Book Title: Jain Vidya 14 15 Author(s): Pravinchandra Jain & Others Publisher: Jain Vidya Samsthan Catalog link: https://jainqq.org/explore/524762/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14-15 mnanet. ABResunga SA 10ja agnu HALA jainavidyA mANujjIvo jovo jaina vidyA saMsthAna zrImahAvIra jI vIrasena vizeSAMka mahAvIra jayantI 2592 jainavidyA saMsthAna digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI dvArA prakAzita arddhavArSika zodha-patrikA navambara, 1993 - aprela, 1994 . sampAdaka maNDala zrI navInakumAra baja zrI ratanalAla chAbar3A zrI mahendrakumAra pATanI DaoN. kailAzacanda jaina zrI jJAnacandra bilTIvAlA sampAdaka DaoN. kamalacanda sogANI zrI jJAnacandra khindUkA DaoN. gopIcanda pATanI prabandha sampAdaka zrI kapUracanda pATanI - maMtrI, prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI / sahAyaka sampAdaka suzrI prIti jaina prakAzaka jainavidyA saMsthAna prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI (rAjasthAna) mudraka : jayapura prinTarsa prA. li. jayapura vArSika mUlya : 40.00 sAmAnyataH 75.00 pustakAlaya hetu Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 viSaya-sUcI kra.saM. viSaya lekhaka kA nAma AraMbhika sampAdakIya 1. jina-sUtra ke jJAtA evaM kalikAla sarvajJa : DaoN. rAjendrakumAra baMsala AcArya vIrasena 2. maMgalaM puNyaM AcArya vIrasena 3. bhaTTAraka vIrasena aura unakA samaya zrI ramAkAnta jaina 4. paMcastUpAnvayI bhaTTAraka zrI vIrasena svAmI zrI kundanalAla jaina 5. puNyArthasyabhidhAyakaH AcArya vIrasena 6. AcArya vIrasena aura unakI kAlajayI DaoN. zrIraMjana sUrideva TIkA 'dhavalA' 7. maMgala ke prakAra AcArya vIrasena 8. zrI vIrasenAcArya pro. ela. sI. jaina (Adhunika nyAyazAstra ke saMdarbha meM) ku. prabhA jaina 9. Namo arihaMtANaM AcArya vIrasena 10. AcArya vIrasena aura unakA jJAnakendra AcArya rAjakumAra jaina .. 11. SaTkhaNDAgama aura dhavalA meM zrI rAjavIrasiMha zekhAvata ___ mArgaNAsthAna kI avadhAraNA 12. jainadharma ke marmajJa : zrI vIrasenAcArya zrI kanhaiyAlAla loDhA 13. appa saMvoha kavva anu. - DaoN. kastUracanda sumana 45 .. 69 79 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AraMbhika 'jainavidyA' zodha-patrikA kA yaha saMyuktAMka vIrasena vizeSAMka ke rUpa meM pAThakoM ke samakSa prastuta karate hue harSa kA anubhava ho rahA hai| dharasenAcArya ne puSpadanta aura bhUtabali nAmaka ziSyoM ko dvitIya pUrva ke kucha adhikAroM kA jJAna diyaa| usa jJAna ke AdhAra se SaTkhaNDAgama kI sUtra-rUpa meM racanA kii| yahI Agama digambara sampradAya meM IsA kI dUsarI zatAbdI kA grantha mAnA jAtA hai| isakI racanA jyeSTha zuklA paMcamI ko pUrNa huI thii| isa dina ko zruta paMcamI ke rUpa meM digambara sampradAya dvArA Aja bhI manAyA jAtA hai| dharasenAcArya ke lagabhaga samakAlIna hI AcArya gaNadhara ne kaSAyapAhuDa kI racanA kI hai| vIrasenAcArya ne SaTkhaNDAgama ke pA~ca khaNDoM para bahattara hajAra zlokapramANa TIkA likhI jo 'dhavalA' nAma se prasiddha hai| unhoMne kaSAyapAhuDa para bhI TIkA likhI, kintu ve use bIsa hajAra zlokapramANa likhakara svargavAsI hue| unake suyogya ziSya jinasenAcArya ne cAlIsa hajAra zlokapramANa likhakara pUrA kiyaa| yaha TIkA 'jayadhavalA' ke nAma se vikhyAta hai| isa taraha se AcArya vIrasena ne bAnave hajAra zlokapramANa racanA kii| 'mahAbhArata' eka lAkha zlokapramANa hone se saMsAra kA sabase bar3A kAvya samajhA jAtA hai para vaha eka vyakti kI racanA nahIM hai| AcArya vIrasena kI racanA mAtrA meM mahAbhArata se thor3I hI kama hai, para vaha eka hI vyakti ke parizrama kA phala hai| "dhanya hai AcArya vIrasena svAmI kI apAra prajJA aura anupama sAhityika prishrm|" AcArya vIrasena rAjasthAna ke gaurava haiN| ve cittaur3agar3ha ke nivAsI the| unakA samaya AThavIMnauvIM zatAbdI mAnA jAtA hai| inakI TIkAeM adhikAMza prAkRta bhASA meM haiN| yaha nirvivAda hai ki AcArya vIrasena ne dhavalA aura jayadhavalA TIkAoM ke mAdhyama se SaTkhaNDAgama aura kaSAyapAhuDa kI gUDhatama sAmagrI ko abhUtapUrvarUpa meM prastuta kara apratima loka-kalyANa kiyA hai| . isa saMyuktAMka meM jina vidvAnoM ne AcArya vIrasena para apanI racanAeM bhejI haiM, unake hama AbhArI haiN| patrikA ke sampAdaka, sahayogI sampAdaka evaM sampAdaka maNDala dhanyavAdAha haiN| kapUracanda pATanI maMtrI narezakumAra seThI adhyakSa prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya AcArya vIrasena bahuvidha pratibhA ke dhanI the| ve bahuzrutazIlatA, siddhAnta-pAragAmitA, jyotirvidatva, gaNitajJatA, vyAkaraNapaTutA evaM nyAyanipuNatA Adi guNoM se vibhUSita the| ve rAjasthAna ke suprasiddha cittaur3agar3ha ke morI (maurya) rAja dhavalappadeva ke kaniSTha putra the| DaoN. jyotiprasAda ne vIrasenasvAmI kA samaya 710-750 I. nirdhArita kiyA hai| AcArya vIrasena paMcastUpAnvayI zAkhA se sambandhita the| paMcastUpAnvayI zAkhA mathurA yA isake Asa-pAsa ke pradeza se sambandhita thii| yadi unakA avataraNa nahIM hotA to syAdvAdamudrita AgamajJAna ke rahasya se kalikAla AtmArthI vaMcita raha jaate| vIrasena svAmI ne koI svataMtra graMtha nahIM