Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA (mAnanIya DaoN. hukamacandajI bhArilla kI anupama kRti 'kramabaddhaparyAya' ke adhyApana ke uddezya se likhI gaI sahAyaka pustaka) lekhaka: abhayakumAra jaina ema.kAma. jainadarzanAcArya prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4 bApUnagara, jayapura 302015
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa : 3 hajAra 2 akTUbara, 2003 kramabaddhaparyAya : nirdezikA (mAnanIya DaoN. hukamacandajI bhArilla kI anupama kRti 'kramabaddhaparyAya' ke adhyApana ke uddezya se likhI gaI sahAyaka pustaka) prastuta kRti kI prakAzana vyavasthA hetu sAhitya prakAzana dhruva phaNDa meM prApta dhana rAzi 1. pUjya zrI kAnajI svAmI smAraka TrasTa, devalAlI 25,000/- ru. 2. zrImatI kusumalatA zAntikumArajI pATanI, chindavAr3A 11,000/- ru. 3. zrI pramodakumAra jaina pI.ke. chindavAr3A 10,000/- ru. mUlya : dasa rupaye | 4. zrImatI puSpalatA (jIjIbAI) ajitakumAra jaina, chindavAr3A 4,000/-ru. lekhaka: abhayakumAra jaina ema.kAma. jainadarzanAcArya kula rAzi 50,000/- ru. jayapura prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI DI.pI. jaina mumbaI 9,000/- ru. 2. zrImatI sulekhA zAha, jauharI bAjAra, 1,000/- ru. 3. zrImatI kAntAdevI lAlacanda jaina, mumbaI ___500/- ru. kula rAzi 10,500/- ru. mudraka: je. ke. oNphaseTa prinTarsa jAmA masjida, dillI prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4 bApUnagara, jayapura 302015
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA? kahA~? gadyAMza 14 - bhavitavyatA ke AdhAra se karttavya kA niSedha 45 gadyAMza 15 - rAgI jIva bhI para padArtha ke pariNamana kA karttA nahIM hai gadyAMza 16 - para-padArthoM ke pariNamana kI ciMtA karanA vyartha hai| gadyAMza 17 - jaina-darzana kA akarttAvAda gadyAMza 18 - pariNamana karanA vastu kA sahaja svabhAva hai| gadyAMza 19 - ajJAnI kI viparIta mAnyatA gadyAMza 20 - jJAna kA pariNamana bhI icchAdhIna nahIM hai| gadyAMza 21 - pratyeka paryAya svakAla meM sat hai| gadyAMza 22 - kramabaddhaparyAya, ekAMta niyativAda aura puruSArtha gadyAMza 23 - pA~ca samavAya gadyAMza 24 - anekAnta meM bhI anekAnta gadyAMza 25 - ekAMta, anekAnta aura kramabaddhaparyAya gadyAMza 26 - kramabaddhaparyAya sArvabhaumika satya hai| gadyAMza 27 - puruSArtha evaM anya samavAyoM kA sumela gadyAMza 28 - kramabaddhaparyAya aura puruSArtha gadyAMza 29 - sarvajJatA kI zraddhA gadyAMza 30 - sarvajJatA ke nirNaya kI anivAryatA gadyAMza 31 - avyavasthita mati aura svacalita vyavasthA adhyAya -3 9. kramabaddhaparyAya : kucha praznottara adhyAya-4 10. kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara adhyAya-5 11. kramabaddhaparyAya : prAsaMgika praznottara 112 12. kramabaddhaparyAya : Adarza praznottara 127 prakAzakIya vItarAgI deva-guru-dharma evaM AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ke prati agAdha zraddhA sampanna paNDita abhayakumArajI zAstrI dvArA likhita yaha kramabaddhaparyAya-nirdezikA prakAzita karate hue hama atyanta prasannatA kA anubhava kara rahe haiN| isa nirdezikA kA svarUpa aura isakI upayogitA ke sandarbha meM unhoMne 'aho bhAgya' meM apane vicAra vyakta kara diye haiM, jinheM yahA~ doharAne kI AvazyakatA nahIM hai| paNDita abhayakumArajI ko laghuvaya se hI pUjya gurudevazrI evaM DaoN. hukamacandajI bhArilla kA sAnnidhya prApta huA hai| dhanArjana hetu vyApAra Adi se vimukha hokara unhoMne apanA sArA jIvana AdhyAtmika cintana-manana, adhyayana-adhyApana evaM lekhana Adi meM samarpita kiyA hai| unake dvArA likhI gaI apane DhaMga kI yaha apUrva kRti nizcita rUpa se samAja ko lAbhadAyaka hogI - isameM koI sandeha nahIM hai| julAI 1998 se prArambha chindavAr3A pravAsa ke pazcAta unake dvArA racita AtmAnuzAsana padyAnuvAda, laghutattva sphoTa padyAnuvAda, niyamasAra kalaza padyAnuvAda tathA bhakti gItoM ke 12 kaiseToM se samAja lAbhAnvita ho hI rahA hai| etadartha hama unake vizeSa AbhArI haiN| ___ isakI prakAzana vyavasthA kA dAyitva samhAlane ke lie zrImAna akhila baMsala jayapura bhI dhanyavAda ke pAtra haiN| hameM AzA hai, sabhI loga isa kRti ke mAdhyama se kramabaddhaparyAya kA marma samajhakara para-padArthoM aura paryAyoM ke karttatva se rahita hokara akartA jJAyaka svabhAva kI anubhUti kI ora agrasara hoNge| bra. yazapAla jaina, ema.e., jayapura prakAzana maMtrI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho bhAgya zrI jinavara kA, divya-dhvani kA kundakunda kA hai upakAra / jinavara-kunda-dhvani dAtA zrI guru kahAna ko namana hajAra / / AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI kI akAraNa karuNA ke phalasvarUpa prApta tattvajJAna hama sabake jIvana kI bahumUlya nidhi hai| unake dvArA samajhAe gae jinAgama ke aneka siddhAntoM meM se kramabaddhaparyAya to mAno tatkAla bhava kA anta karake mukti lakSmI ko prApta karAne vAlA mahAmaMtra hai| pUjya gurudeva zrI ke mAdhyama se yaha mahAmantra prApta karake apane jIvana ko bhavAntaka dizA dene vAle tattvavettA vidvataziromaNi mAnanIya DaoN. hukamacandajI bhArilla bhI apanI rocaka zailI, prabhAvazAlI vANI aura bodhagamya lekhanI ke mAdhyama se ukta mahAmaMtra ke pracAra-prasAra meM sarvasva samarpita kie hue haiN| unakI lekhanI ke jAdU se svayaM pUjya gurudevazrI bhI prabhAvita hokara kaha uThe "badhA paMDito pAnI bhare che...... gurudevazrI dvArA unakI amara kRti 'dharma ke dazalakSaNa aura kramabaddhaparyAya' ke bAre meM mukta kaNTha se vyakta kiye gae prazaMsA bhare udgAra Aja bhI kaiseTa ke mAdhyama se sunakara romAJca ho jAtA hai| ve merI manuSya paryAya ke utkRSTatama saubhAgyazAlI kSaNa the. jaba maiM san 1968 meM pUjya gurudevazrI ke aura 1970 meM DaoN. bhArillajI ke samparka meM AyA / pUjya gurudevazrI se prApta, dRSTi ke viSaya, vastu svAtantrya, kramabaddhaparyAya, nizcaya-vyavahAra, upAdAnanimitta Adi aneka viSayoM ko spaSTa rUpa se samajhakara unakA marma jAnane kA tathA unake prati santulita dRSTikoNa prApta karane kA avasara mAnanIya DaoN.sAhaba kA vidyArthI banane se mujhe sahaja hI prApta ho gyaa| unhoMne mujhe julAI, 1977 se prArambha honevAle zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya ke prathama baica meM praveza lene hetu na kevala prerita kiyA, apitu dila kholakara apane tattva-cintana kI gaharAiyoM se samRddha karane meM koI kasara nahIM rkhii| etadartha kRtajJatA vyakta karane hetu maiM svayaM ko zaktihIna anubhava karatA huuN| san 1981 meM zAstrI parIkSA pAsa karane ke pazcAt unhoMne mujhe mahAvidyAlaya meM adhyApana karane kA avasara pradAna karake mAnoM amUlya varadAna de diyaa| 17 varSoM taka samayasAra, mokSamArga prakAzaka, Apta parIkSA, Apta mImAMsA, kramabaddhaparyAya, nayacakra Adi granthoM ko par3hAne kA avasara pradAna karake unhoMne mujha para jo upakAra kiyA hai, usakA RNa cukAnA saMbhava nahIM hai| ukta granthoM kA adhyApana karate-karate svayaM ko unakI atala gaharAiyoM meM jAkara bhAva-bhAsana kA jo apUrva lAbha prApta huA hai, usake sammukha cakravartI kI sampadA kA ahobhAgya mUlya bhI nagaNya hai| isa upakAra ke samakSa AbhAra jaise zabda to bahuta tuccha mAlUma par3ate haiN| julAI 1998 meM chindavAr3A pravAsa ke pUrva jaba DaoN. sAhaba se isa sambandha meM carcA kI to unhoMne kahA - 'mahAvidyAlaya ke chAtroM ko par3hAne se vaJcita rahane kI kSati sahana karanA par3egI' / unakA yaha Akalana nirantara anubhava karate hue bhI maiM isa kSatipUrti kA prayAsa karatA rahatA huuN| isI zrRMkhalA meM prativarSa 10 divasIya kramabaddhaparyAya-zivira lagAne kA prasaMga bnaa| aba taka pUnA, rAjakoTa, ahamadAbAda aura koTA meM Ayojita ina ziviroM meM jijJAsu samAja ne apAra utsAha pradarzita karate hue isa viSaya ko gaharAI se samajhane kA prayAsa kiyaa| ina ziviroM meM DaoN.sAhaba kI anupama kRti kramabaddhaparyAya par3hAte samaya yaha AvazyakatA mahasUsa huI ki yadi prazikSaNa nirdezikA kI zailI meM isa pustaka kI nirdezikA likhI jAe to anya pravacanakAra bandhu, tathA mahAvidyAlaya ke bhUtapUrva chAtra bhI isa viSaya ko laghu-ziviroM meM par3hAkara jana-jana taka pahu~cA skeNge| isaprakAra kA yaha merA pahalA prayAsa thA, ataH thor3A saMkoca bhI huA, parantu aneka chAtroM kI prabala preraNA se sAhasa karake yaha kArya san 2001 meM prArambha kiyaa| bInA meM Ayojita prazikSaNa zivira ke avasara para AdaraNIya DaoN. sAhaba ko isakA thor3A aMza dikhAkara unase mArga-darzana bhI prApta kiyaa| aneka duvidhAoM ke kAraNa yaha kArya bIca meM ruka gayA parantu kriyAH pariNAma aura abhiprAya pustaka kA lekhana kArya aura anya kArya bhI calate rhe| mumbaI evaM amerikAvAsI mumukSu bhAiyoM ke Agraha se san 2002 se jUna-julAI meM amerikA-pravAsa kA kAryakrama prArambha ho gayA, jisake phalasvarUpa kramabaddhaparyAyazivira banda ho ge| ataH isa nirdezikA ke lekhana ke adhUre kArya ko pUrA karane kA vikalpa tIvra ho gayA jisake phalasvarUpa yaha kramabaddhaparyAya-nirdezikA kI kalpanA sAkAra ho rahI hai| isakI lekhana-zailI ke sambandha meM sarvAdhika duvidhA yaha rahI ki pAThya-pustaka ko choTe-choTe gadyAMzoM meM bAMTa kara pratyeka gadyAMza kA spaSTIkaraNa kiyA jAe yA sampUrNa anuzIlana ko praznottara-mAlA kA rUpa de diyA jaae| viSaya kI vizeSa spaSTatA prathama vikalpa kI pUrti meM bhAsita huI, jabaki vartamAna meM hara viSaya ko mAtra praznottara ke rUpa meM prastuta karane kI paddhati pracalita hai| gahana-vicAra vimarza ke phalasvarUpa yaha nirNaya kiyA gayA ki nirdezikA ke mUla bhAga meM gadyAMzoM meM samAgata vicAra-binduoM kA ullekha karate hue AvazyakatAnusAra vizeSa spaSTIkaraNa kiyA jAe tathA usase sambandhita prazna bhI die jAyeM, tAki chAtragaNa ukta praznoM kA uttara vicAra-bindu aura spaSTIkaraNa meM khojakara likheN| isase viSaya ke sUkSma cintana meM unakA upayoga lagegA, tathA ve viSaya ko gaharAI se samajha skeNge| 5
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya nirdezikA uparyukta paddhati se sampUrNa anuzIlana ko par3hAne meM kama se kama 100 kAlakhaNDa (pIriyaDa) cAhie jo ziviroM meM sambhava nahIM hai| ataH laghu-ziviroM meM zikSaNa ke uddezya se praznottara - khaNDa alaga banAyA gayA hai| praznottara khaMDa ke bhI do bhAga rakhe gae haiM / (1) mahatvapUrNa praznottara (2) prAsaMgika praznottara / mahatvapUrNa praznottara meM mUla viSaya sambandhita 28 praznottara die gae haiM, jinake AdhAra para 8-10 dina ke ziviroM meM yaha viSaya acchI taraha par3hAyA jA sakatA hai| prAsaMgika praznottaroM meM aise viSayoM kI carcA hai jo pAThyapustaka meM kramabaddhaparyAya kA spaSTIkaraNa karane ke lie prasaMgavaza A gae haiN| jaise - trilakSaNa pariNAma paddhati, anekAnta meM anekAnta, pA~ca samavAya Adi / yadi samaya ho to ina praznottaroM ko bhI taiyAra karAnA caahie| zrI vItarAga-vijJAna AdhyAtmika zikSaNa-prazikSaNa zivira meM donoM khaNDoM ke praznottaroM ke AdhAra se par3hAyA jA sakatA hai| 8 : yadi sthAnIya stara para isakA zikSaNa diyA jAe to sampUrNa nirdezikA ke AdhAra para 3-4 mAha meM sampUrNa pAThya pustaka acchI taraha par3hAI jA sakatI hai| etadartha Age die jA rahe sAmAnya nirdezoM ko dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai| isa nirdezikA meM maiMne apane 17 varSoM ke adhyApana kA tathA 4 kramabaddhaparyAya ziviroM kA anubhava lipibaddha karane kA prayAsa kiyA hai| isameM merI yahI bhAvanA hai ki adhika se adhika loga isake adhyayana-adhyApana meM sakriya hoN| pUjya gurudevazrI bhI isa viSaya kA vivecana karate samaya isakA nirNaya karane para bahuta vajana dete the| DaoN. sAhaba ke jIvana meM to yaha varadAna banakara AyA hai| ise jana-jana taka pahu~cAne ke lie sArA jIvana samarpita karane yogya hai, kyoMki isake nimitta se svayaM kA nirNaya spaSTa hogA, zraddhAna dRr3ha hogA, tathA svabhAva-sanmukha dRSTi karane kA avasara milegA / ataH isa kArya hetu pakkI dhuna lagAkara prANa-praNa se juTa jAnA caahie| prathama prayAsa hone se isameM aneka kamiyA~ honA svAbhAvika haiM, ataH gurujanoM evaM sudhI pAThakoM se vinamra anurodha hai ki ve apane sujhAvoM se avagata karAne kI kRpA kareM, tAki una para gaMbhIratA se vicAra karake unheM AgAmI saMskaraNa meM zAmila kiyA jA ske| isake pazcAt paramabhAva prakAzaka nayacakra kI nirdezikA likhate samaya bhI una sujhAvoM kA lAbha liyA jA skegaa| mujhe AzA hai ki isa nirdezikA kI sahAyatA se sabhI pravacanakAra bandhu tathA mahAvidyAlaya ke chAtragaNa apane-apane gA~va meM yaha viSaya par3hAkara bAMTanavAre ke lage jyoM meMhadI ko raMga - yaha sUkti caritArtha karate hue apane zrutajJAna meM sarvajJatA kI pratiSThA karake svayaM sarvajJa banane ke patha para cala pdd'eNge| iti zubhaM bhUyAt / - - abhayakumAra jaina ema. kAma., jainadarzanAcArya maGgalAcaraNa (kramabaddhaparyAya (dohA) kramaniyamita kramabaddha hai, jaga kI saba paryAya / nirNaya ho sarvajJa kA, dRSTi nija meM Aya / / (e) sakala dravya ke guNa aru paryAyoM ko jAne kevalajJAna / mAno usameM DUba gaye hoM kintu na chUtA unheM sujAna / / jaba jisakA jisameM jisa thala meM jisa vidhi se honA jo kArya / taba usakA usameM usa thala meM usa vidhi se hotA vaha kArya / / janma-maraNa ho yA sukha-duHkha ho athavA ho saMyoga-viyoga / jaise jAne haiM jinavara ne vaise hI saba hone yogya / / koI na unakA karttA harttA unakA honA vastu svabhAva / jJAna- kalA meM jJeya jhalakate kintu nahIM usameM parabhAva / / ataH nahIM maiM para kA karttA aura na para meM merA kArya / sahaja, svayaM, nija krama se hotI hai mujhameM merI paryAya / / paryAyoM se dRSTi palaTatI bhAsita ho jJAyaka bhagavAna / vastu svarUpa batAyA tumane zata-zata vandana guru kahAna / /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca samavAya (soraThA) prathama cAra samavAya, upAdAna kI zakti haiN| aru paJcama samavAya, hai nimitta paravastu hii|| (vIrachanda) guNa anantamaya dravya sadA hai, jo haiM usake sahaja svbhaav| jaise guNa hote haiM vaise, kAryoM kA ho prAdurbhAva / / jaise tila meM tela nikalatA, nahIM nikalatA hai raja se| cetana kI pariNati cetanamaya, jar3amaya pariNati ho jar3a se / / saba dravyoM meM vIrya zakti se, hotA hai pratipala puruSArtha / apanI pariNati meM dravatA hai, usameM tanmaya hokara artha / / nija svabhAva sanmukha honA hI, sAdhya siddhi kA sat puruSArtha / para-Azrita pariNati meM hotA, baMdha bhAva dukhamaya jo vyartha / / apane-apane nizcita kSaNa meM, pratipala hotI haiM paryAya / haiM trikAla rahatI svakAla meM kahate parama pUjya jinarAya / / hai padArtha yadyapi pariNamatA isIlie kartA hotaa| kintu kabhI bhI paryAyoM kA krama viccheda nahIM hotA / / ubhaya hetu se hone vAlA kArya kahA jisakA lakSaNa / vaha bhavitavya alaMdhya zaktimaya, jJAnI anubhavate pratikSaNa / / jaisA jAnA sarvajJoM ne vaisA hotA hai bhavitavya / anahonI hotI na kabhI bhI, jo samajhe vaha nizcita bhavya / / prati padArtha meM hai puruSArtha, svabhAva kAlalabdhi aru kaary| kAryotpatti samaya meM jo, anukUla vahI nimitta svIkAra / / upAdAna kI pariNati jaisI, vaisA hotA hai upacAra / sahaja nimittaru naimittika, sambandha kahA jAtA bahubAra / / sAmAnya nirdeza kramabaddhaparyAya zikSaNa-prazikSaNa hetu upayogI sAmAnya nirdeza (kRpayA zikSaNa-kArya prArambha karane ke pUrva adhyApakagaNa ina nirdezoM ko avazya par3ha leM) 1. kramabaddhaparyAya kI carcA jana-jana meM pracalita hotI rahe, isa uddezya se 8-10 dina ke kramabaddhaparyAya zivira Ayojita honA prAraMbha ho gae haiN| adhika se adhika adhyApaka-gaNa aise ziviroM meM tathA niyamita rUpa se yaha viSaya par3hA sakeM - isa uddezya se yaha nirdezikA likhI gaI hai| 2. isa nirdezikA ke mAdhyama se par3hAte samaya pAThya-pustaka sAtha meM rakhanA anivArya hai, kyoMki usake gadyAMzoM ko aneka bhAgoM meM vibhakta karake nirdezikA meM mAtra unake prAraMbha aura anta ke vAkyAMza likhe gaye haiM, pUrA gadyAMza nahIM likhA gyaa| dhyAna rahe, jisa prakaraNa para vicAra vyakta kiye gaye haiM, use gadyAMza kahA gayA hai| 3. gadyAMzoM ke pRSTha kramAMka kramabaddhaparyAya pustaka ke chaThaveM saMskaraNa se liye gaye haiM, ataH par3hAte samaya chaThaveM yA isake bAda ke saMskaraNavAlI pustaka sAtha meM rakhanA adhika suvidhAjanaka hogaa| 4. pAThya aMza meM samAgata saiddhAntika zabdoM kI paribhASA tathA udAharaNa Adi ko svayaM ke cintana ke AdhAra se vizeSa spaSTIkaraNa zIrSaka se diyA gayA hai| 5. 'vicAra bindu' aura 'vizeSa spaSTIkaraNa' kI viSaya-vastu ko yAda karane meM suvidhA kI dRSTi se ina para AdhArita prazna bhI die gae haiM, jinake AdhAra se uttara taiyAra karAye jAnA caahie| 6. sAmAnyatayA ziviroM meM yuvA chAtroM ke sAtha-sAtha saikar3oM praur3ha evaM vRddha zrotA bhI upasthita hote haiN| pratyeka kAsvAdhyAya tathA bauddhika stara bhinna-bhinna hotA hai| ataH kakSA kA vAtAvaraNa banAne ke lie praznottara likhane vAle, kakSA meM praznoM ke uttara dene vAle tathA parIkSA meM baiThane vAle chAtroM ko kakSA meM Age biThAnA caahie| unake baiThane kA sthAna zrotAoM ke baiThane ke sthAna se alaga dikhe - isa uddezya se rassI Adi ke mAdhyama se sthAna kA vargIkaraNa pahale se hI vyavasthApakoM dvArA karA leN| 7. chAtroM tathA zrotAoM kI anumAnita saMkhyA ke AdhAra para pustakeM, kApiyA~ tathA likhane kI suvidhA ke lie lakar3I yA gatte kI vyavasthA pahale se hI karA lenA caahie| 8. kramabaddhaparyAya pustaka ucca starIya zaikSaNika stara kI pustaka hai| yaha zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya jayapura meM zAstrI prathama varSa ke chAtroM ke pAThyakrama meM hai| ataH ise par3hAne meM zrI vItarAga-vijJAna AdhyAtmika zikSaNa-prazikSaNa zivira ke pAThyakrama meM nirdhArita prazikSaNa-nirdezikA ke niyamoM kA pAlana yathA sambhava avazya karanA caahie|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kramabaddhaparyAya : nirdezikA 9. adhikatama 25 chAtroM kI kakSA ko par3hAne meM 45 minaTa ke kama se kama 100 kAlakhaNDa (pIriyar3a) caahie| isameM pratyeka chAtra se chAtra-paThana karAne tathA usase sambandhita prazna pUchane kA paryApta avasara milatA hai| parantu pratyeka sthAna para aisA niyamita zikSaNa sambhava nahIM hai| ataH 8-10 dina ke ziviroM meM pratidina subaha-zAma kama se kama eka-eka ghaNTe kA zikSaNa diyA jAnA caahie| praznottara ke lie 15-20 miniTa alaga rakhe jAnI caahie| 10. aise ziviroM meM pustaka kA pratyeka aMza par3hAnA, use samajhAnA tathA tatsambandhI praznottara karanA sambhava nahIM hai, ataH viSaya se sIdhe sambandhita prakaraNoM kI mukhyatA rakhI jAe tathA AgamapramANoM evaM prAsaMgika viSayoM ko gauNa kiyA jAe, tabhI alpa samaya meM sampUrNa viSaya kA zikSaNa denA sambhava hogaa| 11. kramabaddhaparyAya kA anuzIlana khaNDa 67 pRSThoM kA mahAnibandha hai| paThana-pAThana meM suvidhA kI dRSTi se ise isa nirdezikA meM choTe choTe gadyAMzoM meM bA~TA gayA hai, tathA una gadyAMzoM kA zIrSaka bhI diyA gayA hai| kisa dina kitane gadyAMza par3hAnA hai, isakI yojanA pahale se nizcita kara lenA caahie| 12. yadyapi sampUrNa zikSaNa satra meM pratyeka aMza kA Adarza-vAcana, anukaraNa vAcana Adi sabhI sopAnoM kA prayoga karanA Avazyaka hai, tathApi 8-10 dina ke zivira meM yaha saMbhava nahIM hai; ataH prAraMbha meM samayAnusAra 1-2 aMzoM kA Adarza vAcana karake chAtroM ko Adarza-paThana kA namUnA batA denA caahie| phira zeSa aMza chAtroM se hI par3havAnA caahie| 13. 'chAtra-paThana' karAte samaya prazikSaNa nirdezikA meM die gae 'anukaraNa vAcana' ke sabhI nirdezoM kA pAlana karanA caahie| 14. pratipAdya viSaya ke bAda die gae praznoM ko chAtroM se pUchA jaae| prazna pUchane meM chAtroM kI yogyatAnusAra vastuniSTha paddhati ke vividha sopAnoM kA niyamAnusAra prayoga kie jaae| ye prazna pahale se hI borDa para likhe hoM, tAki chAtra unheM apanI kaoNpI meM noTa kara sakeM / inake uttara pAThyapustaka athavA nirdezikA meM die gae vicAra binduoM ke AdhAra para chAtra svayaM likheM,yahI sarvazreSTha paddhati hai| yadi paryApta samaya ho to adhyApaka kakSA meM hI inake uttara likhA sakate haiN| Ajakala praznottara TAipa karAke unakI phoTo kaoNpI vitarita kI jAtI hai| yaha apavAda mArga hai / 10-15 divasIya ziviroM meM samaya va zrama bacAne hetu yaha mArga bhale apanAyA jAe, parantu niyamita zikSaNa-kakSA meM yaha ucita nahIM hai| adhyApaka prazna likhAyeM va chAtra usake uttara likhakara lAyeM to viSaya ke ciMtana meM unakA upayoga bhI lagegA, jisase unheM viSaya kA acchI taraha bhAva-bhAsana ho sakegA, tathA unheM praznottara yAda bhI jaldI ho jaayeNge| *** viSaya-praveza sarvaprathama AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI kA saMkSipta paricaya dekara unake dvArA pratipAdita siddhAMtoM kA ullekha karate hue kramabaddhaparyAya viSaya kI carcA prAraMbha kI jAe, tathA isa viSaya ko samajhane kI AvazyakatA pratipAdita kI jaae| etadartha nimna Azaya ke vicAra vyakta kiye jAyeM : "AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI kI maMgala vANI ke pratApa se isa yuga meM abhUtapUrva AdhyAtmika krAnti kA sRjana huaa| pUjya gurudevazrI ke sAtizaya prabhAvanA yoga meM vItarAga digambara jaina dharma ke pracAra-prasAra kI jo gatividhiyA~ samAja meM cala rahI haiM, ve sarvavidita haiN| unake pravacanoM ke mAdhyama se samAja meM sAta tatva, samyagdarzana va usakA viSaya, kartA-karma, nimitta-upAdAna, SaTkAraka nizcaya-vyavahAra, kramabaddhaparyAya, akarttAvAda, pA~ca samavAya, anekAnta-syAdvAda, ratnatraya Adi aneka viSayoM ko samajhane kI na kevala jijJAsA jAgRta huI, apitu hajAroM-lAkhoM logoM meM ina viSayoM kI yathArtha samajha bhI vikasita huI hai| digambara samAja meM vidyamAna saikar3oM AdhyAtmika pravaktA, saikar3oM svAdhyAya sabhAyeM evaM hajAroM svAdhyAyI AtmArthI bhAI-bahanoM ke rUpa meM hama isa AdhyAtmika krAnti kA pratyakSa anubhava kara sakate haiN| vaise to pUjya gurudevazrI dvArA samajhAe gae jinAgama ke sabhI viSayoM kI carcA aura unakA paThana-pAThana samAja meM cala rahA hai; paraMtu unameM 'kramabaddhaparyAya' sarvAdhika carcita viSaya hai| pUjya gurudevazrI svayaM apane pravacanoM meM "je dravyanI, je kAle, je paryAya, je nimittanI haiyAtI mA jema thavAnI che; teja dravyanI, teja kAle, teja paryAya, teja nimittanI haiyAtI mA temaja thayA binA raheze nahIM".... ina zabdoM ke mAdhyama se atyaMta pramoda bhAva se isa viSaya kI carcA kiyA karate the| ve apane pravacanoM meM isa viSaya ko samajhakara sarvajJatA kA nirNaya karane para bahuta vajana dete the| unheM isa siddhAnta kI zraddhA sthAnakavAsI sAdhu avasthA meM hI jinAgama ke AdhAra para svayaM ke cintana manana evaM pUrva saMskAra se ho gaI thii| isa sandarbha meM ve svayaM eka ghaTanA kI carcA karate the; jisakA bhAva nimnAnusAra hai -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA "hamAre eka gurubhAI mUlacandajI ne san 1916 meM pAliyAda ke pAsa saravA gA~va meM carcA karate huye hama se kahA - "yadi bhagavAna ne hamAre anaMta bhava dekhe haiM, to hama cAhe kitanA bhI puruSArtha kareM, paraMtu hamArA eka bhI bhava kama nahIM hogaa|" isase pahale bhI ve aneka bAra aisI puruSArtha-hInatA kI bAta kaha cuke the| eka bAra maiMne usase kahA - "bhAI! lokAloka ko jAnane vAle sarvajJa kI sattA jagata meM hai - aisI zraddhA kyA tumako hai? jagata meM sarvajJa hai- aisA nirNaya kyA tumhe hai? kyoMki jise sarvajJa kI sattA svIkAra hai, usakI dRSTi svabhAvasanmukha ho jAtI hai, aura bhagavAna ne usake anaMta bhava dekhe hI nahIM haiN|" isa ghaTanA se jJAta hotA hai ki pUjya gurudevazrI kI isa siddhAnta para kitanI dRr3ha zraddhA thii| unake dvArA prastuta kie gae tarka se siddha hotA hai ki kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM sarvajJa kI zraddhArUpa vyavahArasamyaktva aura sarvajJa svabhAvI AtmA kI zraddhArUpa nizcayasamyaktva arthAt mukti ke mArga kA saccA puruSArtha garbhita hai| yadi hama AtmakalyANa karanA cAhate haiM, mukti prApta karake anaMta atIndriya nirAkula sukha pragaTa karanA cAhate haiM, to hama niSpakSa hRdaya se isa siddhAMta ko gaharAI se samajheM / isa siddhAMta ko samajhane se hameM sarvajJatA, vastusvAtantrya, samyak-puruSArtha, akarttAvAda, pA~ca samavAya Adi aneka prayojanabhUta viSaya bhI samajha meM aayeNge| isIlie kramabaddhaparyAya' kI vizeSa kakSA yahA~ prAraMbha kI jA rahI hai|" isaprakAra samayAnusAra isa prakaraNa para saMkSepa yA vistAra se prakAza ddaaleN| (noTa :- yadi samaya kI anukUlatA ho to pAThya-pustaka kA 'prakAzakIya' par3hakara vistRta bhUmikA banAI jA sakatI hai| anyathA chAtroM ko use par3hane kI preraNA avazya denA caahie|) adhyAya 1 apanI bAta lekhaka ne sarvaprathama apanI bAta likhakara apane jIvana ke una pahaluoM para prakAza DAlA hai, jo kramabaddhaparyAya se sambandhita haiN| unhoMne kramabaddhaparyAya ke sandarbha meM utpanna zaMkA se prAraMbha karake pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ke samAgama meM Akara kramabaddhaparyAya' pustaka likhane taka kI sabhI ghaTanAoM kA ullekha karate hue apane jIvana meM isa siddhAnta kA sarvopari sthAna nirUpita kiyA hai| hama sabhI ko lekhaka ke jIvana se isa viSaya ko samajhakara AtmakalyANa karane kI preraNA mile - isa uddezya se isa prakaraNa para carcA kI jA rahI hai| 'kramabaddhaparyAya' kA zikSaNa 'apanI bAta' se prAraMbha kara denA caahie| sarvaprathama 'apanI bAta' ke saMbaMdha meM adhyApaka nimnAnusAra vizeSa paricaya deM - yadyapi kramabaddhaparyAya jinAgama meM pratipAdita maulika siddhAMta hai, jise isa yuga meM AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ne prastuta kiyA hai; tathApi isa siddhAMta ko Agama aura yuktisaMgata tarkapradhAna zailI meM prastuta karane kA zreya DaoN. hukamacaMdajI bhArilla ko hai| unhoMne svayaM isa viSaya kA gaharAI se cintana aura maMthana karake isakA amRtapAna kiyA hai, tathA apane gaMbhIra ciMtana se isa siddhAnta ke viruddha prastuta kie jAne vAle tarkoM kA samAdhAna kiyA hai| jaba yaha pustaka likhI jA rahI thI, taba ve pravacanoM meM bhI prAyaH isI viSaya kI carcA karate the| videzoM meM bhI prAyaH isI viSaya kI carcA dhArApravAha aneka varSoM taka clii| ataH aneka varSoM taka mumukSu samAja kA vAtAvaraNa kramabaddhaparyAya kI carcA se otaprota rhaa| abhI bhI yaha dhArA cAla hai| yadyapi anya aneka vidvAna bhI isa viSaya kI carcA karate haiM, tathApi use maulika DhaMga se prastuta karane ke kAraNa isakA zreya DaoN. sAhaba ko hI hai, 9
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta gadyAzI kramabaddhaparyAya auroM ke lie............. ...............bAta karanI hogii| (pRSTha 2 pairA 1 se 4 taka) vicAra bindu :- prastuta gadyAMza meM lekhaka kI dRSTi meM kramabaddhaparyAya viSaya kI kitanI mahimA hai - isakA ullekha kiyA gayA hai| ise jana-jana taka pahu~cAne kA saMkalpa vyakta karate hue ve sabhI logoM se isa viSaya para niSpakSa evaM gaMbhIra vicAra maMthana kI apekSA rakhate haiN| prazna :1. lekhaka kI dRSTi meM kramabaddhaparyAya kA kyA mahatva hai? 2. isa viSaya para carcA ke bAre meM lekhaka kA kyA dRSTikoNa hai? kramabaddhaparyAya : nirdezikA isIlie aba kucha loga unase ApakI kramabaddhaparyAya' aisA kahakara bhI sambodhana karate haiN| prastuta lekha meM DaoN. sAhaba ne unmukta hRdaya se yaha bAta svIkAra kI hai ki kramabaddhaparyAya samajhane se hI unake cintana ko sahI dizA milI hai, usase unakA jIvana hI badala gayA hai| pUjya svAmIjI se bhI DaoN. sAhaba kA paricaya unake 'kramabaddhaparyAya' viSaya para hue pravacanoM ko par3hakara huaa| yaha bhI eka sukhada saMyoga hai ki DaoN. sAhaba kI kRti 'dharma ke dazalakSaNa' aura kramabaddhaparyAya' se svAmIjI bhI vizeSa prabhAvita hue| unhoMne apane pravacanoM meM saikar3oM bAra ina kRtiyoM kA ullekha karate hue DaoN. sAhaba kI khulakara prazaMsA kI hai| san 1979 meM bar3audA meM Ayojita paJcakalyANaka pratiSThA mahotsava meM rAtri carcA ke samaya DaoN. sAhaba ko maJca para bulAkara apane pAsa biThAte hue svAmIjI ne kahA - 'tuma yahA~ Upara hI baiThA kro|' phira sabhA ko sambodhita karate hue kahA - 'isane kramabaddhaparyAya pustaka likhakara samAja kA bahuta upakAra kiyA hai|' ___ isameM sandeha nahIM ki isa pustaka ke prakAzana ke bAda digambara samAja ke aneka vidvAna bhI isa viSaya para gambhIratA se vicAra karane hetu prerita hue| jo loga isa siddhAnta se sahamata nahIM the, unhoMne bhI isake pakSa meM apanI sahamati bhejii| ___isaprakAra isa yuga meM kramabaddhaparyAya siddhAnta ko DaoN. hukamacandajI bhArilla ke vyaktitva evaM kartRtva se alaga nahIM dekhA jA sktaa| isalie isa lekha ke mAdhyama se DaoN. sAhaba ke jIvana aura ciMtana ke acarcita binduoM ko samajhanA atyaMta Avazyaka hai| isameM hameM bhI isa viSaya ko gaharAI se samajhane kI preraNA gadyAMza 2 merI samajha meM yaha kaise.. .............lAbha bhI prApta huaa| (pRSTha / pairA 5 se pRSTha XI pairA 11 taka) vicAra bindu :- prastuta gadyAMza meM lekhaka ne apane jIvana kI usa ghaTanA kA ullekha kiyA hai, jisake mAdhyama se unheM kramabaddhaparyAya evaM usake prastutakartA AdhyAtmika satpuruSa pUjyazrI kAnajIsvAmI kA paricaya huaa| Atmadharma meM svAmIjI ke teraha pravacana par3hane ke bAda unheM jo AdhyAtmika upalabdhi huI aura unakI jIvanacaryA meM jo parivartana AyA, usakA unhoMne khulakara varNana kiyA hai| vizeSa nirdeza :- isakA rasa kucha aisA lagA ki car3hatI umra ke sabhI rasa phIke ho gae - isa vAkyAMza para vizeSa dhyAna AkarSita kiyA jaae| prazna :3. lekhaka ke jIvana meM kramabaddhaparyAya' sambandhI carcA kaise prAraMbha huI? 4, Atmadharma ke pravacanoM ko par3hakara lekhaka para kyA prabhAva par3A? milegii|" vizeSa nirdeza :- sampUrNa lekha ko 4-5 gadyAMzoM meM vibhAjita karake ekaeka gadyAMza kA yathAsaMbhava chAtra-paThana karAnA caahie| paThita gadyAMza meM vyakta kie gae vicAroM kI saMkSepa meM carcA kareM tathA AvazyakatAnusAra prazna bhI pUche / yahA~ prastuta lekha ke gadyAMzoM kA saMketa karake unameM pratipAdita vicAra-binduoM kA ullekha karate hue prazna diye jA rahe haiN| 10 10
