1.23 tattvArtha 2.18 / / 1.2.20 pramANana0 3.43 / 1.1.24 nyAyabhA0 1.1.1 / 1.2.21 parI0 3.47 / pramANana03.44 / 1.1.25 laghI0 6.3.7 / laghI0 svavi0 6.5,7 / parI0 2.6 / 1.2.22 nyAyA0 18 / parI 3.48 / pramANana0 3.45 / 1.1.26-29 laghI 0 1.5, 6 / pramANana0 2.7-10 / 1.2.23 nyAyA0 19 / parI0 3.49 / pramANana0 46 / 1.1.27 laghI0 svavi0 1.5 / 2.1.1-2 nyAyA0 10,13 / nyAyabi0 3.1,2 / parI0 1.1.28 laghI0 svavi0 1.5 / 3.55,56 pramANana0 3.2.3 / 1.1.29 laghI0 svavi0 1.6 / 2.1.3-6 nyAyA0 17 / nyAyabi0 3.3-7 / parI0 3.94-67 1.1.30 nyAyA0 29 / laghI0 2.1 / parI0 4.1 / pramANana0 3.29-33 pramANana0 5.1 / 2.1.5 nyAyabi0 36 / 1.1.31.32 nyAyabi0 1.15 / 2.1.6 pramANana0 3.33 1.1.33 parI0 4.2 / pramANana0 5.2 / 2.1.7-8 nyAyA0 14 / parI0 3.34-36,98 / pramANana0 1.1.34 nyAyabi0 1.19 / tattvasaM0 kA01344 / 3.28-25 1.1.37 nyAyabi0 1.21 / 2.1.1 parI 3.37 / pramANana0 3.28 / 1.1.38 nyAya0 28 / AptamI0 102 / parI0 5.1 / pramANana0 2.1.10 parI0 3.46 / pramANana0 3.42 6.3.1 2.1.11 nyAyasU0 1.1.33 / . 1.1.39 laghI0 1.6 / 2.1.12 nyAyasAra pR0 5 / 1.1.40 nyAyA028 / AptamI0 102 / parI0 5.1 / pramANana0 2.1.13 nyAyasAra pR0 12 / 6.4,5 / 2.1.14 parI0 3.50 / prmaannn03.47| 1.1.41 aSTaza0kA0102 / parI0 5.2 / pramANana0 6.6 / 2.1.15 parI03.51 / pramANana 3.48 1.1.42 nyAyA0 31 / pramANana 7.54,55 / 2.1.16 nyAyapra0 pR0 3 / parI0 6.21 / pramANana0 6.47 / 1.2.1 nyAyA04 / laghI0 1.3 / parI03.1 / pramANana0 3.1 2.1.17 nyAyA0 23 / parI0 6.22.28 / pramANana0 6.4 / 2.1.18 nyAyabi0 3.58 / pramANana0 6.49 / 1.2.2 laghI0 3.1 / parI0 3.2 / pramANana0 3.2 / 2.1.19 prameyaka pR 151 paM0.10 1.2.3 parI0 3.3 / pramANana0 3.3 / 2.1.20 nyAyA0 23 / parI0 6.29 / pramANana0 6.52 / 1.2.4 parI0 3.5-10 / pramANana0 3.56 / 2.1.21 nyAyabi0 6.65 / nyAyA0 23 parI0 6.30-34 / 1.2.5 parI0 3.11 / pramANana0 3.7 / pramANana0 6.58-57 / 1.2.6 hetubi0 Ti0 li. pR0 18 / 2.1.23 nyAyabi0 3.125 / parI0 6.40,41 / pramANana0 1.2.7 nyAyA0 pU / laghI0 3.3 / nyaabi02.1| parI0 3.14 / 6.60-62 / 1.2.8 nyAyabi0 2.12 / nyAya0 10 / parI03. 42,53 / 2.1.28 nyAyabi0 3.130 / parI0 6. 44 / pramANana0 6.71pramANana0 3.9 / 73 / 1.2.6 nyAyabi0 2.3 / nyAya0 5 / laghI0 3.3. parI0 2.1.25 nyAyabi0 3.126, 131133 / pramANana0 6.63-65, 3.14,54 / pramANana0 3.10 / 74-76 / 1.2.10 parI0 3.16-18 / 2.1.26 nyAyabi0 3.128, 136 / parI0 6.42, 45 / 1.2.11 nyAbi0 2.159 / parI0 3.19 / pramANana0 3.68,76 1.2.12 vai0 sU0 6.2.1 / 2.1.27 nyAyabi0 3.127, 135 / pramANana0 6.67,78 1.2.13 nyAyabi0 3.40 / nyAya014 / nyaayvi0-2.3| parI0 2.1.28 nyAyapra0 pra08 / nyAyabi0 