likhaa| unhoMne SaTkhaNDAgama ke prathama pA~coM khaNDoM para mukhyataH prAkRta bhASA meM dhavalA TIkA likhii| isI prakAra kaSAyaprAbhRta para saMskRta mizrita prAkRta bhASA meM TIkA likhI kintu ve isameM bIsa hajAra zlokapramANa racanA kara svargavAsI ho gye| SaTkhaNDAgama para 'dhavalA TIkA' jo apane Apa meM eka svataMtra, maulika granthasvarUpa hai, jaina vAGgamaya kI hI nahIM, apitu bhAratIya vAGgamaya kI eka anUThI aura adbhuta maulika kRti hai jisameM AcArya vIrasena ke agAdha-pANDitya, vilakSaNa pratibhA evaM vistRta bahuzrutajJatA kA AbhAsa milatA hai| ina TIkAoM meM sUkSma gaharAI, tArkikatA, nirbhIkatA, prAmANikatA evaM vItarAga mArga ke prati sampUrNa samarpaNa bhAva vyakta hotA hai| ina racanAoM meM jyotiSa, gaNita, bIjagaNita evaM nimittajJAna Adi kA bhI samAveza huA hai| . AcArya vIrasena kI dhavalA TIkA bahattara hajAra zlokapramANa hai jise inhoMne prAkRta aura saMskRta mizrita bhASA meM maNi-pravAla zailI meM gumphita kiyA hai| eka vyakti ne apane jIvana meM bAnave hajAra zlokapramANa racanAeM kIM, yaha apane Apa meM Azcarya kA viSaya hai| 'dhavalA TIkA' meM nimitta, jyotiSa evaM nyAyazAstrIya sUkSma tattvoM ke sAMskRtika vivecana ke sAtha hI tiryaMca aura manuSya ke dvArA samyaktva, saMyama aura saMyamAsaMyama kI prApti kI vidhi kA vizada ullekha huA hai| AcArya vIrasena ne svIkRta viSaya ko samajhAne ke lie apanI TIkA meM prAdhyApana-zailI bhI apanAI hai| jisa prakAra zikSaka chAtra ko viSaya kA jJAna karAte samaya bahukoNIya tathyoM aura udAharaNoM yA dRSTAntoM kA Azraya letA hai tathA apane abhimata kI sampuSTi ke lie AptapuruSoM yA zalAkApuruSoM ke matoM ko uddhRta karatA hai, ThIka usI prakAra kI zailI dhavalA TIkA kI hai| kaThina zabdoM yA vAkyoM ke nirvacana eka kuzala prAdhyApaka kI zailI meM nibaddha kiye gaye haiN| isa zailI ko AcArya nemicandra zAstrI ne 'pAThaka-zailI' kahA hai| jisa prakAra 'mahAbhArata' eka lAkha zlokapramANa meM nibaddha huA hai usI prakAra AcArya vIrasena ne lagabhaga utane hI (bAnave hajAra) zlokapramANa meM apanI TIkAoM kA upanyAsa kiyA hai| mahAbhArata ke bAre meM prasiddha hai - 'yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tatkvacit', arthAt jo Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbhArata meM hai vahI anyatra bhI hai, jo isameM nahIM hai vaha kahIM nahIM hai| isI prakAra jaina vAGgamaya ke samasta anuyoga ina kAlajayI TIkAoM meM antarnihita haiN| saca pUchiye to AcArya vIrasena jainazAstra ke vyAsadeva haiN| dhavalA evaM jayadhavalA TIkAoM meM zrI vIrasenAcArya ne digambara jaina Agama granthoM, SaTkhaNDAgama evaM kaSAyaprAbhRta kI gUDhatama sAmagrI ko abhUtapUrva rUpa meM prastutakara apratima loka kalyANa kiyaa| unakI ukta TIkAoM meM aMkagaNitIya saMdRSTiyA~ prApta haiM, gaNitIya nyAya zabdoM dvArA abhivyakta hai| digambara jaina paramparA ke ina Agama-granthoM meM karma-siddhAnta ko gaNita dvArA sAdhA gayA hai aura karma-siddhAnta ke gahanatama pariprekSyoM ko udghATita karane hetu na kevala gaNitIya nyAya apitu gaNitIya saMdRSTiyoM kA sundarI lipi kI sahAyatA se gambhIratama zodhakArya kiyA gayA hai jisameM vizleSaNa, saMzleSaNa, rAzi-siddhAnta evaM paramANu-siddhAnta Adi kA prayoga kiyA gayA hai| zrI vIrasenAcArya ne usa samaya taka saiddhAntika mAnyatAoM meM AI vikRtiyoM para bhI Agama ke AdhAra para prahAra kiyaa| (ka) unhoMne gotrakarma kI paribhASA karate hue spaSTa likhA hai - gotra kA sambandha na aizvarya se hai, na yoni se na jAti, vaMza-kula paramparA se hai| gotrakarma kA sambandha bhAvoM se hai| (kha) 'darzana' zabda kA prAyaH sabhI AcAryoM ne 'sAmAnyajJAna' artha kiyA hai, parantu darzanAvaraNIya karma meM Aye 'darzana' zabda kA artha svasaMvedana hotA hai| zrI vIrasenAcArya ne 'darzana' ko antarmukha caitanya evaM jJAna ko bahirmukha cittaprakAzaka kahA hai| (ga) vartamAna meM bahuta se vidvAn karuNA, dayA Adi bhAvoM ko jIta kA vibhAva mAnate haiM parantu zrI vIrasenAcArya ne karuNA ko jIva kA svabhAva kahA hai| (gha)'zubhayoga se karmabandha nahIM hotA hai varan karmakSaya hotA hai|' yaha mAnyatA jainadharma kI maulika mAnyatA hai aura prAcInakAla se paramparA ke rUpa meM avicchinna dhArA se calI A rahI hai| isake aneka pramANa khyAtiprApta digambara AcArya zrI vIrasenasvAmI racita prasiddha 'dhavalA TIkA' evaM 'jayadhavalA TIkA' meM dekhe jA sakate haiN| jainavidyA kA yaha saMyuktAMka 'vIrasena vizeSAMka' ke rUpa meM prakAzita hai| jina vidvAn lekhakoM ne apane mahatvapUrNa lekhoM se isa aMka ke kalevara-nirmANa meM sahayoga pradAna kiyA hai una sabhI ke hama AbhArI haiM aura bhaviSya meM bhI isI prakAra ke sahayoga kI apekSA karate haiM / saMsthAna samiti, sahayogI sampAdaka, sampAdaka maNDala evaM sahayogI kAryakartAoM ke prati bhI AbhArI haiN| mudraNa hetu jayapura prinTarsa prA. li., jayapura bhI dhanyavAdAha hai| DaoN. kamalacanda sogANI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993-aprela 1994 jina-sUtra ke jJAtA evaM kalikAla sarvajJa : AcArya vIrasena - DaoN. rAjendrakumAra baMsala jaina