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA apanI bAta **** 9. kramabaddhaparyAya kI bAta lekhaka kI samajha meM kaise AI? gadyAMza3 sarvaprathama svAmIjI..............................hama donoM sahodara sonagar3ha ge| (pRSTha XI pairA 2 se pRSTha XII pairA 3 taka) vicAra bindu :- prastuta gadyAMza meM lekhaka ko svAmIjI ke prathama darzana hone ke prasaMga kA ullekha hai| unhoMne 1957 meM babInA, sonagira aura cAMdakher3I meM svAmIjI ke pravacanoM kA lAbha liyA aura apanI sarvaprathama kRti deva-zAstraguru pUjana unheM bheMTa kii| svAmIjI dvArA sonagar3ha Ane kA nimaMtraNa milane kA varNana bhI atyanta romAJcaka hai| prazna :5. lekhaka svAmIjI ke paricaya meM kisa prakAra Ae? sabhI prasaMgoM kA kramabaddha ullekha kIjie? 6. lekhaka kI sarvaprathama prakAzita kRti kauna-sI thI tathA usakI kyA vizeSatA thI? 7. svAmIjI ne lekhaka ko sonagar3ha Ane kA nimaMtraNa kyoM diyA? 2222 gadyAMza 4 kramabaddhaparyAya kI bAta...........................meM Ane kA kAla paka gayA thaa| (pRSTha XII pairA 4 se sampUrNa) vicAra bindu :- isa gadyAMza meM lekhaka ne kramabaddhaparyAya kA paricaya hone se pUrva apanI kamiyoM aura vizeSatAoM kA niHsaMkoca varNana kiyA hai| 'samajha meM zAstroM kA marma to nahIM, para mAna to A hI gayA thA' isa vAkya ke mAdhyama se unhoMne apanI kamajorI batAte hue isa tathya kI ora bhI dhyAna AkarSita kiyA hai ki AdhyAtmika ruci ke binA zAstrajJAna kisaprakAra kaSAyapoSaka ho jAtA hai| prazna :8. kramabaddhaparyAya kI bAta samajhane se pUrva lekhaka kI vizeSatAoM aura kamiyoM kA ullekha karate hue unakA kAraNa bhI batAiye? gadyAMza5 isake bAda to isI kAraNa...........................apanA zrama sArthaka smshRNgaa| (pRSTha XIII pairA 1 se pRSTha XIV pairA 1 taka) vicAra bindu :- isa gadyAMza meM kramabaddhaparyAya kI bAta samajhane se lekhaka ko jo lAbha huA, usakA varNana kiyA gayA hai| kramabaddhaparyAya pustaka likhanA kaise prArambha huA, isakI carcA karate hue, pAThakoM se ise bAra-bAra par3hane aura vicAra-maMthana karane kA anurodha kiyA gayA hai, tathA isakI zraddhA se mukti kA mArga kisaprakAra pragaTa hotA hai - yaha bhI batAte hue virodha karane vAloM ko bhI ise svIkAra karane kI preraNA dI hai| prazna :10. kramabaddhaparyAya samajhane se lekhaka ko kaisA anubhava huA? 11. kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM jIta hai, hAra hai hI nahIM - isa kathana kA Azaya spaSTa kIjie? 12. yaha kRti likhane kI preraNA lekhaka ko kaise milI? 13. lekhaka apane zrama kI sArthakatA kisameM samajhate haiM? .... gadyAMza6 isake likhane meM maiM.... ...hokara ananta sukhI ho| (pRSTha XIV pairA 2 se pRSTha XXI sampUrNa) vicAra bindu :- isa gadyAMza meM lekhaka ne prastuta kRti ke prArambha se pUrNatA taka sabhI binduoM kA varNana karate hue yaha bhI batAyA hai ki unhoMne ise 11
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA nibandha ke rUpa meM samAja ke vidvAnoM ke pAsa do bAra bhejA, tAki unake sujhAvoM para gambhIratA se vicAra karake unheM isameM zAmila kiyA jA ske| prastuta kRti ko unhoMne kisa prakAra sarvAMGga sundaratA aura paripUrNatA pradAna kI hai- isakI carcA bhI kI gaI hai| pustaka ke donoM khaNDoM aura pariziSToM kA paricaya bhI diyA gayA hai| san 1979 lekhaka ke lie kramabaddhaparyAya varSa ho gayA thaa| anta meM unhoMne vidvAnoM se isakI kamiyoM kI ora dhyAna AkarSita karane kA punaH anurodha kiyA hai, kyoMki ve isa viSaya ko atyanta mahatvapUrNa aura gambhIra mAnate haiM, tathA ise nirvivAda rUpa se sarvAMGga sundara prastuta karanA cAhate haiM "sArA jagata kramabaddhaparyAya kA sahI svarUpa samajhakara ananta sukhI ho" yaha bhAvanA vyakta karate hue unhoMne apanI bAta samApta kI hai| prazna :14. isa kRti ko likhate samaya lekhaka ne kyA sajagatA rakhI? 15. ise sarvAMgINa banAne ke lie lekhaka ne kyA prayAsa kiye? 16. san 1979 lekhaka ke lie kramabaddhaparyAya varSa kyoM bana gayA? 17. isa grantha ke sambandha meM lekhaka kI antara-bhAvanA kyA hai? adhyAya 2 kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana bhUmikA gadyAMza kramabaddhaparyAya Aja digambara.............................anuzIlana apekSita hai (pRSTha 1 pairA 1 aura 2) vicAra bindu : isa gadyAMza meM lekhaka ne pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI dvArA adhyAtma jagata meM kie gae krAnti ke zaMkhanAda ke phalasvarUpa isa viSaya ke bahucarcita hone kA ullekha karate hue cintA prakaTa kI hai, ki abhI bhI isa viSaya para gahana vicAra-manthana kI pravatti kA abhAva hai| isa viSaya ko mahAna dArzanika upalabdhi nirUpita karate hue unhoMne kheda vyakta kiyA hai ki ise vyartha ke vAda-vivAda ha~sI-majAka evaM sAmAjika rAjanItika kA viSaya banA liyA gayA hai| ve cAhate haiM ki isa para vizuddha dArzanika evaM AdhyAtmika dRSTikoNa se vicAra kiyA jAe, ataH yahA~ jinAgama ke pariprekSya meM yukti evaM udAharaNa sahita anuzIlana prastuta kiyA jA rahA hai| vizeSa spaSTIkaraNa :- ukta vicAra meM samAgata binduoM kA nimnAnusAra spaSTIkaraNa kiyA jAe - (a) sAmAjika rAjanIti :- samAja meM aneka prakAra ke grupa va pantha Adi pracalita haiM, ataH unake pakSa-vipakSa se grasta hone ke kAraNa loga isa siddhAnta ke pakSa yA virodha meM ho jAte haiM, isa viSaya para Agama aura yukti ke AdhAra para vicAra nahIM karate haiN| (ba) ha~sI majAka :- apanI galtiyoM ko chipAne ke lie loga kramabaddha' meM aisA hI honA thA - aisA kahate hue ha~sakara TAla dete haiN| isa pravRtti se bhagavAna tumhArI vANI meM jaisA jo tattva dikhAyA hai| jo honA hai so nizcita hai kevalajJAnI ne gAyA hai|| usa para to zraddhA lA na sakA parivartana kA abhimAna kiyaa| banakara para kA kartA aba taka sat kA na prabho sanmAna kiyA / / - DaoN. hukamacanda bhArilla : deva-zAstra-guru pUjana 12
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA jinAgama ke avinaya kA mahAdoSa hotA hai| ataH jinAgama ke kisI bhI siddhAnta ko manoraMjana kA viSaya na bnaayeN| isakA Azaya yaha nahIM hai ki isakI carcA na kareM, balki yaha hai ki isakI carcA se hAsya kA poSaNa na kareM, apitu paryAya kI kartAbuddhi tor3akara paryAyoM se dRSTi haTAkara svabhAva-sanmukha hone kA prayatna kreN| (sa) jainadarzana ke pariprekSya meM :- yadyapi anya darzanoM meM bhI kramabaddhaparyAya kI bAta AtI hai| Aja anya mata ke aneka pravaktA bhI isakI carcA karate dekhe jAte haiM, parantu unameM pUrvApara virodha hai / jainadarzana meM sarvajJatA aura vastu vyavasthA ke AdhAra para isa siddhAnta kA pratipAdana kiyA jAtA hai, ataH yahA~ jinAgama meM upalabdha pramANoM aura yuktiyoM ke AdhAra para kramabaddhaparyAya kA anuzIlana kiyA jA rahA hai| prazna :1. kramabaddhaparyAya ke sandarbha meM samAja kA vartamAna vAtAvaraNa kaisA hai? 2. kramabaddhaparyAya ko carcita karane meM pUjya svAmIjI kA kyA yogadAna hai? 3. samAja ke vartamAna vAtAvaraNa ke sambandha meM lekhaka kI kyA bhAvanA hai? **** kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana ke udAharaNa se yaha samajhAyA gayA hai, ki vastu kA pariNamana pUrva nizcita aura vyavasthita hai| vaha hameM ajJAna aura rAga-dveSa ke kAraNa vaha avyavasthita dikhAI detA hai| 2. vastu kI pariNamana-vyavasthA kI cAra vizeSatAyeM haiM :(a) krama se honA (ba) niyamita honA (sa) vyavasthita honA (da) svataMtra honA ina vizeSatAoM kA Azaya nimnAnusAra hai :(a) vastu kI paryAyeM krama se arthAt jisake bAda eka hotI haiN| (ba) yaha pariNamana niyamita hai arthAt jisake bAda jo paryAya honevAlI hai; vahI hogI, anya nhiiN| udAharaNa :- kisI sabhA meM chAtroM ko puraskAra lene ke lie bulAyA jAe, to sabhI chAtra eka ke bAda eka to AyeMge hI, parantu jisake bAda jisako bulAyA jAegA, vahI AyegA, anya nahIM; krama-niyamita vizeSatA kA yahI artha hai| (sa) vastu ke pariNamana kA niyamita krama, vyavasthita bhI hotA hai; arthAt una chAtroM ko adhika aMka prApta karanevAloM ke krama se bulAyA jAegA / athavA yadi kisI sabhA meM maJcAsIna vyaktiyoM kA svAgata karanA ho to usakA krama vyavasthita hotA hai; arthAt sarvaprathama adhyakSa, phira mukhya-atithi, phira udghATanakartA phira viziSTa atithi Adi kA vyavasthita krama honA Avazyaka hai| isIprakAra bAlaka, yuvA aura vRddhAvasthArUpa manuSya kI avasthA kA vyavasthita krama hai, isase viparIta krama asambhava hai| 3. vyavasthita kyA hai aura avyavasthita kyA hai? vAstava meM dravya-kSetra-kAla-bhAva kA ucita samAyojana hI vyavasthitapane viSaya-paricaya gadyAMza 2 kramabaddhaparyAya se Azaya......................dUsare kA koI bhI hastakSepa nahIM hai| (pRSTha 1 pairA 3 se pRSTha 2 pairA 4 taka) vicAra bindu : prastuta gadyAMza meM lekhaka ne kramabaddhaparyAya kA Azaya spaSTa karate hue samajhAyA hai ki pratyeka vastu kA pariNamana kramAnusAra, niyamita, vyavasthita aura svataMtra hotA hai| nATaka ke raMgamaMca para dikhAI jAnevAlI raIsa kI koThI aura garIba kI jhopar3I 13
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya: nirdezikA 24 kA sUcaka hai tathA unameM asaMtulana avyavasthitapane kA sUcaka hai| ghara meM pratyeka vastu nizcita sthAna para hI ho, pratyeka kArya samaya para ho, to vaha ghara vyavasthita hai, yadi ghara meM vastuyeM yathA-sthAna na hoM to vaha avyavasthita hai| hamArI dhAraNA yA jagata kI paramparAnusAra jo kArya samaya para ho to hama unheM vyavasthita samajhate haiM / 70-80 varSa kI umra meM kisI vyakti kI mRtyu ho jAe, yuvAvasthA meM bhI koI kensara se cala base, puruSa ko dAr3hI mUcheM hoM, phala va anAja samaya para ho - yaha saba hameM vyavasthita lagatA hai / parantu isake viparIta ho arthAt kisI yuvaka kA hArTa phela ho jAe, mahilA ko dAr3hImU~cha A jAye, sardiyoM meM Ama aura garmiyoM meM jAma pakane lageM, to hama ise avyavasthita smjheNge| kramabaddhaparyAya kA siddhAnta kahatA hai ki jagata kI jo-jo ghaTanAe~ hameM avyavasthita dikhAI detI haiM, ve bhI vastu kI pariNamana vyavasthA ke vyavasthita krama meM hI haiN| ve avyavasthita to hameM isIlie lagatI haiM, ki hamArI dhAraNA yA icchA vaisI nahIM hai| (da) vastu kA pariNamana, krama niyamita aura vyavasthita hone ke sAthasAtha svAdhIna bhI hai| yaha dhyAna dene kI bAta hai ki yadi hamArI icchAnusAra vastu pariNamita hone lage to vaha hamArI icchA ke AdhIna ho gaI, svAdhIna kahA~ rahI, ataH svataMtratA se Azaya icchAnusAra pariNamana se nahIM, apitu vastu kI tatsamaya kI yogyatAnusAra pariNamana se hai| isaprakAra 'kramabaddhaparyAya' se Azaya pratyeka vastu ke kramika, niyamita, vyavasthita aura svAdhIna pariNamana ke niyama se hai / prazna : 4. vastu ke pariNamana kI cAroM vizeSatAoM ko batAte hue pratyeka kA Azaya spaSTa kIjie? 14 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana ***** kramabaddhaparyAya poSaka Agama-pramANa gadyAMza 3 jaisA ki sarvazreSTha. (pRSTha 2 pairA 5 se pRSTha 5 pairA 5 taka) ..sabase prabala hetu hai vicAra bindu : 1. isa gadyAMza meM lekhaka dvArA sAta Agama pramANa prastuta kiye gae haiN| 2. 'krama' zabda se Azaya kramAbhivyakti se hai aura 'niyamita' zabda se Azaya pratyeka paryAya apane svakAla meM apane-apane nizcita upAdAna ke anusAra pariNamita hone se hai| paryAya ke utpanna hone kI usakI tatsamaya kI yogyatA hI nizcaya upAdAna hai| saMkSepa meM kahA jAe to vastu ke sunizcita krama meM svAdhInarUpa se pariNamana karane kI vyavasthA ko kramabaddhaparyAya kahate haiN| 3. 'kArtikeyAnuprekSA' ke anusAra ukta paribhASA kA Azaya nimnAnusAra hai| "jisa dravya kI, jisa kSetra meM 'jisa kAla meM' jo paryAya, jisa vidhi se, jisa nimitta kI upasthiti meM honA sarvajJadeva ne jAnA hai, usa dravya kI, usI kSetra meM 'usI kAla meM' vahI paryAya, usI vidhi se, unhIM nimittoM kI upasthiti meM hogii|" vastu ke pariNamana kI isa vyavasthA ko 'kramabaddhaparyAya' kahate haiM / isa paribhASA meM dravya, kSetra, kAla, bhAva, puruSArtha, nimitta Adi sabhI kA ekatra honA sunizcita hai - yaha bhI batAyA gayA hai| 4. kramabaddhaparyAya kI siddhi meM sarvajJatA sabase prabala hetu hai| 5. kramaniyamita aura kramabaddha' ekArthavAcI haiN| 7. vizeSa nirdeza : 1. pratyeka Agama-pramANa para samayAnusAra yathA sambhava carcA kI jAe, tathA uparyukta vicAroM para vizeSa bala diyA jAe / 2. niyamita zikSaNa satra kI kakSAoM meM chAtroM se pAThya pustaka meM samAgata Agama pramANoM kI tAlikA (cArTa) banavAI jAe, jisameM nimna khaNDa ho
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA sakate haiM - i kramAMka ii. pAThyapustaka meM sambandhita prakaraNa kI pRSTha saMkhyA iii. grantha kA nAma/gAthA iv. grantha kA vAkyAMza v. prayojana arthAt vaha Agama pramANa kisa siddhAnta kI puSTi hetu diyA gayA hai| 8. vizeSa spaSTIkaraNa : sarvajJatA ko kramabaddhaparyAya kI siddhi meM sabase prabala hetu batAyA gayA hai| yahA~ nyAya-granthoM meM varNita anumAna prayoga meM hetu aura sAdhya ke anusAra spaSTIkaraNa kiyA jAnA caahie| dhue~ se agni kI sattA kA jJAna kiyA jAtA hai, kyoMki vaha agni se avinAbhAvI hai, arthAt agni ke hone para hI hotA hai, agni ke binA nahIM hotA, isalie agni kI siddhi arthAt agni ke jJAna meM dhuMA sarvAdhika prabala hetu hai| isIprakAra sarvajJatA kA svarUpa jAnane se hI kramabaddhaparyAya ko jAnA jA sakatA hai. kyoMki vastu kA pariNamana sarvajJa ke jJAnAnusAra hI hotA hai, usase viruddha nhiiN| jisaprakAra agni ke hone para hI dhuMA hotA hai, yadi agni na hotI to dhuMA kaise hotA? isIlie dhuMA agni kI siddhi karane meM hetu hai| usIprakAra pratyeka vastu ke kramabaddha pariNamana ko sampUrNa jAnane se hI bhagavAna sarvajJa haiM, yadi vastu kA pariNamana kramabaddha niyamita na hotA to bhagavAna use jAnate kaise? ataH kevalI bhagavAna dvArA vastu kA jAnanA hI usake sunizcita pariNamana ko siddha karatA hai| isaprakAra yaha spaSTa hai ki sarvajJa bhagavAna pratyeka vastu kA traikAlika svarUpa jAnate haiM, isase hI pariNamana kA sunizcita krama siddha ho jAtA hai; isIlie sarvajJatA ko kramabaddhaparyAya kI siddhi meM prabala hetu kahA gayA hai| ___ yahA~ yaha dhyAna dene kI bAta hai ki jisaprakAra dhuMA agni kA jJAna karAtA hai, agni ko utpanna nahIM karatA; ataH vaha agni kA jJApaka-hetu hai, kAraka-hetu kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana nhiiN| usIprakAra sarvajJatA se kramabaddha-vyavasthA kA jJAna hotA hai, sarvajJa bhagavAna vastu ke pariNamana ke kartA nahIM haiM aura usakA krama bhI nizcita nahIM karate, apitu use jAnane mAtra haiN| sarvajJatA darpaNa hai to vastu vyavasthA vaha padArtha hai, jisakA pratibimba sarvajJatArUpI darpaNa meM par3atA hai| ataH sarvajJatA kramabaddhaparyAya kA jJApaka hetu hai, kAraka hetu nhiiN| sarvajJa kA jJAna aura vastu kA pariNamana donoM svataMtra haiM, koI kisI ke AdhIna nahIM hai| yahA~ prazna hai ki sarvajJa bhagavAna saba kucha jAnate haiM, to paryAyeM kramabaddha siddha hotI haiM, parantu hama to nahIM jAnate; ataH hamAre kSayopazama jJAna kI apekSA paryAyoM kA krama aniyamita mAnA jAe? parantu bhAI! hamAre na jAnane se pariNamana aniyamita kaise ho jAegA? hamAre jJAna meM padArthoM ke pariNamana kA krama jJAta na honA hamAre ajJAna kA sUcaka hai, padArthoM ke aniyamita pariNamana kA nhiiN| prazna :5. kramabaddhaparyAya kise kahate haiM? 6. sarvajJatA ko kramabaddhaparyAya kI siddhi meM hetu kyoM kahA gayA hai? 7. sarvajJatA dvArA kramabaddhaparyAya kI siddhi kaise hotI hai? 8. hama vastu ke pariNamana kA krama nahIM jAnate, isa apekSA paryAyoM kA krama aniyamita hai- kyA yaha mAnyatA sahI hai? 22. ajJAnI dvArA sarvajJatA kA virodha gadyAMza 4 niSpanna paryAyoM kI............. ..............rAste nikAlatA hai| (pRSTha 5 pairA 6 se pRSTha 6 pairA 2 taka) vicAra bindu : 1. jaba bhaviSya ko nizcita kahA jAtA hai, to ajJAnI cauMka uThatA hai, kyoMki isameM karttApane ke abhimAna ko coTa pahu~catI hai| vaha sarvajJa kI sattA se 15
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA inkAra bhI nahIM kara pAtA, ataH sarvajJatA kI vyAkhyAyeM badalane lagatA hai, tAki sarvajJatA kA niSedha bhI nahIM ho, aura kartRtva kA abhimAna bhI surakSita raha jaae| 2. vizeSa spaSTIkaraNa : ajJAnI sarvajJatA ko hRdaya se svIkAra karatA hai, buddhi se nahIM isakA Azaya yaha hai ki yaha jIva kula-mAnyatA se yA paramparAgata zraddhA se tathA Agama ke AdhAra para yaha to mAnatA hai ki jagata meM sarvajJa haiM, parantu tarka aura yukti se sarvajJa svabhAva kI zraddhApUrvaka aura akartA svabhAva kI dRSTi pUrvaka sarvajJa kI sattA ko svIkAra nahIM krtaa| ataH jaba sarvajJa kI zraddhA se yaha phalitArtha nikalatA hai ki pratyeka paryAya kI utpatti nizcita samaya meM hotI hai, to usakI paramparAgata zraddhA ko Thesa pahu~catI hai| prazna :9. bhaviSya kI paryAyoM ke utpatti kA samaya bhI nizcita hai - aisA kahane para ajJAnI kI kyA pratikriyA hotI hai? kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana bhagavAna pratyeka dravya kI bhUta aura bhaviSya kI paryAyoM ko bhI vartamAnavat spaSTa jAnate haiN| sarvajJasiddhi jaina-nyAya-zAstra kA pramukha viSaya hai, phira bhI jaba nyAya ke vizeSajJa vidvAna bhI sarvajJatA ke sambandha meM AzaMkAe~ vyakta karate haiM yA usakI naI-naI vyAkhyAyeM prastuta karane lagate haiM, to Azcarya hotA hai| sarvajJa kA jJAna anizcayAtmaka yA sazarta nahIM, apitu nizcayAtmaka aura binA zarta hotA hai| 2. ajJAnI socatA hai ki yadi bhaviSya ko nizcita mAnA jAegA, to vastu kI svataMtratA khaNDita ho jaaegii| parantu yaha pahale hI spaSTa kiyA jA cukA hai ki hamArI icchAnusAra vastu kA pariNamana honA svataMtratA nahIM, apitu vastu kA tatsamaya kI yogyatAnusAra pariNamana karanA hI svataMtratA hai| 3. yadi bhaviSya ko nizcita na mAnA jAe, to jyotiSa-jJAna, nimittajJAna Adi bhI kAlpanika siddha hoNge| ataH sarvajJa ko bhaviSyajJa na mAnane para sampUrNa jinAgama ke virodha kA prasaMga aaegaa| isalie jo loga unakI bhaviSyajJatA se inkAra karate haiM, unase anurodha hai ki ve isa viSaya para punarvicAra avazya kreN| yaha bAta jisa vyakti ke mAdhyama se prasiddha hai, usakA virodha karane ke lie ve jinAgama kA virodha na kreN| 4. vizeSa nirdeza :- pUrva nirdezAnusAra Agama pramANoM kI tAlikA meM ye Agama pramANa bhI likhavA die jaayeN| pratyeka Agama pramANa ko yathAsambhava vistAra se samajhAyA jaae| **. sarvajJatA-poSaka Agama pramANa gadyAMza 5 para usakA yaha athaka......... ................sAnurodha Agraha hai| (pRSTha 6 pairA 3 se pRSTha 10 pairA 2 taka) vicAra bindu : 1. ajJAnI yaha siddha karanA cAhatA hai ki 'sarvajJa bhagavAna bhaviSya ko nizcita rUpa se nahIM jAnate', parantu usakA yaha prayAsa saphala nahIM ho pAtA, kyoMki sampUrNa jinAgama sarvajJatA kI siddhi se bharA par3A hai| isa gadyAMza meM lekhaka ne 8 Agama pramANa prastuta kiye haiM, jo yaha siddha karate haiM ki kevalI hamArI icchAnusAra vastu kA pariNamana svataMtratA nahIM, apitu parataMtratA hai / vastu kI yogyatAnusAra pariNamana hI vastu kI svataMtratA hai| 16
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 prazna : 10. bhaviSya ko nizcita mAnane meM ajJAnI ko kyA Apatti hai? 11. yadi bhaviSya ko nizcita na mAnA jAe to kyA hAni hai ? atyanta spaSTa ukta Agama.. sarvajJatA ke virodha meM vyavahAranaya kA durupayoga gadyAMza 6 kramabaddhaparyAya: nirdezikA **** .bAta hI kahA~ raha jAtI hai? (pRSTha 10 pairA 3 se pRSTha 11 pairA 3 taka) vicAra bindu : 1. isa gadyAMza meM niyamasAra gAthA 159 aura paramAtmaprakAza adhyAya 1 ke pA~cave dohe ke AdhAra para sarvajJatA kA virodha karane vAloM kA ullekha kiyA gayA hai| unakA kahanA hai ki kevalI bhagavAna lokAloka ko vyavahAranaya se jAnate haiM aura samayasAra gAthA 11 meM vyavahAranaya ko abhUtArtha batAyA gayA hai, ataH kevalI ke dvArA lokAloka ko jAnanA abhUtArtha huA to sarvajJatA bhI abhUtArtha huI / isaprakAra sarvajJatA abhUtArtha arthAt asatya siddha hotI hai / para unakA yaha kathana bhI... vicAra bindu : prazna : 12. pUrvapakSa dvArA niyamasAra gAthA 159 kyoM prastuta kI gaI hai ? **** ajJAnI dvArA prastuta zaMkA kA samAdhAna gadyAMza 7 -dUSaNa prApta hogaa| (pRSTha 11 pairA 4 se pRSTha 13 pairA 4 taka) 17 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana 1. isa gadyAMza meM pUrvapakSa dvArA prastuta tarka kA uttara diyA gayA hai| niyamasAra gAthA ke 159 tathA paramAtmaprakAza adhyAya 1 dohA 5 ke AdhAra yaha siddha nahIM hotA ki kevalI bhaviSya ko nahIM jaante| paramAtmaprakAza adhyAya 1, gAthA 52 kI TIkA meM bhI spaSTa kiyA gayA hai ki kevalI bhagavAna para ko tanmaya hokara nahIM jAnate, isalie vyavahAra kahA gayA hai, na ki una parijJAna kA hI abhAva hone ke kaarnn| yadi ve para-padArthoM ko tanmaya hokara jAnane lageM to ve svayaM-dukhI evaM rAgI-dveSI ho jAyeMge - yaha mahAna doSa aaegaa| 31 2. svAzrito nizcayaH parAzrito vyavahAraH arthAt AtmAzritakathana nizcaya hai aura parAzrita kathana vyavahAra hai| kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM, parantu usase tanmaya nahIM hote isalie ise vyavahAra kahA hai| ve para ko jAnate hI nahIM haiM aisA Azaya kadApi nahIM hai| 3. pravacanasAra gAthA 19 kI jayasenAcArya kRta TIkA meM kevalI ke samAna jJAnI chadmasthoM kA bhI para ko jAnanA vyavahAra se kahA gayA hai; ataH vyavahAra se jAnane kA artha nahIM jAnanA liyA jAe to jJAniyoM dvArA bhI para ko jAnanA asatya siddha hogA jo ki pratyakSa viruddha hogaa| 4. vizeSa spaSTIkaraNa :- kevalI bhagavAna vyavahAranaya se lokAloka ko jAnate haiM - isa kathana kA vAstavika Azaya samajhane ke lie nayoM ke svarUpa para vicAra karanA caahie| ShajJAna to sakala pratyakSa jJAna hai, ataH usameM naya nahIM hote aura lokAloka to jJeya padArtha haiM, ataH unameM bhI naya nahIM hote? phira kevalI bhagavAna "vyavahAranaya se jAnate haiM" yaha kahanA kaise sambhava hai| vAstava meM vyavahAranaya kevalajJAna yA lokAloka meM nahIM hai, apitu hamAre zrutajJAna meM hotA hai / isIprakAra nizcayanaya bhI kevalajJAna yA AtmA meM nahIM apitu hamAre zrutajJAna meM hotA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA jaba hama apane zrutajJAna meM kevalajJAna ke svarUpa kA nirNaya isaprakAra karate haiM ki vaha lokAloka ko jAnatA hai, taba lokAloka ke mAdhyama se kevalajJAna kA nirNaya hone ke kAraNa yaha nirNaya parAzrita hone se vyavahAranaya huA; tathA jaba hama kevalajJAna kA nirNaya isaprakAra kareM ki vaha apane AtmA ko jAnatA hai, taba yaha nirNaya svAzrita hone ke kAraNa nizcayanaya huaa| isaprakAra zrutajJAna meM nizcayanayavyavahAranaya hote haiM, kevalajJAna yA lokAloka meM naya nahIM hote| 'svAzrita' aura 'parAzrita' kA Azaya :- nizcayanaya svAzrita aura vyavahAranaya parAzrita kahA gayA hai| kisI bhI vyakti/padArtha kA usake svarUpa se kathana/jJAna karanA svAzrita hai tathA anya vyakti/padArtha se usa vyakti/padArtha kA paricaya denA parAzrita hai| ataH svAzraya yA parAzraya, padArtha kA svarUpa nahIM hai, mAtra usake nirUpaNa/jJAna kA bheda hai, isalie nizcaya/vyavahAranaya bhI vANI/ jJAna meM hote haiM, padArtha meM nhiiN| 5. yahA~ svAzrita aura parAzrita kathanoM ke kucha prayoga die jA rahe haiM - (a) bhagavAna mahAvIra ko vItarAgI aura sarvajJa kahanA svAzrita kathana hai tathA trizalAnaMdana Adi kahanA parAzrita kathana hai| (ba) pUjya gurudeva kA unake dRr3ha zraddhAna, mahAna vyaktitva Adi se paricaya denA, svAzrita kathana hai tathA unheM sonagar3ha ke santa, samayasAra ke pravaktA Adi kahanA parAzrita kathana hai| (sa) AtmA ko jJAnasvabhAvI kahanA svAzrita kathana hai, tathA manuSya, deva Adi kahanA parAzrita kathana hai| (da) zarIra ko pudgala/jar3a kahanA svAzrita kathana hai, tathA paJcendriya jIva Adi kahanA parAzrita kathana hai| (i) mokSamArga ko vItarAgabhAvarUpa kahanA svAzrita kathana hai aura zubhabhAvarUpa kahanA parAzrita kathana hai| kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana 6. vastu ke abhedarUpa kathana ko svAzrita aura guNa-paryAyoM ke bhedarUpa kathana ko parAzrita (sadbhUta-vyavahAra) bhI kahA gayA hai| __isIprakAra kevalI bhagavAna paradravyoM meM tanmaya nahIM hote, phira bhI unako jJAna aura lokAloka meM sAtha jJeya-jJAyaka sambandha hai - aisA kahanA hI vyavahAranaya hai, kyoMki do dravyoM meM kisI bhI prakAra se sambandha sthApita karanA vyavahAra hai| vastutaH jJAna ko paradravyoM se atanmaya arthAt bhinna jAnanA nizcayanaya hai, aura usakA paradravyoM se jJeya-jJAyaka sambandha sthApita karanA arthAt kevalajJAna lokAloka ko jAnatA hai - aisA jAnanA/kahanA-asadbhUta vyavahAranaya hai| zraddhA kI apekSA tanmayatA :- yahA~ zraddhAna kI apekSA tanmayatA vAlA artha ghATita hotA hai| jJAna paradravyoM meM yaha maiM hU~' - aisI zraddhA pUrvaka jAne, to vaha unase tanmaya hai, aura apane ko unase bhinna jAne to atanmaya hai| yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jJAna ke jJeyoM ke sAtha jAnanerUpa sambandha ko vyavahAra kahA jA rahA hai, kevalajJAna paryAya meM prati samaya ananta jJeyoM ko darpaNavat prakAzita karane kI sAmarthya ko arthAt sarvajJasvabhAva ko vyavahAra nahIM kahA hai| isalie kevalI dvArA lokAloka ko jAnanA vyavahAranaya se kahA jAne para bhI unakI sarvajJatA para arthAt kramabaddhaparyAya vyavasthA para koI A~ca nahIM aatii| prazna :13. kevalI bhagavAna vyavahAranaya se lokAloka ko jAnate haiM - isa kathana kA kyA Azaya hai? 14. kevalI bhagavAna vyavahAranaya se lokAloka ko jAnate haiM - isa kathana meM vyavahAranaya kahA~ aura kaise ghaTita hotA hai? **** jinAgama ke anya pramANoM se kramabaddhaparyAya kA poSaNa 18
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA ml gadyAMza8 tArkika cUr3AmaNi......... ............se nizcita nahIM hote| (pRSTha 13 pairA 5 se pRSTha 14 pairA 4 taka) vicAra bindu :- AcArya samantabhadra ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kevalajJAna darpaNa meM lokAloka pratibimbita hone kA ullekha karate hue vardhamAna bhagavAna ko namaskAra kiyA hai| isaprakAra aneka Agama pramANoM se sarvajJatA aura trikAlajJatA sahajasiddha hone para bhI loga pUchate haiM ki kramabaddhaparyAya kI bAta kauna se zAstra meM likhI hai? vAstava meM dekhA jAe to sampUrNa jinAgama meM sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya ke svara gUMjate haiN| samAja meM pracalita pUjana-pAThoM meM kramabaddhaparyAya kI bAta sarvatra sunAI detI hai| isa saMdarbha meM lekhaka ne candraprabha pUjana kI jayamAlA kA ullekha kiyA hai| isIprakAra AcArya samantabhadra kRta "svayaMbhU stotra' tathA anya aneka pUjanoM meM bhI sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya kI bAta AtI hai| prazna:15. ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura candraprabha pUjana ke AdhAra se kramabaddhaparyAya kA samarthana kIjie? Shi Ben Ben Ben prathamAnuyoga se kramabaddhaparyAya kA samarthana gadyAMza prathamAnuyoga ke sabhI zAstra......... ...........kI ghoSaNAyeM kI gaI thiiN| (pRSTha 14 pairA 5 se pRSTha 16 paMkti 1 taka) vicAra bindu :- isa gadyAMza meM lekhaka ne prathamAnuyoga meM prasiddha cAra ghaTanAoM kA ullekha karake bhaviSya kI ghaTanAoM kA nizcita honA siddha kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana kiyA hai| ve ghaTanAe~ nimnAnusAra haiN| (a) bhagavAna neminAtha ne 12 varSa pUrva dvArakA jalane kI ghoSaNA kara dI thii| (ba) bhagavAna AdinAtha ne mArIci ke 24veM tIrthaMkara hone kI ghoSaNA eka kor3A-kor3I sAgara pahale kara dI thii| (sa) AcArya bhadrabAhu dvArA nimitta-jJAna ke AdhAra para uttara bhArata meM bAraha varSa ke akAla kI ghoSaNA kara dI gaI thI, jo pUrNataH satya siddha huii| (da) samrATa candragupta ke svapnoM ke AdhAra para kI gaI bhaviSya kI ghoSaNAe~ Aja bhI siddha ho rahI haiN| ajJAniyoM ko aisA lagA ki bhagavAna dvArakA jalA deMge, parantu ve to vItarAgI aura sarvajJa the| unhoMne to jaisA jAnA thA vaisA kaha diyA thaa| bhagavAna dvArA dvArakA jalAe jAne kI bAta to dUra rahI, dvIpAyana muni va anya logoM ne bhI use bacAne ke bahuta prayatna kiye, parantu usasamaya ve hI usake jalane meM nimitta bane / dvArakA to svayaM apanI upAdAnagata yogyatA se apane svakAla meM jlii| mArIci ko bhI 24vA~ tIrthaMkara honA batAyA gayA thaa| ataH sahaja hI usake pariNAma aise hue kI eka-kor3I sAgara taka anekoM bhava dhAraNa kie| mArIci kA svataMtra pariNamana bhI AdinAtha dvArA kI gaI ghoSaNA ke anurUpa hI thaa| prazna :16. bhagavAna neminAtha dvArA dvArikA jalane kI ghoSaNA sunakara kina logoM para kyA pratikriyA huI? 17. prathamAnuyoga kI kina ghaTanAoM se 'kramabaddhaparyAya' kA poSaNa hotA hai? *** 19 karaNAnuyoga se kramabaddhaparyAya kA samarthana
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 tathA kyA karaNAnuyoga meM.. gadyAMza 10 kramabaddhaparyAya: nirdezikA . para aisA nahIM hotA hai| (pRSTha 16 pairA 2 se pRSTha 17 pairA 4 taka ) vicAra bindu :- isa gadyAMza meM karaNAnuyoga meM varNita vastu vyavasthA ke kucha niyamoM ke AdhAra para siddha kiyA gayA hai ki pratyeka jIva ke samasta bhava aura unakA krama nizcita hai / ve niyama nimnAnusAra hai : 1. chaH mahIne ATha samaya meM chaH sau ATha jIvoM kA nigoda se nikalanA aura itane hI jIvoM kA mokSa jAnA nizcita hai| isa saMkhyA meM kabhI parivartana nahIM hotA hai 1 2. cAroM gatiyoM ke jIvoM kI saMkhyA nizcita hai, isameM bhI koI parivartana nahIM hotaa| 3. pratyeka jIva nityanigoda se adhikatama do hajAra sAgara ke lie nikalatA hai tathA do indriya, tIna indriya, cAra indriya Adi ke nizcita bhava dhAraNa karatA hai| jaise manuSya ke 48 bhava milate haiN| ukta niyamoM se yaha niSkarSa nikalatA hai ki cAroM gatiyoM ke jIvoM kI saMkhyA, pratyeka jIva ke bhAva tathA puNya-pApa Adi bhAva aura tadanusAra karmoM kA bandha-udaya Adi sampUrNa vyavasthA sunizcita hai| isa para logoM ko lagatA hai ki.... prazna : 18. karaNAnuyoga meM pratipAdita kina niyamoM ke AdhAra para sunizcita kramabaddha pariNamana kI vyavasthA siddha hotI hai| ********* puNya-pApa bhAva bhI hamArI icchAnusAra nahIM hote gadyAMza 99 (pRSTha 17 pairA 5 se pRSTha 20 pairA 3 taka) ...kiyA gayA hai| 20 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana vicAra bindu : 1. jaba yaha kahA jAtA hai ki pratyeka jIva ke pariNAma, karmabandha, udaya tathA bhava Adi saba nizcita haiM, hama usameM parivartana nahIM kara sakate to aneka logoM ko yaha Apatti honA svAbhAvika hai ki hamAre hAtha meM to kucha nahIM rahA, hama to ekadama baMdha ge| puruSArtha kI vyarthatA yA niSphalatA sambandhI aneka prazna bhI utpanna hote haiM, jinakI carcA Age yathAsthAna kI aaegii| 37 vAstava meM zubhAzubha bhAva kramazaH apane Apa badalate rahate haiN| koI bhI pariNAma dhArAvAhI rUpa se antamuhUrta taka hI rahatA hai, isase adhika nhiiN| jIva kI icchA yA prayatna se kucha bhI parivartana nahIM hotA / nigoda se nikalakara jIva apanI yogyatAnusAra puNya bhAva karake manuSya gati prApta karatA hai| isa sandarbha meM bharata cakravartI ke putroM kI carcA prasiddha hai, jo nigoda se nikalakara cakravartI ke putra hokara mokSa ge| DhAI - dvIpa ke sabhI tIrthaMkara, cakravartI, balabhadra, indra Adi ke bhava bhI kevalI bhagavAna ke jJAna meM nizcita haiM, tathA yathAsamaya usa kSetra ke kevalI Adi kI vANI meM bhI yaha saba jAnakArI AtI hai| isase yaha siddha hotA hai ki hama apanI icchAnusAra puNya karake tIrthaMkara indra, cakravartI yA deva Adi ho jAyeM yaha sambhava nahIM hai| naraka jAne yogya bhAva bhI hama apanI icchAnusAra na to kara sakate haiM aura na honevAle bhAvoM ko roka sakate haiN| hamArI tatsamaya kI yogyatAnusAra jo bhAva hone haiM, ve bhAva hI hama usa samaya kareMge aura tadanusAra vaisI gati meM jAyeMge / yadi hamAre bhaviSya meM tIrthaMkara Adi paryAyoM kA krama hogA to hama sahaja hI vaise bhAva kareMge, anyathA vaise bhAva karanA cAheM to bhI na kara skeNge| prazna :- hamAre puNya-pApa bhAva hamArI icchA ke AdhIna nahIM haiM, to yadi hameM sapta-vyasana Adi ke bhAva Ate haiM to Ane deM! unheM rokane kA prayatna kyoM