3.138, 139 / 3.20 / pramANana0 3.14 / 2.1.29 nyAyapra0 pR08 / nyAyabi 0 3.140, 141 nyAbika 1.2.14 nyAyabi0 3.5 / nyAyA0 14 / parI0 6.15 / pramANana0 2.202 / 2.1.30 pramANasaM0 pari0 6 / nyAyabi0 2.212 / 1.2.15 nyAyavi0 2.8 / parI0 3.25, 26, 32 / pramANana0 pramANana0 8.1 / 3.18-20 / 2.1.31-33 tattvArthazlo0pR0281502 / / 1.2.16 -17 parI0 3.27-31 / pramANana0 3.21,2.2 2.1.34 tattvArthazlo0 pR0 283 zlo0 99 se / 1.2.18-19 nyAyabi0 3.122,123 / parI0 3.37-43 / 2.135 nyAyavi02.208 / tatvArthazlo0 pR0281 zlo062 pramANana0 3.28,34-38 /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ u04 [a]" 3. pramANamImAMsAgatAnAM vizeSanAnmAM sUcI / piGgala 1 akalaGka2 pramANaparIkSA 5 akSapAda 1, pramANamImAMsA 3 --- aGgAramardaka 77 prabhAkara 30 advaitavAdin 160 arhat 1,50 bauddha 214 [I] brahma 51 IzvarakRSNa 100 [bha] [e] bhaTTa 142 ekAntaparAbhAsivAdin 129 bhadrabAhu 206 ekAntabhinnAbhinnaphalavAdin 126 bhATTa 30 ekAntasvAbhAsivAdin 129 bhASyakAra 92 [au] bhASyakArIya 250 aulUkya 113 bhikSu 155 [ka] [ma] kaNAda 1 mahezvara 51 kapila 216 mImAMsaka 205 kANAda 112 [ya] kAvyAnuzAsana 3 yauga 149, kumArila 51 [la] [ca] lokAyatika 32 cArvAka 30. [cha] vAcaka 80 chandonuzAsana 3 vAcakamukhya 2,80,102 [ja] vAcaspati 94 jaina 1 vArtikakAra 251 jaimini 54 jaiminIya 97 viSNu 51 vRddhasAMkhya 99 [ta] vaizeSika 30, 147, tattvArthasUtrANi 2 [za] trilocana 94 zabdAnuzAsana 3 [gha] dharmakIrti 2, 35, 268 sAMkhya 30, 205, 213 naiyAyika 2, 6, 30, 94 161, 205 siddhasena 102 saugata 28, 30, 35, 93, 96, 161, 184 nyAyavAdin 169, 171 nyAyavid 89 syAdvAda 124 [pa] syAdvAdin 114 pANini 1 pAramarSa 102 [va]. [sa]
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. pramANamImAMsAgatAnAmavataraNAnAM sUcI / [ a ] agnisvabhAvaH zakrasya [ pramANavA0 1.30 ] 173 athapramANaparIkSA [ pramANapa0 pR0 135 athApi nityaM paramArthasantam [ nyAyama0 pR0 464] 109 athApi vedadehatyAt [ tatvasaM0 kA0 3208] 51 anigrahasthAne [ nyAsU0 5. 2.22266 anupalambhAt kAraNavyApakAnupalambhAcA [] 147 anyathA 'nupapannatvam [] 161 apANipAdo mano grahItA [ ghetAca0 3.1646 abhilApasaMsargayogya - [ nyAyavi0 1.5, 6 ] 96 ayameveti yo cheSa [ zlokavA0 abhAva0 zlo0 1536 arthakriyA na yujyeta [ laghI0 2.1] 45 arthakriyA'samarthasya [ pramANavA0 1.215 ] 104 arthasyAsambhave'bhAvAt [ dharmakIrti ] 35 arthAdApannasya svazabdena [ nyAyasU0 52.15] 203 arthena ghaTayatyenAm [ pramANavA0 3.305 ] 86 arthopalabdhihetuH pramANam []26 alpAkSaramasandigddham [ ] 140 avicchuI dhAraNA hoI [ vizeSA0gA0 180 ] 92 asAdhanAGgavacanam [ vAdanyAyaH kA0 1] 268 [A] AdyantApekSiNI sattA [] 178 AvartavartanAzAli [ nyAyama0 pR0 30] 172 [i] idamalyaM mahadduram [ laghI 3.12] 140 indriyArthasannikarSotpannam [ nyAyasU0 1.1.4 ] 94 [3] utpAdavyayIvyayuktaM sat [ tattvArtha05.29] 102 upane vA vigamer3a vA [ ]102 upamAnaM prasiddhArtha [ lagI0 3.10] 139 [ e ] evaM satyanuvAditvam [ zlokavA 0 sU0 4 zlo0 39] 97 ekasAmagryadhInasya pramANavA0 1.10] 171 ekArthasamavAyastu [] 177 [ka] katthar3a paJcAvayavaM [ daza0ni050] 206 kArya dhUmo hutabhuja: [ pramANavA0 1.35] 173 kAryavyAsaGgAt [ nyAyasU0 5.2.19] 265 kAlamasaMkhaM khaM ca [vizeSA0930333] 133 kintvasya vinivartante [ tattvasa. kA0 225] 130 [ga] gatAnugatiko lokaH [ nyAyama0 pa01] 246 gambhIramajitAbha [ nyAyama0 129] 172 305 gRhItvAvastusadbhAvam [ zlokavA0 abhAva0 zlo0 27] 37 [ ja ] jANai bajjheNumANaM [ vizeSA0gA0814 ] 61 jJAnamapratiyaM yasya [ 50 jJAnAdatirikto bhAvanAkhyaH [ ] 91 [3] DiNDikagaM parityajya [hetu0 pari01] 203 [W] tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham [ nyAyasU0 4.2.50] 244 tatrApUrvArthavijJAnam [[ ] 15 tatsaMprayoge puruSasya [ zAbarabhA0 1.1.5 ] 99 tathaiva nityacaitanya- [ tattvasaM0 kA0224] 130 trikAlaviSayaM tattvam [ siddhivi0 li0 pR0 414 e] 48 [da] duHzikSitakutakAMza - [ nyAyama0 pR0 11] 246 dRSTAsAvante [ nyAyavA0 5.2.2] 251 dohiM vi naehiM [sammati0 3.49] 102 [ dha ] dhIratvantaparokSe'ci [ siddhivi0 li0 pR0 413 ] 47 [na] na ca kartRtvabhoktRtve [ tattvasaM0 kA0 227 ]130 na tAvadindriyeNaiSA [ zlokavA0 abhAva0 zlo0 18] 37 narte tadAgamAtsidhyet [ zlokavA0 sU0 zlo0 142] 46 na smRterapramANatvam [ nyAyama0 pR0 23] 19 nAnanukRtAnvayavyatirekam [ ] 136 nAnupalabdhe na nirNIte [ nyAyamA0 1.1.1] 181 nAsato hetutA nApi [ 123 nAsiddha bhAvadharmo'sti [ pramANavA0 1.192.3 ] 186 modanA hi bhUtaM bhavantam [zAvarabhA0 1.1.2] 48 [ pa ] pacavaNaM bhavedanam 138
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ u06 payombubhedI haMsaH syAt [ ] 138 pitrozca brAhmaNatvena [ ] 212 puTuM suNei sadaM [ Ava0 ni05] 88 puDhavI cittamantamakkhAyA [dazavai04.1] 69 pUrvapramitamAtre hi [ tattvasaM0 kA0453] 141 pratijJAhetUdAharaNa-[ nyAyasU0 1. 1. 