darzana cetana aura jar3a dravyoM kI svataMtratA evaM svAdhInatA kA poSaka darzana hai, jo anAdinidhana hai| isa kAlacakra ke aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra hue jinhoMne kevalajJAna ho jAne para jagata ke jIvoM ko AtmA kI svataMtratA aura svAvalambana kA bodha karAkara mukti kA mArga prazasta kiyaa| unhoMne divya dhvani ke mAdhyama se bAraha aMga aura caudaha pUrva rUpa graMthoM kI artharacanA kii| nirmala cAra jJAna se yukta brAhmaNa varNI evaM gautama gotrI indrabhUti gautama ne mahAvIra ke pAdamUla meM upasthita hokara unakI divya dhvani kA avadhAraNa kiyA aura bAraha aMga tathA caudaha pUrva rUpa granthoM kI eka hI muhUrta meM krama se racanA kii| isa prakAra bhAvazruta evaM artha padoM ke kartA tIrthaMkara mahAvIra haiM aura dravyazruta ke kartA gautama gaNadhara haiN| aMga-jJAna kI paramparA gautama indrabhUti ke pazcAt sudharmA aura jambUsvAmI, ye do kevalI aura hue| ye sakala zruta ke pAragAmI hokara nirvANa ko prApta hue| isake bAda viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu - ye pAMcoM AcArya paripATI-krama se caudaha pUrva ke dhAraka zrutakevalI hue| pazcAt vizAkhAcArya, proSThila Adi gyAraha mahApuruSa gyAraha aMga, daza pUrvo tathA cAra pUrvo ke ekadeza jJAtA hue| isake bAda nakSatrAcArya, jayapAla Adi pAMca AcArya paripATI-krama se sampUrNa gyAraha aMgoM aura caudaha pUrvo ke ekadeza-dhAraka hue| tadanantara subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 lohAcArya - ye cAra AcArya sampUrNa AcArAMga ke dhAraka tathA zeSa aMgoM aura pUrvo ke eka deza ke dhAraka hue| isake bAda AcArya-paramparA se AtA huA sabhI aMgoM evaM pUrvo kA ekadeza jJAna AcArya dharasena ko prApta huaa| ve aSTAMga mahAnimitta ke pAragAmI the aura saurASTra kI girinagara kI candraguphA meM rahate the| isa prakAra mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt 683 varSa taka kramazaH kSINa hote hue aMgajJAna paripATI-krama meM pracalita rahA aura isake bAda aMgajJAna kI paramparA kA viccheda ho gyaa| zrutAvataraNa AcArya dharasena ne aMga zruta ke lopa hone se bacAne hetu AMdhrapradeza meM sampanna ho rahe AcAryasammelana meM anurodha bhejA ki zAstra-artha ko grahaNa karane meM samartha yogya sAdhuoM ko unake pAsa bhejeN| tadnusAra pratibhAsampanna AcArya puSpadanta aura bhUtabali ne AcArya dharasena se jIva kI svataMtratA evaM mahAkarma-prakRti-prAbhRta kA jJAna prAptakara prAkRta bhASA meM 'SaTkhaMDAgama' nAmaka mahAna siddhAnta graMtha kI sUtra-racanA jyeSTha zukla paMcamI - 'zrutapaMcamI' ko sampanna kii| AcArya puSpadanta ne satprarUpaNA ke bIsa adhikAroM kI sUtra-racanA kii|aacaary bhUtabali ne dravyapramANAnugama arthAt saMkhyA prarUpaNA se lekara mahAbaMdha taka zeSa graMtha kI racanA kI / yaha mahAbaMdha jIvaTThANa, khuddAbaMdha, bandhasvAmitva vicaya, vedanA, vargaNA aura mahAbaMdha ina chaha khaNDoM meM vibhakta hone ke kAraNa 'SaTkhaNDAgama' khlaayaa| AcArya dharasena ke samAna AcArya guNadhara ko bhI saba aMgoM aura pUrvo kA ekadeza jJAna thaa| ve kaSAya-prAbhRta nAmaka jJAna ke mahAsamudra ke pAragAmI vidvAna the| unhoMne bhI graMtha viccheda ke bhaya se 'pejjadosapAhuDa' kI gAthAbaddha racanAkara usakA nAma 'kasAya-pAhuDa' diyaa| isa para AcArya yativRSabha ne cUrNisUtra likhakara kaSAya ke rahasya ko prakaTa kiyaa| isa prakAra IsA kI prathama zatAbdI meM AcArya-paramparA se prApta sarvajJa-jJAna ke AdhAra para karaNAnuyoga ke do mahAn graMtha arthAt SaTkhaMDAgama evaM kasAyapAhuDa rUpa prathama zruta-skaMdha kA avataraNa huaa| isake pazcAt IsA kI dUsarI zatAbdI meM AcArya kundakunda ne samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAya evaM anya pAhuDa likhakara dravyAnuyogarUpa dvitIya zruta-skandha kA avataraNa kiyaa| jaina sAhitya ke ye sabhI graMtha AdhArabhUta evaM mUla graMtha haiM jina para paravartI AcAryoM ne viSada, vyApaka TIkAgranthoM kI racanA kii| dhavalA-jayadhavalA TIkA / SaTkhaMDAgama aura kasAyapAhuDa - ye donoM graMtha karma siddhAnta ko bIjarUpa meM prastuta karate haiN| jaba taka inake gUr3ha rahasyoM kI vyAkhyA sarvajJa-praNIta bhAva se nahIM kI jAye, sAmAnya vyakti isako samajha nahIM skte| isa uddezya kI pUrti hetu AcArya vIrasena ne SaTkhaMDAgama kI dhavalA aura kaSAyapAhuDa kI jayadhavalA TIkA likhakara kii| ye donoM TIkA-graMtha eka prakAra se svataMtra evaM pUrNa graMtha haiM, isa kAraNa AcArya vIrasena ko upanibandhanakartA kahA gayA hai| jayadhavalAprazasti meM "TIkAzrIvIrasenIyA zeSAH paddhati-paMjikAH" (jayadhavalA, pra. padya 39) arthAt vIrasena kI TIkA hI yathArtha TIkA hai zeSa to paddhati yA paMjikA haiM - kahakara ina TIkAoM ko gauravAnvita Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 kiyA hai| ye donoM TIkAeM lagabhaga eka lAkha zlokapramANa haiM jo mahAbhArata ke samatulya haiN| isa dRSTi se sAhitya-nirmANa ke kSetra meM AcArya vIrasena kA sthAna mahAbhAratakAra ke samakakSa hai| elAcArya mahAvIra ke dharma-zAsana meM guru-paramparA kA viziSTa sthAna hai| sarvajJa-praNIta jJAna guru-paramparA se hI