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA kareM? tatva-nirNaya aura samyagdarzana Adi kI paryAyeM bhI hamAre AdhIna nahIM haiM, to hama inake lie prayatna kyoM kareM? isa sthiti meM to hama svacchanda ho jAyeMge? uttara :- bhAI! jarA gaharAI se soco! yadi tuma apane pApa-bhAvoM ko roka sakate ho to kyoM nahIM roka lete? aura samyagdarzanAdi pragaTa kyoM nahIM kara lete? isase siddha hotA hai ki pariNAma hamArI icchA ke AdhIna nahIM hai| jise pariNAmoM kI svataMtratA kI zraddhA hotI hai usakI dRSTi jJAyaka svabhAva para hone se use amaryAdita pApabhAva Ate hI nahIM haiM aura samyagdarzanAdi nirmala pariNAma hone lagate haiN| ataH pariNAmoM kI svataMtratA svIkAra karanA hI nirmala paryAya pragaTa karane kA upAya hai| prazna :- pariNAmoM kI svataMtratA kA nirNaya karanA hamArI icchA ke AdhIna hai yA nahIM? uttara :- yaha aisA vicitra prazna hai ki yadi isakA uttara hA~ meM diyA jAe, to usakA artha nA hogA, aura yadi nA meM diyA jAe, to usakA artha hA~ hogaa| yadi koI mA~ apane choTe bAlaka ko thapakI dekara sulAe aura phira usase pUche pappU! so gae kyA? to yadi bAlaka so gayA ho, to kucha nahIM bolegA, aura yadi vaha hA~ kahe to isakA artha yaha huA ki vaha abhI soyA nhiiN| isIprakAra yadi hama yaha kaheM ki hA~! kramabaddhaparyAya kA nirNaya karanA to hamAre AdhIna hai, to isakA artha yaha huA abhI hameM pariNAmoM kI svataMtratA aura akartAsvabhAva kA yathArtha nirNaya nahIM huA hai| yadi nirNaya ho gayA ho to isa prazna kA uttara anubhUtisvarUpa mauna hI hogA, vANI nhiiN| yadi koI vaktA sabhA meM pIche baiThe zrotAoM se pUche ki AvAja A rahI hai yA nahIM? aura ve kaheM ki nahIM A rahI haiM, to isakA artha huA ki AvAja A rahI hai, anyathA ve uttara kaise dete? kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana isIprakAra yadi hama kaheM ki kramabaddhaparyAya kA nirNaya karanA bhI hamArI icchA ke AdhIna nahIM hai, to isakA artha yaha huA ki hameM usakA nirNaya ho gayA hai, anyathA hama nahIM kahakara paryAyoM kI svataMtratA kA svIkAra kaise karate? 2. isa vyavasthA meM parAdhInatA nahIM, apitu eka-eka samaya kI paryAya kI svataMtratA siddha hotI hai| 3. vizeSa spaSTIkaraNa :- jagata yaha samajhatA hai ki "jaisA hama cAheM vaisA kareM" arthAt usakI icchAnusAra vastu kA pariNamana ho to use svAdhInatA najara AtI hai; parantu vaha nahIM socatA ki isa vyavasthA meM vastu kA pariNamana icchA ke AdhIna ho gayA, ataH vastu kI svAdhInatA khaNDita ho gii| yaha pahale bhI kahA jA cukA hai ki icchAnusAra kArya honA vastu kI svatantratA nahIM hai, apitu vastu kI tatsamaya kI yogyatAnusAra kArya honA hI vastu kI svatantratA hai| vastu kA pariNamana vyavasthita krama meM pUrNa nizcita hone para bhI svataMtra hai| ajJAnI kI icchA yA sarvajJa ke jJAna ke AdhIna nahIM haiN| kyoMki pratyeka vastu kA pariNamana usakI tatsamaya kI yogyatAnusAra hotA hai| ataH hamAre puNyapApa bhAva, svayaM-naraka Adi gatiyA~ saba apanI yogyatAnusAra svakAla meM svayaM hote haiN| isaprakAra kramabaddha pariNamana kI vyavasthA meM vastu kI svatantratA khaNDita nahIM hotI apitu surakSita rahatI hai| yadi jinavANI ko hI na mAnA jAe to 24 tIrthaMkara, 5 parameSThI, svarganaraka, mokSa Adi bhI kucha bhI mAnanA sambhava na hogaa| prazna :19. yaha jIva apanI icchAnusAra zubhabhAva karake tIrthaMkara, cakravartI indra Adi ho sakatA hai yA nahIM? kAraNa sahita spaSTa kIjie? 20. vastu kA pariNamana svatantra hai - isa kathana kA kyA Azaya hai?
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 isIprakAra caraNAnuyoga.. **** trilakSaNa pariNAma paddhati gadyAMza 12 kramabaddhaparyAya: nirdezikA (pRSTha 20 pairA 4 se pRSTha 22 pairA 1 taka) . dhrauvyAtmaka hai| vicAra bindu : 1. samayasAra gAthA 308-311 kI TIkA evaM kArtikeyAnuprekSA kI gAthA 321-323 ke AdhAra para kramabaddha pariNamana vyavasthA pahale hI siddha kI jA cukI hai| pravacanasAra gAthA 102 meM pratyeka paryAya ke janmakSaNa aura nAzakSaNa bAta bhI kahI gaI hai| pravacanasAra gAthA 99 kI TIkA ke mAdhyama se dravya ke vistArakrama kA udAharaNa dekara pravAhakrama ko samajhAyA gayA hai| vistArakrama meM pravartamAna dravya ke sUkSma aMza ko pradeza kahate haiM tathA pravAha krama meM pravartamAna dravya ko pariNAma kahate haiN| dravya ke pradeza athavA pariNAma paraspara bhinna hote haiM, isalie unameM krama hotA hai / dravya ke sabhI pradeza eka sAtha phaile hote haiM, kintu jahA~ eka pradeza hai vahIM dUsarA pradeza nahIM hai, tathA jahA~ dUsarA pradeza hai vahIM pUrva kA yA agalA pradeza nahIM hai| isalie pradezoM meM vistArakrama hotA hai| isIprakAra dravya ke pariNAma pravAhakrama arthAt eka ke bAda eka apane krama meM pragaTa hote haiN| jisa kAla meM jo pariNAma hai, usa kAla meM dUsarA nahIM hai, tathA jisa kAla meM dUsarA pariNAma hai usameM pUrva kA yA agalA pariNAma nahIM hai| isalie pariNAmoM meM pravAhakrama hotA hai| 2. pratyeka pradeza aura pariNAma utpAda-vyaya- dhrauvyasvarUpa hai, ise trilakSaNa pariNAma paddhati kahate haiN| pratyeka pradeza yA pariNAma apane svarUpa kI apekSA utpAdarUpa hai pUrvarUpa kI apekSA vyayarUpa hai tathA paraspara anusyUti se racita eka vAstupane se pravAhakrama meM 22 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana anutpanna aura avinaSTa hone se dhrauvyarUpa hai| uparyukta trilakSaNa pariNAma paddhati meM pravartamAna dravya, svabhAva kA atikrama nahIM karatA, ataH dravya bhI trilakSaNa arthAt utpAda-vyaya- dhrauvyarUpa hai| 41 AcArya ne jhUlate hue motiyoM ke hAra ke udAharaNa se trilakSaNa pariNAma paddhati ko samajhAyA hai| nirdeza :- ukta TIkA aura bhAvArtha ke AdhAra para nimna bAtoM kA vizeSarUpa se spaSTa karanA cAhie - (ba) pariNAma (sa) vistArakrama (a) pradeza (da) paraspara anusyUti (i) trilakSaNa pariNAma paddhati vizeSa spaSTIkaraNa :- kapar3e ke thAna meM usakI caur3AI (arja) vistAra jaisA hai, tathA usakI lambAI pravAha jaisI hai, ise tAnA bAnA bhI kahate haiN| yahA~ tAnAbAnA kramazaH pariNAma aura pradeza haiN| isa udAharaNa se ukta sabhI bindu spaSTa kiye jA sakate haiN| kisI haoNla kI lambAI-caur3AI ko vistAra krama kA udAharaNa banAkara usake vistAra krama ko samajhAte hue usameM utpAda-vyaya - dhrauvya ghaTita karanA caahie| jaise 50 phuTa lambe haoNla meM usakI lambAI nApate samaya 10 vAM phuTa AyA arthAt 10veM rUpa se utpanna huA, ataH vaha utpAdarUpa hai 10veM kA utpAda hI 9veM kA vyaya hai, ataH vaha 9veM phuTa ke abhAva arthAt vyayarUpa hai aura sampUrNa akhaNDa haoNla kI apekSA vaha 10 vAM phuTa apane sthAna para sadaiva rahatA hai arthAt na to utpanna hotA hai aura na naSTa hotA hai, ataH vahI dhrauvyarUpa hai / relayAtrA karate samaya kisI paricita sTezana meM bhI ye tInoM ghaTita kie jA sakate haiN| jaise bar3audA kA AnA utpAdarUpa hai, vaha sUrata ke jAnerUpa hone se vyayarUpa hai| bar3audA kA AnA hI sUrata ke jAnerUpa hai, tathA bar3audA apane sthAna para sadA sthira hone se na AnerUpa hai na jAnerUpa hai ataH dhrauvyarUpa haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana kramabaddhaparyAya : nirdezikA isIprakAra samyaktva paryAya meM bhI vilakSaNa pariNAma paddhati ghaTita kreN| vaha paryAya apane svarUpa se utpanna huI, ataH utpAdarUpa hai| samyaktva kA utpAda hI mithyAtva kA vyaya hai, ataH mithyAtva kI apekSA samyaktva paryAya vyayarUpa haiM tathA trikAlavI pariNAmoM ke akhaNDa pravAhakrama meM pratyeka paryAya apane svakAla meM sadA vidyamAna hai, ataH vaha dhruvarUpa hai| isIprakAra anya aneka udAharaNoM se uparyukta binduoM ko samajhAyA jA sakatA hai| paraspara anusyUti :- do bhinna aMgoM meM ekatA kA AdhAra hI anusyUti hai| yadyapi pratyeka pradeza aura pratyeka pariNAma paraspara bhinna-bhinna haiM, tathApi unameM kathaJcit bhinnatA hai, sarvathA bhinnatA nhiiN| jisa dravya ke ve pradeza aura pariNAma haiM, vaha dravya unameM sadA vidyamAna haiM, ataH ve pradeza aura pariNAma mAnoM usa dravya ke kAraNa paraspara anusyUtirUpa haiM arthAt baMdhe haiN| hAra meM sabhI motI dhAge meM guMthe haiM, arthAt unameM paraspara anusyUti hai| bhArata ke sabhI prAnta, jile aura gA~va paraspara bhinna haiM; phira bhI pratyeka prAnta, jile aura gAMva meM eka akhaMDa bhArata vidyamAna hai, arthAt una prAnta jiloM aura gAMvoM meM paraspara anusyUti se racita eka vAstupanA hai, ataH bhArata eka akhaMDa rASTra hai| dravya, svabhAva se hI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka pariNAmoM kI paramparA meM rahatA hai, isalie, dravya svayaM bhI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| prazna :21. pradeza kise kahate haiM? | 22. pariNAma kise kahate haiM? akhaMDa hai| 23. pradezoM aura pariNAmoM meM krama kyoM| 2. dravya ke vistArakrama kA aMza pradeza hai| 3. kSetra meM pradezoM kA eka niyamita vistAra 24. trilakSaNa pariNAma paddhati kyA hai? | krama hai| **** 4. motiyoM ke hAra meM jo motI jisa sthAna krama meM haiM, usI nambara para sadA rahegA, kSetra aura kAla kA niyamita usameM parivartana sambhava nahIM hai (anyathA krama hAra TUTa jaaegaa|) gadyAMza 13 ukta prakaraNa meM ..................vaha 5. mumbaI, dillI, kalakattA Adi kSetrAzoM tadanusAra hI hotI hai| ke hI nAma haiN| jisaprakAra mumbaI ke (pRSTha 22 pairA 2 se pRSTha 24 pairA 2 kSetra ko vahA~ se uThAkara dillI vAle taka) kSetra meM nahIM rakhA jA sakatA, usIprakAra jisaprakAra kSetra meM pratyeka pradeza eka hI pradeza ko apane sthAna se kA krama niyamita arthAt sunizcita khisakAkara Age pIche nahIM kiyA jA hai, usIprakAra kAla arthAt paryAya sktaa| ke pragaTa hone kA kAla bhI niyamita arthAt sunizcita hai| sI......... dravya-kSetra-kAla-bhAva kA santulana hI vyavasthitapanA hai, tathA inakA asantulana avyavasthitapanA hai| kSetra aura kAla ke niyamita krama 6. lokAkAza ke jitane pradeza haiM, utane | ko AgAmI pRSTha para dI gaI tAlikA hI pratyeka jIva ke pradeza haiN| ke mAdhyama se samajhA jA sakatA hai| 7. lokAkAza ke eka-eka pradeza para kSetra kA niyamita vistAra krama | eka-eka kAlANu khacita hai| / 1. dravya ke sampUrNa pradezoM ko eka sAtha | kAla kA niyamita pravAha krama / vistAra kI apekSA se dekhA jAe to | 1. dravya ke trikAlavartI pariNAmoM ko eka usakA sampUrNa kSetra eka arthAt | pravAha kI apekSA eka sAtha dekhA jAe | 23
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA to usakA pravAha traikAlika, eka arthAt akhaMDa hai| 2. dravya ke pravAhakrama kA aMza pariNAma haiN| 3. kAla meM paryAyoM kA eka niyamita pravAhakrama hai| 4. jhUlate hae hAra meM motiyoM ke pragaTa hone kA kAla niyamita hai| (jhUlate hue hAra se Azaya donoM uMgaliyoM ke bIca pakar3akara eka-eka motI krama se khisakAne se hai| jApa karane meM yahI prakriyA apanAI jAtI hai|) 5. janavarI, pharavarI Adi mAha tathA ravivAra, somavAra Adi dina, kAlAMzoM ke hI nAma haiN| jisaprakAra janavarI vAle kAlAMza ko pharavarI meM tathA ravivAra ke kAlAMza ko somavAra meM nahIM rakhA jA sakatA, usIprakAra kisI bhI dravya ke eka samayavartI kAlAMza (paryAya) ko usase pahale yA bAda meM nahIM kiyA jA sktaa| 6. tIna kAla ke jitame samaya haiM, utanI hI pratyeka dravya kI paryAyeM haiN| 7. tInoM kAla ke eka-eka samaya meM pratyeka dravya kI eka-eka paryAya khacita hai| sIr3hiyoM ke krama tathA sinemA kI rIla kI lambAI ke udAharaNa se bhI kSetra aura kAla kA niyamita pravAhakrama samajhAyA gayA hai| Ajakala aneka sthAnoM para svacalita sIr3hiyA~ lagI rahatI haiN| ve sIr3hiyA~ bhI apane-apane niyamita krama meM pragaTa hotI haiN| isIprakAra paryAyeM bhI apaneapane niyamita krama meM pragaTa hotI haiN| pratyeka paryAya svasamaya se racita hai to use Age-pIche kaise kiyA jA sakatA hai? ataH pratyeka pariNAma apane-apane avasara meM hI pragaTa hotA hai| ukta sampUrNa vizleSaNa se yahI niSkarSa nikalatA hai ki jisa dravya kI, jo paryAya, jisa samaya, jisa kAraNa se honI hai, usa dravya kI, vahI paryAya, usI samaya, usI kAraNa (nimitta) se hogii| vizeSa spaSTIkaraNa :- jisaprakAra mumbaI, dillI, kalakattA Adi nAmavAle kSetroM ko unake sunizcita sthAna se idhara-udhara nahIM kiyA jA sakatA, usIprakAra AkAza ke yA kisI bhI, bahupradezI dravya ke pradezoM ko unake sthAna se idhara-udhara nahIM kiyA jA sakatA, yaha vyavasthA hI dravya kA niyamita vistArakrama kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana hai| paramANu aura kAlANu eka pradezI haiM, ataH unameM vistArakrama hone kA prazna hI utpanna nahIM hotaa| isItaraha jisaprakAra janavarI, pharavarI yA ravivAra, somavAra Adi nAma vAle kAlAMzoM ko Age-pIche nahIM kiyA jA sakatA; usIprakAra pratyeka dravya ke kisI bhI kAlAMza arthAt paryAya ko usake svakAla se Age-pIche nahIM kiyA jA sktaa| yaha vyavasthA hI dravya kA niyamita pravAhakrama arthAt kramabaddhaparyAya hai| kSetra ke sunizcita krama meM parivartana nahIM kiyA jA sakatA, yaha bAta hama pratyakSa dekhate hI haiM / yadyapi kSetra amUrtika haiM, tathApi 100 phuTa lambA 50 phuTa caur3A haoNla, bar3A makAna, choTA makAna, gA~va, jilA, mahAnagara Adi ke vyavahAra kA prayoga bhI hama karate haiM, aura hameM unameM parivartana kA vikalpa bhI nahIM hotaa| kSetra hameM dikhAI par3atA hai| thor3I bahuta bhUtakAlIna paryAyeM hamAre smRtijJAna kA viSaya banatI haiM, parantu bhaviSya kI paryAyoM ke bAre meM hama kucha nahIM jaante| yadyapi ravivAra ke bAda somavAra Adi prAkRtika niyamoM ko tathA svapnajJAna yA jyotiSajJAna ke AdhAra para kucha loga bhaviSya ke bAre meM anumAna avazya karate haiM, parantu sukha-dukha, saMyoga-viyoga Adi ke bAre meM jaisA kevalI jAnate haiM, vaisA hama nahIM jAnate haiM, vaisA hama nahIM jAnate, isalie apanI icchAnusAra pariNamana karane kI mithyA mAnyatA se grasta rahakara dukhI ho rahe haiN| paryAyoM ke nizcita krama ko apane ajJAna ke kAraNa bhale hama na jAnate hoM, parantu isase vastu kI vyavasthA para koI antara nahIM pdd'taa| paryAyoM kA krama to nizcita hai hI, jise sarvajJa dvArA pratyakSa jAnA jAtA hai| ___ yahI kAraNa hai ki yahA~ sarvajJa ke jJAna ke AdhAra se tathA kSetra ke niyamita vistAra krama se kAla kI niyamitatA samajhAI jA rahI hai| prazna :25. vistArakrama aura pravAhakrama ko udAharaNa sahita samajhAiye? 26. kAla kI niyamitatA samajhane ke lie kSetra kI niyamitatA ko AdhAra kyoM 24
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA batAyA gayA hai? bhavitavyatA ke AdhAra se kartRtva kA niSedha gadyAMza 14 prasiddha tArkika AcArya.............. ..............bhI nahIM TAla sakate haiN| (pRSTha 24 pairA 3 se pRSTha 26 pairA 6 taka) vicAra bindu : 1. isa gadyAMza meM svayaMbhU stotra, padmanandi paJcaviMzatikA, adhyAtma rahasya, mokSamArga prakAzaka, aura kaSAyapAhuDa ke AdhAra se bhavitavyatA kA ullekha karate hue kartRtva ke ahaMkAra ko chor3ane kI preraNA dI gaI hai| 2. paNDita jugalakizorajI mukhtAra ne sarvajJatA aura bhavitavyatA meM jJAnajJeya sambandha sthApita karate hue bhI donoM kI svataMtratA kA nirUpaNa kiyA hai| 3. AcAryakalpa paNDita pravara ToDaramalajI ke kathanAnusAra "icchAnusAra kArya honA bhavitavya ke AdhIna hai, icchA ke AdhIna nhiiN|" 4. kaSAyapAhuDa va dhavalATIkA meM saudharma indra ko bhI kAlalabdhi ke abhAva meM gaNadhara ko upasthita karane meM asahAya batAyA gayA hai| vizeSa spaSTIkaraNa :- AcArya samantabhadra ne svayaMbhU stotra meM bhavitavyatA kA svarUpa batAte hue use "hetudvaya se utpanna honevAlA kArya jisakA liGga haiM" isa vizeSaNa se sambodhita karate hue usakI zakti ko alaMdhya kahA hai, ataH unakA svarUpa kucha udAharaNa dete hue saMkSepa meM spaSTa kara denA caahie| noTa :- yahA~ upAdAna aura nimitta ko hetudvaya kahA hai, ataH unakA svarUpa kucha udAharaNa dekara spaSTa kara denA caahie| ukta kArikA meM nimna bindu vizeSarUpa se samajhane yogya haiM : 1. alaMghya zaktirbhavitavyateyam :- bhavitavyatA arthAt hone yogya kArya yA honahAra, usakI zakti alaMghya hai arthAt jo kArya honA hai, use koI TAla nahIM sktaa| TI.vI. para dikhAe jAnevAle prasiddha aitihAsika nATaka kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana mahAbhArata meM kisI pAtra ko vidura se yaha kahate hue dikhAyA gayA hai - 'honI ko anahonI to nahIM kiyA jA sakatA vidurajI!' tathAkathita dhArmika kAryakramoM meM bhI aneka bAra yaha batAyA jAtA hai ki brahmA, viSNu, maheza Adi sRSTi niyaMtA zaktiyA~ bhI vidhi ke vidhAna ke anusAra kArya karane ko vivaza haiN| 2. hetu dvayAviSkRta :- yadyapi pratyeka kArya apanI upAdAnarUpa zakti se tatsamaya kI yogyatAnusAra svayaM utpanna hotA hai, tathApi usasamaya anukUla bAhya padArtha avazya upasthita hote haiM, jinheM nimitta kahA jAtA hai| isaprakAra pratyeka kArya kI utpatti meM nizcaya hetu upAdAna hai, tathA vyavahAra hetu nimitta hai| vahA~ upAdAna aura nimitta arthAt kAryotpatti ke nizcaya aura vyavahAra kAraNoM kI sandhi sthApita karate hue pratyeka kArya ko hetudvaya arthAt do prakAra ke hetuoM se utpanna hone vAlA kahA gayA hai| 3. kAryaliMGgA :- yaha eka sAmAsika zabda hai - isakA Azaya hai ki kArya hai liGga arthAt cinha jisakA / yaha bhavitavyatA kA vizeSaNa hai isalie liGga zabda ko strIliGga meM liGga rakhA gayA hai| 4. liGga zabda se Azaya :- pratyeka kArya hetudvaya se utpanna hotA hai, aura vaha kArya bhavitavyatA kA liGga arthAt jJApaka hetu hai| yahA~ kArya ko bhavitavyatA kA jJApaka yA hetu kahA gayA hai - isameM bahuta gambhIra rahasya hai| 'hetu' zabda utpatti ke kAraNoM ke artha meM bhI hotA hai, parantu nyAyazAstra meM 'hetu' zabda kA prayoga jJApaka arthAt jJAna karAnevAle artha meM bhI hotA hai| 'hetudvaya se utpanna honevAlA kArya isa vAkyAMza meM hetu zabda upAdAna aura nimitta kAraNoM ke artha meM hai aura kAryaliGgA meM liGga zabda jJApaka hetu ke artha meM hai| anumAna-pramANa ke prakaraNa meM hetu ko sAdhya kI siddhi karane vAlA arthAt jJAna karAne vAlA kahA gayA hai| jaina nyAya meM jJApaka hetu ke 22 bheda batAe gae haiN| jaba hama dhuMA dekhakara agni kA jJAna karate haiM, taba agni ko sAdhya aura dhue~ ko usakA sAdhana, hetu yA liGga kahA jAtA hai| 5. kArya ko bhavitavyatA kA jJApaka hetu kyoM kahA gayA hai :- jaba 25
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kramabaddhaparyAya : nirdezikA koI bhI kArya hotA hai, taba yaha prazna sahaja utpanna hotA hai ki yaha kArya kyoM huA? ajJAnIjana nimittoM ko yA Izvara Adi adRzya zaktiyoM ko yA svayaM ko kArya kA karttA mAnakara duHkhI hote haiM / jainazAsana meM pratyeka kArya kI utpatti meM pA~ca samavAyoM ko kAraNa mAnA gayA hai| yahA~ bhavitavyatA kI mukhyatA se use bhI kArya kI utpatti kA kAraNa kahA gayA hai| kisI kArya kI bhavitavyatA arthAta vaha honA hai yA nahIM - yaha sarvajJa jAnate haiM, hama nahIM, ataH vivakSita kArya kI hI bhavitavyatA thI arthAt yahI honA thA - aisA kahA jaaegaa| taba yaha prazna sahaja upasthita hotA hai ki yaha Apane kaise jAnA ki yahI honA thA? taba yaha kahA jAegA ki jo yaha kArya huA hai yahI isakA pramANa hai ki yahI honA thA, arthAt kArya kA honA hI usakI honahAra yA bhavitavyatA ko siddha kara rahA hai| anumAna kI dRSTi se yahA~ kArya dhue~ ke sthAna para hai aura bhavitavyatA agni ke sthAna para hai| ukta spaSTIkaraNa ko nimna ghaTanA para ghaTita karake acchI taraha samajhA jA sakatA hai| 26 janavarI, 2001 ko gujarAta meM bhUkampa AyA thA / yadi yaha pUchA jAe ki bhUkampa kyoM AyA? to bhavitavyatA kI apekSA yaha kahA jAegA ki vaha to AnA hI thA, isalie AyA? punaH prazna hogA ki Apa to sarvajJa nahIM haiM, phira Apa kaise kaha sakate haiM ki bhUkampa AnA hI thA? isI prazna kA uttara AcArya samantabhadra kAryaliGga kahakara de rahe haiM ki bhUkampa honA svayaM kaha rahA hai, ki use AnA hI thA / honahAra kA bhUkampa ke hone se bar3A pramANa aura kyA ho sakatA hai| isaprakAra bhUkampa rUpI dhuA~, usakI bhavitavyatA rUpI agni kA jJApaka hetu arthAt liGga hai| honI (kArya) hI honahAra (bhavitavyatA) kA jJApaka kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana nahIM hotI, parantu usakA jJAna hotA hai; jabaki agni jalAne para hI dhuMA utpanna ho sakatA hai, agni ke binA nhiiN| 'yaha nirIha saMsArI prANI bhavitavyatA ke binA aneka sahakArI kAraNoM ko milAkara bhI kArya sampanna karane meM samartha nahIM hotaa|' isa kathana meM sahakArI kAraNoM se Azaya bAhya nimittoM se hai| vastutaH ajJAnI jIva bAhya nimitta milAne kA vikalpa karatA hai aura yadi yogyatAnusAra una nimittoM kA saMyoga ho jAe to upacAra se aisA kahA jAtA hai ki jIva ne nimitta milAe / yadi vivakSita kArya sampanna ho jAe to una nimittoM ko upacAra se sahakArI kAraNa kahA jAtA hai aura yadi vivakSita kArya na ho to una nimittoM ko sahakArI kAraNa kahane kA upacAra bhI lAgU nahIM hotA / yaha bAta alaga hai ki jagata meM kArya na hone para bhI anukUla bAhya padArthoM ko rUr3higata sahakArI yA nimitta kAraNa kahA jAtA hai| jaise - samyagdarzana hone para hI deva-zAstra-guru aura unakI zraddhA ko sahakArI kAraNa kahA jA sakatA hai, phira bhI jagata meM sAmAnyarUpa se devazAstra-guru aura unakI zraddhA ko samyagdarzana kA nimitta yA sahakArI kAraNa kahA jAtA hai, cAhe kisI ko samyagdarzana ho yA na ho yA phira koI ajJAnI unakA svarUpa viparIta samajhakara mithyAtva kA poSaNa bhI kyoM na kara leN| vezyA ke lakSya se jJAnI vairAgya kA aura ajJAnI rAga kA poSaNa karate haiM, phira bhI jagata meM vaizyA ko rAga kA hI nimitta kahA jAtA hai, vairAgya kA nahIM aura yahI ucita hai| padmanandi paJcaviMzatikA ke adhyAya 3 ke 53veM chanda meM bhI bhavitavyatA vaha karatI hai jo use rucatA hai - aisA kahakara sajjanoM ko moha-rAga-dveSa kA tyAga karane kI preraNA dI gaI hai| paNDita AzAdharajI ne adhyAtma rahasya meM kartRtva kA ahaMkAra chor3akara bhagavatI bhavitavyatA kA Azraya lene kI preraNA dI hai| yahA~ bhagavatI, vizeSaNa usakI mahAnatA ko batAtA hai| yaha dhyAna dene kI bAta hai ki bhavitavyatA, kArya kA utpAdaka kAraNa hai, jabaki kArya bhavitavyatA kA jJApaka kAraNa arthAt hetu hai| dhue~ se agni utpanna 26
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kramabaddhaparyAya : nirdezikA paNDita jugalakizorajI mukhtAra ke anusAra kArya kI utpatti sarvajJa ke jJAna-anusAra hogI isa kathana meM bhI koI virodha nahIM hai| ve likhate haiM ki sarvajJa bhagavAna bhavitavyatA ke anusAra hone vAle kArya ke sAtha usake sabhI kAraNoM ko bhI jAnate haiM; ataH ekAnta niyativAda yA ekAnta bhavitavyatA kA prasaMga nahIM aataa| padArthoM kA pariNamana sarvajJa ke jJAna ke AdhIna nahIM hai, apitu jaisA pariNamana honA hai, vaisA jJAna yogyatAnusAra svayaM hotA hai; isalie jJAna jJeyAkAra arthAt jJeya ke anusAra hai, jJeya jJAnAkAra nahIM hai, arthAt jJAna ke AdhIna nahIM ___ paNDita ToDaramalajI ne bhI kaSAyoM ke anusAra kArya nahIM hotA, apitu bhavitavyatA ke anusAra kArya hotA hai - aisA kahakara kaSAya ko duHkha kA kAraNa kahakara use chor3ane kI preraNA dI hai| yadi kaSAyoM ke anusAra kArya kI utpatti honA mAnA jAe to - 1. vastu kA pariNamana kaSAya ke AdhIna ho jAegA, jisase vastu ke svataMtra pariNamana kI vyavasthA khaNDita ho jaaegii| 2. kisI eka kArya ke sambandha meM hara vyakti kI icchA alaga-alaga hotI hai| kisAna cAhatA hai ki varSA ho aura kumhAra cAhatA hai ki varSA na ho| koI vyakti apane zatru ko hAni pahu~cAnA cAhatA hai aura usa kathita zatru kA mitra use lAbha pahu~cAnA cAhatA hai| isaprakAra paraspara viruddha icchAe~ hone se vastu ke pariNamana kA kyA niyama hogA? ataH kaSAyoM ke anusAra kArya kI utpatti honA asambhava hai| kAlalabdhi kA mahattva :- tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani unheM kevalajJAna hone ke bAda bhI 66 dina taka nahIM khirI - yaha ghaTanA sarvavidita hai| isa sambandha meM kaSAyapAhur3a va dhavalA meM diye gae praznottara rocaka to haiM hI; kAlalabdhi kA mahatva batAne vAle bhI haiN| 66 dina taka divyadhvani kyoM nahIM khirI? isake uttara meM pahale to nimitta kI kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana mukhyatA se uttara diyA gayA ki gaNadhara nahIM the| phira saudharma indra ne gaNadhara ko tatkAla upasthita kyoM nahIM kiyA? isa prazna kA uttara kAlalabdhi kI mukhyatA se dete hue saudharma indra jaise zaktizAlI vyavasthApaka ko bhI 'asahAya' kaha diyA hai| isIprakAra kisI bhI ghaTanA ke sambandha meM yadi yaha prazna kiyA jAe ki yaha kArya abhI kyoM huA? to kAlalabdhi kA vicAra karane para hI samAdhAna hotA hai| dvitIya prazna bhI kAla kI tarapha se hai ki saudharma indra ne usI samaya gaNadhara ko upasthita kyoM nahIM kiyA? isalie isakA uttara bhI kAla se diyA gayA hai? hamAre dainika jIvana meM bhI aise aneka prasaMga banate haiM ki kisI samasyA kA samAdhAna sUjhane para hama mahasUsa karate haiM ki yaha bAta hamAre khyAla meM pahale kyoM nahIM AI? yadi pahale hI aisA kara lete to itanA samaya vyartha na jAtA, kAma bhI na bigar3atA? jaba bahuta dera taka basa kI pratIkSA karane ke bAda TaiksI yA oNTo rikze se jAne kA nirNaya kiyA jAtA hai, taba yahI vikalpa hotA hai ki pahale hI TaiksI kyoMna kara lI? ityAdi aneka vikalpoM kA samAdhAna yaha kAlalabdhihI karatI hai| nimittAdhIna dRSTivAle kAlalabdhi para dhyAna na dekara nimitta ko hI kartA mAnakara kahate haiM ki jaba nimitta AyA, taba kArya huA? parantu yaha prazna to nimitta ke bAre meM bhI khar3A rahatA hai ki nimitta tabhI kyoM AyA? pahale kyoM nahIM AyA? isakA samAdhAna bhI kAlalabdhi se hI hotA hai| gaharAI se vicAra kiyA jAe to nimitta milane para bhI vivakSita kArya turanta nahIM ho jAtA hai| pAnI ko agni para rakhate hI vaha turanta garma kyoM nahIM hotA? kucha samaya kyoM lagatA hai? guru kA nimitta milane para bhI jJAna turanta kyoM nahIM ho jAtA? unheM eka hI viSaya ko bAra-bAra kyoM samajhAnA par3atA hai? ityAdi aneka paristhitiyA~ tatsamaya kI yogyatA arthAt kAlalabdhi ke mahatva ko spaSTa karatI haiN| ukta praznottara se vastusvarUpa samajhane kA eka gambhIra rahasyAtmaka sUtra pragaTa hotA hai| loka meM ghaTita honevAlI koI bhI ghaTanA ho / vaha kyoM huI? aisA prazna kiyA jAe, phira usakA jo bhI uttara hamAre khyAla meM Ae usameM bhI 27
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kramabaddhaparyAya: nirdezikA aisA kyoM huA ? aisA prazna punaH kiyA jaae| usake sambhAvita uttara meM aisA kyoM huA ? punaH prazna kiyA jaae| isaprakAra praznottara karate-karate bhavitavyatA kA yathArtha svarUpa samajhA jA sakatA hai| eka vyakti skUTara se kahIM jA rahA thaa| pIche se teja gati se Ate hue eka Traka ne use Takkara mAra dI, jisase usa vyakti kI tatkAla mRtyu ho gaI? aba nimnAnusAra praznottara sambhAvita ho sakate haiM : prazna : uttara : laga gaI? prazna : uttara : Traka cAlaka teja kyoM calA rahA thA ? DrAIvara zarAba ke naze meM thA, isalie use teja gati kA dhyAna nahIM thA / DrAIvara ne zarAba kyoM pI thI? prAyaH sabhI DrAIvara zarAba pIkara hI calAte haiM / use to bacapana se hI zarAba pIne kI Adata par3a gaI thii| prazna : uttara : yaha durghaTanA kaise huI ? Traka cAlaka teja gati se Traka calA rahA thA, isalie Takkara prazna : uttara : use bacapana se aisI Adata kyoM par3a gaI thI ? vaha nimna kula meM janmA thA / usakA pitA bhI DrAIvara thA aura vaha bhI zarAba pItA thA, phira naze meM usakI mA~ ko gAliyA~ detA thA, mAratA thA vaha saba dekha kara usakI Adata aisI par3a gii| yaha vyakti aise kula meM kyoM janmA ? jaina kula meM janmA hotA to tattvajJAna aura sadAcAra ke saMskAra par3hate, jinase vaha sadAcArI vidvAna bana jAtA ? isameM koI kyA kara sakatA hai? yaha to apane-apane karmoM kA phala hai| usane aise hI azubha karmoM kA bandha kiyA thA, jisase aisA saMyoga milaa| prazna : uttara : 28 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana prazna : uttara : kiye the / usane aise azubha karma kyoM bA~dhe ? karma to apane bhAvoM ke anusAra ba~dhate haiM usane aise hI bhAva prazna : uttara : usane aise bhAva kyoM kiye? acche bhAva kyoM nahIM kiye? yaha to jIva kI tatsamaya kI yogyatA para nirbhara hai| usa samaya aise hI bhAva honA the ataH hue| isameM vaha svayaM yA anya koI kyA kara sakatA hai? 53 jarA socie ! antima prazna kA uttara isake alAvA aura kyA ho sakatA hai ? isIprakAra anya ghaTanAoM kA vizleSaNa karake bhI yahI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai| yahA~ antima uttara meM alaMghya zakti vAlI bhavitavyatA ke hI darzana ho rahe haiN| yadyapi yaha bAta antima prazna ke uttara meM AI hai, tathApi ukta ghaTanA ke pratyeka aMza meM vyApta hai| jaba bAta bhavitavyatA para A gaI taba Age koI prazna bhI zeSa nahIM raha jaataa| sabhI vikalpa samApta ho jAte haiM, kisI meM iSTa-aniSTa buddhi nahIM rahatI aura dRSTi sahaja hI svasanmukha hone kA apUrva puruSArtha pragaTa kara letI hai| prazna : 27. nimnalikhita vAkyoM kA artha spaSTa kIjie : a. kArya kI utpatti hetudvaya se hotI hai ? a. vivakSita kArya hI bhavitavyatA kA liMga / jJApaka hetu hai? sa. bhavitavyatA kI zakti alaMghya hai? da. bhavitavyatA ke binA aneka sahakArI kAraNa milane para bhI kArya utpanna nahIM hotA? 28. kArya kI utpatti sarvajJa ke jJAnAnusAra hotI hai yA bhavitavyatA ke anusAra ? 29. vivakSita kArya meM aura bhavitavyatA meM kauna-sA sambandha hai?