32] 275 pratijJAhetvorvirodhaH [nyAyasU0 5.2.4] 253 pratidRSTAntadharmAnujJA [ nyAyasU0 5.2.2 ] 249 prativiSayAdhyavasAyo dRSTam [sAMkhyAkA05] 100 pratyakSaM kalpanA'poDham [ nyAyavi 1.4] 96 pratyakSamanumAnaM ca [pramANamu0 1.2 nyAyavi0 1.3] 30 pratyakSAgamabAdhita-[ ] 211 pratyeka yo bhaveddoSaH [ ] 120 pramANaM svaparAbhAsi [nyAyA01] 9 pramANatarkasAdhanopAlambhaH [ nyAsU0 1.2 1] 244 pramANanayairadhigamaH [ tattvArtha0 1.6] 5 pramANamavisaMvAdi jJAnam [ pramANavA0 2.1] 28 pramANasya phalaM sAkSAt [ nyAyA0 28] 125 pramANetarasAmAnya [dharmakIrti] 35 [ba] bAdhA'vinAbhAvayorvirodhAt [ hetu0 pari04 ] 162 [ma] bhinnakAlaM kathaM grAhyam [ pramANavA0 3.247 ] 84 [ma] matizrutayonibandhaH [tattvArtha01.27 ] 80 madena mAnena manobhavena [ayoga025] 52 [ya] yatra tatra samaye yathA tathA [ ayoga0 31] 53 yathAhe: kuNDalAvasthA [ tattvasaM0 kA0 223] 130 yathoktopapannacchalajAti- [nyAyasU0 1.2.2] 245 yadIyasamyaktvabalAt pratImaH [ayoga021] 50 yazcApyatizayo dRSTaH [ zlokavA0 sU0 2 zlo0 114] 142 yastvanyato'pi bhavannupalabdhaH [ ] 173 yo yatraiva sa tatraiva [ ] 109 [2] rUpaM yadyanvayo hetoH [ ] 175 rUpAlokamanaskAra- [ ] 81 rupiSvavadhe:- [tattvArtha0 1.28] 60 romazo danturaH zyAmaH [nyAyama0 pR0 143] 138 rolambagavalavyAla- [ghaDda0 20, nyAyama pR0 129] 172 [la] liGgasyAnanvayA aSTau [ ] 228 liGge liGgI bhavatyeva [ ] 153 [ba] varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH [] 44 vahadbahalazevAla- [nyAyama0 pR0 130] 173 viduSAM vAcyo hetureva hi kevala: [ pramANavA0 1.28] 205 vipratipattirapratipattizca [nyAyasU0 12.19] 248 viruddhaM hetumudbhAvya [ ] 247 vyAptigrahaNakAle []89 [za] zaGkhaH kadalyAM kadalI ca [ ] 257 zrutamanindriyasya [ tattvArtha02.22] 80 zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSam [ ] 99 [sa] sakalapramANajyeSThaM pratyakSam [ ] 32 satsaMprayoge puruSasya [jaimi0 1.1.4 ] 97, 99 sa pratipakSasthApanAhInaH [nyAyasU01.2.3 ] 245 sambaddhaM vartamAnaM ca [zlokavA0 s04 zlo084] 53, 141 samyaganubhavasAdhanaM pramANam [nyAyasA:pR01] 27 samyagarthe ca saMzabdaH [ zlokavA0 sU 4 zlo0 38,39] 98 sarva evAnumAnAnumeyavyavahAraH [] 184 sarvamasti svarUpeNa [ ] 50 sAderapi na sAntatvam [ ] 169 . sAdhyadharmapratyanIkena [ nyAyabhA0 5.2.2] 250 sAdhyAnuvAdAliGgasya [ ] 226 sApekSamasamartham [ pAta0mA03.1.8] 105 siddhAntamabhyupetya [ nyAyasU0 5.2.23] 266 syAtAmatyantanAze hi [tattvasaM0kA0226 ] 130 svasamayaparasamayajJAH [ 243 svApUrvArthavyavasAyAtmakam [ parI01.1] 15 svArthavyavasAyAtmakam [tattvArthazlo0 1.1077] 9 [ha] hasati hasati svAminyuccaiH [vAdanyAyaH pR0 111] 262 honamanyatamenApi nyUnam [nyAyasU0 5.2.12] 275 hetostathopapattyA vA [nyAyA0 17] 199 hetvapadezAt pratijJAyAH [nyAyasU0 1.1 39] 262 hetvAbhAsAzca yathoktAH [nyAyasU0 5.2.24] 267
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ Printed by : Navneet Printers, Phone 079-5625326 Mob.: 98252 61177