nirbAdhagati se pravAhita hotA rahA hai| ataH AcArya vIrasena ke kartRtva ko samajhane ke pUrva unake AcArya guru kA jJAna bhI Avazyaka hai| indranandi ne apane graMtha zrutAvatAra meM likhA hai ki AcArya vappadeva ke pazcAt kucha kAla bIta jAne para citrakUTa nivAsI elAcArya hue| ve siddhAntazAstra ke rahasya ke jJAtA the| elAcArya ke pAsa rahakara vIrasenAcArya ne sampUrNa siddhAntoM kA gUr3ha adhyayana kiyA aura nibandhanAdi ATha adhikAroM ko likhA (zrutAvatAra, zloka 177178),isase spaSTa hotA hai ki elAcArya vIrasena ke vidyAguru the, ve unheM "jIvbhamelAiriyavacchaoM" (jayadhavalA TIkA, pR. 81) ke anusAra putravat sneha karate the| inakA samaya 8vIM zatAbdI kA uttarArddha aura navamI zatAbdI kA pUrvArddha hai / yadyapi elAcArya ne kisI svataMtra graMtha kI racanA nahIM kI, phira bhI ve siddhAnta-zAstra ke marmajJa jJAtA, adbhuta pratibhA ke dhanI, niSpakSa-udAramanA, vAcaka guru the jo unake ziSya vIrasena ke vyaktitva evaM kartRtva se spaSTarUpa se parilakSita hotA hai| vIrasena svAmI - AcArya vIrasena kI pratibhA evaM sarvajJatulya-jJAna kA varNana zabda-sImA se pare hai| yadi unakA avataraNa nahIM hotA to syAdvAdamudrita Agama-jJAna ke rahasya se kalikAla-AtmArthI vaMcita raha jaate| isa tathya ke mahattva ko isa bAta se samajhA jA sakatA hai ki mahAkarma siddhAnta kI naya, pramANa evaM nikSepa AcArya vIrasena kI vizada TIkAeM hote hue bhI ekAntI-jana unake bhinnabhinna, tarka-asaMgata, Agama pratikUla evaM itara-dharma-samarthaka niSkarSa nikAlakara vItarAga mArga ko vikRta kara rahe haiN| yadi ye TIkAeM na hotIM to chadmajJAnI dharmazAstra kA na jAne kitanA avarNavAda karate? vicAraNIya hai| vIrasena apane samaya ke paMcAcArayukta zreSTha AcArya, AgamasUtra evaM siddhAntoM ke jJAtA, sva-para samaya meM pAraMgata, nirmala buddhi ke dhAraka, nirbhIka, nirdoSa, nirAgrahI, saumya, niSkampa, bhayavihIna, sahanazIla evaM nirlepa svabhAva ke the| ve jyotiSa ke jJAtA, chandavyAkaraNa, nyAya evaM pramANazAstra ke marmajJa, gaNitajJa evaM adhyayanazIla prakRti ke the| ve nirAbhimAnI, nizchala, vItarAga mArga ke jJAtA-adhyetA, anekAnta-syAdavAda mudrita mahAvIravANI ke udghoSaka/prakAzaka, aneka vidyAoM ke pAragAmI, sahiSNu, tatva-marmajJa aura kevalItulya jJAna ke dhAraka the| jisa prakAra cakravartI bharata kI AjJA chaha khaNDoM meM prabhAvI thI usI prakAra vIrasena kA jJAna SaTkhaNDAgama meM pravartamAna rhaa| unakA hRdaya-darpaNa vItarAgatA ko pratibimbita karanevAlA nirmala-svaccha thaa| mahAkarma siddhAnta ke pratipAdana meM jahA~ unhoMne suspaSTa AcArya-paramparA kA poSaNa kiyA vahA~ unhoMne skhalita jJAna kA dRr3hatApUrvaka pratikAra bhI kiyaa| kahIM aisA bhI saMyoga huA jahA~ unhoMne tarkasaMgata do vicAradhArAoM ko yathAvata mAnya bhI kiyaa| isa saMdarbha meM anivRtikaraNa guNasthAna meM karmakSaya viSayaka uddharaNa (dhavalA pu.1, pRSTha 217-222) paThanIya hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 kavi cakravartI ___ vIrasena ke ina adbhuta guNoM ke kAraNa hI jinasena prathama ne harivaMzapurANa (1.39) meM unheM kavi cakravartI ke rUpa meM smaraNa kiyA - jitAtma-paralokasya kavInAM cakravartinaH / vIrasenaguroH kIrtirakalaGkAvabhAsate // 39 // yathA - jinhoMne svapakSa ke logoM ko jIta liyA hai tathA jo kaviyoM ke cakravartI haiM aise vIrasena svAmI kI nirmala kIrti prakAzamAna hI rahI hai| AdipurANa ke racanAkAra aura vIrasena ke ziSya jinasena (dvitIya) ne apane guru kI stuti 'kavivRndAraka' kahakara kI hai| unhoMne AdipurANa (1. 55-57) meM likhA hai - 've atyanta prasiddha vIrasena bhaTTAraka hameM pavitra kareM, jinakI AtmA svayaM pavitra hai, jo kaviyoM meM zreSTha haiM, jo loka-vyavahAra aura kAvya-svarUpa ke mahAna jJAtA haiM tathA jinakI vANI ke samakSa auroM kI to bAta hI kyA svayaM sura-guru bRhaspati kI vANI bhI sImita-alpa jAna par3atI hai| siddhAntaSaTkhaNDAgama siddhAnta-graMtha ke Upara upanibandhana-nibandhAtmaka TIkA racanevAle mere guru vIrasena bhaTTAraka ke komala caraNakamala sarvadA mere manarUpI sarovara meM vidyamAna rheN|' jIvana paricaya dhavalA TIkA kI aMtima prazasti meM vIrasena svAmI ne apane dIkSA-guru kA nAma AryanandI aura dAdA guru kA nAma candasena batAyA hai| ye paMcastUpa nAma kI zAkhA meM hue jisakA sambandha mathurA aura hastinApura se rhaa| vIrasena svAmI ne elAcArya ke pAsa citrakUTa meM karma siddhAnta kA gahana adhyayana kiyaa| pazcAt bar3audA ke nikaTa bATaka grAma ke jinAlaya meM guru vappadevakRta SaTkhaMDAgama TIkA kI aspaSTatA dekhakara nayI TIkA likhane kI preraNA huii| tadnusAra unhoMne SaTkhaMDAgama kI bahattara hajAra zlokapramANa dhavalATIkA likhii| pazcAt AcArya guNadharakRta kasAya-pAhuDa kI cAra vibhaktiyoM kI bIsa hajAra zloka pramANa jayadhavalA TIkA likhakara svargavAsI ho gye| unake vidvAna ziSya jinasena dvitIya ne jayadhavalA kI zeSa cAlIsa hajAra zlokapramANa TIkA zaka samvat 753 kI phAguna zuklA dazamI ko pUrNa kii| usa samaya rASTrakUTa nareza amoghavarSa kA rAjya thaa| isa TIkA ke pahale kA samaya vIrasenAcArya kA honA