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA 30. kaSAyoM ke anusAra kArya honA asambhava kyoM hai? 31. tIrthaMkara mahAvIra kI divyadhvani 66 dina kyoM nahIM khirI? isa prazna kA uttara kaSAya pAhuDa/dhavalA meM kisa apekSA se diyA gayA hai? 32. kAlalabdhi Ane para hI kArya utpanna hotA hai- aisA mAnane se kyA lAbha hai? 33. pratyeka kArya bhavitavyatA ke anusAra hotA hai? yaha samajhane ke lie kisI ghaTanA meM praznottara kI zrRMkhalA kA udAharaNa prastuta kIjie? **** rAgI jIva bhI para-padArthoM ke pariNamana kA karttA nahIM hai| gadyAMza 15 isa para kaI loga kahate haiM............. ...........para maiM to kara sakatA huuN| (pRSTha 26 pairA 7 se pRSTha 27 pairA 5 taka) vicAra bindu : 1. ukta gadyAMza meM ajJAnI kI mAnyatA ke pakSa meM tarka prastuta hue unakA samAdhAna kiyA gayA hai| ajJAnI kahatA hai ki bhagavAna vItarAgI haiM, jagata ke jJAtA-dRSTA haiM, kartAdhartA nahIM, ataH vepara-padArthoM kA pariNamana nahIM badala sakate, parantu hama to rAgI haiM, alpajJa haiM, hameM kucha kara dikhAne kI tamannA bhI hai, ataH hamArI tulanA sarvajJa bhagavAna se nahIM karanA caahie| hama kyoM nahIM badala sakate? yadi hama nahIM badala sakate, to hamArA pariNamana bhagavAna ke jJAna ke AdhIna ho jaaegaa| 2. vastu kA pariNamana apanI yogyatAnusAra svataMtra hotA hai, jJAna to use jAnatA mAtra hai, pariNamatA nahIM hai| jJAna, vastu ke pariNamana meM koI hastakSepa nahIM karatA, isalie jJAna meM jJAta hone mAtra se vastu kI svataMtratA khaNDita nahIM hotii| yadi koI yaha kahe ki bhagavAna para-padArthoM kA pariNamana nahIM badala sakate parantu hama to badala sakate haiM, to usakA yaha kahanA hAsyAspada hai, kyoMki jo kArya anantavIrya kedhanI sarvajJa bhagavAna nahIM kara sakate, vaha kArya yaha alpavIryavAna kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana alpajJa karanA cAhatA hai| __ kArtikeyAnuprekSA gAthA 320-21-22 meM indra bhI para meM parivartana nahIM kara sakate - aisA kahakara alpajJa aura rAgiyoM ke para-kartRtva kA niSedha kiyA gayA hai| alpajJa aura rAgiyoM meM indra hI sarvAdhika zaktizAlI haiM, jaba vaha bhI vastu ke pariNamana ko nahIM TAla sakate to anya loga kaise TAla sakate haiM? prazna :34. ajJAnI svayaM ko para-padArthoM ke pariNamana meM pheraphAra kA kartA kisa AdhAra para kahatA hai? 35. ajJAnI kI mAnyatA galata kyoM hai? 36. vastu kA pariNamana jJAna ke AdhIna kyoM nahIM hai? 37. alpajJa aura rAgI bhI vastu ke pariNamana meM parivartana nahIM kara sakatA - yaha bAta AcAryadeva ne kahA~ likhI hai? 2222 para-padArthoM ke pariNamana kI cintA karanA vyartha hai gadyAMza 16 kramabaddha paryAya ke poSaka.......... ................jaba taka ajJAna hai| (pRSTha 27 pairA 6 se pRSTha 29 pairA 1 taka) vicAra bindu : 1. eka dravya dUsare dravya kA kartA-hartA-dhartA nahIM hai - yaha siddhAnta hI jaina-darzana kA mUlya AdhAra hai| aisI zraddhA honA hI kramabaddhaparyAya samajhane kA uddezya hai| 2. jisaprakAra nityatA vastu kA svabhAva hai, usIprakAra pariNamana karanA bhI vastu kA sahaja svabhAva hai, isalie pratyeka dravya apanI paryAya kA kartA svayaM hai| apane pariNamana ke lie use para-dravya ke sahayoga kI raJcamAtra bhI 29
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kramabaddhaparyAya : nirdezikA AvazyakatA nahIM hai, isalie hameM bhI usake bAre meM cintA karane kI raJcamAtra bhI AvazyakatA bhI nahIM hai| para-dravyoM kI bAta to ThIka hai, hameM apane pariNamana kI cintA karane kI AvazyakatA nahIM haiN| ajIva dravya bhI to apane yA para ke pariNamana kI cintA nahIM karate, phira bhI unakA pariNamana vyavasthita hotA rahatA hai, phira hama apane yA para ke pariNamana kI cintA karake duHkhI kyoM hoM? hama para-padArthoM kA kucha nahIM kara sakate, kartRtva kA abhimAna mAtra karate haiN| hamArI dazA calatI gAr3I ke nIce calane vAle kutte jaisI ho rahI hai| hama para-padArthoM yA apanI paryAyoM meM parivartana to kara nahIM sakate, mAtra karane kI cintA karate haiM aura cintA ke kartA tabhI taka hai jaba taka ajJAna hai| kramabaddha-paryAya kI zraddhA hI hameM isa cintA se mukta karake nizcinta kara sakatI hai| prazna :38. kramabaddha-paryAya samajhane kA mUla uddezya kyA hai? 39. hameM para-padArthoM aura apanI paryAyoM ke krama meM parivartana kI cintA kyoM nahIM karanA cAhie? 40. hameM para aura paryAyoM kI cintA se mukta kauna kara sakatA hai? kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana ba, eka dravya kisI anya dravya ke pariNamana kA karttA nahIM hai| sa. jJAnI jIva apane vikArI pariNAmoM ke bhI kartA nahIM hai| da, paramArtha se dravya apanI paryAyoM kA kartA bhI nahIM hai| parantu yahA~ isa apekSA kI mukhyatA nahIM hai / yahA~ to pratyeka dravya apane pariNAmoM kA kartA avazya hai, parantu vaha unake krama meM kucha parivartana kA karttA nahIM hai - yaha apekSA mukhya hai| 2. svakartRtva, sahaja kartRtva, aura akartRtva - ina tInoM kA eka hI artha hai| svakartRtva :- apanI paryAyoM kA kartA honA svakartRtva hai| sahaja kartRtva :- para ke sahayoga kI apekSA tathA pariNamana kI cintA kie binA apane Apa apane svakAla meM paryAyeM utpanna honA sahaja kartRtva hai| akarttatva :- para-padArthoM meM tanmaya na honA tathA apanI paryAyoM ke krama meM parivartana kI buddhi na karake unakA sahaja jJAtA dRSTA rahanA akartRtva hai| paryAyeM apane sunizcita kramAnusAra utpanna hotI haiM, isakA Azaya yaha nahIM hai ki ve dravya ke kie binA ho jAtI haiN| dravya usa paryAyarUpa pariNamita hokara unakA kartA hotA hai| jJAnI apane nirmala pariNAmoM kA kartA hotA hai tathA ajJAnI apane ajJAnabhAva kA kartA hai / isaprakAra pratyeka dravya svayaM hI apane kramabaddha pariNAmoM kA kartA hai| 3. dravya aura paryAya meM kathaJcit bhinnatA kI apekSA dravya ko apanI paryAyoM kA bhI akartA tathA paryAya kA kartA paryAya ko hI kahA jAtA hai| isakA prayojana bhI paryAya dRSTi chur3Akara dravya-dRSTi karAnA hai| parantu yahA~ yaha vivakSA nahIM hai| *222 jaina-darzana kA akarttAvAda gadyAza 17 jaina-darzana akarttAvAdI.......... ..pariNAma kA kartA hai| (pRSTha 29 pairA 2 se pRSTha 31 pairA 4 taka) vicAra bindu : 1.jaina-darzana akarttAvAdI darzana hai| akarttAvAda meM nimna siddhAnta garbhita haiN| a. Izvara jagat kA karttA nahIM hai| 30 prazna :
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana kramabaddhaparyAya : nirdezikA 40. jaina-darzana meM akarttAvAda ke mukhya bindu kauna-kauna se haiM? 41. svakartRtva, sahaja kartRtva aura akartRtva kI paribhASAyeM batAiye? 42. AtmA apanI paryAyoM kA kartA kisa prakAra hai? prazna :43. dravya kise kahate haiM? usakA svabhAva kyA hai? 44. dravya kI paryAya ko usake svakAla se haTAnA sambhava kyoM nahIM hai? 45. dRSTi svabhAva-sanmukha kisa prakAra hotI hai? 46. ajJAnI kI dRSTi apanI paryAyoM ko badalane ke vikalpa meM kyoM ulajhI rahatI hai? **** pariNamana karanA vastu kA sahaja svabhAva hai gadyAMza 18 isI bAta ko yadi..... ...........bhAra ko bhAra meN| (pRSTha 31 pairA 5 se pRSTha 33 pairA 5 taka) vicAra bindu : 1. pratyeka dravya dravyatva guNa ke kAraNa pariNamana svabhAvI hai| jo dave arthAt pariNamana kare, use dravya kahate haiM; ataH dravya apane niyamita pravAha krama meM nirantara bahatA rahatA hai, isaliye vaha apane pravAha krama ko bhaMga kyoM karegA? 2. pratyeka paryAya apane svakAla meM khacita hai isalie use usake svakAla se haTAnA sambhava nahIM hai| 3. hameM uparyukta vastu svarUpa ko sahaja svIkAra kara lenA caahie| yaha svIkRti hI dharma kA Arambha hai, kyoMki isase dRSTi sahaja hI svabhAva sanmukha ho jAtI hai| jo kramabaddha paryAya ko svIkAra karatA hai, usakI paryAyoM meM svabhAva sanmukhatA kA krama prArambha ho jAtA hai| vastu-svarUpa meM aisA suvyavasthita sumela hai| pravacanasAra gAthA 107 meM dravya aura guNa ke samAna paryAya ko bhI eka samaya kA sat kahA hai| 4. ajJAnI ko apane dravya-guNa kA jJAna nahIM hai, isalie usakI dRSTi paryAyoM ko badalane ke vikalpa meM ulajhI rahatI hai, dravya-svabhAva para nahIM jAtI hai, ataH vaha paryAyamUr3ha banA rahatA hai| paryAya ko svakAla kA sat svIkAra karane para unheM badalane kA bojhA utara jAtA hai, aura dRSTi nirbhAra hokara antara meM praveza karatI hai| ajJAnI kI viparIta mAnyatA gadyAMza 19 bhAra lekara Upara car3hanA............. .............kartRtva thopa rahA hai| (pRSTha 33 pairA 6 se 34 sampUrNa) vicAra bindu : 1. jisaprakAra apanI zakti se adhika bojhA Dhote hue parvata para car3hanA asambhava hai; usIprakAra para-kartRtva kA bojhA Dhote hue dRSTi kA svabhAva meM praveza karanA asambhava hai| 2. svayaM pariNamanazIla isa jagata ke pariNamana kA uttaradAyitva hamAre mAthe nahIM hai; phira bhI ajJAnI apanI mithyA kalpanA se para ko pariNamita karAne ke bojha se dabA jA rahA hai| 3. gambhIratA se vicAra kareM to isa zarIra pariNamana ke kartA bhI hama nahIM haiM, to anya padArthoM kA pariNamana karane kI bAta hI kahA~ rahI? vizeSa nirdeza :- pAThya pustaka meM die gaye tarkoM ke AdhAra para spaSTa kareM ki hama zarIra ke pariNamana ke bhI kartA nahIM haiN| prazna :47. ajJAnI kI dRSTi, svabhAva meM praveza kyoM nahIM kara sakatI? 48. hama apane zarIra ke pariNamana ke kartA bhI nahIM haiM - yaha bAta kaise siddha hotI hai? ___31 jJAna kA pariNamana bhI icchAdhIna nahIM hai?
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 isa para kucha loga kahate haiM... gadyAMza 20 kramabaddhaparyAya: nirdezikA (pRSTha 35 pairA 1 se 37 pairA 6 taka) . vicAra kiyA jaaegaa| vicAra bindu : 1. ajJAnI kahatA hai ki bhale hama para-padArthoM kA pariNamana nahIM kara sakate, parantu jJAna to hamArI paryAya hai, isalie hama yaha to nizcita kara hI sakate haiM ki hama kisa jJeya ko jAneM aura kisa jJeya ko na jAneM? ataH hama jJAna paryAya ko svabhAva - sanmukha to kara hI sakate haiM? 2. jJAna ko svabhAva - sanmukha karane ke vikalpoM se jJAna svabhAva - sanmukha nahIM hotA, apitu isa vikalpa ke bhAra se bhI nirbhara hone para jJAna svabhAvasanmukha hotA hai| jJAna kI jisa paryAya meM jisa jJeya ko jAnane kI yogyatA hai, vaha paryAya usI jJeya ko apanA viSaya banAyegI, usameM kisI kA koI hastakSepa nahIM cala sktaa| 3. jJeya ke anusAra jJAna nahIM hotA, apitu jJAna kI yogyatAnusAra jJeya jAnA jAtA hai| (prameya ratnamAlA meM diye gaye udAharaNa tathA anya udAharaNoM se spaSTa karanA) / 4. viziSTa jJeya sambandhI AvaraNa karma kA kSayopazama jisakA lakSaNa hai aisI yogyatA hI jJAna ke jJeya ko sunizcita karatI hai| 5. bauddha darzana meM jJAna kI jJeya se utpatti, jJAna kA jJeyAkAra pariNamana tathA jJAna kA jJeyoM meM vyavasAya arthAt jJeya ko jAnanA svIkAra kiyA jAtA hai; parantu jaina-darzana meM, yogyatA ke AdhAra para jJAna kA pariNamana mAnA gayA hai| 6. pratyeka paryAya kA jJeya bhI nizcita hai, ataH hameM sva ko jAnane kA bojha bhI nahIM rakhanA hai, tabhI hamArI dRSTi svabhAva sanmukha hogii| upadeza meM aisI bhASA AtI hai ki dRSTi ko Atma-sanmukha karo arthAt AtmA ko jAno parantu yaha kathana upacAra se hai| 32 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana prazna : 49. sva ko jAnane ke sambandha meM ajJAnI kI kyA mAnyatA hai? 50. jJeya ko jAnane ke sambandha meM bauddhoM kI kyA mAnyatA hai? 51. jJAna dvArA jJeyoM ko jAnane kI kyA vyavasthA hai? 52. dRSTi svabhAva - sanmukha kisa prakAra hotI hai? **** pratyeka paryAya svakAla meM sat hai gadyAMza 21 pratyeka dravya parvata hai... 61 . hone kA eka kAla hai| (pRSTha 37 pairA 7 se pRSTha 39 pairA 4 taka) vicAra bindu : 1. jisaprakAra dravya parvata ke samAna acala hai, usI prakAra paryAya bhI acalA hai, use calAyamAna karanA sambhava nahIM hai| dravya ke samAna paryAya svabhAva bhI ananta zaktizAlI hai| use usake svasamaya se haTAne meM koI bhI samartha nahIM hai| 2. dravya trikAla kA sat hai, aura paryAya svakAla kI sat hai arthAt vaha bhI satI hai| use cher3ane kI mAnyatA ghora aparAdha hai, jisakA phala caturgati meM bhramaNa hai| 3. dravya guNa kI acalatA hameM sahaja svIkRta hai, isalie unameM parivartana karane kA vikalpa nahIM AtA, parantu paryAya kI acalatA hamAre khyAla meM nahIM AtI, ataH usameM pheraphAra karane kI buddhi banI rahatI hai, jo kramabaddha paryAya ko samajhane se miTa jAtI hai| 4. paryAyoM meM pheraphAra karane kI buddhi hI ajJAna hai, yahI karttAvAda hai, jisakA niSedha samayasAra ke karttAkarma adhikAra aura sarvavizuddhajJAna adhikAra meM kiyA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kramabaddhaparyAya : nirdezikA gayA hai| 5. eka dravya dUsare dravya kA kartA nahIM hai, tathA dravya apanI paryAyoM kA kartA hote hue bhI unameM pheraphAra karttA nahIM hai - yahI jaina-darzana ke akarttAvAda kA carama bindu hai| 6. svabhAva-sanmukha dRSTi hokara samyagdarzana prApta honA hI kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA hai| samyagdarzana hI usakA phala hai| yadi kramabaddhaparyAya ko mAnane para bhI svabhAvasanmukha dRSTi nahIM huI, to samajhanA cAhie ki hameM zAstrajJAna se utpanna dhAraNArUpa vikalpAtmaka zraddhA mAtra huI hai, saccI zraddhA nhiiN| prazna :53. dravya meM paryAya kI mahattA udAharaNa sahita samajhAiye? 54. paryAyoM meM parivartana kI buddhi ajJAna kyoM hai? 55. jaina-darzana ke akarttAvAda kA carama bindu kyA hai? 56. kramabaddhaparyAya kI vikalpAtmaka zraddhA aura saccI zraddhA kyA hai? 57. kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA kA kyA phala hai? **** kramabaddhaparyAya, ekAnta niyativAda aura puruSArtha gadyAMza 22 kucha logoM kA yaha bhI.............. ...............sacce anekAntavAdI haiN| (pRSTha 39 pairA 5 se pRSTha 40 se pairA 4 taka + pRSTha 41 pairA 7 se pRSTha 42 pairA 5 taka) vicAra bindu : 1. gommaTasAra meM ekAnta niyativAdI ko mithyAdRSTi kahA hai, ataH kucha loga kramabaddhaparyAya ko bhI ekAnta niyativAda arthAt mithyAtva kahate haiM; parantu unakI yaha mAnyatA sahI nahIM hai| puruSArtha Adi anya samavAyoM kA niSedha karanA ekAnta niyativAda hai, jabaki kramabaddha paryAya kI zraddhA meM ekAnta niyativAda yA mithyAtva nahIM hai, kyoMki isameM anya samavAyoM kA niSedha nahIM apitu unakI svIkRti hai| kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana 2. jinendra siddhAnta koSa meM 'niyati' deva 'kAlalabdhi' aura bhavitavya ko nimnAnusAra paribhASita kiyA gayA hai| ___ "jo kArya yA paryAya jisa nimitta ke dvArA jisa dravya meM jisa kSetra va kAla meM usI prakAra se honA hai, vaha kArya usI nimitta ke dvArA usI dravya, kSetra va kAla meM usI prakAra se hotA hai| aisI dravya, kSetra, kAla va bhAvarUpa catuSTaya se samudita niyata kArya vyavasthA ko niyati kahate haiN| niyata karmodayarUpa nimitta kI apekSA se ise hI 'daiva' niyata kAla kI apekSA ise hI kAlalabdhi' aura hone yogya kArya kI apekSA ise hI bhavitavya' kahate haiN|" 3. karane-dharane ke vikalpavAlI rAgI buddhi meM saba kucha aniyata pratIta hotA hai, aura nirvikalpa samAdhi ke sAkSImAtra bhAva meM vizva kI samasta kArya vyavasthA niyata hotI hai| 4. gommaTasAra meM jisa ekAnta niyativAdI kA varNana kiyA gayA hai, vaha jIva svacchandI hai, usane jJAna svabhAva kA nirNaya nahIM kiyA hai, ataH vaha gRhIta mithyAdRSTi hai| jJAnasvabhAva ke nirNayapUrvaka yadi isa kramabaddhaparyAya ko samajheM, to svabhAva-sanmukha puruSArtha dvArA mithyAtva aura svacchantA TUTa jAtI hai| 5. kramabaddhaparyAya ko mAnane para puruSArtha ur3a jAtA hai aisA ajJAnI mAnate haiN| kramabaddhaparyAya ke nirNaya se kartA-buddhi kA mithyA abhimAna TUTa jAtA hai aura nirantara jJAyakapane kA saccA puruSArtha hotA hai| 6. "jJAyaka svabhAva ke Azraya se puruSArtha hotA hai, tathApi paryAyoM kA krama nahIM TUTatA / dekho, yaha vastu sthiti! puruSArtha bhI nahIM ur3atA aura krama bhI nahIM TUTatA / jJAyaka svabhAva ke Azraya se samyagdarzana, jJAna, cAritrAdi kA puruSArtha hotA hai aura vaisI nirmala dazAyeM hotI jAtI hai, tathApi paryAyoM kI kramabaddhatA nahIM ttuutttii|" vizeSa nirdeza :- uparyukta gadyAMza para vizeSa dhyAnAkarSita karate hue spaSTIkaraNa kiyA jaae| 33
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA 7. ukta kathanoM se spaSTa hai ki ekAnta niyativAda aura kramabaddhaparyAya bhinna-bhinna haiM, inameM koI samAnatA nahIM hai| svAmIjI ekAnta niyatavAda ke poSaka nahIM, apitu sacce anekAntavAdI haiN| prazna :58. ekAnta niyativAda kyA hai? 59. kramabaddhaparyAya ko svIkAra karane ke ekAnta niyatavAda kyoM nahIM hotA? 60. kramabaddhaparyAya ko mAnane meM puruSArtha kisa prakAra hotA hai? 61. niyati', 'daiva', 'kAlalabdhi' aura 'bhavitavya' kI paribhASA likhie? kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana 2. uparyukta pA~coM samavAyoM meM se kisI eka se hI kArya kI utpatti mAnanA evaM anya samavAyoM kA niSedha karanA ekAnta mithyAtva hai, tathA kAryotpatti meM pratyeka samavAya kA yogadAna svIkAra karanA samyak-anekAnta hai| 3. pratyeka samavAya kA niSedha karane se utpanna hone vAlI paristhiti kA vizleSaNa karate hue usakI upayogitA siddha kI jA sakatI hai| jaise - yadi svabhAva ko svIkAra na kiyA jAe, to reta meM se bhI tela nikalanA caahie| isIprakAra kisI ekasamavAya ko hI sarvathA svIkAra karane se utpanna paristhiti kA vizleSaNa karate hue sarvathA ekAnta ko mithyA siddha karanA caahie| jaise - yadi svabhAva ke atirikta anya kisI samavAya ko na mAnA jAe to tila meM se apane Apa hamezA tela nikalate rahanA caahie| pAThya pustaka ke pRSTha 68 para pA~coM samavAyoM ke sambandha meM paNDita ToDaramalajI ke vicAra die haiM, vahA~ inakI vizeSa carcA kI jaaegii| prazna :62. pA~coM samavAyoM kI paribhASA likhakara kAryotpatti meM inakI anivAryatA siddha kiijie| **** pA~ca samavAya gadyAMza23 kAryotpatti meM paJca kAraNoM.... ...aisA prayojana hai| (pRSTha 40 pairA 5 se pRSTha 41 se pairA 6 taka) vicAra bindu : 1. pratyeka kArya kI utpatti meM pA~ca samavAya avazya hote haiN| svabhAva, puruSArtha, bhavitavyatA (honahAra yA niyati) kAlalabdhi, nimitta / isa nirdezikA ke maMgalAcaraNa ke pichale pRSTha para die gae kAvya dvArA inakA svarUpa nimnAnusAra samajhA jA sakatA hai| svabhAva :- vastu meM vivakSita kArya utpanna karane kI zakti / puruSArtha :- vivakSita kAryarUpa pariNami hone meM vastu kI zakti kA upyog| honahAra :- hone yogya vivakSita kaary| kAlalabdhi :- vivakSita kArya kI utpatti kA svakAla / nimitta :- vivakSita kArya kI utpatti meM anukUla bAhya-padArtha / anekAnta meM bhI anekAnta gadyAMza 24 isa para kucha loga.............. ..........samyak-anekAnta pramANa / (pRSTha 42 pairA 6 se pRSTha 44 se pairA 6 taka) vicAra bindu : 1. kucha logoM ko kramabaddhaparyAya ko svIkAra karane meM ekAnta kI zaMkA hotI hai| kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM samyak-ekAnta avazya hai, parantu mithyA ekAnta nhiiN| 2. isa sandarbha meM yaha jAnane yogya hai ki ekAnta aura anekAnta samyak aura mithyA ke bheda se do-do prakAra ke hote haiM, jinakA svarUpa nimnAnusAra 34
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana sApekSa naya samyak-ekAnta hai, arthAt vivakSita dharma ko mukhya evaM anya dharmoM ko gauNa karanA samyak-ekAnta hai| jaise - dravyadRSTi se vastu nitya hai| nirapekSanaya mithyA-ekAnta hai, arthAt vastu ko sarvathA vivakSita dharmarUpa hI mAnanA aura anya dharmoM kA sarvathA niSedha karanA mithyA-ekAnta hai| jaise vastu sarvathA nitya hai| sApekSanayoM kA samUha arthAt zruta-pramANa samyak-anekAnta hai| paraspara sApekSa donoM dharmoM kI svIkAra karanA samyak-anekAnta hai| jaise - vastu kathaJcit nitya bhI hai aura kathaJcit anitya bhI hai| nirapekSa nayoM kA samUha arthAt pramANAbhAsa mithyA-anekAnta hai / paraspara nirapekSa donoM dharmoM ko svIkAra karanA mithyA-anekAnta hai| jaise - vastu sarvathA nitya bhI hai aura sarvathA anitya bhI hai| mithyA anekAnta ko ubhayaikAnta bhI kahate haiN| 3. jaina-darzana meM anekAnta ko bhI anekAntarUpa se svIkAra kiyA gayA hai| sarvathA ekAntarUpa se nahIM / arthAt jaina-darzana sarvathA ekAntavAdI nahIM hai, kathaJcit anekAntavAdI hai aura kathaJcita ekAntavAdI hai| yahI anekAnta meM anekAnta hai| 4. aranAtha bhagavAna kI stuti karate hue vRhad svayaMbhUstotra chaMda kramAMka 103 meM AcArya samantabhadra kahate haiM ki :___ "pramANa aura naya haiM sAdhana jinake, aisA anekAnta bhI anekAnta svarUpa hai, kyoMki sarvAMzagrAhI pramANa kI apekSA vastu anekAnta-svarUpa hai evaM aMzagrAhI naya kI apekSA vastu ekAntarUpa siddha hai|" 5. AcArya akalaMka-deva ne rAjavartika adhyAya 1 sUtra 6 kI TIkA meM vRkSa ke udAharaNa se sarvathA-anekAnta aura sarvathA-ekAnta kA khaMDana kiyA hai jisakA bhAva nimnAnusAra hai| zAkhA, patte, puSpa Adi aneka aMgoM kA samUharUpa vRkSa anekAntarUpa hai tathA zAkhA, patte, puSpa Adi aMga ekAntarUpa haiN| jisaprakAra zAkhA Adi aMgoM kA sarvathA abhAva mAnane para unake samudAyarUpa vRkSa ke abhAva kA bhI prasaMga AegA; usIprakAra samyak-ekAnta kA niSedha karane para samyak-anekAnta ke abhAva kA bhI prasaMga aaegaa| jisaprakAra yadi zAkhA Adi kisI eka aMga kA hI ekAnta svIkAra kiyA jAe to usake avinAbhAvI anya aMgoM kA bhI lopa hone se sarvalopa kA prasaMga AegA isIprakAra vastu ke eka dharma ko hI sarvathA svIkAra kiyA jAe, to anya aMgoM kA lopa hone se vastu ke sarvathA abhAva kA prasaMga aaegaa| isIprakAra yadi samyak-anekAntarUpa vRkSa kA niSedha kiyA jAe to usake zAkhA Adi aMgoM arthAt samyak-ekAnta ke bhI abhAva kA prasaMga aaegaa| aura yadi sarvathA vRkSa ko hI svIkAra kiyA jAe to bhI zAkhA Adi ke abhAva kA prasaMga Ane se vRkSa ke lopa kA bhI prasaMga aaegaa| samyak ekAnta naya hai aura samyak anekAnta pramANa, isIlie vastu kathaJcit (nayoM kI apekSA) samyak-ekAntarUpa aura kathaJcit (pramANa kI apekSA) samyak-anekAntarUpa hai| vastu na sarvathA ekAntarUpa hai aura na sarvathA anekAntarUpa hai| yahI anekAnta meM anekAnta hai| 6. mithyA-anekAnta ko samajhAne ke liye- nimna udAharaNa bhI diye jA sakate haiN| 1. pA~cavIM aura tIsarI kakSA kI pustaka milakara AThavIM kakSA kI nahIM ho sktii| 2. yuddha ke maidAna meM kisI sainika kA sira aura kisI kA dhar3a milAkara eka sainika nahIM bana sakatA / ataH do sarvathA bhinna dharmoM ke samUharUpa koI vastu nahIM ho sktii| prazna :63. ekAnta aura anekAnta ke donoM bhedoM ko udAharaNa sahita samajhAie? 64. jaina-darzana anekAnta meM bhI anekAnta ko svIkAra karatA hai| isa kathana kI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA udAharaNa sahita vyAkhyA kIjie? ekAnta, anekAnta aura kramabaddhaparyAya gadyAMza25 isa dRSTi se vicAra karane........... ............gaMbhIratA se vicAra kreN| (pRSTha 44 pairA 7 se pRSTha 48 se pairA 6 taka) vicAra bindu : 1. kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM pA~ca samavAyoM meM kAla kI mukhyatA se kathana kiyA jAye to samyaka-ekAnta hogA, kyoMki isameM puruSArtha Adi samavAyoM ko gauNa kiyA hai; unakA niSedha nahIM kiyA gyaa| 2. kArya kI utpatti pA~coM samavAyoM se hotI hai, parantu kisI eka samavAya ko mukhya karake usase kArya kI utpatti kahI jAtI hai| usa samaya kathana meM anya samavAya gauNa rahate haiM, unakA abhAva apekSita nahIM hotA hai| isaprakAra kramabaddhaparyAya kI vyavasthA ko samyak-ekAnta bhI kahA jA sakatA hai, jo ki samyak-anekAnta kA pUraka hai, virodhI nhiiN| ___3. kramabaddhaparyAya vyavasthA kA vyApaka svarUpa spaSTa karate hue yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki "jisa dravya kI, jisa kSetra meM, jisa kAla meM, jo paryAya jisa vidhi se tathA jisa nimitta kI upasthiti meM honA hai; usI dravya kI, usI kSetra meM, usI kAla meM vahI paryAya, usI vidhi se tathA usI nimitta kI upasthiti meM hogI" isa vyAkhyA ke anusAra vastu kI pariNamana vyavasthA meM na kevala vivakSita pariNamana kA svakAla nizcita hai, apitu usa pariNamana se sambandhita dravya, kSetra, bhAva, vidhi (puruSArtha) nimitta Adi sabhI bAteM nizcita haiM, isalie ve sarvajJa ke jJAna meM jhalakate haiM aura tadanusAra kArya kI utpatti hotI hai| 4. sabhI sambandhita pakSa nizcita haiM - isa vyavasthA ko isa prakAra kahA jA sakatA hai ki "jisa jIva ko kevalajJAna honA hogA, usI ko hogA, anya jIva ko nahIM; jisa sthAna para honA hogA, usI sthAna para hogA, anya sthAna kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana para nahIM, jaba honA hogA tabhI hogA, anya samaya meM nahIM..... ityAdi / 5. ajJAnI ko dravya, kSetra, nimitta Adi ke nizcita hone meM koI Apatti nahIM hotI, parantu kAla ke nizcita hone meM use bandhana, puruSArtha-hInatA Adi kI zaMkA hotI hai| utAvalepana kI vRtti ke kAraNa vaha vivakSita kArya ko jaldI karanA cAhatA hai, jaldI karane meM hI use puruSArtha lagatA hai, tathA nizcita samaya para, kArya hone meM use puruSArtha-hInatA lagatI hai| 6. jisa jIva kI samyaktvaparyAya kA kAla dUra hotA hai, use kAla kI niyamitatA kA vizvAsa nahIM hotA / loka meM bhI dekhA jAtA hai ki alpa samaya pazcAt hone vAle kArya ko loga sahaja svIkAra kara lete haiM aura tadanukUla prayatna karane lagate haiM; jabaki bahuta samaya bAda hone vAle kArya ke prati udAsIna rahate haiN| parIkSA kAryakrama ghoSita hote hI vidyArthI-gaNa par3hAI meM laga jAte haiM, tathA jaba taka parIkSA kAryakrama ghoSita na ho, taba taka par3hAI meM ekAgra nahIM hote| isase siddha hotA hai ki jisakA Atmahita kA kAla dUra hai, unheM kAla kA nizcita honA nahIM suhAtA, isalie ve paryAyoM ke krama meM parivartana kI mithyAbuddhi se grasta rahate haiM aura svabhAva-sanmukhatA kA puruSArtha nahIM krte| Aja sArI duniyA utAvalI ho rahI hai, viSayoM meM andhI hokara daur3a rahI hai| yaha apanI daur3a meM itanI vyavasta hai ki kahA~ jAnA hai aura kyoM jAnA hai? isakA vicAra karane kI bhI use phurasata nahIM hai| kahA bhI hai : bhogoM ko amRtaphala jAnA, viSayoM meM nizadina masta rhaa| unake saMgraha meM he prabhuvara, maiM vyasta trasta abhyasta rhaa| vizeSa nirdeza :- ukta paMktiyoM meM vyasta' 'trasta' aura 'abhyasta' zabda vizeSa dhyAna dene yogya haiN| inheM udAharaNa dekara samajhAnA caahie| 7. kisI bhI caurAhe para isa jagata kA utAvalApanA dekhA jA sakatA hai, jahA~ mauta kI kImata para bhI vyakti do miniTa bhI rukanA nahIM caahtaa| aise utAvale aura adhIra logoM kI samajha meM yaha bAta kaise A sakatI hai ki jo kArya jaba honA hogA tabhI hogaa| dhairyapUrvaka gambhIra manana-cintana karane vAle 36
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya: nirdezikA vIra puruSoM kI samajha meM hI yaha bAta A sakatI hai| vahI jIva saccA puruSArtha pragaTa kara sakatA hai| ise samajhane ke lie pakSa - vyAmoha se bhI mukta caahie| honA 70 'dhairya' arthAt jaba taka yathArtha nirNaya na ho jAe taba taka samajhane ke liye prayatnazIla rahe, bIca meM hI prayatna banda na kara de| 'gambhIratA pUrvaka' arthAt pratyeka bindu para gaharAI se vicAra kareM, sthUla cintana yA haMsI-majAka meM bAta ko ur3A na deN| 'vIra' arthAt apanI bhUla ko svIkAra karake dRSTi ko svabhAva sanmukha karane kI kSamatA pragaTa kreN| 'pakSa - vyAmoha' arthAt kisI vyakti yA sampradAya se prabhAvita hokara nirNaya karanA / prazna : 65. kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM samyak ekAnta kisaprakAra hai? 66. kramabaddhaparyAya kA vyApaka svarUpa kyA hai? 67. kAla kI niyamitatA kA vizvAsa kise ho sakatA hai aura kise nahIM? 68. jagat ke utAvalepana kI vRti ko udAharaNa sahita samajhAiye ? 69. kramabaddhaparyAya samajhane ke liye kyA karanA cAhie? **** kramabaddhaparyAya meM.. kramabaddhaparyAya sArvabhaumika satya hai gadyAMza 26 (pRSTha 48 pairA 7 se pRSTha 51 taka sampUrNa) . spaSTa kiyA gayA hai| vicAra bindu : 1. kArtikeyAnuprekSA gAthA 321 se 323 meM kramabaddha pariNamana-vyavasthA kA spaSTa vivecana hone para bhI kucha loga kahate haiM ki yaha kathana to mAtra gRhIta mithyAtva chur3Ane ke lie kiyA hai, yaha sArvabhaumika satya nahIM, kyoMki jo honA hai vahI 37 kramabaddhaparyAya: eka anuzIlana hogA - yaha vicAra hameM puruSArthahIna banAtA hai| 2. ukta mAnyatA kA nirAkaraNa siddhAntAcArya paNDita kailAzacandrajI vArANasI ne ukta gAthAoM ke bhAvArtha meM kiyA hai| sarvajJa ke jAna lene se pratyeka paryAya kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva niyata nahIM huA; balki niyata hone se hI unhoMne usarUpa meM jAnA hai / pUrva paryAya se cAhe jo uttara paryAya nahIM hotI balki niyata uttara paryAya hI pragaTa hotI hai anyathA gehU~ se ATA, kaccI roTI Adi paryAya ke binA roTI banane kA prasaMga AegA / 71 3. kucha loga pratyeka paryAya ke dravya, kSetra aura bhAva ko niyata mAnate haiN| parantu kAla ko niyata mAnane se unheM niyatavAda aura puruSArtha-hInatA kA bhaya lagatA hai / parantu yadi dravya, kSetra aura bhAva niyata hai to kAla-aniyata kaise ho sakatA? yadi kAla ko aniyata mAnA jAe to arddhapudgala parAvartana se adhika kAla saMsAra - bhramaNa zeSa rahane para bhI samyaktva prApti ho jaaegii| kintu aisA mAnanA Agama viruddha hai, ataH kAla ko bhI niyata mAnanA anivArya hai / 4. kAla ko niyata mAnane meM puruSArtha vyartha ho jAegA aisA mAnanA bhI mithyA hai, kyoMki samaya se pahale kArya hone meM puruSArtha kI sArthakatA nahIM apitu samaya para kArya hone meM hI puruSArtha kI sArthakatA hai, kyoMki samaya para gehU~ pakane se kisAna kA puruSArtha vyartha nahIM hotA / 5. jisa dravya kI jo paryAya jisa samaya honI hai vaha avazya hogI - aisA jAnakara samyagdRSTi sampatti meM harSa aura vipatti meM viSAda nahIM karatA, tathA sampatti pAne ke lie aura vipatti ko dUra karane ke lie devI-devatAoM ke Age gir3agir3AtA bhI nahIM hai| isaprakAra kArtikeyAnuprekSA kA ukta kathana sArvabhaumika siddha hotA hai, tathA puruSArtha kI sArthakatA bhI siddha hotI hai| 6. eka dravya dUsare dravya kA bhalA burA nahIM kara sakatA, tathA jo paryAya jaba jaisI jisa vidhi se honI hai, vaisI hI hogI, use indra to kyA jinendra bhI nahIM palaTa sakate; to phira vyantara Adi sAdhAraNa devI-devatAoM kI kyA sAmarthya hai ?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana kramabaddhaparyAya : nirdezikA - isI zAzvata satya ke AdhAra para parAdhInatA aura dInatA naSTa hotI hai| 7. yadi ukta kathana ko sArvabhaumika satya na mAnA jAe to nimna prazna khar3e hote haiM? kyA asatya ke zraddhAna se gRhIta mithyAtva chUTegA? kyA koI kArya samaya se pahale kiyA jA sakatA hai? nizcita samaya svIkAra kiye binA samaya se pahale kA kyA artha hai? samaya se pahale kArya hone meM puruSArtha ho to jo kArya nizcita samaya para hote haiM kyA ve binA puruSArtha ke hote haiM? 8. ukta praznoM kesandarbha meM vicAra kiyA jAe to kramabaddha pariNamana vyavasthA zAzvata satya siddha hotI hai| anyathA sarvajJatA ke niSedha kA prasaMga to AtA hI hai| 9. kramabaddha paryAya kI svIkRti meM puruSArtha kI upekSA kahIM nahIM hai / sarvatra puruSArtha ko sAtha meM rakhA gayA hai| jaba sabhI paryAya nizcita haiM to puruSArtha anizcita kaise hogA? vaha to svayaM hI nizcita ho gyaa| 10. honahAra ke prakaraNa meM bhI bhaiyA bhagavatIdAsa jI ne puruSArtha kI preraNA dI hai| 11. pA~coM samavAyoM meM puruSArtha kA viziSTa sthAna hai, kyoMki usI sandarbha meM prayatna ho sakatA hai, anya samavAyoM meM to prayatna karane kA upacAra bhI sambhava nahIM hai| kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM samyak-ekAnta hai, ataH puruSArtha kA lopa nahIM ho sktaa| prazna :70, kArtikeyAnuprekSA meM kathita kramabaddha vyavasthA zAzvata satya nahIM hai - isa mAnyatA kA tarka sahita khaNDana kIjie? 71. kramabaddhaparyAya ko svIkAra karane para puruSArtha kA lopa kyoM nahIM hotA? 72. kAla ko niyata na mAnane para kyA Apatti AegI? puruSArtha evaM anya samavAyoM kA sumela gadyAMza 27 AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI... ................kucha bhinna hI hai| (pRSTha 52 evaM 53) vicAra bindu : 1. AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne eka prazna kemAdhyama se pA~coMsamavAya kA prakaraNa uThAte hue eka kAraNa meM aneka kAraNa milate haiM yaha niyama batAkara pA~coM samavAyoM kA sumela sthApita kiyA hai| a) "tathA puruSArtha se udyama karate haiM - yaha AtmA kA kArya hai, isalie AtmA ko puruSArtha se udyama karane kA upadeza dete haiN|" isa kathana meM unhoMne puruSArtha kI mukhyatA sthApita kI hai| ba) vahA~ yaha AtmA jisa kAraNa se kArya siddhi avazya ho usa kAraNarUpa udyama avazya kare, vahA~ to anya kAraNa milate hI milate haiM aura kArya kI siddhi hotI hI hotI hai" / isa kathana meM spaSTa kiyA gayA hai ki puruSArtha karane vAle ko anya samavAya bhI milate haiN| ___sa) "jo jIva puruSArtha se jinezvara ke upadezAnusAra mokSa kA upAya karatA hai usake kAlalabdhi va honahAra bhI hue aura karma ke upazamAdi hue haiM, to vaha aisA upAya karatA hai......" isa gadyAMza meM bhI puruSArthI ko anya samavAya milane kI gAranTI dI gaI hai| puruSArtha bhI anya samavAyoM ke anusAra hI hotA hai| paMca samavAyoM meM koI paraspara saMgharSa nahIM hai, apitu adbhuta sumela hai| isa sumela ko nimna praznottaroM se samajhA jA sakatA hai| prazna :- samyagdarzana kise hotA hai? uttara :- samyagdarzana nikaTa bhavya jIva ko hotA hai| prazna :- samyagdarzana kaise utpanna hotA hai? * * *
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kramabaddhaparyAya : nirdezikA kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana uttara :- sAta tattvoM kA yathArtha nirNaya karake trikAlI akhaNDa jJAyaka svabhAva kA avalambana karane para samyagdarzana pragaTa hotA hai| prazna :- yaha jIva tattva-nirNaya evaM svabhAva sanmukhatA kA puruSArtha kaba karegA? uttara :- jaba isakI zraddhA jJAna Adi guNoM kI paryAya meM isa kAryarUpa pariNamana kI yogyatA kA svakAla AegA, tabhI aisA puruSArtha kregaa| prazna :- kyA hama uparyukta puruSArtha apanI icchA se abhI nahIM kara sakate? uttara :- yadi kara sakate haiM to kara leM? kyoM nahIM karate? isase siddha hotA hai ki icchA honA alaga bAta hai, aura kArya honA alaga bAta hai| puruSArtha sambandhI icchA, vikalpa Adi hone para bhI unase puruSArtharUpI kArya nahIM ho sakatA / kArya to apanI tatsamaya kI yogyatAnusAra hotA hai| usa samaya icchA yA vikalpa ko nimitta kahA jAtA hai| yadi svabhAva sanmukhatA kA puruSArtha bhI hamArI icchAnusAra hotA to muni hone ke bAda jo kArya bharata cakravartI ko antamuhUrta meM ho gayA, vahI kArya hone meM munirAja RSabhadeva ko eka hajAra varSa kyoM lage? prazna :- kAlalabdhi Ane para yaha jIva samyaktva kA puruSArtha hI karegA, anya kAryoM kA nahIM? yaha kaise mAnA jA sakatA hai? uttara :- usa kAla meM samyaktvarUpa kArya kI hI yogyatA hai, anya kAryoM kI nahIM, ata: vaha jIva usa samaya samyaktva kA puruSArtha hI kregaa| isalie usa kAla ko samyagdarzana kI kAlalabdhi kahA jAtA hai| prazna :- samyagdarzana kI utpatti meM anukUla kauna hotA hai? uttara :- sacce deva-zAstra-guru tathA darzanamohanIya karma kA upazama, kSayopazama yA kSaya samyagdarzana kI utpatti meM anukUla kahA jAtA hai, isalie unheM samyaktva kI utpatti meM nimitta kahate haiN| uparyukta praznottara zrRMkhalA se kramazaH svabhAva, puruSArtha, kAlalabdhi, honahAra aura nimitta kA sumela spaSTa hotA hai ki vivakSita kAryarUpa pariNamita hone kI yogyatA vAlA dravya, usa kArya ke svakAla meM usI kArya kI utpatti karatA hai, tathA usa samaya anukUla bAhya-padArthoM kI upasthiti bhI sahaja hotI hai| 5. kArya kI utpatti meM pratyeka samavAya eka sAtha hote haiM, usameM koI mukhyagauNa nahIM hotaa| kisI bhI eka samavAya kI mukhyatA se kathana ho sakatA hai| kisI jIva ko samyaktva kI utpatti kaise huI? isa prazna kA uttara pratyeka samavAya kI mukhyatA se nimnAnusAra hogaa| svabhAva :- AtmA ke zraddhA guNa meM samyagdarzanarUpa pariNamana karane kI zakti se samyagdarzana huaa| puruSArtha :- AtmA ke trikAlI jJAyaka svabhAva kI pratIti karane se samyagdarzana huaa| kAlalabdhi :- samyagdarzana hone kA svakAla AyA isalie samyagdarzana huaa| honahAra :- samyagdarzana honA thA isalie samyagdarzana huaa| nimitta :- darzanamohanIya karma ke upazama se samyagdarzana huaa| 6. yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki puruSArtha kI mukhyatA se kathana AtmA ke mokSamArgarUpa kArya ke sandarbha meM hI kiyA jAtA hai| zeSa pA~ca dravyoM meM bhI pA~coM samavAya hote haiM, parantu unake kAryoM meM puruSArtha kI mukhyatA se kathana kA koI prayojana nahIM hotA / unameM prAyaH nimitta kAlalabdhi Adi kI mukhyatA se kathana hotA hai| sabhI dravyoM kI kAryotpatti meM pA~coM samavAya samAnarUpa se hote haiN| 7. mokSamArgarUpa kArya ke sandarbha meM kisI bhI samavAya kI mukhyatA se kathana ho, sabhI kathanoM se puruSArtha kI preraNA milatI hai - isa tathya ko nimnAnusAra spaSTa kiyA jA sakatA hai| svabhAva :- AtmA kA svabhAva jAnane se usakI mahimA pragaTa hotI hai| tathA para-padArthoM kI mahimA TUTatI hai, jisase samyak puruSArtha kI preraNA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA milatI hai| puruSArtha :- puruSArtha kA saccA svarUpa samajhane se tadanusAra prayatna karane kI preraNA milatI hai| kAlalabdhi :- pratyeka paryAya apane svakAla meM hotI hai - aisA samajhane se paryAyoM kI kartAbuddhi TUTakara dRSTi svabhAva-sanmukha hotI hai| honahAra :- hone yogya kArya hotA hI hai - aisA nirNaya karane se bhI paryAya kI cintA chor3akara svabhAva-sanmukha hone kI preraNA milatI hai| nimitta :- nimitta kA saccA svarUpa jAnane se nimittAdhIna dRSTi chor3akara svabhAva-sanmukha hone kI preraNA milatI hai| ukta vivaraNa se spaSTa hai ki pratyeka samavAya kA nirNaya puruSArtha preraka hai, ata: mokSamArga meM puruSArtha kI mukhyatA se kathana honA svAbhAvika hai| prazna :73. kAryotpatti meM pA~coM samavAyoM kA sumela kisa prakAra hai, spaSTa kIjiye? 74. mokSamArga meM kisa samavAya kI mukhyatA se kathana hotA hai aura kyoM? 75. kisI kArya kI utpatti kA kAraNa pA~coM samavAyoM kI mukhyA se batAiye? 76. pratyeka samavAya kA svarUpa samajhane se kauna se puruSArtha kI preraNA milatI hai aura kaise? Shi Ben Shi Ben kramabaddhaparyAya aura puruSArtha gadyAMza28 puruSArthasiddhayupAya.. ...vinamra anurodha hai| (pRSTha 54 se pRSTha 57 pairA naM. 4 taka) vicAra bindu : 1. puruSArthasiddhayupAya grantha meM AtmA ko puruSa tathA AtmAnubhUti ke prayatna ko puruSArtha kahA hai| jaba taka para-padArthoM aura paryAyoM meM icchAnukUla kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana pariNamana karAne kI mAnyatA rahatI hai, taba taka AtmAnubhUti nahIM ho sakatI, kyoMki aisI mAnyatA meM dRSTi svabhAva sanmukha nahIM hotI, para meM hI rahatI hai| kramabaddhaparyAya kI zraddhA se aisI mAnyatA TUTakara akartA jJAyaka svabhAva kI dRSTipUrvaka samyagdarzana hotA hai| 2. dRSTi kA svabhAva sanmukha DhalanA hI mukti ke mArga meM ananta puruSArtha hai| kramabaddhaparyAya kI zraddhA karane vAle ko ukta zraddhA ke kAla meM AtmonmukhI ananta puruSArtha hone kA aura samyagdarzana hone kA krama bhI sahaja hotA hai| 3. yaha jagat para aura paryAya ke kartRtva ke ahaMkAra se grasta hai aura isameM hI puruSArtha samajhatA hai| ina vikalpoM se virAma lekara AtmA meM sthiratA rUpa puruSArtha ko vaha nahIM jaantaa| 4. jinheM kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM puruSArtha kA lopa dikhatA hai, unheM vicAra karanA cAhie ki sarvajJa bhagavAna bhI para aura paryAyoM meM parivartana ke vikalpoM se rahita hokara apane meM hI lIna hote hue bhI ananta puruSArthI haiM, to phira hama bhI kramabaddhaparyAya kI zraddhA karake samyak-puruSArtha pragaTa kyoM nahIM kara sakate? 5. puruSArtha jIva dravya kI paryAya hai; ataH usakA kArya jIva kI paryAya meM hotA hai, para meM nahIM / ataH bhagavAna kA ananta puruSArtha nija meM hai, para meM nhiiN| apane ko para aura paryAyoM kA kartA mAnane meM ananta viparIta puruSArtha hai, jisakA phala saMsAra-bhramaNa hai; tathA apane meM lIna rahakara para aura paryAyoM ko mAtra jAnane meM ananta samyak puruSArtha hai, jisakA phala mukti hai| 6. ajJAnI mAnate haiM ki "vastu kA pariNamana kevalajJAna ke anusAra mAnane para hama usameM koI parivartana nahIM kara sakate; isalie usameM puruSArtha kA lopa ho jAtA hai|" parantu unakA aisA mAnanA mithyA hai, kyoMki para meM parivartana karanA AtmA kA puruSArtha hai hI nhiiN| jisane kevalajJAna kA tathA sarvajJa kA nirNaya kiyA hai use apane jJAna svabhAva kA nirNaya avazya hotA hai aura yahI saccA puruSArtha hai| kevalajJAna kA nirNaya karane vAle jJAna meM hI ananta puruSArtha pragaTa ho jAtA hai| jise kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM puruSArthahInatA dikhatI hai, use kevalajJAna yA 40
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kramabaddhaparyAya : nirdezikA kramabaddhaparyAya kA saccA nirNaya nahIM hai, vaha puruSArtha kA saccA svarUpa bhI nahIM jaantaa| vaha para-kartRtva aura paryAyoM ke hera-phera ko hI puruSArtha samajha rahA hai, jabaki aisA mAnane para puruSArtha to TUTanA hI caahie| yadi vaha sarvajJatA aura puruSArtha ke sacce svarUpa kA nirNaya kare to use puruSArtha kA niSedha hone kI zaMkA nahIM rhegii| ata: use sarvajJatA aura puruSArtha ke sacce svarUpa para gaMbhIratA se vicAra karake yathArtha nirNaya karanA caahie| prazna :77. puruSArtha kise kahate haiM? 78. kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM puruSArtha kaise pragaTa hotA hai? 79. kramabaddhaparyAya kI zraddhA se puruSArtha kA lopa ho jAtA hai - isa mAnyatA kA khaNDana kIjie? jinheM kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM puruSArtha kA lopa dikhatA hai, unheM kyA vicAra karanA cAhie? Ben Ben Ben Ben sarvajJatA kI zraddhA gadyAza29 sarvajJa ko dharma kA mUla.............. .............zraddhAna hI samyagdarzana hai| (pRSTha 57 pairA naM. 5 se pRSTha 60 pairA naM. 5 taka) vicAra bindu : 1. sarvajJa bhagavAna dharma ke mUla haiM, kyoMki unakI saccI zraddhA se hI samyagdarzana arthAt dharma kA prArambha hotA hai| sarvajJa bhagavAna ko dravya-guNa-paryAya se jAnanevAlA apane AtmA ko jAnatA hai aura AtmA ko jAnane se usakA mohakSaya avazya hotA hai; kyoMki AtmA ko nahIM jAnanA hI moha hai, ataH AtmA ko jAnanA moha ke abhAva svarUpa hai| 2. sarvajJa ke dravya-guNa ko jAnane se AtmA kA traikAlika svarUpa jJAta hotA kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana 79 hai, tathA paryAya ko jAnane se apanI aura unakI paryAyoM kA antara khyAla meM AtA hai, jisase rAgAdi vikArI bhAva aura alpajJatA AtmA kA svarUpa nahIM hai - aisA nirNaya hone se unase bhedajJAna hotA hai| isaprakAra sarvajJa ke sacce svarUpa ko jAnakara hI sarvajJa banane kA saccA puruSArtha pragaTa kiyA jA sakatA hai| jisaprakAra tIrthaMkara mA~ ke garbha meM Ane ke pahale unake svapnoM meM Ate haiM, usIprakAra sarvajJatA paryAya meM pragaTa hone ke pahale samajha meM AtI hai| samajha meM Ae binA vaha pragaTa nahIM ho sktii| 3. isa kalikAla meM kucha jaina-dharmAnuyAyI bhI pakSa-vyAmoha kekAraNa sarvajJatA meM bhI mIna-mekha nikAlane lage haiN| AcArya samantabhadra ne DaMke kI coTa para sarvajJatA siddha kI hai, ataH ve kalikAla sarvajJa kahalAe, AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI ne bhI isa yuga meM yahI kArya kiyA hai| 4. sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya eka hI sikke kedo pahalU haiM, kyoMki sarvajJatA se kramabaddhaparyAya kI siddhi tathA kramabaddha ko mAnane se sarvajJatA kI siddhi hotI hai| ina donoM kI zraddhA jJAyaka svabhAva ke sanmukha hone se hotI hai tathA inake nirNaya se hI jJAyaka svabhAva ke sanmukha ho sakate haiN| ataH kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM jJAyaka svabhAva kI sanmukhatA kA ananta puruSArtha samAhita hai| 5. sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA ko samyagdarzana kahA jAtA hai aura sarvajJatA kI zraddhA binA sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA nahIM ho sakatI; kyoMki sacce deva vItarAgI aura sarvajJa haiM, zAstra sarvajJa kI vANI hai aura guru unake batAe hue mArga para calane vAle hote haiN| prazna :81. sarvajJa ko jAnane se moha kA kSaya kisa prakAra hotA hai? 82. sarvajJatA, kramabaddhaparyAya aura jJAyaka svabhAva kI sanmukhatA meM paraspara sambandha sthApita kIjie? 83. sarvajJatA kI zraddhA binA sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA kyoM nahIM hotI? 41
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA sarvajJatA ke nirNaya kI anivAryatA gadyAMza 30 kucha logoM kA kahanA hai..........................buddhi ko vyavasthita karate haiN| (pRSTha 60 pairA naM. 6 se pRSTha 64 pairA naM. 6 taka) vicAra bindu : 1. kucha loga kahate haiM ki kramabaddhaparyAya siddha karane ke lie sarvajJatA kA sahArA kyoM liyA jAtA hai, use vastu svarUpa ke AdhAra se siddha kIjie? pravacanasAra gAthA 99 se 101 meM trilakSaNa pariNAma paddhati ke prakaraNa meM vastu-svarUpa ke anusAra sarvajJatA siddha kI gaI hai; phira bhI sarvajJatA jaina darzana meM sarvamAnya hai, ataH jinheM sarvajJatA kI thor3I bhI zraddhA hai, unheM kramabaddhaparyAya samajhane meM suvidhA rahatI hai| sAdhAraNa buddhivAloM ko bhI sarvajJatA ke AdhAra se yaha sUkSma viSaya samajha meM A sakatA hai| ___ caubIsa tIrthaMkara, tiresaTha zalAkA puruSa, DhAI dvIpa, pA~coM meru, nandIzvara dvIpa, svarga-naraka Adi sabhI kucha hama sarvajJa kathita Agama ke AdhAra se hI mAnate haiM, phira kramabaddhaparyAya jaise sUkSma viSaya ke lie sarvajJatA yA sarvajJa kathita Agama kA sahArA kyoM chor3a diyA jAye? kramabaddhaparyAya kI zraddhA ke lie na sahI, deva-zAstra-guru kI zraddhA ke lie to sarvajJatA kA nirNaya karanA hI pdd'egaa| 2. kramabaddhaparyAya kA virodha karane vAle svayaM ko deva-zAstra-guru ke rakSaka aura Agama kA saMrakSaka mAnate haiM parantu ve yaha nahIM socate ki sarvajJatA arthAt kramabaddhaparyAya kA nirNaya kie binA deva-zAstra-guru kA svarUpa nahIM samajhA jA sakatA, tathA Agama to sarvajJa kI vANI hai, jisameM nizcita bhaviSya kI asaMkhya ghoSaNAyeM bharI par3I haiN| Agama ke AdhAra binA karaNAnuyoga kA bhI eka bhI viSaya kramabaddhaparyAya : eka anuzIlana siddha nahIM kiyA jA sktaa| ataH sarvajJatA kA AdhAra chor3ane kA Agraha karanA ucita nahIM hai| 3. na kevala kramabaddhaparyAya apitu sabhI siddhAntoM kA pratipAdana AcAryoM ne sarvajJatA ke AdhAra para kiyA hai, ataH sarvajJatA aura Agama ke AdhAra binA kisa-kisa siddhAnta ko pratipAdita kiyA jAegA? 4. deva-zAstra-guru ko hamArI surakSA kI AvazyakatA nahIM hai, ve to surakSita hI haiN| hameM bhava-bhramaNa se apanI surakSA karanA ho to unakA saccA svarUpa samajhanA hogA / kundakundAcArya deva pravacanasAra kI 80vIM gAthA meM moha kA nAza karane ke lie arahanta bhagavAna ko jAnane kI bAta kahakara ve 82vIM gAthA meM kahate haiMsabhI arhantoM ne isI vidhi kA upadeza diyA hai - aise arhantoM ko namaskAra ho| isa gAthA kI TIkA meM AcArya amRtacandra kahate haiM :- "adhika pralApa se basa hoo, merI mati vyavasthita ho gaI hai|" ukta vivecana se spaSTa hai| Atmahita ke lie sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya kA svarUpa samajhakara apanI mati vyavasthita karanA anivArya hai| prazna :84. kramabaddhaparyAya ko siddha karane ke lie sarvajJatA ko AdhAra banAnA anivArya kyoM hai? 85. kramabaddhaparyAya ko virodha karane vAle sarvajJatA ke bAre meM kyA bhUla karate haiM? 22 avyavasthita mati aura svacalita vyavasthA gadyAMza 31 are bhAI...... .....virAma letA huuN| (pRSTha 64 pairA naM. 7 se pRSTha 67 sampUrNa) vicAra bindu : 1. yaha jagat tathA isakI pariNamana vyavasthA vyavasthita aura svacalita hai, parantu ajJAnI ko avyavasthita najara AtI hai aura vaha ise vyavasthita karanA cAhatA hai; isakI aisI buddhi hI avyavasthita mati hai| jaise - calatI rela meM baiThA vyakti svayaM ko sthira tathA bAhara ke per3a-paudhoM ko daur3atA huA samajhatA hai, vaise
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya 3 kramabaddhaparyAya : kucha praznottara "kramabaddha paryAyaH eka anuzIlana" kI carcA samAja meM saghanarUpa se calane lagI, ataH isa sambandha meM aneka prazna Ane lge| yadyapi anuzIlana khaNDa meM isa viSaya ke sabhI sambhAvita pahaluoM para paryApta carcA ho cukI hai, tathApi ina praznoM para bhI vicAra kiyA jA rahA hai, tAki viSaya kA sarvAGgINa spaSTIkaraNa ho ske| anuzIlana khaMDa ke nirdezoM meM sampUrNa nibaMdha meM carcita vicAra-bindu aura unase sambandhita prazna diye gaye the, tAki una praznoM ke sandarbha meM vicAra-vizleSaNa kI kSamatA vikasita ho ske| yahA~ praznottara khaNDa meM prazna meM garbhita Azaya evaM uttara ke pramukha vicAra binduoM kA saMkSipta ullekha kiyA jA rahA hai| kramabaddhaparyAya : kucha praznottara 3. paryAyoM meM parivartana kI bhI eka maryAdA hai, aura vaha bhI niyamita hai, ve hamArI icchAnusAra nahIM, balki apane nizcita kramAnusAra badalatI hai| 4. yadyapi jIva apane pariNAmoM kA kartA hai, tathApi unake karane kA bojhA usake mAthe para nahIM hai, kyoMki vaha pariNamana bhI sahaja aura niyamita krama meM hotA hai| pariNamana ko nizcita batAkara dravya-guNa kA adhikAra kama nahIM kiyA gayA hai, apitu bojhA haTAyA gayA hai, kyoMki vaha apane pariNAmoM kA adhikRta kartAbhoktA to hai hii| 5. dravya aura guNa ke samAna paryAya bhI sat hai, parantu pariNamanazIla hone se ajJAnI usameM icchAnusAra parivartana karanA cAhatA hai| paryAya bhI svakAla kI sat hai, ataH usameM koI pheraphAra karanA sambhava nahIM hai - aisI zraddhA karane se unameM pheraphAra kI buddhi nahIM rhegii| 6. jo loga paryAyoM ke krama meM parivartana karanA cAhate haiM, unheM vicAra karanA cAhie ki anAdi-ananta pravAhakrama meM bhUtakAla kI paryAyeM to utpanna hokara naSTa ho cukIM, ataH unameM parivartana karane kA prazna hI nahIM uThatA; tathA vartamAna paryAyeM to utpanna ho hI gaIM, unakA kAla bhI eka samaya kA hai. ataH unheM ukhAr3a pheMkanA sambhava nahIM hai| ve utpanna hone ke asaMkhya samaya bAda hamAre jJAna meM AtI haiM, ataH jaba taka hama unheM jAneMge taba taka ve naSTa ho cukI hotI haiM, ataH vartamAna paryAyoM meM bhI phera-phAra sambhava nahIM hai| isIprakAra bhaviSya kI paryAyeM abhI utpanna hI nahIM huiiN| ataH unheM badalanA sambhava nahIM hai| yadi koI yaha kahe ki hama cuna-cuna kara acchI paryAyeM lAyeMge, to nimna ApattiyA~ upasthita hoMgI: a) kauna sI paryAyeM acchI haiM aura kauna sI burI? isakA nirNaya kauna karegA? ba) bhaviSya meM kauna sI paryAya AegI - yaha to hameM patA nahIM, phira use rokakara dUsarI paryAya utpanna karane kA prayatna kaise kareMge? jo paryAya hogI vaha nahIM prazna 1 garbhita Azaya :- kramabaddhaparyAya ke samarthana meM sarvaprathama Agama pramANa meM zrI samayasAra gAthA 308 se 311 gAthA kI TIkA kI paMktiyA~ prastuta kI gaI haiN| parantu vahA~ to mAtra jIva-ajIva kI bhinnatA kI bAta kahI gaI hai, usameM kramabaddhaparyAya kA poSaNa kaise hotA hai? uttara : 1.jIva aura ajIva apane-apane kramaniyamita pariNAmoM se utpanna hote hue..... isa vAkyAMza meM pariNAmoM kA vizeSaNa 'kramaniyamita' kahA gayA hai| 2. pratyeka dravya ke pariNamana ko nizcita krama meM arthAt pUrNa vyavasthita aura nizcita batAkara jIva ko akartA siddha kiyA gayA hai| 43
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA hone vAlI thI aura Apane use utpanna kiyA hai, yaha nirNaya kaise hogA? jisa paryAya ko utpanna karane kA abhimAna Apa kara rahe haiM, yadi yahI paryAya huI hai to nizcita hI vahI honI thI anyathA vaha hotI hI nhiiN| usakA utpanna honA hI usakA nizcita svakAla sUcita karatA hai| isaprakAra bhaviSya kI paryAyoM meM bhI parivartana karanA sambhava nahIM hai| ataH yahI svIkAra karanA zreSTha hai ki pratyeka dravya apane kramaniyamita pariNAmoM se utpanna hotA huA nijarUpa hI rahatA hai, pararUpa nahIM hotaa| ukta sandarbha meM nimna zaMkA-samAdhAna bhI dhyAna dene yogya hai| zaMkA :-samayasAra kI ukta gAthAoM kI TIkA meM "jIva kramaniyamita aise apane pariNAmoM se utpanna hotA huA jIva hI hai" - aisA kyoM kahA hai| dravya to anAdi-ananta hai, ataH vaha kaise utpanna ho sakatA hai? samAdhAna :- "kramaniyamita pariNAma meM" kA artha yaha hai ki paryAya kI apekSA dekhA jAe to dravya utpanna hotA hai| apane svakAla meM utpanna honevAlI paryAyarUpa pariNamita honA hI dravya kA usarUpa meM utpanna honA hai| ataH yaha kathana paryAyArthikanaya kI apekSA samajhanA caahie| *** prazna 2 se6 garbhita Azaya :- yadi koI dravya kisI ko nahIM pariNamAtA to pariNamana kauna kara jAtA hai? yadi kabhI vastu kA pariNamana ruka jAye yA kabhI jaldI-jaldI hone lage yA kabhI dhIre-dhIre hone lage, to isa gar3abar3I ko kauna dUra karegA? dravya meM aisI kauna sI zaktiyA~ haiM jinase yaha vyavasthA vyavasthita rahatI hai? uttara : 1. dhruvatA ke samAna pariNamana karanA bhI dravya kA nitya svabhAva hai, ataH kabhI bhI pariNamana rukane kA prazna hI nahIM utthtaa| pratyeka paryAya eka samaya kI hI kramabaddhaparyAya : kucha praznottara hotI hai, ataH jaldI yA derI hone kI koI samasyA nahIM hai| 2. pratyeka dravya meM nirantara ananta zaktiyA~ ullasita hotI rahatI haiM, jinameM bhAva, abhAva Adi chaha zaktiyoM ke kAraNa dravya kI pariNamanavyavasthA vyavasthita rahatI hai| unakA svarUpa nimnAnusAra hai - (1) bhAvazakti :- dravya meM pratisamaya usakI nizcita avasthA avazya hI hotI hai| (II) abhAva zakti :- vartamAna paryAya ke alAvA koI avasthA utpanna nahIM hotii| (III) bhAvAbhAva zakti :- vartamAna paryAya kA AgAmI samaya meM niyama se abhAva hotA hai| (IV) abhAva-bhAva zakti :- AgAmI samaya meM hone vAlI paryAya apane samaya meM niyama se utpanna hotI hai| (V) bhAvabhAva zakti :- jo paryAya jisa samaya honA hai, vaha usa samaya avazya hogii| (VI) abhAvAbhAva zakti :- jo paryAya jisa samaya nahIM honA hai, vaha usa samaya nahIM hogii| ukta chaha zaktiyoM kA samUha yaha sunizcita karatA hai ki jisa dravya kI jo paryAya, jisa samaya, apane upAdAna ke anusAra jisa vidhi se honI hai, vaha svayaM niyama se usa samaya vaisI hI hotI hai, usameM para kI apekSA raJcamAtra bhI nahIM hotii| _ vizeSa nirdeza :- ukta zaktiyoM ke kArya ko tAtkAlika ghaTanAoM ke AdhAra para spaSTa kiyA jA sakatA hai| **** prazna 7 garbhita Azaya :- yadi hama apanI paryAyoM ke krama meM bhI parivartana nahIM kara sakate to hama usake kartA bhI nahIM raheMge? kyoMki kartA hone kA matalaba to 44