caahiye| DaoN. hIrAlAla jaina ne aneka pramANoM ke AdhAra para dhavalA kI samApti kA samaya zaka saMvat 738 siddha kiyA hai| unake anusAra jaba jayatuMgadeva kA rAjya pUrNa ho cukA thA aura boddaNarAya (amoghavarSa) rAjagaddI para AsIna ho cuke the taba dhavalA TIkA samApta huI thI (dhavalATIkA, prastA. pR. 40-41) / isa prakAra vIrasena svAmI kA samaya 9vIM zatAbdI I. san 816 hotA hai| vIrasena svAmI ne koI svataMtra graMtha nahIM likhaa| unhoMne SaTkhaMDAgama ke prathama pAMca khaNDoM para prAkRta bhASA meM dhavalA TIkA likhakara chaThe khaNDa arthAt 'satkarma' kI racanA kI jisameM bandha Adi aThAraha adhikAroM kA varNana hai| isI prakAra kaSAyaprAbhRta para saMskRtamizrita prAkRta bhASA meM TIkA likhii| ina TIkAoM meM siddhAnta kI sUkSma gaharAI, tArkikatA, nirbhIkatA, pramANikatA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 evaM vItarAga mArga ke prati sampUrNa samarpaNa bhAva vyakta hotA hai| ina racanAoM meM jyotiSa, gaNita, bIjagaNita evaM nimitta jJAna Adi kA bhI samAveza huA hai| 5 vizada AdhAra vIrasena kI TIkA kA AdhAra vItarAga paramparA se calA AyA guru-jJAna-paraka siddhAnta jJAna thaa| unhoMne tatkAlIna upalabdha digambara- zvetAmbarIya zAstroM evaM bauddha graMthoM kA bhI vizada adhyayana kiyA thA jinakA ullekha dhavalA - jayadhavalA TIkAoM meM huA hai / AcArAMganiryukti, anuyogadvAra sUtra, dazavaikAlika, sthAnAMga sUtra, nandi sUtra aura ogha niryukti Adi zvetAmbarIya graMtha haiM jinakA upayoga vIrasena ne kiyA hai| eka chedasUtra kA bhI ullekha hai / anya darzanoM ke graMthoM meM bauddha kavi azvaghoSa ke saudarAnanda kAvya, dharmakIrti ke pramANavArtika, Izvara kRSNa kI sAMkhyakArikA aura kumArila bhaTTa ke mImAMsA - zlokakArtika se bhI eka-do uddharaNa diye haiM / vIrasena svAmI vidyApremI the| unhoMne dhavalA aura jayadhavalA TIkAoM meM jainAcAryoM ke graMthoM ke uddharaNa dekara apane vyApaka dRSTikoNa kA paricaya diyA hai| jaina sAhitya prathamAnuyoga, . karaNAnuyoga, dravyAnuyoga evaM caraNAnuyoga meM vibhakta hai| ina saba anuyogoM kA apanA-apanA dRSTikoNa hai| karaNAnuyoga sarvajJa jJAnAdhArita gaNita evaM karma-vidhAna pradhAna hai| dravyAnuyoga svapara bheda-vijJAna evaM nyAya-paddhati para AdhArita anubhavaparaka hai, jabaki caraNAnuyoga nItigata AcaraNaparaka hai| prathamAnuyoga alaMkAra - kAvyaparaka hai| AcArya vIrasena ne sabhI anuyogoM ke uddharaNoM kA upayoga vItarAgatA ke poSaNa evaM puSTi meM kiyA / pUrvAgraha meM kahIM kisI anuyoga ke kathana se viparIta niSkarSa nahIM nikaale| unhoMne satakammapAhuDa, dharasenAcAryakRta yoniprAbhRta, kundakundakRta parikarma, pravacanasAra, samayasAra, paMcAstikAya, aSTapAhuDa, yativRSabharacitacUrNi - sUtra aura tiloyapaNNatti, uccAraNAcAryakRta uccAraNAvRtti, vaTTakerakRta mUlAcAra, zivAryaracita bhagavatI-ArAdhanA, gRddhapicchAcAryakRta tatvArthasUtra, samantabhadrakRta AptamImAMsA, vRhatasvayaMbhU, yuktayanuzAsana, siddhasenaracita sanmatisUtra, pUjyapAda - racita sArasaMgraha, akalaMkadeva-racita tatvArthabhASya, siddhivinizcaya evaM laghIyastraya, dhanaMjaya kavi kRta nAmamAlAkoza, vAppabhaTTaracita uccAraNA tathA vyAkhyAprajJApti, piMDiyA, prAkRta paMcasaMgraha, jambUdvIpa prajJapti, aMgapaNNatti Adi graMthoM ke sAra ko samajhakara unake uddharaNoM kA samucita - sahI upayoga TIkAoM meM kiyaa| aisA karate samaya unakI dRSTi svapAMDitya-pradarzana kI na hokara tatva evaM siddhAnta ke samyak prakAzana kI hI rhii| unakI yahI mahAnatA unheM divyatA / bhavyatA pradAna karatI hai| ina graMthoM ke adhyayana se unakI kuzAgra buddhi atyanta nirmala, samatvabhAvI, tatva-marmajJa evaM samanvita - dRSTiyukta ho gayI thii| naya-dRSTi se padArthoM kA parijJAna AgrahavihIna dRSTi se vastu svarUpa kI samagratA kA bodha hotA hai| isa vicAra kI puSTi meM vIrasena ne kahA ki jinendra bhagavAna ke mata meM nayavAda ke binA sUtra aura artha kucha bhI nahIM kahA gayA hai / isaliye jo muni nayavAda meM nipuNa hote haiM ve sacce siddhAnta ke jJAtA samajhane cAhiye / ataH jisane sUtra arthAt paramAgama ko bhalI prakAra jAna liyA hai use hI artha-sampAdana meM naya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 aura pramANa ke dvArA padArtha ke parijJAna karane meM prayatna karanA cAhiye, kyoMki padArthoM kA parijJAna bhI nayavAdarUpI jaMgala meM antarnihita hai ataeva duradhigamya arthAt jAnane ke lie kaThina hai (dhavalA gAthA 68-69, 1.1.1., pRSTha 92) / 6 nayAdhArita karmabandha ke pratyaya naya vivikSA ko dRSTigata kara AcArya vIrasena ne karmabandha ke pratyayoM kA varNana 'vedanA-pratyaya vidhAna' ke aMtargata dhavalA pustaka 12 ke pRSTha 274 se 293 taka kiyA hai, jo paThanIya / mananIya hai| isake anusAra naigama, vyavahAra aura saMgraha rUpa dravyArthika nayoM kI apekSA jJAnAvaraNAdika ATha karmoM ke baMdha ke pratyaya prANAtipAta, asata vacana, adattAdAna (corI), maithuna, parigraha, rAtribhojana, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, prema, nidAna, abhyAkhyAna (avidyamAna doSa prakaTa karanA) kalaha, paizUnya, rati, arati, upadhi, nivRtti (dhokhA), mAyA, mAna, moSa, mithyAjJAna, mithyAdarzana aura yoga haiM (sUtra 1 se 11) / RjusUtra naya kI apekSA jJAnAvaraNAdika karma-bandha meM yoga pratyaya se prakRti aura pradeza baMdha hotA hai aura kaSAya pratyaya se sthiti aura anubhAga baMdha hotA hai (sUtra 12-14) / " saddaNayasya avattavvaM" zabda naya kI apekSA avyakta hai (sUtra 15) / isa prakAra zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta ina tIna zabda nayoM kI apekSA jJAnAvaraNIya karmabandha ke pratyaya avyakta haiN| vIrasena svAmI ne naya vivikSA ke anusAra sarvajJa-praNIta karma - bandha ke pratyayoM kA varNana jo-jaisA hai vaisA kara diyaa| unhoMne 'mithyAtva akiMcitkara' yA darzana mohanIya kA sArA kA sArA parivAra hI baMdha-vyavasthA meM apanA koI bhI hAtha nahIM rakhatA, isa prakAra ke niSkarSa nahIM nikaale| donoM TIkAoM meM isa prakAra kA nirUpaNa bhI nahIM kiyA / kahIM dRSTi meM nahIM aayaa| odha aura Adeza prarUpaNA kI upAdeyatA karma-siddhAnta ke jaTila aura sUkSma jJAna ke avabodha hetu nayayukta unmukta kuzAgra buddhi kI AvazyakatA hotI hai kintu vItarAgatA kI prApti bheda-vijJAna yukta anubhava yA AtmAnubhava evaM cAritra se hotI hai| isa rahasya kA udghATana vIrasena svAmI ne odha arthAt sAmAnya aura Adeza arthAt vizeSa prarUpaNA kI upAdeyatA darzAte hue kiyaa| unake anusAra - jo saMkSepa rucivAle ziSya hote haiM ve dravyArthika arthAt sAmAnya prarUpaNA se hI tattva jAnanA cAhate haiM aura jo vistAra rucivAle hote haiM ve paryAyArthika arthAt vizeSa prarUpaNA ke dvArA tattva ko samajhanA cAhate haiN| isaliye ina donoM prakAra ke prANiyoM ke anugraha ke lie yahAM para donoM prakAra kI prarUpaNAoM kA kathana kiyA hai (dhavalA 1.1.8, pRSTha 161 ) / isa dRSTi se guNasthAna aura mArgaNAsthAna donoM dRSTiyoM se tatva kA nirUpaNa kiyA gayA / racanA zailI zrI vIrasena svAmI kI racanA - zailI sahaja evaM bodhagamya hai / ve svayaM zaMkA uThAte haiM aura usakA samAdhAna dete haiM / jisa prakAra zikSaka svayaM praznakara apane chAtra ko udAharaNasahita tarka aura yukti se viSaya-bodha karAtA hai usI prakAra vIrasena svAmI ne karma siddhAnta kI durUhatA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 evaM jaTilatA ko sahaja grAhya bnaayaa| unhoMne do-tIna zabdoM ke sUtroM kI lambI-lambI vyAkhyAeM kara unake garbhita artha ko prakaTa kiyaa| 'sakane yA hone' jaise vizeSaNa lagAkara yadA tadA nirUpaNa nahIM kiyA / yahI vizeSatA vIrasena svAmI ko pramANikatA ke zikhara para le jAtI hai unake dvArA nirUpita katipaya zabdoM kI vyAkhyA se isa tathya kI puSTi sahaja hI ho jAtI hai| 7 (i) mohanIya sabase prabala zatru mohanIya karma sarva karmoM meM sabase ghAtaka evaM prabhAvI zatru hai, isa tathya kI siddhi AcArya vIrasena ne paMca namaskAra maMtra ke prathama pada arthAt ' Namo arihaMtANam' kI vyAkhyA karate hue kii| unhoMne kahA ki 'arihananAdarihantA', ari arthAt zatruoM ke hananAt arthAt nAza karane se 'arihaMta' hote haiN| naraka, tiryaMca, kumAnuSa aura preta ina paryAyoM meM nivAsa karane se hone vAle samasta dukhoM kI prAptikA nimitta kAraNa hone se 'moha' ko ari arthAt 'zatru' kahA hai| moha karma hI zatru kyoM hai? yaha zaMkA aura pratizaMkAeM uThAkara AcArya vIrasena ne yuktisaMgata samAdhAna diye jo mananIya haiN| eka zaMkA samAdhAna isa prakAra hai : - zaMkA - kevala moha ko hI ari mAna lene para zeSa karmoM kA vyApAra niSphala ho jAtA hai| samAdhAna - aisA nahIM hai, kyoMki, bAkI ke samasta karma moha ke AdhIna haiN| moha ke binA zeSa karma apane-apane kArya kI utpatti meM vyApAra karate hue nahIM pAye jAte haiM jisase ki ve bhI apane kArya meM svataMtra samajhe jaayeN| isaliye saccA ari moha hI hai aura zeSa karma usake AdhIna haiN| (dhavalA 1.1.1, pRSTha 43-44 ) (ii) kaSAya kA vyApaka artha sAmAnyarUpa se krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi ke manobhAvoM ko kaSAya kahate haiN| zabdArtha meM- jo kase vaha kaSAya hai| kintu AcArya vIrasena ne kaSAya kI vyAkhyA vyApaka artha meM kI / unake anusAra 'sukha-dukha bahusasya karmakSetraM kRSantIti kaSAyAH' arthAt sukha, dukha rUpI nAnAprakAra ke dhAnya ko utpanna karanevAle karmarUpI kSetra ko jo karSaNa karatI hai, arthAt, phala utpanna karane ke yogya karatI haiM, unheM kaSAya kahate haiN| yahAM para AcArya vIrasena ne svayaM zaMkA uThAI ki jo kaseM unheM kaSAya kyoM nahIM kahate, jo isa prakAra hai - zaMkA- yahAM para kaSAya zabda kI, 'kaSantIti kaSAyAH' arthAt jo kaseM unheM kaSAya kahate haiM, isa prakAra kI vyutpatti kyoM nahIM kI ? samAdhAna - nahIM, kyoMki, 'jo kaseM unheM kaSAya kahate haiM', kaSAya zabda kI isa prakAra kI vyutpatti karane para kasanevAle kisI bhI padArtha ko kaSAya mAnA jAyegA / ataH kaSAyoM ke svarUpa samajhane meM saMzaya utpanna ho sakatA hai, isaliye jo kaseM unheM kaSAya kahate haiM, isa prakAra vyutpatti nahIM kI gaI / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 (iii) samyaktva kA lakSaNa/artha "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" (tattvArtha sUtra 1.1) / jaina darzana meM samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyak-cAritra kI ekatA ko mokSamArga kahA hai| isameM samyagdarzana arthAt AtmazraddhAna dharma kA mUla arthAt AdhAra hai| isake abhAva meM jIvana meM dharma kA praveza nahIM ho sktaa| samyaktva se vyakti ko svataMtratA kA bodha hotA hai aura vaha svAvalambana kI ora bar3hatA hai| samyaktva kyA hai? isakI vyAkhyA vIrasena ne nimna prakAra se kI - 'prazama, saMvega, anukampA aura Astikya kI prakaTatA jisakA lakSaNa hai usako samyaktva kahate haiN|' zaMkA- isa prakAra lakSaNa mAna lene para asaMyata samyakdRSTi guNasthAna kA abhAva ho jaayegaa| samAdhAna - zuddha nizcayanaya kA smaraNa karane para yaha kahanA satya hai athavA tatvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| isakA artha yaha hai ki Apta, Agama aura padArtha ko tatvArtha kahate haiM, unake viSaya meM zraddhAna/anurakti karane ko samyagdarzana kahate haiN| yahAM samyagdarzana lakSya hai aura Apta, Agama tathA padArtha kA zraddhAna lakSaNa hai| zaMkA - pahale kahe hue samyaktva ke lakSaNa ke sAtha isa lakSaNa kA virodha kyoM na mAnA jAye? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM, kyoMki zuddha aura azuddha naya kI apekSA yaha donoM lakSaNa kahe gaye haiN| pahalA lakSaNa zuddha naya kI apekSA se hai aura tatvArtha-zraddhAna-rUpa lakSaNa azuddha naya kI apekSA hai| dRSTi-bheda hone ke kAraNa donoM lakSaNoM meM koI virodha nahIM aataa| ___ athavA 'tatvaruciH samyaktvaM' tatva-ruci ko samyaktva kahate haiN| yaha lakSaNa azuddhatara naya kI apekSA jAnanA cAhiye (dhavalA 1.1.4, pRSTha 152) / (iv) mohanIya karma aura anantAnubandhI kaSAya kI dvi-svabhAvatA mohanIyakarma darzana moha aura cAritra moha rUpa do prakAra kA hai jo samIcIna zraddhA aura cAritra ko ghAtatA hai| isI prakAra anantAnubaMdhI kaSAya samyaktva aura svarUpAcaraNa cAritra kI pratibaMdhaka hone ke kAraNa do svabhAvavAlI hai| anantAnubaMdhI kaSAya kI dvi-svabhAvatA AcArya vIrasena ne sAsAdana-samyagdRSTi nAmaka dvitIya guNasthAna ke astitva se siddha kI hai| unake anusAra isa guNasthAna meM anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya se utpanna viparItAbhiniveza pAyA jAtA hai jo cAritra mohanIya kA bheda hai, isaliye dvitIya guNasthAnavI jIva mithyAdRSTi hai| kintu mithyAtva karma ke udaya se utpanna huA viparItAbhiniveza vahAM nahIM pAyA jAtA isaliye use mithyAdRSTi nahIM kahate, kintu sAsAdana-samyagdRSTi kahate haiN| isa sAmAnya vivecana ke sAtha AcArya vIrasena ne nimna zaMkA-samAdhAna kiyA jo mananIya hai - __ zaMkA- pUrva ke kathanAnusAra jaba vaha mithyAdRSTi hI hai phira use mithyAdRSTi saMjJA kyoM nahIM dI gaI hai? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 ___samAdhAna - aisA nahIM hai, kyoMki, sAsAdana guNasthAna ko svataMtra kahane se anantAnubaMdhI prakRtiyoM kI dvi-svabhAvatA kA kathana siddha ho jAtA hai| vizeSArtha ___.."vaha dvisvabhAvatA do prakAra se ho sakatI hai| eka to anantAnubaMdhI kaSAya samyaktva aura cAritra ina donoM kI pratibandhaka mAnI gaI hai aura yahI usakI dvi-svabhAvatA hai| " dUsare anantAnubaMdhI jisa prakAra samyaktva ke vidhAna meM mithyAtva prakRti kA kAma karatI hai usa prakAra vaha mityAtva ke utpAda meM mithyAtva prakRti kA kAma nahIM krtii| isa prakAra kI dvisvabhAvatA ko siddha karane ke lie sAsAdana guNasthAna ko svataMtra mAnA hai| __(dhavalA, 1.10, pRSTha 165-166) upasaMhAra jaina darzana ke karma-siddhAnta kI prAmANika prarUpaNA ke kSetra meM AcArya vIrasena ke adbhuta yogadAna ke kAraNa ve kalikAla-sarvajJavat mAnya hue haiN| unakI dhavalA aura jayadhavalA TIkAoMrUpa agAdha jJAna-sAgara meM ananta jJAnaratna, mANikya aura motI bhare haiM jo nirmala jJAna ke jJeya hone ke sAtha hI vItarAga mArga kA samyak nirUpaNa karate haiN| jo bhavya jIva naya-bheda ke Agraha ko tyAgakara usameM DubakI lagAte haiM unheM nizcita hI jJAna-svabhAvI AtmA ke amUlya-anupama ratna kI prApti hotI hai aura ve paryAya-dRSTi tyAgakara sva-samaya-rUpa pravartate haiN| kintu jo nayapakSa ke AgrahI hote haiM ve ratnoM ke sthAna para vividha manobhAvoM ke Atma-pIr3aka kaMkaNa hI pAte haiN| kahA bhI hai - 'jitane vacana mArga haiM utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM utane hI parasamaya hote haiM (dhavalA, 1.1.9, gAthArtha 105, pRSTha 169) / ' bhavyajana vIrasena svAmI varNita vItarAga-patha ke anugAmI banakara jIvana kA rUpAMtaraNa/unnayana kareM, yahI kAmanA hai| kArmika adhikArI jI-5 oriyanTa pepara milsa amalAI (ma.pra.) - 484117 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 maMgalaM puNyaM maMgalasyaikArtha ucyate, maMgalaM puNyaM pUtaM pavitraM prazastaM zivaM zubhaM kalyANaM bhadraM saukhyamityevamAdIni maMgalaparyAyavacanAni / X maMgalasya niruktirucyate malaM gAlayati vinAzayati ghAtayati dahati hanti vizodhayati vidhvaMsayatIti maMgalam / X x - x athavA maMgaM sukhaM, tallAti Adatta iti vA maMgalam / X - X X athavA maGgati gacchati kartA kAryasiddhimanenAsmin veti maGgalam / SaTkhaNDAgama (pu. 1, pR. 33 ) x X X X X maMgala ke