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA yahI hai ki hama jo cAheM vaha kareM aura jo na cAheM vaha na kreN| uttara : 1. hama apanI paryAyoM ke krama meM parivartana kiye binA bhI unake kartA haiM; kyoMki dravya kI pariNamana zakti ke kAraNa pratyeka paryAya apane svasamaya meM utpanna hotI hai aura dravya usarUpa pariNamita hotA hai, isalie vaha apanI paryAyoM kA kartA hai| 2. dravya apanI paryAyoM kA kartA hai yA nahIM - isa sambandha meM jinAgama meM nimna do apekSAoM se kathana kiyA gayA hai| a) kSaNika upAdAna kI apekSA paryAya tatsamaya kI yogyatAnusAra hotI hai; isalie paryAya kA kartA paryAya svayaM hai, dravya-guNa nhiiN| isa kathana meM sattA nirapekSa anitya zuddha paryAyArthikanaya ghaTita hotA hai| yaha paryAya kI svataMtratA kI carama pariNati hai, jisase sahaja kramaniyamita pariNamana siddha hotA hai| ba) trikAlI upAdAna kI apekSA paryAya kA kartA usakA dravya yA guNa hai, kyoMki dravya usarUpa pariNamana karatA hai| isa kathana meM utpAda-vyaya sApekSa azuddha dravyArthikanaya evaM sattA sApekSa anitya azuddha paryAyArthikanaya ghaTita hotA hai| 3. pariNamanazIlatA dravya kA sahaja svabhAva hai aura vaha para se nirapekSa hai| yadi dravya kA pariNamana eka samaya ke lie bhI banda ho jAe to isakA artha yaha hogA ki dravya kA pariNamana svabhAva naSTa ho gayA; taba svabhAva naSTa hone se svabhAvavAna dravya ke bhI naSTa hone kA prasaMga AegA / nirantara pariNamana karane meM dravya ko koI kaThinAI nahIM hai, yahI usakA jIvana hai| Li Li Li Chun kramabaddhaparyAya : kucha praznottara ho jaayeNge| uttara : 1. para-padArthoM kA pariNamana karane kA nAma svatantratA nahIM hai, apitu eka dravya dUsare dravya kA kucha nahIM karatA - isa vyavasthA kA nAma svatantratA hai| pratyeka dravya kA pariNamana svatantra hai, arthAt hama para-padArthoM kA pariNamana nahIM kara sakate - yaha para-dravya kI svatantratA hai / svatantratA ke nAma para parapadArthoM ko apane AdhIna karane kI ceSTA ghoratama aparAdha hai| kisI rAjyavyavasthA meM koI corI nahIM kara sakatA, kisI kI hatyA nahIM kara sakatA, to isameM coroM aura hatyAroM ko parAdhInatA bhale dikhe, parantu isameM usa rAjya kI suvyavasthA hI hai, parAdhInatA nhiiN| 2. hamArA sukha-duHkha, jIvana-maraNa, bhalA-burA saba kucha hamAre AdhIna hai, usameM kisI kA koI hastakSepa nahIM hai - aisI pratIti karane meM hameM parama svataMtratA kA anubhava hogaa| ataH kramabaddhaparyAya meM vastu kI ananta svataMtratA kI ghoSaNA hai| .... prazna 9 evaM 10 garbhita Azaya :- yadi eka dravya dUsare dravya kI paryAyoM kA kartA nahIM hai to jJAnI aisA kyoM kahate haiM ki "maiMne bhojana kiyA, maiMne pUjana kI, maiMne vyApAra kiyA ........." ityaadi| kyA ve bhI aisA mAnate haiM? yadi nahIM, to unakI mAnyatA aura kathana meM antara kyoM hai? uttara : 1. jJAnI kI mAnyatA vastu-svarUpa ke anusAra hotI hai, aura vANI loka-vyavahAra ke anusAra nimitta kI mukhyatA se hotI hai| yaha merA makAna hai, yaha merA putra hai, maiM amuka vyApAra karatA hU~, maiM pravacana karatA hU~ ...... Adi vacana-vyavahAra karate hue bhI ve mithyAdRSTi nahIM hote, kyoMki mithyAtva mAnyatA prazna8 garbhita Azaya :- yadi hama para-padArthoM kA kucha nahIM kara sakate to hamArI svatantratA kyA rahI? hama to kucha kara hI nahIM sakate, ataH parAdhIna 45
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : kucha praznottara kramabaddhaparyAya : nirdezikA kA doSa hai, vANI kA nhiiN| paNDita ToDaramalajI dvArA rahasyapUrNa ciTThI meM diye gae munIma ke udAharaNa se yaha bAta acchI taraha samajhI jA sakatI hai| 2. AtmakhyAti ke prArambha meM AcArya amRtacandra likhate haiM yaha TIkA karane se merI pariNati parama vizuddhi ko prApta ho / aura anta meM likhate haiM isa TIkA ke banAne meM svarUpagupta amRtacandra kA kucha bhI kArya nahIM hai| yahI Azaya paNDita ToDaramalajI ne samyagjJAna-candrikA kI pIThikA aura prazasti meM vyakta kiyA hai, isase siddha hotA hai ki jJAnI ke vacana-vyavahAra aura mAnyatA meM antara honA chala-kapaTa kA pratIka nahIM hai; apitu yaha vastu sthiti hai| kyoMki vacana-vyavahAra loka ke anusAra hI sambhava hai, anyathA laukika vyavahAra cala nahIM sakatA aura loka jJAniyoM ko pAgala samajhakara unakA tiraskAra karegA tathA unake nimitta se Atmahita nahIM kara skegaa| mRtyu ho jAegI - yaha bAta bhI kevalI ke jJAna meM to jhalakI hai, ataH vaha mRtyu bhI apane svakAla meM huI hai, akAla meM nhiiN| 2. kisI vyakti kI mRtyu hatyA eksIDenTa, viSabhakSaNa Adi se hone para loga use akAla mRtyu kahate haiN| isa sandarbha meM nimna tathyoM para vicAra kiyA jAye : a) yaha bAta kevalI bhagavAna jAnate the yA nahIM? ba) eksIDeMTa meM isI vyakti kI mRtyu kyoM huI, zeSa logoM kI kyoM nahIM? sa) usakI mRtyu usI samaya kyoM huI, Age pIche kyoM nahIM? ...to spaSTa ho jAegA ki usa ghaTanA kA bhI dravya-kSetra-kAla-bhAva nizcita thA; ataH kathita akAla-mRtyu bhI apane svakAla meM huI hai, isaliye akAla mRtyu se kramabaddhaparyAya kA niyama bhaMga nahIM hotA hai| 3. pAThyapustaka meM kSullaka jinendra varNI kRta 'zAnti pathapradarzaka' ke AdhAra para yaha bAta vizeSa rUpa se spaSTa kI gaI hai| prazna 11 garbhita Azaya :- tattvArthasUtra ke dUsare adhyAya ke antima sUtra meM likhA hai ki upapAda janmavAle deva aura nArakI, carama zarIrI, aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhogabhUmi ke jIvoM kI Ayu apavartana rahita hotI hai| isakA artha to yaha huA ki karmabhUmi ke manuSya aura tiryaJcoM kI Ayu kA apavartana hotA hai, arthAt unakI akAlamRtyu bhI ho jAtI hai| yadi aisA hai, to sabhI paryAyeM nizcita kramAnusAra hotI haiM - yaha niyama kahA~ rhaa| uttara : 1. ukta kathana Ayukarma kI udIraNA kI apekSA se kiyA gayA hai; arthAt Ayukarma kI apekSita sthiti pUrI hone ke pUrva hI maraNa ho jAye, to use akAla mRtyu kahA jAtA hai| usa jIva kI Ayu karma ke paramANu bA~dhI gaI sthiti ke itane samaya pUrva isa nimitta kI upasthiti meM khira jAyeMge aura isakI prazna 12 garbhita Azaya :- yadi yaha kahA jAye ki kevalajJAna ke anusAra akAla mRtyu bhI svakAla meM huI hai, to isakA artha yaha bhI to nikalatA hai ki kisI apekSA se vaha akAla mRtyu bhI hai? phira akAla mRtyu kA niSedha kaise kiyA jA sakatA hai? uttara : 1. Ayukarma ke apakarSaNa, udIraNA Adi se honevAle maraNa kI apekSA aisA bhI kahA jAtA hai, parantu yadi yaha vicAra kiyA jAye ki aisA honA kevalI ke jJAna meM jAnA jAtA thA yA nahIM? to spaSTa jAyegA ki akAla mRtyu kahI jAne para bhI ghaTanA pUrva nizcita hI thI, ataH vaha bhI svakAla mRtyu hai| 2. ghar3e meM se pAnI Tapakane kA athavA kaidI ke udAharaNa se yaha bAta spaSTa hai 46
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA ki kSayopazama jJAna kI apekSA jise akAlamRtyu kahA jA rahA hai, kevalajJAna kI apekSA vaha svakAla mRtyu hI hai| 3. akAla zabda kA kAla se pahale' - yaha artha nahIM hai| akAla zabda kA artha hai 'kAla se bhinna' arthAt kAla se bhinna anya samavAya / jaba kAla kI mukhyatA se kathana ho taba kAlamRtyu kahI jAtI hai; aura viSabhakSaNa Adi nimitta kI mukhyatA se kathana ho taba akAlamRtyu kahI jAtI hai| ata: akAlamRtyu kahane para bhI kramabaddhaparyAya ke zAzvata niyama para koI antara nahIM pdd'taa| **** tihA prazna 13 garbhita Azaya :- kevalI bhagavAna ko bhaviSya meM hone vAlI paryAyoM kA jJAna hai, ataH unakI apekSA paryAyeM kramabaddha haiM tathA chadmastha ko bhaviSya kI paryAyoM kA jJAna nahIM hai, ataH usakI apekSA paryAyeM akramabaddha haiN| isaprakAra paryAyoM ko kathaJcit akramabaddha mAnane meM kyA Apatti hai, aisA mAnane se anekAnta bhI siddha ho jAtA hai| uttara : 1. hamAre mAnane se vastu-svarUpa do prakAra kA nahIM ho jAyegA, vaha to jaisA hai, vaisA hI hai; aura hameM bhI use vaisA hI samajhanA hai, jaisA ki vaha hai; apanI mAnyatA usa para nahIM lAdanA hai| vastusvarUpa kA nirNaya kevalI ke jJAnAnusAra hogA, tabhI saccA nirNaya hogaa| ajJAna ke anusAra vastu kA saccA nirNaya nahIM ho sktaa| 2. hameM bhaviSya kI paryAyoM kA jJAna nahIM hai, isase hamArI ajJAnatA siddha hotI hai, paryAyoM kI anizcitatA nhiiN| yadi kisI ko ravivAra Adi sAtoM dinoM ke krama kA jJAna nahIM hai, to isase unakA krama bhaMga nahIM ho jaaegaa| ataH kramabaddhaparyAya : kucha praznottara paryAyoM ko kramabaddha bhI mAnanA aura akramabaddha bhI mAnanA-to ubhayAbhAsa hai. anekAnta nhiiN| 3. kevalajJAna kisI kArya kA jJApaka arthAt jJAna karAne vAlA mAtra hai, kAraka nahIM / kevalajJAna ne jAnA hai, isalie vastu ko usarUpa pariNamita honA par3egA - aisA nahIM hai / vastu ke pariNamana ko jAnane kI yogyatA kevalajJAna meM hai, ataH vaha sahaja jAnatA mAtra hai| 4. kramabaddhaparyAya meM nimna apekSAoM se anekAnta ghaTita hotA hai| a) paryAyeM kramabaddha hI hotI haiM, akramabaddha nahIM, yaha vidhi-niSedharUpa anekAnta hai| ba) guNa arthAt sahavartI paryAyeM akramarUpa (yugapat) haiM tathA kramavartI paryAyeM kramabaddha haiM - yaha guNa-paryAyAtmaka vastu meM ghaTita honevAlA anekAnta hai| sa) pratyeka guNa prati samaya pariNamatA hai, ataH ananta paryAyeM eka sAtha hotI haiM, tathA eka guNa kI trikAlavartI paryAyeM apane nizcita kramAnusAra hotI haiM - aisA paryAya sambandhI anekAnta hai| gati, indriya, kAya, yoga Adi caudaha mArgaNAyeM eka sAtha hotI hai tathA mithyAtva samyaktva Adi guNasthAna yathAyogya krama se hote haiN| 5. 'krama' aura 'akrama' zabda ke do artha hote haiN| (1) krama arthAt eka ke bAda eka aura akrama arthAt yugapat eka sAtha (2) krama arthAt nizcita kramAnusAra isake bAda yahI, anya nahIM, aura akrama arthAt saba kucha anizcita, avyavasthita / jaba paryAyoM meM akramapanA batAyA jAye, taba vaha prathama artha ke anusAra hotA hai, dvitIya artha ke anusAra nahIM, tathA isa anuzIlana meM dvitIya artha ke anusAra kramabaddhaparyAya para vicAra kiyA gayA hai| tadanusAra paryAyeM eka nizcita kramAnusAra hI hotI haiM jo ki syAdvAdI jainadarzana ko mAnya hai| 47
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA kramabaddhaparyAya : kucha praznottara 6. dravya-paryAyAtmaka vastu meM samyak-anekAnta tathA usake dravya yA paryAya aMza meM samyak-ekAnta ghaTita hotA hai| kramabaddhaparyAya meM paryAyoM kI carcA hai, ataH paryAyeM kramabaddha hI hotI hai, aura guNa bhI vastu ke aMza haiM, ataH ve akramarUpa hI haiM - aisA samyak ekAnta ghaTita hotA hai| ___ guNa-paryAyAtmaka vastu meM akramavartI guNa aura kramavartI paryAya - aisA anekAnta ghaTita hotA hai, ataH kramAkramarUpa anekAnta bhI guNa-paryAyAtmaka vastu meM ghaTita karanA cAhiye, akelI paryAya meM nhiiN| prazna 14 garbhita Azaya :- akAlamRtyu ke sandarbha meM aisA anekAnta ghaTita kiyA gayA thA ki udIraNA yA apakarSaNa se hone vAle maraNa kI apekSA akAlamRtyu hai, tathA kevalajJAna kI apekSA svakAla mRtyu hai; to phira kramabaddhaparyAya meM aisA anekAnta ghaTita kyoM nahIM ho sakatA ki kevalajJAna kI apekSA paryAyeM kramabaddha haiM aura chadmastha kI apekSA akramabaddha haiM? uttara : 1. akAlamRtyu ke sandarbha meM mAtra yaha kahA gayA thA ki udIraNA yA apakarSaNa se hone vAle maraNa kI apekSA akAlamRtyu kahI jAtI hai, huI to vaha svakAla meM hI hai| vaha apane svakAla meM na hokara Age-pIche huI hai - aisA usakA Azaya nahIM hai| 2.kramabaddhaparyAya ke sandarbha meM AinsaTIna kA nimna kathana vicAraNIya hai prazna 15, 16 evaM 17 garbhita Azaya :- pravacanasAra meM akAlanaya kI carcA AtI hai; jisase yaha siddha hotA hai ki kRtrima garmI se pakAye gae Ama kI bhA~ti kArya kI siddhi akAla meM bhI hotI hai, ataH akAlanaya aura kramabaddhaparyAya meM paraspara virodha AtA hai| uttara : 1. jisaprakAra akAlamRtyu ke prakaraNa meM akAla zabda kA artha kAla se bhinna anya samavAya hai, usIprakAra akAlanaya meM akAla zabda kA artha kAla se bhinna anya samavAya hai| 'kRtrima garmI se Ama pakAyA gayA', isameM svakAla kA niSedha nahIM hai, arthAt vaha samaya se pUrva paka gayA - aisA nahIM hai, apitu yaha nimitta kI mukhyatA se kathana hai| yadi kRtrima garmI se hI Ama pakate hoM to sabhI Ama eka sAtha kyoM nahIM paka jAte? tathA eka Ama ko pakane meM eka nizcita samaya kyoM lagatA hai? isase siddha huA ki kRtrima garmI se pakane vAlA Ama bhI apane svakAla meM hI pakatA hai, samaya se pahale nhiiN| jisaprakAra jIva se bhinna pudgalAdi pA~ca dravyoM ko ajIva kahA jAtA hai usI prakAra kAla se bhinna nimittAdi anya cAra samavAyoM ko akAla kahA jAtA hai| loka meM bhI jaina se bhinna anya dharmAvalambiyoM ko ajaina kahA jAtA hai| jo Ama, jisa jagaha, kRtrima garmI se jitane dina meM pakanA hai vahI Ama usI jagaha, kRtrima garmI se hI, utane hI dina meM pakegA - yaha niyama usakI pariNamana vyavasthA meM zAmila hai| ataH akAlanaya aura kramabaddhaparyAya meM koI virodha nahIM hai| yaha ho sakatA hai ki akAla kA yaha artha hamArI dhAraNA se viparIta hone se hameM nayA lagatA ho, parantu hameM isa para gambhIratA se vicAra karake vastu vyavasthA kA nirNaya karanA caahie| ghaTanAyeM ghaTatI nahIM, ve pahale se hI vidyamAna haiM tathA kAlacakra para dekhI jAtI haiN| prazna 18 garbhita Azaya :- bhaviSya ko sarvathA nizcita mAnane para bhAvI durghaTanAoM kA patA calane para jagata bhayabhIta ho jAyegA aura unheM TAlane kA prayatna asaphala jAnakara asahAya aura nirAza ho jAegA, jisase usakA manobala TUTa jAyegA, 48
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA ata: bhale hI paryAyoM kA krama nizcita ho, parantu laukika dRSTi se use svIkAra na karane meM hI hita hai| uttara : 1. bhaya aura nirAzA kI utpatti ajJAna aura kaSAya se hotI hai, vastu svarUpa samajhane se nahIM, kavi budhajanajI ne apanI AdhyAtmika racanA meM kramabaddhaparyAya ke nirNaya se nirbhayatA utpanna hone kI ghoSaNA kI hai| unakI nirbhayatA kA AdhAra satya kI svIkRti hai, para-padArthoM meM parivartana kI kalpanA nhiiN| 2. yadi jJAnI aura ajJAnI donoM para koI saMkaTa A jAye to jJAnI dhairyadhAraNa karake nirbhaya rahegA aura ajJAnI bhayAkrAnta ho jaayegaa| yadi donoM bhagavAna kA smaraNa karane lageM to jJAnI to azubha se bacakara dhairyadhAraNa karane ke abhiprAya se bhagavAna kA smaraNa karegA aura ajJAnI isa abhiprAya se bhagavAna ko yAda karegA ki koI devatA Akara saMkaTa dUra kara deNge| isa abhiprAya se vaha mithyAtva kA poSaNa hI kregaa| 3. yadi jJAnI ko thor3I bahuta AkulatA bhI hotI dikhe to yaha usakI zraddhA kA doSa nahIM hai, apitu caritra kI kamajorI hai, kyoMki paristhitiyoM meM parivartana karane kA abhiprAya na hote hue bhI vaha svarUpa meM sthira nahIM ho pA rahA hai| 4. jhUThI AzA banAye rakhane ke lie satya ko svIkAra na karanA mahAnatama aparAdha hai| jaba taka AzA hai taba taka duHkha hI hai| AcArya guNabhadra ne kahA hai ki pratyeka prANI kA AzArUpI gaDr3hA itanA gaharA hai ki usameM sArA vizva bhI aNu jaisA hai, arthAta nahIM ke barAbara haiN| ataH usakI parti sambhava na hone se AzA karanA hI vyartha hai| AzA aura nirAzA donoM duHkharUpa haiM, AzA ke abhAvarUpa anAzA hI sukharUpa hai| 5. saMsAra ke kAryoM meM nirutsAhita honA hI zreSTha hai| jo saMsAra meM nirutsAhita hogA, vaha mokSamArga meM utsAhita hogaa| jisakA manobala TUTegA, usakA Atmabala jaagegaa| ataH kramabaddhaparyAya ko svIkAra karane meM hI saccA hita hai| yaha bAta hamAre hita ke lie hI kahI jA rahI hai| Shi Ben Shi Shi kramabaddhaparyAya : kucha praznottara garbhita Azaya :- kramabaddhaparyAya hamArI samajha meM jaba AnA hogI tabhI AyegI, usase pahale yA bAda meM nahIM / yaha to Apa bhI mAnate haiM, to hameM samajhAne ke vikalpa se Apa vyartha meM kyoM parezAna ho rahe haiM? jaba hamArI samajha meM AnA hogA, taba A jAyegA aura nahIM AnA hogA to nahIM aayegaa| ataH Apa jabardastI samajhAne kI AkulatA kyoM kara rahe haiM? uttara : 1. hamAre prati ApakI sahAnubhUti to ThIka hai, parantu hama Apako samajhAne ke lie parezAna ho rahe haiM - yaha bAta nahIM hai| hama to apane rAga ke kAraNa parezAna ho rahe haiN| hamArI vartamAna bhUmikA meM na cAhate huye yaha rAga Aye binA nahIM rhtaa| 2. ajJAniyoM ko samajhAne kI karuNArUpa zubharAga to vItarAgI bhAvaliMgI munirAjoM ko bhI Aye binA nahIM rahatA, anyathA ve paramAgamoM kI racanA kyoM karate? AkulatAsvarUpa hote huye bhI hameM yaha rAga Aye binA nahIM rahatA ki hamane jisa satya ko samajhane se apUrva zAMti prApta kI hai, jagat bhI usa satya ko samajhakara apUrva zAnti kA vedana kre| **** prazna 20 garbhita Azaya :- ApakI aisI utkRSTa bhAvanA hone para bhI yadi koI ApakI bAta na mAne to Apa kyA kareMge? uttara : 1. hama kyA kara sakate haiM? kisI ko jabardastI to samajhA nahIM skte| jagat kA ajJAna dekhakara karuNA AtI hai, ataH jaisA vastu-svarUpa jAnA hai, vaisA bolane lagate haiM, likhane lagate haiN| jinakI bhalI honahAra hotI hai ve sunate haiM, samajhate haiM tathA svIkAra karake sukhI hote haiM, aura jo nahIM sunate yA samajhate, unakI honahAra vicAra karake hama bhI madhyastha bhAva dhAraNa karate haiN| yahI bhAva paNDita pravara ToDaramalajI ne bhI vyakta kiyA hai| prazna 19
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara 97 adhyAya 4 kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara yadyapi vigata tIna adhyAyoM meM kramabaddhaparyAya pustaka ke anuzIlana evaM praznottara khaNDa meM samAgata pramukha vicAra-binduoM kI carcA kI gaI hai, evaM unase sambandhita saMkSipta prazna bhI die gae haiM; tathApi 8-10 dina ke zivira meM isa mahatvapUrNa viSaya ko par3hAne ke uddezya se yahA~ mUla viSaya se sambandhita praznottara die jA rahe haiN| ataH pravacanakAroM evaM adhyApaka bandhuoM se sAnurodha Agraha hai ki ina praznottaroM ke AdhAra se viSaya kA spaSTIkaraNa karate hue inheM chAtroM ko hRdayaMgama karAne kA prayAsa kareM tathA ina praznottaroM ko kanThastha karane kI preraNA deN| uttara :- dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA paraspara sumela honA vyavasthita hai, aura sumela na honA avyavasthita hai| jaise - kisI vidyArthI ke kamare meM, kapar3e heMgara para TaMge hoM, pustakeM alamArI meM hoM tathA anya sabhI vastue~ yathAsthAna hoM to usakA kamarA vyavasthita kahA jAegA, aura yadi pustakeM palaMga para hoM, kapar3e kursI para TaMge hoM, anya vastue~ bhI yahA~-vahA~ bikharI par3I hoM, to usakA kamarA avyavasthita kahA jaaegaa| isIprakAra par3hane ke samaya khelanA, khelane ke samaya par3hanA, pUjana ke samaya svAdhyAya tathA svAdhyAya ke samaya pUjana Adi kArya avyavasthita kahe jaayeNge| niSkarSa ke rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki sabhI kAma ucita samaya para ucita vyakti ke dvArA ucita sthAna para ucita vidhi se karanA vyavasthita kahA jAegA aura isase viparIta hone para avyavasthita kahA jaaegaa| prazna 4. kramabaddhaparyAya kI carcA karane kI AvazyakatA kyoM par3atI hai? uttara :- pratyekavastu sat arthAt utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa hai| ataH pariNamana karanA vastu kA sahaja svabhAva hai| vastu meM pratisamaya naI-naI paryAyeM utpanna hotI haiM, pUrva paryAyoM kA vyaya hotA hai, tathA isa prakriyA meM vastu zAzvata dhruvarUpa rahatI hai| uparyukta pariNamana-svabhAva ke sandarbha meM yaha prazna uThanA svabhAvika hai ki vastu kaba, kisarUpa meM pariNamita hogI - isakA koI sunizcita niyama hai yA hama jaba jaisA cAheM vaisA pariNamana kara sakate haiM? isI prazna kA uttara kramabaddhaparyAya ke siddhAnta ke mAdhyama se diyA jAtA hai| prazna 5. vastu ke pariNamana kI pramukha vizeSatAyeM batAiye? uttara :- pratyeka padArtha kA pariNamana, kramazaH, niyamita, vyavasthita aura svAdhIna hotA hai| ina vizeSatAoM kA saMkSipta bhAva niyamAnusAra hai : 1. kramaza :- eka ke bAda eka arthAt pratyeka guNa kI trikAlavartI paryAyeM apane-apane svakAla meM eka ke bAda eka hotI hai| prazna 1. kramabaddhaparyAya kyA hai? dravya/guNa/paryAya uttara :- kramabaddhaparyAya kisI eka dravya yA guNa yA paryAya kA nAma nahIM, apitu samasta dravyoM aura guNoM ke pariNamana kI suvyavasthita vyavasthA arthAt vastu ke pariNamana kI vyavasthA hai| prazna 2. kramabaddhaparyAya kise kahate haiM? uttara :- "jisa dravya kI, jisa kSetra meM, jisa kAla meM, jo paryAya jisa nimitta kI upasthiti meM, jisa puruSArtha pUrvaka, jaisI honI hai; usI dravya kI, usI kSetra meM, usI kAla meM, vahI paryAya, usI nimitta kI upasthiti meM, usI puruSArthapUrvaka, vaisI hI hogI, anyathA nahIM / vastu ke pariNamana kI isa vyavasthita vyavasthA ko kramabaddhaparyAya kahate haiN| prazna 3. vyavasthita aura avyavasthita se kyA Azaya hai? 50
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya : nirdezikA 2. niyamita :- una paryAyoM kA krama niyamita arthAt sunizcita hai, arthAt kisa samaya kauna sI paryAya hogI - yaha sunizcita hai| pariNamana kI yahI vizeSatA kramabaddhaparyAya kahalAtI hai| 3. vyavasthita :- vastu ke pariNamana kA krama niyamita hone ke sAtha-sAtha vyavasthita bhI hotA hai, arthAt dravya-kSetra-kAla-bhAva ke sumela pUrvaka hotA hai| bIja meM se aMkura, paudhA, zAkhAyeM, patte, phUla aura phala kramazaH isI krama se nikalate haiN| gehU~ se ATA, roTI Adi paryAyeM nizcita kramAnusAra hotI haiM / yahI niyamitakrama kA vyavasthitapanA hai| kisI sabhA meM atithiyoM kA svAgata sunizcita aura vyavasthita krama se hotA hai, arthAt adhyakSa, mukhya-atithi, udghATanakartA Adi kA krama vyavasthita hotA hai| kisa atithi kA svAgata kisakedvArA karAyA jAe - isakA krama bhI eka vyavasthita niyamAnusAra hotA hai| 4. svAdhIna :- vastu kI paryAyeM usakI tatsamaya kI yogyatAnusAra svayaM hotI haiM, kisI anya dravya ke yA hamArI icchA ke yA kisI Izvara kI icchA ke AdhIna nahIM hotI; yahI vastu kI svAdhInatA hai| prazna 6. kramabaddhaparyAya zabda ke pratyeka pada kA artha batAiye? uttara :- krama = eka ke bAda eka, eka sAtha nahIM / baddha = niyamita arthAt nizcita, jisa samaya jo paryAya honA hai vahI hogI, dUsarI nhiiN| paryAya = dravyoM yA guNoM kA prinnmn| prazna 7. siddha kIjie ki avyavasthita dikhane vAlA jagata bhI vyavasthita hai? uttara :- jagat kI jo ghaTanAyeM apane prAkRtika niyamAnusAra hotI haiM, ve hameM vyavasthita dikhAI detI hai| jaise - sardI, garmI, barasAta, Adi samaya para honA; mausama ke anusAra phala, anAja Adi samaya para honA - ityAdi / parantu jo ghaTanAyeM hamArI dhAraNA ke viparIta samaya para hotI haiM, ve hameM avyavasthita lagatI kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara haiN| jaise- garmiyoM meM barasAta honA, sardiyoM meM Ama pakanA, 10 varSa ke bAlaka ko dAr3hI-mUMcha meM bAla A jAnA; basa, Trena yA plena durghaTanAgrasta ho jAnA, Aga laga jAnA, bhUkampa A jAnA - ityaadi| jisaprakAra nATaka ke maJca para avyavasthita dikhanevAlI garIba kI jhopar3I avyavasthita dikhane para bhI pUrvaniyojita aura vyavasthita hai; usI prakAra uparyukta ghaTanAyeM bhI pUrva nizcita aura vyavasthita haiM, kyoMki ve sarvajJa ke jJAna meM pahale se hI jhalaka rahI haiM, tathA apane pariNamana ke niyamita kramAnusAra ho rahI hai| hamArI dhAraNA ke anukUla na hone se ve hameM avyavasthita lagatI haiM, parantu vastu kI pariNamana vyavasthA meM ve saba vyavasthita hI haiN| prazna 8. kramabaddhaparyAya ke poSaka kucha Agama-pramANoM kA ullekha kIjie? uttara :- pAThya-pustaka meM die gae Agama-pramANa nimnAnusAra haiM :1. samayasAra gAthA 308-311 kI amRtacandrAcAryakRta ttiikaa| 2. kArtikeyAnuprekSA gAthA 321-322-323 / 3. AcArya raviSeNakRta padmapurANa, sarga-110 zloka 40 4. adhyAtmapada saMgraha : bhaiyA bhagavatIdAsakRta bhajana, pRSTha 8 5. adhyAtmapada saMgraha : kavivara budhajanakRta bhajana, pRSTha 79 6. paNDita jayacandrajI chAbar3A kRta mokSa pAhuDa gAthA 86 kA bhAvArtha 7. paNDita sadAsukhadAsajI kAsalIvAlakRta ratnakaraNDa zrAvakAcAra TIkA : zloka 137 kA bhAvArtha / prazna 9. siddha kIjie ki pratyeka padArtha kA pariNamana pUrvanizcita kramAnusAra hI hotA hai? uttara :- pratyeka dravya ke anantaguNoM aura unakI trikAlavartI paryAyoM ko sarvajJa bhagavAna pratyakSa jAnate haiM tathA jaisA bhagavAna jAnate haiM vaisA hI vastu kA pariNamana hotA hai| isaprakAra vastu kA pariNamana sarvajJa ke jJAna meM pahale se hI jJAta hone se yaha siddha hotA hai ki vastu kA pariNamana pUrva nizcita kramAnusAra hI hotA 51
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kramabaddhaparyAya : nirdezikA hai| yadi vastu kA pariNamana kevalajJAna meM jAne gae kramAnusAra na ho to kevalajJAna meM apramANikatA kA prasaMga AegA, jo kisI ko bhI iSTa nahIM hai| sarvajJa bhagavAna vastu kI trikAlavartI paryAyoM ko jAnate haiM, isase vaha svayaM siddha ho jAtA hai ki vastu kA pariNamana nizcita hai| yadi vastu kI trikAlavartI paryAyoM kA krama nizcita na hotA to unheM sarvajJa bhagavAna kaise jAnate? phira kevalajJAna kA kyA svarUpa hogA? koI na koI paryAya to hogI - kyA aisA anizcayAtmaka hogA? yadi aisA ho to chadmastha ke jJAna meM aura kevalajJAna meM kyA antara raha jAegA? yadi ina praznoM para gambhIratA se vicAra kiyA jAe to sahaja samajha meM A jAegA ki sarvajJa dvArA vastu kI trikAlavartI paryAyoM kA jAnanA hI una paryAyoM kI nizcitatA ko batAtA hai| loka meM bhI kisI kAryakrama kI ghoSaNA tabhI kI jAtI hai, jabaki vaha nizcita kara liyA gayA ho / na kevala vaha kArya, apitu usakA samaya, sthAna, vidhi, pUrva-prakriyA, usase sambandhita kAryakartA Adi nizcita hone para hI usakI ghoSaNA kI jAtI hai| kalpanA kIjie ki kisI kI zAdI kA nimaMtraNa diyA jAe; parantu kaba, kahA~, kisase hogI - yaha pUchane para yaha kahA jAe ki kabhI na kabhI, kahIM na kahIM, kisI na kisI se hogI; to usa ghoSaNA ko loka meM kauna svIkAra karegA? ataH yaha siddha hotA hai ki kisI bhI ghaTanA kI pUrva ghoSaNA yA pUrva jJAna usake nizcita hone ko batAtA hai| prazna 10. yadi kevalajJAna dvArA jJAta hone se vastu kA pariNamana nizcita mAnA jAe to chadmastha dvArA jJAta na hone se use anizcita kyoM na mAnA jAe? uttara :- chadyastha vastu kI trikAlavartI paryAyoM ko nahIM jAnatA, isase usakA ajJAna siddha hotA hai, vastu ke pariNamana kI anizcitatA nhiiN| loka meM bhI kisI vyakti se pUchA jAe ki amuka Trena kaba AegI? to vaha yahI kahegA ki mujhe patA nahIM haiM Aparelave ke pUchatAcha kAryAlaya se pUcha lo| 'mujhe patA nahIM' kahakara vaha apane ajJAna ko tathA pUchatAcha kAryAlaya se pUcha lo' kahakara usake nizcitapane ko svIkAra karatA hai| kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara 101 prazna 11. kramabaddhaparyAya kI siddhi meM sarvajJatA kA AdhAra kyoM liyA jAtA hai? uttara :- jisa prakAra dhuMe se agni kA jJAna hotA hai, kyoMki dhue~ kI agni se anyathA-anupapatti hai, arthAt dhuA~ agni ke binA nahIM hotA, ataH use agni kA jJApaka-hetu kahA jAtA hai; usIprakAra sarvajJatA kI vastu ke sunizcita pariNamana se anyathA-anupapati hai, arthAt pariNamana-vyavasthA sunizcita hue binA sarvajJa use nahIM jAna sakate / sarvajJa ke jAne hue kramAnusAra hI vastu pariNamita hotI hai| tabhI to yaha kahA jA sakatA hai ki vaha pariNamana apane nizcita samaya meM huA hai, anyathA vaha pariNamana nizcita samaya para huA yA Age pIche huA hai - yaha kisa AdhAra para kahA jA sakegA? eka Trena kisI sTezana para subaha 10 baje aaii| yadi usake Ane kA sunizcita samaya jJAta na ho to yaha kaise kahA jA sakegA ki vaha samaya se pahale AI hai, samaya para AI hai yA vilamba se AI hai? sarvajJatArUpI darpaNa meM pratyeka kArya kA sunizcita samaya jhalakatA hai, aura vaha kArya usI samaya hotA hai, ataH sarvajJatA kramabaddhaparyAya kI siddhi meM sabase prabala jJApaka hetu hai| prazna 12. kyA vastu kA pariNamana kevalajJAna ke AdhIna hai? uttara :- pratyeka vastu kA pariNamana usakI tatsamaya kI yogyatAnusAra sahaja hotA hai, ataH vaha kisI ke AdhIna nahIM hai| kevalajJAnI bhI apanI yogyatA ke kAraNa usa pariNamana ko jAnate mAtra haiN| jAnane se vastu parAdhIna nahIM ho jAtI / hama saba jAnate haiM ki ravivAra ke bAda somavAra aaegaa| to kyA somavAra kA AnA hamAre jJAna ke AdhIna ho gayA? nhiiN| ataH sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya meM jJAtA-jJeya sambandha mAtra hai, kartA-karma sambandha nahIM hai| prazna 13. ajJAniyoM dvArA kramabaddhaparyAya kA virodha kyoM aura kaise kiyA jAtA hai? uttara :-anAdi kAla se yaha jIva apane ko para-padArthoM kA kartA mAnarahA hai| vaha apanI paryAyoM ko bhI apanI icchAnusAra utpanna karanA cAhatA hai; parantu kramabaddhaparyAya kI svIkRti meM usakI isa mAnyatA para coTa pahuMcatI hai, isalie 52
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kramabaddhaparyAya: nirdezikA vaha sarvamAnya sarvajJatA kA hI virodha karane lagatA hai| yadyapi vaha sarvajJa kI sattA kA sIdhA virodha nahIM kara pAtA; tathApi vaha sarvajJatA kI vyAkhyAaiM badala kara nimnAnusAra tarka prastuta karatA hai : (a) sarvajJa bhagavAna bhUtakAla aura vartamAnakAla kI paryAyoM ko to jAnate haiM, paraMtu bhaviSya kI paryAyoM ko nahIM jAnate, kyoMki abhI bhaviSya kI paryAyeM utpanna hI nahIM huI hai| (ba) sarvajJa bhagavAna bhaviSya ko sazarta jAnate haiM arthAt jo puNya karegA, vaha svarga jAegA tathA jo par3hegA vaha pAsa hogaa| (sa) nizcaya se to bhagavAna apane AtmA ko hI jAnate haiM, lokAloka ko jAnanA to niyamasAra gAthA 159 meM vyavahAra kahA gayA hai, ataH sarvajJatA bhI abhUtArtha huI, isaliye paryAyoM ke kramabaddha pariNamana kA niyama bhI asatyArtha huA / (da) yadi saba kucha nizcita hai to puruSArtha karane kI koI AvazyakatA nahIM rhegii| ataH saba loga niSkriya ho jaayeNge| (i) paryAyoM ko kramabaddha mAnane para ekAnta niyatavAda kA prasaMga AegA, jabaki jaina darzana anekAntavAdI darzana hai| (I) jo honA hai so nizcita hai isalie yadi koI kisI kI hatyA karatA hai, corI, DakaitI, vyabhicAra Adi pApa karatA hai, to isameM isakA kyA doSa? kyoMki yaha to nizcita thA / ataH use daNDa kyoM diyA jAe? isaprakAra kramabaddhaparyAya kI zraddhA se saba loga svacchandI ho jAyeMge? prazna 14. kevalI bhagavAna bhaviSya kI paryAyoM ko bhI spaSTa jAnate haiM - isa tathya kI puSTi Agama evaM yukti ke AdhAra se kIjie? uttara :- sarvajJa dvArA trikAlavartI paryAyoM ko yugapat pratyakSa jAnane kI puSTi nimna Agama pramANoM dvArA hotI hai : 53 kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara a. tattvArtha sUtra : adhyAya 1 sUtra 9 sarvadravyapayAryeSukevalasya kI samasta ttiikaayeN| ba. pravacanasAra : gAthA 39, 47, 200 ityAdi / sa. bhagavatI ArAdhanA : gAthA 2141 103 da. AcArya amitagatikRta yogasAra : adhyAya 1 chanda 28 / ka. AptamImAMsA, aSTazatI, aSTasahastrI, Apta parIkSA Adi nyAya granthoM ke sarvajJasiddhi prakaraNa / kha. naSTa aura anuptanna paryAyoM ke jJAna ke sambandha meM dhavalA pustaka 6 meM samAgata nimna zaMkA-samAdhAna dhyAna dene yogya hai| "zaMkA - jo padArtha naSTa ho cuke haiM aura jo padArtha abhI utpanna nahIM hue haiM, unakA kevalajJAna se jJAna kaise ho sakatA hai ? samAdhAna :- nahIM; kyoMki kevalajJAna ke sahAya nirapekSa hone se bAhyapadArthoM kI apekSA ke binA unake (vinaSTa aura anutpanna padArthoM ke) jJAna kI utpatti meM koI virodha nahIM hai|" pravacanasAra meM dravyArthikanaya se bhUta aura bhaviSya kI paryAyoM ko bhI sat kahakara unheM jJAna kA jJeya batAyA gayA hai| ukta Agama pramANoM se kevalI bhagavAna dvArA bhUta-bhaviSya kI paryAyoM kA spaSTa jAnanA siddha hotA hai, ataH sazarta jAnane kI bAta bhI nahIM rahatI / prazna 16 . kevalI bhagavAna lokAloka ko jAnate haiM, aisA kahanA vyavahAra hai| - isa kathana kA yathArtha Azaya spaSTa kIjie? uttara :- isa kathana kA Azaya yaha nahIM hai ki ve lokAloka ko jAnate hI nhiiN| yahA~ lokAloka ke mAdhyama se kevalajJAna kA paricaya karAyA jA rahA hai, ataH parAzrita nirUpaNa hone se vyavahAra kahA gayA hai| isIprakAra bhagavAna parapadArthoM ko tanmaya hue binA arthAt unheM apanA mAne binA aura usarUpa pariNamita
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kramabaddhaparyAya : nirdezikA hae binA jAnate haiN| ataH tanmayatA kA abhAva batAne ke lie vyavahAra kahA hai, para ko jAnane kA abhAva batAne ke lie nhiiN| isa sambandha meM paramAtmaprakAza adhyAya gAthA 52 kI TIkA draSTavya hai| prazna 17. kramabaddhaparyAya mAnane se puruSArthavyartha hone kI AzaMkA kA nirAkaraNa kIjie? uttara :- kramabaddhaparyAya ko svIkAra karane se para-padArthoM aura paryAyoM kI kartAbuddhi TUTakara jJAyaka svabhAva kI zraddhA pragaTa hotI hai, jo ki mokSamArga meM samyak puruSArtha hai| isake bala se hI sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA hotI hai tathA para aura paryAyoM kI kartAbuddhi TUTatI hai| bhagavAna ke jJAna meM pratyeka paryAya spaSTa jhalakatI hai, to usakA puruSArtha bhI jhalakatA hai kyoMki puruSArtha bhI to paryAya hai, ataH vaha kyoM nahIM jhalakegA? yaha bAta kramabaddhaparyAya kI paribhASA meM spaSTa kahI gaI hai ki kevalI bhagavAna, svabhAva, puruSArtha Adi sabhI samavAyoM ko tathA dravya-kSetra-kAla-bhAva Adi catuSTaya ko spaSTa jAnate haiM; ataH puruSArtha bhI unake jJAna meM sunizcita hone se puruSArtha vyartha hone ke badale sunizcita hai - aisA siddha huaa| ___ ajJAnI svayaM ko para-padArthoM ke pariNamana kA kartA mAnate haiM, ataH parakartRtva ke vikalpoM ko tathA apanI icchAnusAra paryAyoM kI utpatti ke vikalpa ko puruSArtha samajhate haiM; parantu yaha unakI viparIta mAnyatA hai| para aura paryAyoM ke kartRtva kA vikalpa viparIta puruSArtha hai, jo ki saMsAra kA kAraNa hai / kramabaddhaparyAya kI zraddhA se aisA puruSArtha naSTa hotA hai tathA akartA svabhAva kI anubhUti kA puruSArtha pragaTa hotA hai| vastutaH kramabaddhaparyAya kI svIkRti, sarvajJatA aura jJAna svabhAva kI ruci, tathA mukti ke mArga kA samyak puruSArtha, - ye sabhI eka hI bhAva ke paryAyavAcI nAma haiN| yahI samyagdarzana hai; upazama, kSayopazama yA kSAyika bhAva hai; yahI dharma kA prArambha hai tathA bhava-bhramaNa kA anta hai| ataH yaha bAta parama satya hai ki jo jIva kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara 105 kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA karatA hai, bhagavAna ke jJAna meM usake adhika bhava nahIM jhlkte| prazna 18. kramabaddhaparyAya meM ekAnta niyatavAda kA nirAkaraNa kIjie? uttara :- pA~ca samavAyoM meM mAtra kAlalabdhi yA niyati se hI kArya kI utpatti mAnane se aura anya samavAyoM kA niSedha karane se mithyA-ekAntarUpa niyativAda kA prasaMga AtA hai; parantu kramabaddhaparyAya kI zraddhA meM kAla kI mukhyatApUrvaka anya samavAyoM kI svIkRti bhI hai, ataH samyak-ekAnta hotA hai, mithyA ekAnta nahIM / jaina-darzana vastu-svarUpa ko anekAnta ke sAtha samyak-ekAntarUpa bhI svIkAra karatA hai| prazna 19. akAla-mRtyu aura kramabaddhaparyAya meM virodha kA nirAkaraNa kIjie? uttara :- viSa-bhakSaNa Adi ke nimitta se Ayukarma kI udIraNA ko akAla mRtyu kahate haiN| ye sabhI ghaTanAyeM kevalI bhagavAna ke jJAna meM pahale se hI jJAta haiM, isalie pUrva nizcita hone se svakAla meM ghaTita hotI haiN| ataH kramabaddhaparyAya ke sAtha inakA koI virodha nahIM AtA / akAla zabda kA artha samaya ke pahale nahIM, apitu kAla se bhinna samavAyoM kI mukhyatA se hai| prazna 20. akAlanaya aura kramabaddhaparyAya meM virodha kA nirAkaraNa kiijie| uttara :- akAla mRtyu ke samAna yahA~ bhI akAla zabda meM kAla se bhinna anya samavAyoM kI mukhyatA hai| kRtrima garmI se Ama pakAyA - aisA kahane meM nimitta kI mukhyatA hai, svakAla meM Ama pakane kA niSedha nhiiN| kRtrima garmI meM bhI sabhI Ama eka sAtha nahIM paka jAte, koI do dina meM pakatA hai, koI cAra dina meM, arthAt jaba jasakI pakane kI yogyatA hai tabhI vaha pakatA hai, Age-pIche nhiiN| isa prakAra akAlanaya meM svakAla meM kArya hone kA niSedha na hone se kramabaddhaparyAya ke sAtha koI virodha nahIM aataa| prazna 21. kramabaddhaparyAya kI zraddhA se svacchanda hone kI AzaMkA kA nirAkaraNa kIjie? 54
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kramabaddhaparyAya : nirdezikA uttara :- kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA. jJAna svabhAva kI zraddhApUrvaka hI hotI hai aura jJAna svabhAva kI zraddhAvAlA jIva jJAnI aura vivekI hotA hai, vaha pApa kA poSaNa karake svacchandI nahIM ho sktaa| ___kyA pUrva nizcita hone se koI aparAdha, aparAdha nahIM rahegA? vaha aparAdha usane apane svabhAva ko bhUlakara viSaya-kaSAyoM kI tIvra Asakti ke kAraNa kiyA gayA hai| bhagavAna ne bhI use aparAdharUpa meM hI jAnA hai, ataH aparAdha to aparAdha hI hai, cAhe koI use jAne yA na jAne / aparAdhI svayaM to use pahale se jAnatA hI hai kyoMki vaha pUrI yojanA banAkara aparAdha karatA hai| phira jaba usake jJAna meM pUrva nizcita hone para bhI aparAdha para aparAdha rahatA hai to kevalI ke jJAna meM jhalakane mAtra se vaha aparAdha nahIM rahegA - yaha kaise kahA jA sakatA hai? ___ aparAdha pUrva nizcita thA isalie aparAdhI ko daNDa nahIM milanA cAhie - yaha tarka bhI hAsyAspada hai, kyoMki aparAdha ko nizcita mAnA jAe to daNDa vidhAna ko nizcita kyoM na mAnA jAe? hamAre saMvidhAna meM bhI pratyeka aparAdha kA daNDa nizcita kiyA gayA hai, to kevalajJAna meM nizcita kyoM nahIM hogA? bhagavAna ne kisI ko pApa karatA huA dekhA hai to usakA naraka jAnA bhI avazya dekhA hai| yaha kaise ho sakatA hai ki ve usakA pApa kArya to dekhate haiM, parantu pApa kA phala nahIM dekhate! isase to unakA jJAna adhUrA aura apramANika ho jAegA; parantu aisA nahIM hai| unakA jJAna sakala-pratyakSa hai| isaprakAra kramabaddhaparyAya kI zraddhA se svacchanda hone kA prazna hI nahIM uThatA, apitu mithyAtvarUpI mahA-svacchandatA kA nAza hotA hai| prazna 22. prathamAnuyoga ke dvArA kramabaddhaparyAya kI siddhi kaise hotI hai? uttara :- sampUrNa prathamAnuyoga sarvajJa bhagavAna, avadhijJAnI yA manaHparyayajJAnI muni bhagavantoM dvArA kI gaI bhaviSyakAla sambandhI sunizcita ghoSaNAoM se bharA huA hai| jaise :- (1) bhagavAna neminAtha dvArA 12 varSa bAda dvArakA jalane kI spaSTa ghoSaNA karanA / sAtha hI yaha bhI ghoSita karanA ki vaha kisa nimitta se, kaba aura kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara 107 kaise jalegI? bhagavAna kI bAta kA bharosA nahIM karanevAloM ke dvArA aneka prayatna karane para bhI saba-kucha vaisA hI huA, jaisA bhagavAna ne kahA thaa| (2) bhagavAna AdinAtha ne bhI bhagavAna mahAvIra ke jIva mArIci ke sambandha meM saba kucha ekakoDA-koDI sAgara pahale hI batA diyA thA, kivaha isa avasarpiNI kAla kA caubIsavA~ tIrthaMkara hogaa| (3) AcArya bhadrabAhu ne nimitta-jJAna ke AdhAra para hI yaha batA diyA thA ki uttara bhArata meM 12 varSa taka akAla rahegA-yaha ghoSaNA bhI pUrNataH satya huI thii| (4) samrATa candragupta ke svapnoM ke AdhAra para bhaviSya kI ghoSaNAyeM kI gaI thIM, jo vaisI hI ghaTita huii| prazna 23. karaNAnuyoga ke AdhAra para kramabaddhaparyAya kaise siddha hotI hai? uttara :- sArA karaNAnuyoga hI sunizcita niyamoM para AdhArita hai, usameM hamArI buddhi ke anusAra kucha nahIM hotA / jaise - (1) cha: mahIne ATha samaya meM cha: sau ATha jIva nitya nigoda se nikaleMge aura itane hI samaya meM itane hI jIva mokSa jaaveNge| (2) saMsArI jIva nigoda paryAya se kucha adhika do hajAra sAgara ke lie hI nikalatA hai, usameM bhI do indriya, tIna indriya, cAra indriya asaMjJI paMcendriya, manuSya, deva, nArakI Adi ke bhavoM kI nizcita saMkhyA hotI hai| udAharaNa ke lie manuSyoM ke bhavoM kI saMkhyA mAtra 48 hai| (3) pratyeka mithyAdRSTi saMsArI jIva ko paMca parAvartanarUpa saMsAra meM ghUmanA par3atA hai| (4) bhUta-vartamAna-bhaviSya ke tIrthaMkaroM kI saMkhyA bhI nizcita hI hai| (5) pratyeka guNasthAna, mArgaNAsthAna, jIva samAna Adi ke jIvoM kI saMkhyA bhI nizcita hai| 55
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kramabaddhaparyAya : nirdezikA prazna 24. caraNAnuyoga ke granthoM ke AdhAra para kramabaddhaparyAya kI siddhi kaise hotI hai? uttara :- caraNAnuyoga ke grantha ratnakaraNDa zrAvakAcAra, kArtikeyAnuprekSA, aSTapAhuDa Adi ke dvArA sarvajJatA yA kramabaddhaparyAya kI siddhi hotI hai, tathA devazAstra-guru kA svarUpa, khAdya-akhAdya kA nirNaya, sarvajJa praNIta Agama ke anusAra hI kiyA jAtA hai, anyathA nhiiN| ataH yaha bhI kramabaddhaparyAya kA poSaka pramANa hai| prazna 25. dravyAnuyoga ke anusAra kramabaddhaparyAya kaise siddha kI jAtI hai? uttara :- samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya saMgraha, tatvArthasUtra aura usakI TIkAyeM-sarvArthasiddhi, tatvArtha rAjavArtika, tatvArtha zlokavArtika Adi, aSTasahasrI, AptamImAMsA, paramAtma-prakAza, yogasAra, mokSamArga prakAzaka Adi granthoM se bhI kramabaddhaparyAya kI siddhi nimna viSayoM ke AdhAra para hotI hai| 1) kAraNa-kArya vyavasthA 2) akarttAvAda 3) dravya-guNa-paryAya 4) vastu svAtaMtrya 5) pA~ca samavAya 6) nimitta-upAdAna 7) sarvajJatA 8) pratyeka paryAya kA svakAla 9) paryAya sat 10) samyak-puruSArtha 11) svacatuSTaya 12) samyak niyativAda kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara 13) saiMtAlIsa zaktiyA~ 14) jJAna svabhAva-jJeya svabhAva 15) kAlanaya-akAlanaya 16) paryAyoM kA krama-akrama svarUpa prazna 26. kramabaddhaparyAya ko sunizcita karane vAlI AtmA kI chaha zaktiyoM ke nAma aura unakI paribhASA likhie? uttara :- samayasAra grantha kI AtmakhyAti TIkA meM AcArya amRtacandradeva ne 47 zaktiyoM kA varNana kiyA hai| inameM se nimna chaha zaktiyoM dvArA vastu ke pariNamana kI kramabaddha-vyavasthA sunizcita hotI hai| (1) bhAva zakti :- isa zakti ke kAraNa, dravya apanI vartamAna avasthA se yukta hotA hai| (2) abhAva zakti :- isa zakti ke kAraNa, dravya meM vartamAna avasthA ke atirikta aura dUsarI avasthA nahIM hotii| (3) bhAva-abhAvazakti :- isa zakti ke kAraNa dravya meM vartamAna paryAya kA AgAmI samaya meM niyama se abhAva ho jaaegaa| (4) abhAva-bhAva zakti :- isa zakti ke kAraNa, AgAmI paryAya AgAmI samaya meM niyama se utpanna hogii| (5) bhAva-bhAva zakti :- isa zakti ke kAraNa, dravya meM jisa samaya jo paryAya utpanna hone vAlI hai, vahI paryAya hogii| (6) abhAva-abhAva zakti :- isa zakti ke kAraNa, dravya meM jo paryAya utpanna nahIM honA hai, vaha nahIM hogii| prazna 27. kyA kramabaddha-paryAya kI zraddhA karanA anivArya hai? yadi hA~ to naraka aura tiryaMJca gati meM isakI zraddhA ke binA hI samyagdarzana kaise ho jAtA hai? 56
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 111 kramabaddhaparyAya : mahattvapUrNa praznottara yahA~ akramabaddha kA Azaya avyavasthita yA aniyamitipane se nahIM hai, apitu eka sAtha hone se hai| bheda kI apekSA guNoM ko bhI paryAya kahA jAtA hai| dravya meM sabhI guNa eka sAtha hote haiM, ataH unheM sahavartI paryAya kahate haiN| ataH sahavartI paryAyoM kI apekSA paryAyoM ko akramavartI kahA jAtA hai| sabhI guNa eka sAtha pariNamana karate haiM, ataH pratyeka dravya meM ananta paryAyeM eka sAtha hone se ve akramavartI haiN| saMsArI jIva meM guNasthAnarUpa paryAyeM to krama se arthAt eka ke bAda nizcita hotI haiM, parantu gati, indriya, kAya Adi caudaha mArgaNAyeM eka sAtha hotI hai ataH mArgaNArUpa paryAyeM akramavartI haiN| isaprakAra paryAyeM kathaJcit akramabaddha bhI haiM - isa kathana kA yathArtha Azaya samajhanA caahie| kramabaddhaparyAya : nirdezikA uttara :- bhale hama kramabaddhaparyAya kI bhASA aura paribhASA na jAneM, parantu samyagdarzana ke lie deva-zAstra-guru kI zraddhA to anivArya hai, sacce deva kI zraddhA meM sarvajJatA aura kramabaddhaparyAya kI zraddhA bhI samAhita hai| dravya-guNa-paryAya ke svarUpa meM bhI kramabaddhaparyAya vyavasthA sammilita hai aura samyagdarzana ke lie dravya-guNa-paryAya kA svarUpa to jAnanA hI pdd'egaa| ___ para-padArthoM aura paryAya kI kartA-buddhi TUTe binA dRSTi svabhAva-sanmukha nahIM ho sakatI aura kramabaddhaparyAya kI saccI zraddhA hue binA para aura paryAyoM kI kartAbuddhi nahIM TUTa sktii| ataH kramabaddhaparyAya kI zraddhA ke binA samyagdarzana kA saccA puruSArtha nahIM ho sktaa| naraka aura tiryaMJca gati meM bhI jise samyagdarzana hotA hai, use deva-zAstraguru, sAta tatva, sva-para Adi ke svarUpa kA bhAva-bhAsana to hotA hI hai. anyathA samyagdarzana kaise hogA? ina sabameM para aura paryAyoM ke akartAsvarUpa jJAyaka svabhAva kI zraddhA arthAt kramabaddhaparyAya kI zraddhA kA bhAva bhI A hI jAtA hai| naraka aura tiryaMJca gati kI vyavasthA manuSya gati meM kaise lAgU ho sakatI hai? vahA~ to zAstrAbhyAsa, tattva-carcA, dhandhA-vyApAra Adi kI vyavasthA bhI nahIM hai| yadi hama unakA bahAnA lekara tattva-nirNaya se bacanA cAhate haiM to kyA una jaisA khAna-pAna, rahana-sahana Adi bhI apanAne ko taiyAra haiM? yadi nahIM to phira bahAnA banAne se kyA phAyadA? isameM hamArA yaha kImatI manuSyabhava vyartha calA jaaegaa| ataH yadi hama antara kI gaharAI se saMsAra ke duHkhoM se mukti cAhate haiM to hameM Apta aura Agama kI zraddhA pUrvaka niSpakSa bhAva se tattva-nirNaya karakesarvajJa svabhAvI AtmA ko samajhakara usameM samA jAne kA prayatna karanA caahie| prazna 28. kramabaddhaparyAya vyavasthA meM anekAnta kisa prakAra ghaTita hotA hai| uttara :- paryAya kisI apekSA kramabaddha haiM aura kisI apekSA akramabaddha haiM, aisA anekAnta ghaTita karate samaya akramabaddha ko nimna apekSAoM ke sandarbha samajhanA Avazyaka hai| * * * kevalajJAnamUrti yaha Atama naya-vyavahAra kalA dvArA / vAstava meM sampUrNa vizva kA nitaprati hai jAnanahArA / / muktilakSmIrUpI kAmini ke komala vadanAmbuja pr| kAmakleza, saubhAgya cinhayuta zobhA ko phailAtA hai|| zrI jineza ne kleza aura rAgAdika mala kA kiyA vinAza / nizcaya se devAdhideva ve nija svarUpa kA kareM prakAza / / - niyamasAra kalaza 272 kA padyAnuvAda
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 adhyAya 5 kramabaddhaparyAya : prAsaMgika praznottara cauthe adhyAya meM kramabaddhaparyAya se sIdhe sambandhita praznottara die gae haiM, jinake AdhAra para laghu-ziviroM meM yaha viSaya acchI taraha par3hAyA jA sakatA hai| yadi samaya ho to nimna praznottaroM ke AdhAra para pAThya-pustaka meM samAgata anya prAsaMgika prakaraNoM ko taiyAra karAnA caahie| ye prakaraNa kramabaddhaparyAya ke poSaka haiM, ata: inakA nirNaya karane se kramabaddhaparyAya kA nirNaya nirmala aura dRr3ha hotA hai| kramabaddhaparyAya : prAMsagika praznottara jisaprakAra dravya ko sampUrNa vistAra kSetra ke rUpa meM dekhA jAe, to usakA sampUrNa kSetra eka hI hai; usIprakAra dravya ke tInoM kAla ke pariNAmoM ko eka sAtha lakSya meM lene para usakA kAla traikAlika eka hai| jisaprakAra kSetra meM eka niyamita vistArakrama hai, usIprakAra kAla meM bhI paryAyoM kA eka niyamita pravAha krama hai| jisaprakAra niyamita vistArakrama meM pheraphAra sambhava nahIM hai, usIprakAra niyamita pravAhakrama meM bhI parivartana sambhava nahIM hai| pratyeka pradeza kA sva-sthAna aura pratyeka pariNAma kA sva-kAla sunizcita hai| prazna 3. vilakSaNa pariNAma paddhati ko kSetra aura kAla kI apekSA udAharaNa dekara samajhAiye? uttara :- eka vyakti bambaI se dillI kI yAtrA kara rahA hai| jaba bar3audA AyA taba usane apane sahayAtrI se pUchA ki sUrata kaba AegA? taba vaha sahayAtrI bolA ki bhAI sAhaba! sUrata to nikala gayA, aba bar3audA A gayA hai| bar3audA kA AnA usakA sva-rUpa se utpAda hai tathA bar3audA, sUrata ke abhAvapUrvaka AyA hai| ataH vahI sUrata kI apekSA arthAtpUrva-rUpa se vyayasvarUpa hai, tathA kSetra ke akhaNDa vistAra meM bar3audA jahA~ kA tahA~ rahatA hai, vaha na kahIM AtA hai na kahIM jAtA hai, ataH vahI dhrauvyasvarUpa hai / isaprakAra bar3audA nAmaka kSetra ke samAna pratyeka dravya ke pradezoM meM prati samaya utpAda-vyaya-dhrauvya ghaTita hote haiN| eka jIva ko samyagdarzana huaa| jisakAla meM samyagdarzana huA usa kAla kA arthAt paryAya kA svarUpa vaha samyagdarzana svarUpa hai, ataH vaha kAla (pariNAma) apane sva-rUpa (samyagdarzana) ko prApta karatA huA utpanna hone se utpAdarUpa hai| samyagdarzana, mithyAtva kA abhAva karake huA hai, ataH samyaktva kA utpAda hI mithyAtva kA vyaya hai, isalie samyaktva kI utpatti mithyAtva ke vyayarUpa hai| (yaha kathana samyaktva kI prathama paryAya kI apekSA hai| AgAmI paryAyeM apanIapanI anantara pUrvakSaNavartI samyaktva paryAyoM ke vyayarUpa haiM) pariNAmoM ke akhaNDa prazna 1. vilakSaNa pariNAma paddhati kyA hai? uttara :- pratyeka dravya ke pradeza (kAladravya ko chor3akara) aura paryAyeM apaneApane svarUpa se utpanna aura pUrvarUpa se vinaSTa tathA sabhI pariNAmoM meM eka pravAhapanA hone se anutpanna aura avaniSTa arthAt dhruva haiN| isaprakAra pratyeka pradeza aura paryAya eka hI samaya meM utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| dravya ina pariNAmoM kI paramparA meM svabhAva se hI sadA rahatA hai, isalie vaha svayaM bhI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| isa prakAra eka hI pariNAma meM eka hI sAtha utpAda-vyaya dhrauvyapanA ghaTita hotA hai; yahI vilakSaNa pariNAma paddhati hai| prazna 2. pradeza aura pariNAma kI paribhASA batAte hue unameM krama kA kAraNa batAiye? uttara :-vistAra krama ke sUkSma aMza ko pradeza aura pravAhakrama ke sUkSma aMza ko pariNAma kahate haiN| bahupradezI dravyoM ke pradezoM meM tathA pratyeka dravya ke pariNAmoM meM eka niyamita krama hotA hai| 58
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kramabaddhaparyAya : nirdezikA pravAha kI apekSA dekhA jAe to vaha samyaktva bhAva apane svakAla meM sadaiva nizcita hai, kabhI Age-pIche nahIM hogA, ata: akhaNDa pravAha meM usakA kAla dhruva hai| isaprakAra samyagdarzanarUpa pariNAma meM utpAda-vyaya-dhrauvya eka sAtha ghaTita hone se vaha trilakSaNamaya hai| yahI vilakSaNa pariNAma paddhati hai| prazna 4. samyagdarzana paryAya kAlarUpa hai yA bhAvarUpa hai? uttara :- tattvArtha sUtra grantha ke dvitIya adhyAya meM jIva ke tirepana bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai| usameM samyagdarzana kI carcA upazama, kSayopazama aura kSAyika bhAva ke antargata AI hai| ataH jIva ke dravya-kSetra-kAla-bhAva meM samyagdarzana usakA antarbhAva kA antarbhAva bhAva meM hI hai| jaba dravya-guNa-paryAya kI carcA kI jAe, taba kAla aura bhAva donoM ke abhedarUpa se use paryAya kahA jAtA hai| mithyAdarzana tathA zabhAzabha bhAva audayikabhAva haiN| upazama kSayopazama, kSAyika aura audayika ye cAroM bhAva paryAyarUpa haiM, arthAt pravAhakrama ke sUkSma aMzarUpa pariNAmoM meM utpanna hone se utpAda-vyayarUpa haiN| parama-pAriNAmika bhAva svarUpa jJAyaka bhAva trikAla, eka akhaNDadhruvarUpa hai, vaha utpAda-vyayarUpa nahIM hai| prazna 5. dravya-kSetra kAla aura bhAva paraspara bhedarUpa haiM yA abhedarUpa? uttara :- bhAI! vastu meM bheda aura abheda donoM dharma haiM, ataH utpAda-vyayadhruva; dravya-guNa-paryAya tathA dravya-kSetra-kAla-bhAva; kathaJcit bhinna bhI haiM aura kathaJcita abhinna bhI haiN| jaba vastu ko usake sva-catuSTaya ke mAdhyama se samajhA jAtA hai to ina cAroM kA bhinna-bhinna svarUpa nimnAnusAra samajhanA cAhie : dravya = guNa-paryAyoM athavA kSetra kAla aura bhAva ko dhAraNa karane vAlI mUla sttaa| kSetra = dravya kA vistAra arthAt usake dvArA grahaNa kiyA gayA sthAna / kAla = dravya kI anAdi-ananta akhaNDa sthiti jisameM pratisamaya-vartI pariNamana akhaNDarUpa se sammilita haiN| kramabaddhaparyAya : prAsaMgika praznottara bhAva = dravya kI zaktiyAM, guNa, dharma, svabhAva aadi| moha-rAga-dveSa, puNya-pApa, Adi vikArI bhAva vastutaH dravya ke svacatuSTaya meM pratiSThita nahIM haiN| ve pAnI meM par3I tela kI bUMda ke samAna Upara-Upara tairate haiM; arthAt ve pravAhakrama ke kucha aMzoM kI upAdhi haiM, ataH unheM aupAdhikabhAva bhI kahate haiN| upazama, kSayopazama aura kSAyika bhAva svabhAva ke avalambana se hote haiM ataH inheM svabhAva-bhAva kahate haiN| trikAlI jJAyakabhAva kI apekSA niyamasAra gAthA 50 meM ina cAroM bhAvoM ko para-dravya aura para-svabhAva kahakara heya kahA hai| vastutaH kAla to samayavAcI zabda hai| pratyeka dravya aura pratyeka guNa meM prati samayavartI sUkSma aMza-bheda hotA hai, jise eka samaya kI paryAya kahA jAtA hai| ye upazamAdi cAra bhAva usa gaNa kI tatsamaya kI paryAyagata yogyatA se svayaM utpanna hote haiN| karma kI upazamAdi paryAyeM inameM nimitta hotI haiM, ataH inheM naimittika bhAva bhI kahate haiN| kisa kAlA~za meM kaunasA bhAva utpanna hogA - yaha nizcita haiM, tathA isI niyama ko kramabaddhaparyAya kahate haiN| jisaprakAra sAikila kI caina meM aneka kar3iyAM hotI haiM, jinake bIca kA sthAna khAlI hotA hai| sAikila calAte samaya eka-eka kar3I ke khAlI sthAna meM geyara kA eka-eka dAMtA khacita hotA jAtA hai, usIprakAra dravya kA kAla pakSa sAikila kI akhaNDa caina ke samAna hai; usakI kar3iyAM pravAhakrama kA sUkSma aMza mAtra haiM, tathA upazamAdi cAra bhAvoM se kathaMJcit bhinna hai| dravyarUpI sAikila nirantara gatizIla rahatI hai, ataH usakI pratyeka kar3I ke khAlI sthAna meM upazamAdi cAra bhAvarUpI dAMtA khacita hotA jAtA hai| kisa kar3I meM kauna sA dAMtA khacita hogA, arthAt kisa kAla (paryAya) meM kauna sA bhAva khacita hogA - yaha vastu kI pariNamana vyavasthA meM nizcita hai| tadanurUpa puruSArtha, nimitta, Adi sabhI kucha nizcita hai, aura sarvajJa ke jJAna meM jhalakatA hai| prazna 6. dravya-kSetra-kAla-bhAva meM dRSTi kA viSaya kyA hai? uttara :- dRSTi dravya-kSetra-kAla-bhAvamaya akhaNDa vastu ko hI bheda aura abheda kA vikalpa kiye binA apanA viSaya banAtI hai| sarvaprathama jJAna dvArA bhAva 59
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 kramabaddhaparyAya : nirdezikA kramabaddhaparyAya : prAsaMgika praznottara 117 kI mukhyatA se apane sva-rUpa kA nirNaya hotA hai, jisameM vaha dravya-kSetrakAla-bhAva ko yathAvat arthAt kathaJcit bhinna aura kathaJcit abhinna jAnatA hai| usameM bhI vaha abheda ko mukhya karake nijarUpa tathA bheda ko gauNa karake pararUpa jAnatA hai / yahI paramazuddhanizcayanaya athavA paramabhAvagrAhIzuddha dravyArthikanaya kA viSaya hai| parantu naya meM apara pakSa gauNa rahatA hai, usakA niSedha nahIM hotA; jabaki dRSTi kA svarUpa nirvikalpa pratIti mAtra hai, usameM mukhya-gauNa karane kA svabhAva hI nahIM hai| dRSTi meM sadaiva jJAyaka hI mukhya rahatA hai, usameM paryAya arthAt bheda nahIM hai - ityAdi sabhI kathana jJAna kI pradhAnatA se dRSTi ke viSaya ko asti-nAsti se batAte haiN| prazna 7. nimna kArika kI sandarbha sahita vyAkhyA kIjie? alaMghyazaktirbhavitavyateyaM, hetu dvayAviSkRtakAryaliGgA / anIzvarojanturahaMkriyArtta :saMhatya kaaryessvitisaadhvvaadii|| AcArya samantabhadra ne svayaMbhUta stotra ke 33veM chanda meM ukta kArikA ke mAdhyama se bhavitavyatA kI mahimA banAI hai| ve kahate haiM ki bhavitavyatA kI zakti alaMghya hai, arthAt koI bhI vyakti bhavitavyatA arthAt hone yogya kArya kA ullaMghana karake usa kArya ko hone se roka nahIM sakatA aura usake sthAna para dUsarA kArya nahIM kara sakatA / jo honA hai vahI hogA athavA jo ho rahA hai vahI honA thaa| yadi koI prazna kare ki Apa yaha kaise kaha sakate haiM ki jo ho rahA hai vahI honA thA? isake samAdhAna ke liye hI AcAryadeva ne hetudvayAviSkRta kAryaliGgA' pada kA prayoga kiyA hai| hetudvaya arthAt upAdAna aura nimitta athavA antaraGga aura bahiraGga kAraNoM kI sannidhi meM utpanna hone vAlA kArya hI bhavitavyatA ko sUcita karatA hai / vivakSita kArya se bar3hakara aura kauna sA pramANa ho sakatA hai ki yaha honA thA; kyoMki vaha to pratyakSa meM ho hI rahA hai| yaha nirIha saMsArI prANI bhavitavyatA ke binA aneka sahakArI kAraNoM ko milAkara bhI kArya karane meM samartha nahIM hotA, phira bhI maiM isa kArya ko kara sakatA haiM - isa prakAra ke ahaMkAra se pIr3ita rahatA hai| prazna 8. jaina-darzana meM akarttAvAda ke svarUpa kI vyAkhyA kIjie? uttara :- jaina-darzana meM akarttAvAda ke mukhya cAra bindu hai| (1) Izvara isa jagata kA kartA nahIM hai (2) eka dravya dUsare dravya kI kriyA kA kartA nahIM hai| (3) jJAnI apane vikArI bhAvoM kA bhI kartA nahIM hai| (4) dravya apanI paryAya kA kartA hone para bhI unake krama meM parivartana kA kartA nahIM hai| akarttAvAda ko nimna tIna rUpoM meM bhI vyakta kiyA jAtA hai| (a) svakarttatva :- pratyeka dravya apanI paryAyoM kA kartA hai, anya dravya kI paryAyoM kA karttA nahIM hai| (ba) sahaja karttatva :- pratyeka dravya pariNamana svabhAvI hone se usameM prati samaya naI-naI paryAyeM sahaja hI apane-Apa utpanna hotI rahatI haiN| isake lie use alaga se kucha nahIM karanA pdd'taa| (sa) akarttatva : pratyeka dravya para-dravya aura unakI paryAyoM kA tathA apanI paryAyoM ke krama meM parivartana kA karttA nahIM hai| isaprakAra jaina-darzana kA akarttAvAda mAtra Izvara ke sRSTi-kartRtva kA khaMDana nahIM karatA, apitu para-dravyoM kI paryAyoM tathA apanI paryAyoM meM parivartana kA bhI niSedha karatA hai| dravya apanI paryAyoM kA bhI kartA nahIM hai - isa apekSA ko kramabaddha paryAya prakaraNa meM mukhya nahIM kiyA gayA hai| prazna 9. jJAna kI utpatti kI vyavasthA ke sambandha meM jaina-darzana aura bauddhadarzana kI mAnyatAoM kI tulanAtmaka mImAMsA kIjie? uttara :- jaina-darzana ke anusAra jJeya ke anusAra nahIM jJAna hotA, apitu jJAna ke anusAra jJeya jAnA jAtA hai| isakA Azaya yaha hai ki jaisA jJeya hogA vaisA hI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kramabaddhaparyAya: nirdezikA jJAna meM jhalakegA - aisA nahIM hai; apitu jJAna meM jisa jJeya ko jaisA jAnane kI yogyatA hai, vaha usI jJeya ko vaisA hI jaanegaa| isa niyama ko nimna udAharaNoM se samajhA jA sakatA hai| sAmane jJeya hai phira bhI jJAna nahIM hotaa| cazmA yA TopI pahane hue bhI kucha loga kabhI-kabhI yaha bhUla jAte haiM aura ve cazmA yA TopI ko khojane lagate haiN| sAmane koI vyakti khar3A hai parantu hamArA upayoga anyatra rahane ke kAraNa hama use dekha hI nahIM pAte / isIprakAra jJeya kucha aura hai aura jJAna meM kucha aura jhalakatA hai| sAma rassI laTaka rahI ho to bhI kucha logoM ko usameM sarpa laTakane kA bhrama ho jAtA hai| kArAgAra meM banda kAmI ko andhakAra meM bhI apanI priyatamA kA mukha spaSTa dikhAI detA hai / ina sabhI ghaTanAoM se siddha hotA hai ki jJeya ke anusAra jJAna nahIM hotA, apitu jJAna ke anusAra jJeya jAnA jAtA hai| bauddha darzana meM jJAna utpanna hone kI prakriyA ko tadutpatti, tadAkAra, aura tadadhyavasAya ke rUpa meM mAnA gayA hai| arthAt jJAna, jJeya se utpanna hotA hai, jJeyAkAra hotA hai, aura jJeya ko jAnatA hai| parantu jaina darzana ke anusAra jJAna apanI yogyatA se utpanna hotA hai, jJAnakAra hI rahatA hai, aura jJeya ko jAnate hue bhI jJAna meM hI vyavasAya karatA hai| jJAna kaba kisa jJeya ko kisarUpa meM jAnegA isakA niyama usakI yogyatA se hI nizcita hogaa| jJAna kI utpatti ke niyama ko paribhASita karate hue parIkSA mukha adhyAya 2 ke navameM sUtra meM AcArya mANikyanandi likhate haiN| svAvaraNakSayopazamalakSaNa yogyatA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati vivakSita jJeya sambandhI AvaraNa karma kA kSayopazama hI yogyatA kA lakSaNa hai aura yaha yogyatA hI sunizcita karatI hai ki jJAna kaba kise kaisA jaanegaa| prazna 10. jaina-darzana ke anusAra anekAnta meM bhI anekAnta haiM - isa kathana kA Azaya spaSTa kIjie? uttara :- jaina- darzana vastu ko sarvathA anekAntarUpa nahIM mAnatA, apitu kathaJcit anekAntarUpa aura kathaJcit ekAntarUpa mAnatA hai| sarvathA 61 kramabaddhaparyAya: prAsaMgika praznottara 119 anekAntarUpa mAnane para kathaJcit ekAnta arthAt samyak ekAnta kA niSedha hone se mithyA ekAnta ho jAtA hai| ataH anekAnta ke sAtha samyak - ekAnta bhI svIkAra karane para samyak - anekAnta hotA hai| isaprakAra vastu ko kathaJcitanekAnta aura kathaJcit-ekAntarUpa svIkAra karanA hI anekAnta meM anekAnta hai / AcArya samantabhadra ne svayaMbhUstotra meM aranAtha bhagavAna kI stuti karate hue kArikA kramAMka 103 meM yahI bhAva vyakta kiyA hai| anekAnto'pyanekAntaH pramANa naya sAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnte'rpitAnnayAt / / pramANa aura naya haiM sAdhana jisake, aisA anekAnta bhI anekAnta svarUpa hai; kyoMki sarvAMzagrAhI pramANa kI apekSA vastu anekAntasvarUpa evaM aMzagrAhI naya kI apekSA vastu ekAntarUpa siddha hai| kisI vRkSa meM zAkhA, puSpa, phala Adi aMgoM kA astitva bhinna-bhinna hai, ataH ve samyak -ekAntarUpa haiN| unake samudAyarUpa vRkSa samyak - anekAntarUpa hai yadi zAkhA Adi samyak-ekAntoM kA sarvathA niSedha kiyA jAe to anekAntarUpI vRkSa kA bhI niSedha ho jaaegaa| ataH samyak ekAnta sahita anekAnta hI samyakanekAnta hai / yadi sarvathA ekAnta arthAt mAtra zAkhA ko hI svIkAra kiyA jAe to jar3a Adi anya aMgoM kA niSedha hone para zAkhA tathA vRkSa kA bhI lopa ho jaaegaa| ataH jar3a, zAkhA, puSpa Adi sabhI aMgoM tathA unake samudAyarUpa aMgoM kA samUha hI vRkSa hai / isIprakAra guNa - paryAyarUpa aMza tathA unheM dhAraNa karane vAle aMzI ko milAkara hI vastu kA svarUpa paripUrNa hotA hai| prazna 11. ekAnta aura anekAnta ke bheda batAte hue unakI paribhASA likhie ? uttara:- ekAnta aura anekAnta donoM ke mithyA aura samyak se bheda do-do bheda hote haiN| samyak ekAnta :- naya samyak ekAntarUpa haiM, anya dharmoM ko gauNa karate hue kisI eka dharma ko mukhya karake vastu ko dekhanA samyak - ekAnta hai| jaise - vastu kathaJcit nitya hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya: nirdezikA mithyA ekAnta :- nayAbhAsa mithyA ekAntarUpa haiM, anya dharmoM kA niSedha karate hue kisI eka dharma ko hI sarvathA svIkAra karake vastu ko dekhanA mithyA ekAnta hai / jaise-vastu sarvathA nitya hai / 120 samyak-anekAnta :- sApekSanayoM kA samUha arthAt pramANa samyak - anekAntarUpa hai| vastu ke pratyeka dharma ko mukhya gauNa kie binA svIkAra karanA samyak-anekAnta hai / jaise - vastu kathaMJcit nitya aura kathaMJcit anitya hai / mithyA- anekAnta :- nirapekSanayoM kA samUha arthAt pramANabhAsa mithyA anekAnta hai / vastu ke dharmoM ko apekSA lagAe binA svIkAra karanA mithyAanekAnta hai / jaise - vastu sarvathA nitya aura sarvathA-anityarUpa hai / ise ubhayaikAnta bhI kahate haiN| prazna 12. pA~ca samavAyoM kA svarUpa batAiye? uttara :- pratyeka kArya kI utpatti meM pA~ca bAteM honA anivArya hai| ina pA~ca tathyoM ) ko hI pA~ca samavAya kahate haiN| ina samavAyoM kI carcA kisI na kisI kArya vizeSa ke sandarbha meM hI kI jAtI hai kyoMki ye samavAya hI usa vizeSa kArya kI utpatti ke kAraNa banate haiN| inakA svarUpa nimnAnusAra hai| (1) svabhAva :- kisI bhI padArtha meM kisI kArya vizeSarUpa pariNamita hone kI zakti usakA svabhAva hai| padArtha svabhAva kI maryAdA ke viruddha kisI kArya ko utpanna nahIM kara sktaa| jaise tila meM se tela utpanna karane kI zakti hai, reta meM nahIM / AtmA meM samyagdarzana utpanna karane kI zakti hai, pudgala meM nhiiN| (2) puruSArtha :- kAryarUpa pariNamita hone meM padArtha kI zakti kA upayoga (pariNamana) honA puruSArtha hai| pratyeka padArtha meM prati samaya paryAyoM kI utpatti meM usake vIrya guNa kA pariNamana hotA hai| arthAt usakI zakti kA upayoga hotA hai| yahI puruSArtha hai jaise - tila meM se tela nikalate samaya usakI zakti kA pariNamana hotA hai / AtmA meM samyaktvarUpa kArya hote samaya usakI zraddhA guNa kI pariNamana zakti kAma AtI haiN| ataH svabhAva dvArA kAryarUpa pariNamita honA hI puruSArtha hai / 62 kramabaddhaparyAya: prAsaMgika praznottara 121 pratyeka padArtha meM pratyeka kArya puruSArtha pUrvaka hI hotA hai arthAt usameM usakI pariNamana zakti kharca hotI hai| kAra yadi Age cale to bhI peTrola jalatA hai aura pIche cale to bhI peTrola jalatA hai| sAtaveM naraka kI Ayu bAMdhane yogya pariNAmoM meM tIvratama pAparUpa puruSArtha, tIrthaMkara prakRti bA~dhane yogya pariNAmoM meM tIvratama puNyarUpa puruSArtha aura sakala karmakSaya yogya pariNamoM meM svabhAva - sanmukhatA kA ananta puruSArtha hotA hai| mokSamArga ke prakaraNa meM puruSArtha kI vyAkhyA nimnAnusAra kI jAtI hai| puru= uttama cetanA guNa meM, sete= svAmI hokara pravartana kare, arthAt jJAnadarzana cetanA ke svAmI ko puruSa kahate haiN| artha = prayojana / uttama cetanA guNa ke svAmI hokara pravartana karanA jisakA prayojana hai, use puruSArtha kahate haiM / mukti ke mArga meM AtmAnubhava kI prApti kA prayAsa hI puruSArtha hai / moha-rAga-dveSa Adi pariNAmoM ko mokSamArga kI apekSA mithyApuruSArtha, viparItapuruSArtha, napuMsakatA, puruSArtha kI kamajorI ityAdi zabdoM se sambodhita kiyA jAtA hai| (3) kAlalabdhi :- kisI kArya kI utpatti kA sva-kAla hI kAlalabdhi hai| jisa samaya tila meM se tela nikalA vaha samaya hI tela nikalane kI kAlalabdhi hai / athavA jisa samaya jIva ko samyagdarzana huA vaha samaya hI kAlalabdhi hai| pratyeka kArya apane sva-kAla meM trikAla vidyamAna rahatA hai, tathA svakAla Ane para hI vastu meM pragaTa hotA hai| kisI kArya ke pragaTa hone kA sva-kAla nizcita honA hI kramabaddhaparyAya hai| usake sva-kAla se pahale yA pIche use pragaTa nahIM kiyA jA sakatA, tathA svakAla meM pragaTa hone se use rokA nahIM jA sktaa| (4) bhavitavya :- hone yogya kArya hI bhavitavya hai| ise honahAra bhI kahate haiN| tila meM se tela nikalA athavA jIva ko samyagdarzana huA, to tela aura samyagdarzana kArya hai arthAt bhavitavya hai| bhU-dhAtu meM tavyat pratyaya lagAne se bhavitavya zabda banatA hai, jisakA artha 'hone yogya' hotA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kramabaddhaparyAya : nirdezikA kramabaddhaparyAya : prAsaMgika praznottara (5) nimitta :- jo padArtha svayaM kAryarUpa pariNamita nahIM hotA, parantu usa para kArya utpatti meM anukUla hone kA Aropa kiyA jAtA hai, use nimitta kahate haiN| tela kI utpatti meM, telI, kolhU, mazIna Adi bAhya-vastue~ nimitta kahI jAtI haiM / samyagdarzana kI utpatti meM darzanamohanIya karma ke upazama/ kSayopazama/kSaya ko antaraMga tathA deva-zAstra-guru ko bahiraMga nimitta kahA jAtA hai / deva-zAstra-guru kI zraddhA aura sAta tattvoM ke vikalpAtmaka zraddhAna ko bhI samyagdarzana meM antaraMga nimitta kahA jAtA hai tathA yaha zraddhAna AtmapratItirUpa nizcaya samyagdarzana meM nimitta hai - isa apekSA ise vyavahAranaya se samyagdarzana bhI kahA jAtA hai| upAdAna-nimitta ke prakaraNa meM yaha carcA vistAra se kI jAtI hai| prazna 13. upAdAna-nimitta kartA-karma tathA kAraNa-kArya meM pA~ca samavAya kisa prakAra ghaTita hote haiM? uttara :- upAdAna hI kAryotpatti kA yathArtha kAraNa hone se nizcaya-kartA hai tathA kArya hI kartA kA karma hai| ata: kAraNa-kArya yA kartA-karma paryAyavAcI haiN| upAdAna aura nimitta ye donoM kAraNa ke bheda kahe jAte haiN| upAdAna yathArtha kAraNa hai tathA nimitta upacarita kAraNa hai| svabhAva, puruSArtha aura kAlalabdhi ye tInoM upAdAnagata vizeSatAyeM haiN| bhavitavyatA svayaM kArya hai tathA nimitta upacarita kAraNa hai| ataH cAra samavAya upAdAnarUpa haiM aura nimitta unase pRthak anukUla bAhya padArtha hai| prazna 14. niyati kise kahate haiM? uttara :- jinendra siddhAnta koSa bhAga 2 pRSTha 612 meM niyati ko nimnAnusAra paribhASita kiyA gayA hai :___ "dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa catuSTaya se samudita niyata kArya vyavasthA ko niyati kahate haiN| niyata karmodayarUpa nimitta kI apekSA ise hI daiva, niyatakAla kI apekSA ise hI kAlalabdhi, aura hone yogya niyatabhAva yA kArya kI apekSA ise hI bhavitavya kahate haiN| padma purANa sarga 31 zloka 213 meM rAma ko vanavAsa aura bharata ko rAjya die jAne para janasAmAnya kI pratikriyA vyakta karate hue AcArya raviSeNa likhate haiM : kAlaH karmezvaro daivaM svabhAvaH puruSaH kriyaa| niyatirvA karotyevaM vicitraM kaH samIhitam / / "aisI vicitra ceSTA ko kAla, karma, Izvara, daiva, svabhAva, puruSa, kriyA athavA niyati hI kara sakatI hai, aura kauna kara sakatA hai?" ukta sandarbha ko pA~ca samavAya meM ghaTita karate hue jinendra siddhAnta koSa bhAga 2 pRSTha 618 meM kSullaka jinendra varNI likhate haiM :__ "kAla ko niyati meM, karmava Izvara ko nimitta aura daiva va kriyA ko bhavitavya meM ghaTita kara lene para pA~ca bAteM raha jAtI hai| svabhAva, nimitta, niyati, puruSArtha va bhavitavya-ina pA~ca samavAyoM se samaveta hI karma-vyavasthA kI siddhi hai, aisA prayojana hai|" ukta donoM uddharaNoM se spaSTa hai ki niyati ko kAlalabdhi kA paryAyavAcI bhI kahate haiM tathA dravya-kSetra-kAla-bhAva athavA pA~coM samavAyoM ke sumela ko bhI niyati kahate haiN| prazna 15. pA~coM samavAya kI mukhyatA se samyagdarzanarUpa kArya kI utpatti ke kAraNa batAiye? uttara :- kisI jIva ko samyaktva kI utpatti kaise huI? isa prazna kA uttara pratyeka samavAya kI mukhyatA se nimnAnusAra hogaa| svabhAva :- AtmA ke zraddhA guNa meM samyagdarzanarUpa pariNamana karane kI zakti hai, isalie samyagdarzana huaa| puruSArtha :- AtmA ke trikAlI jJAyakasvabhAva kI pratItirUpa samyakpuruSArtha karane se samyagdarzana huaa| 63
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya: nirdezikA kAlabdhi :- samyagdarzana hone kA svakAla AyA isalie samyagdarzana 124 huA / honahAra :- samyagdarzana honA thA isalie samyagdarzana huaa| nimitta:- darzanamohanIya karma ke upazama Adi se samyagdarzana huaa| prazna 16. pratyeka samavAya kI upayogitA yA anivAryatA samajhAIye ? uttara :- kisI bhI kArya kI utpatti ke saMbaMdha meM mukhyataH pA~ca prazna utpanna hote haiN| jinakA samAdhAna nimna samayavoM se prApta hogaa| yadi samyagdarzana ko vivakSita kArya mAneM to nimna praznottara zrRMkhalA ke mAdhyama se pA~ca samayavoM kI upayogitA spaSTa ho jAtI hai| prazna :- samyagdarzana kauna karegA? uttara :- ati Asanna bhavya jIva hI samyagdarzana pragaTa karegA, kyoMki usI meM samyagdarzana pragaTa karane kI yogyatA hotI hai| anya jIvoM meM tatsamaya kI yogyatA kA abhAva hone se tathA pudgala Adi ajIva dravyoM meM traikAlika zakti kA abhAva hone se unameM samyagdarzana pragaTa nahIM hogaa| isa prakAra svabhAva kI upayogitA siddha huI / prazna :- samyagdarzana kaise utpanna hogA? uttara :- Atmahita kI bhAvanApUrvaka jJAnI guru kI dezanA ke nimitta se sAta tattvoM kA yathArtha nirNaya karake AtmA ke traikAlika zuddha svabhAva kI pratIti karane se hI samyagdarzana pragaTa hogaa| isa prakAra puruSArtha kI upayogitA siddha huI / prazna :- yaha jIva samyagdarzana kA puruSArtha kaba karegA? uttara :- jaba samyagdarzana pragaTa hone kA svakAla hogA taba hI jIva samyagdarzana pragaTa karane kA puruSArtha kregaa| usase pahale yA bAda meM nahIM / isa prakAra niyati kAla labdhi kI upayogitA siddha huI / prazna: usa kAla meM samyagdarzana kA puruSArtha hI kyoM hogA, kevalajJAna kA kyoM nahIM? 64 kramabaddhaparyAya: prAsaMgika praznottara uttara :- usa kAla meM samyagdarzana hI honA hai, kevalajJAna nahIM, ataH samyagdarzana kA hI puruSArtha hogaa| isa prakAra bhavitavyatA kI upayogitA siddha huii| prazna :- samyagdarzana meM nimitta kauna hogA? 125 uttara :- sacce deva-zAstra-guru tathA darzana mohanIya karma kA upazama/ kSayopazama / kSaya hI samyagdarzana meM nimitta haiN| inake hone para hI samyagdarzana hotA hai anyathA nahIM / isa prakAra nimitta kI upayogitA siddha huI / khAniyA~ tattva carcA bhAga 1 pRSTha 26, 208 aura 250 meM aSTasahastrI pRSTha 257 para die gae bhaTTa akalaMkadeva viracita nimna chanda ke mAdhyama se pA~coM samavAyoM ke sumela kI carcA kI gaI hai : tAdazI jAyate buddhirvyavasAyAzca tAdRzAH / sahAyAstAddazA santi yAddazI bhavitavyatA / / jisa jIva kI jaisI bhavitavyatA (honahAra) hotI hai, usakI vaisI hI buddhi ho jAtI hai| vaha prayatna bhI usI prakAra kA karane lagatA hai aura usake sahAyaka bhI usI ke anusAra mila jAte haiN| prazna 17. jaba kAryotpatti meM sabhI samavAyoM kA samAna yogadAna hai, to jagat meM aura Agama meM nimitta kI mukhyatA se adhikAMza kathana kyoM kiye jAte haiM? uttara :- upAdAnagata cAroM samavAya arthAt svabhAva, puruSArtha, kAlalabdhi aura bhavitavyatA sabhI kAryoM meM eka sAmAnyarUpa se vyApta haiN| kisI bhI kArya ke bAre meM pUchA jAe to ina samavAyoM kI ora se eka hI uttara hoNge| jaise - mithyAtva kyoM huA? to kAlalabdhi kI apekSA kahA jAegA ki usakA svakAla thA / yahI uttara samyaktva, kevalajJAna Adi kisI bhI kArya meM tathA janma-maraNa, lAbha-hAni Adi laukika kAryoM ke sandarbha meM bhI yahI uttara hogaa| svabhAva, puruSArtha honahAra Adi kI apekSA bhI sabhI kAryoM ke kAraNoM kI bhASA eka-sI hogI ataH ye cAra samavAya jJAta haiN| nimitta kauna hai ? yaha
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kramabaddhaparyAya : nirdezikA ajJAta hai isIlie nimitta kI mukhyatA se kathana karanA anivArya hai| yadi koI gilAsa TUTa gayA aura koI pUche ki yaha kisane tor3A? to usakA Azaya nimitta ke bAre meM jAnane kA hai ataH nimitta kI mukhyatA se kathana kiyA jAtA hai| parantu dhyAna rakhanA cAhie ki nimitta kI mukhyatA se kathana mAtra hotA hai nimitta se kArya nahIM hotaa| prazna 18. jaba nimitta se kArya nahIM hotA to use upacAra se bhI kAraNa kahane kA kyA prayojana hai? uttara :- nimitta kA yathArtha jJAna hone para vaha upAdAna kA kartA hai - aisI mithyA mAnyatA miTa jAtI hai ; tathA dharma ke sacce nimitta deva-zAstra-guru kI saccI zraddhA hotI hai| anyathA hama unheM hI apane hita kA kartA mAnate rheNge| isaprakAra kAraNa-kArya vyavasthA kA yathArtha jJAna karane ke lie nimitta kA yathArtha jJAna karanA Avazyaka hai| kramabaddhaparyAya : Adarza prazna-patra Adarza prazna 1 (nimna praznoM ke AdhAra para aura bhI prazna banAkara abhyAsa karAyA jAnA caahie|) prazna 1:- nimna praznoM ke uttaroM ko sahI sthAna para lIkhie? 1. eka ke bAda eka paryAya kA honA - isI kA nAma hai| - niyamitatA 2. jisake bAda jo honA hai vaha paryAya hotI hai| -krama 3. dravya kSetra kAla aura bhAva ke sumela ko kahate haiN| - pradeza 4. pravAhakrama ke sUkSma aMza ko kahate haiN| - vyavasthita 5. vistArakrama ke sUkSma aMza ko kahate haiN| - pariNAma 6. dravya kA pratyeka pradeza yA pariNAma utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa haiM, isaliye isa paddhati ko kahate haiN| - bhavitavyatA 7. lokAkAza ke eka-eka pradeza para khacita hai| - trilakSaNa pariNAma paddhati 8. hone yogya kArya ko kahate haiN| - kAlANu 9. kramabaddhaparyAya kI siddhi meM sabase prabala hetu haiN| - honahAra 10. vastu kI sahaja zaktiyoM ko kahate haiN| - sarvajJatA 11. pratyeka kArya kI utpatti ke nizcita samaya ko kahate haiN| - nimitta 12. sunizcita krama meM hone vAle kArya ko kahA jAtA hai| -kAlalabdhi 13. jisa para kArya kI utpatti kA jisa para meM Aropa kiyA jAtA hai, vaha bAhya-padArtha kahalAtA hai| -svabhAva prazna 2. hA~ yA nA meM uttara dIjie? 1. Izvara sRSTi kA kartA hai| 2. eka dravya dUsare dravya kA kartA hai| 3. jJAnI apane rAgAdi bhAvoM kA kartA nahIM hai| 4. dravya apanI paryAyoM ke krama meM parivartana kA kartA nahIM hai| 5. jagata kA jo kArya hamAre jJAna meM avyavasthita lagatA hai, vAstava meM vaha bhI vyavasthita hI hai| koI bhI kArya avyavasthita laganA hamArA ajJAna hai| 6. kArya kI utpatti meM kAlalabdhi mukhya karanA aura anya samavAyoM ke gauNa karanA samyak ekAnta hai| ahA! dekho to sahI! kramabaddhaparyAya ke nirNaya meM kitanI gambhIratA hai! dravya kI paryAya para-padArthoM se utpanna hotI hai - yaha bAta to hai hI nahIM, parantu dravya svayaM apanI paryAya ko ulTIsIdhI badalanA cAhe to bhI vaha nahIM bdltii| jaise trikAlI dravya palaTakara anyarUpa nahIM hotA, vaise usakA eka samaya kA aMza (pariNAma) palaTakara anya aMzarUpa nahIM hotaa| - adhyAtma gaMgA : bola kramAMka 375
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kramabaddhaparyAya : nirdezikA 7. kArya kI utpatti meM kAlalabdhi ko mukhya kara anya samavAyoM kA niSedha hI kara denA samyak anekAnta hai| prazna 3. rikta sthAnoM kI pUrti kIjie? 1. pratyeka pariNAma svarUpa se utpanna hone se ........... hai| 2. pratyeka pariNAma pUrvarUpa se vinaSTa hone se ...............hai| 3. pratyeka pariNAma pravAhakrama meM svakAla meM sthita hone se ...........hai| 4. pratyeka pariNAma apane svakAla meM ................... vidyamAna hai| 5. tInoM kAla ke eka-eka samaya meM pratyeka guNa kI ........... khacita hai| 6. bhavitavyatA kI zakti ............ hai arthAt use badalA nahIM jA sktaa| 7. Agama se ........... kI siddhi kI hai evaM usase ............ kI siddhi kI gaI hai| 8. ..................... pUrvaka hI kramabaddhatA khyAla meM AtI hai| 9. hameM avyavasthita dikhanevAlI vyavasthA bhI pUrva ........ aura ........ hotI hai| 10. utpanna hone vAlA kArya hI .......... kA jJApaka hai| 11. pratyeka dravya kI paryAyeM tIna kAla ke .................. barAbara hai| 12. dravyadRSTi prApta karane ke liye paryAyoM kI ............. kI pratIti karanA Avazyaka hai| prazna 4. nimna praznoM ke uttara sahI uttara para cinha ( ) lagAIye? 1. vastu ke pariNamana kI vizeSatA hai| a. aniyamitatA ba. avyavasthita sa. svataMtra da. prajAtaMtra 2. Agama se siddha hotI hai| a. sAmAjikatA ba. sAMskRtikatA sa. sarvajJatA da. saMprabhuttA 3. akarttAvAda kA vAstavika artha hai| a. Izvara sRSTi kA kartA hai ba. eka dUsare dravya kA kartA nahIM hai| sa. ajJAnI para kA kartA hai da. jIva rAgAdi kA kartA hai| 4. kramabaddhaparyAya meM yaha zAmila nahIM hai| a. dravya kI nizcitatA ba. dravya kI nityatA sa. bhAva kI nizcitatA yaha kathana galata hai a. sabhI jIva pUrNa vItarAgI haiN| ba. paryAyeM niyamita haiM sa. jagata pUrNa vyavasthita hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramabaddhaparyAya poSaka mahattvapUrNa vicAra bindu : 1. pratyeka paryAya apane svakAla meM trikAla vidyamAna hai| 2. pariNAma ko nahIM haTA sakate, pariNAma meM se ekatva haTA sakate haiN| - adhyAtma gaMgA : bola kramAMka 89 kramabaddhaparyAya aura puruSArtha ajJAnI kahate haiM ki isa kramabaddhaparyAya ko mAneM to puruSArtha ur3a jAtA hai; kintu aisA nahIM hai| isa kramabaddhaparyAya kA nirNaya karane se kartAbuddhi kA mithyAbhimAna ur3a jAtA hai aura nirantara jJAyakapane kA saccA puruSArtha hotA hai| jJAnasvabhAva kA puruSArthana kare usakekramabaddhaparyAya kA nirNaya bhI saccA nahIM hai| jJAnasvabhAva ke puruSArtha dvArA kramabaddhaparyAya kA nirNaya bhI saccA nahIM hai| jJAnasvabhAva ke puruSArtha dvArA kramabaddhaparyAya kA nirNaya karake jahA~ paryAya svasanmukha huI, vahA~ eka samaya meM usa paryAya meM pA~coM samavAya A jAte haiN| ...puruSArtha, svabhAva, kAla, niyata aura karma kA abhAva - yaha pA~coM samavAya ekasamaya kI paryAya meM A jAte haiN| 3. kramabaddha kI zraddhA meM akartApanA AtA hai| jo ho rahA hai, use kyA karanA? use mAtra jAnanA hai / mAtra jAnanevAlA rahane para rAga TalatA jAtA hai aura vItarAgatA bar3hatI jAtI hai| - adhyAtma gaMgA : bola kramAMka 101 4. paryAyeM to jaisI svayaM honI haiM vaisI hI hotI haiM, unako kyA badalanA hai? unako kyA ThIka karanA hai? yaha samajhate hI samajha badala gaI aura apanA kArya zurU ho gayA; bhagavAna bana gayA apane dravya kaa| - adhyAtma gaMgA : bola kramAMka 202 jJAyakasvabhAva ke Azraya se puruSArtha hotA hai, tathApi paryAya kA krama nahIM ttuutttaa| dekho, yaha vastusthiti! puruSArtha bhI nahIM ur3atA aura krama bhI nahIM TUTatA / jJAyakasvabhAva ke Azraya se samyagdarzana, jJAna, cAritrAdi kA puruSArtha hotA hai aura vaisI nirmala dazAe~ hotI jAtI haiM; tathApi paryAya kI kramabaddhatA nahIM ttuutttii| - pUjyazrIkAnajI svAmI : jJAnasvabhAva-jJeyasvabhAva 5. vAstava meM sampUrNa loka ko jAneM tIrthanAtha bhagavAna / eka anagha nija sukha meM sthita hai jo nija jJAyaka bhagavAna, use na jAne tIrthanAtha ve - aisA yadi koI munirAja / kahate haiM vyavahAra mArga se, to nahiM doSI ve munirAja / / - niyamasAra kalaza 285 kA padyAnuvAda .. .