ekArthavAcaka nAma kahate haiM - maMgala, puNya, pUta, pavitra, prazasta, ziva, zubha, kalyANa, bhadra aura saukhya ityAdi maMgala ke payAryavAcI nAma haiN| X x X X - (aba) maMgala kI nirukti (vyutpattijanya artha ) kahate haiM - jo mala kA gAlana kare, vinAza kare, ghAta kare, dahana kare, nAza kare, zodhana kare, vidhvaMsa kare use maMgala kahate haiM / X jainavidyA 14-15 x x - maMga zabda sukhavAcI hai, use jo lAve, prApta kare use maMgala kahate haiM / X X athavA kartA (kisI uddiSTa kArya ko karanevAlA) jisake dvArA yA jisake kiye jAne para kArya kI siddhi ko prApta hotA hai use bhI maMgala kahate haiM / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993-aprela 1994 11 bhaTTAraka vIrasena aura unakA samaya - zrI ramAkAnta jaina jitAtmaparalokasya kavInAM ckrvrtinH| vIrasenaguroH kIrtirakalaGkAvabhAsate arthAt jinhoMne svapakSa aura parapakSa ke logoM ko jIta liyA hai tathA jo kaviyoM ke cakravartI haiM, aise vIrasena guru kI nirmala kIrti prakAzamAna ho rahI hai| * vIrasenAkhya mokSage cArUguNAnarghya ratnasiMdhugiri satatam / sAkharAtmadhyAnagemAramadAmbhoda pavanagirigavharayitu / / arthAt sadaiva ratnAkara kI taraha gambhIra (gahare) aura giri kI bhAMti uttuMga (U~ce), cAruguNoM se yukta anarghya padarUpI ratna mokSa-mArga ke jJAtA vIrasena nAmaka AcArya kAma-mada-rUpI bAdala ko sArasvarUpa (bhArI) AtmadhyAna (AtmA kA dhyAna athavA svarUpa) batAnevAlI pavana se giricoTI para hI vicchinna karanevAle haiN| zrI vIrasena ityaapt-bhttttaarkpRthuprthH| sa naH punAtu pUtAtmA kavivRndArakA muniH / lokavitvaM kavitvaM ca sthitaM bhttttaarkedvym|vaanggmitaa'vaanggmitaa yasya vAcA vaacspterpi|| siddhAntopanibandhAnAM vidyaaturmdguroshcirm| manmanaHsarasi stheyAn mRdupAdakuzezayam / dhavalAM bhAratI tasya kIrti ca vidhunirmalAm / dhavalIkRtanizzeSa bhuvanAM nnnmiimyhm|| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jainavidyA 14-15 arthAt pRthvItala para prasiddha (yA Apta arthAt sakala moha, rAga, dveSa Adi doSoM se rahita, sakala padArthoM ke jJAtA aura parama hitopadezI) bhaTTAraka (sAdhu) jinakI AtmA pavitra hai, jo kaviyoM meM zreSTha aura muni haiM (yA vAdivRndAraka muni arthAt zAstrArtha karanevAle muni haiM), jinake bhaTTArakarUpa meM loka-vijJatA aura kavitvazakti vidyamAna hai aura jinakI vANI vAcaspati kI vANI ko bhI alpIkRta (sImita yA mAta) karatI hai, aise ve zrI vIrasena svAmI hamArI rakSA kreN| mere manarUpI sarovara meM siddhAnta (dhavalA Adi) para upanibandha racanevAle mere guru (zrI vIrasena) ke komala pAda-paMkaja cirakAla taka virAjamAna rheN| unakI dhavalA TIkA, sAhitya aura candramA kI taraha nirmala (pavitra) kIrti, jisane sampUrNa bhuvana ko dhavala (zubhra) banA diyA hai, ko maiM namaskAra karatA huuN| Upara ullikhita ina zlokoM meM jina vIrasena svAmI kA sAdara guNagAna unake samavartI AcArya jinasena sUri punnATa aura AcArya vidyAnandi tathA unake ziSya AcArya jinasena dvArA kiyA gayA hai, vaha AcArya dharasena kI preraNA se puSpadanta aura bhUtabali munidvaya dvArA unake lipibaddha kiye gaye 'SaTkhaNDAgama' siddhAnta grantha, jo tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra kI unake gaNadhara indrabhUti gautama dvArA bAraha aMgoM meM gUMthI gaI vANI, jo maukhika zrutaparamparA se saikar3oM varSoM se calI A rahI thI, para AdhArita batAyA jAtA hai, para prAkRta-saMskRta-mizrita bhASA meM 72,000 pramANa zlokoM meM 'dhavalA' nAmaka TIkA tathA AcArya guNadhara dvArA gAthA sUtroM meM nibaddha eka anya siddhAnta grantha 'kaSAyapAhur3a' (kaSAyaprAbhRta), jisa para AryamaMkSu aura nAgahasti ke ziSyatva meM AcArya yativRSabha dvArA 'cUrNi sUtra' aura uccAraNAcArya evaM vappadevAcArya dvArA uccAraNAvRttiyoM' kI racanA kI gayI thI, para 'jayadhavalA' TIkA ke ukta maNi-pravAla bhASA zailI meM prathama 20,000 zlokoM ke racayitA prakANDa vidvAna AcArya vIrasena the| vIrasena ke ziSya AcArya jinasena ne apane 'AdipurANa' meM apane guru kA sAdara smaraNa karate hue unheM 'bhaTTAraka' vizeSaNa se abhihita kiyA hI hai, svayaM vIrasena ne bhI apanI 'dhavalA' kI puSpikA (prazasti) meM 'bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNa' likhakara apane ko bhaTTAraka sUcita kiyA hai| yadyapi jainendra siddhAnta koSa ke anusAra 'bhaTTAraka' zabda sAmAnyataH arhanta, siddha aura sAdhu ke lie prayukta hotA hai, kintu cUMki kAlAntara meM vizeSakara madhyayuga se yaha zabda maThAdhIza jaina muni-AcAryoM kA paryAyavAcI bana gayA, yaha AbhAsa hotA hai ki vIrasena tathA unake ziSya dvArA unake lie prayukta bhaTTAraka zabda kadAcit unheM mAtra 'sAdhu' sUcita karanA nahIM hai, apitu unakA tathAkathita 'bhaTTAraka' padavI se alaMkRta honA hai| arthAt unake samaya taka bhaTTAraka paramparA prArambha ho gaI pratIta hotI hai| usI puSpikA meM vIrasena ne apane ko "siddhaMtachaMda jo isa vAyaraNa pamANasatthaNivuNeNa" arthAt siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANazAstra meM nipuNa bhI sUcita kiyA hai| 'dhavalA' kI isa prazasti se vidita hotA hai ki isake lekhaka vIrasena bhaTTAraka ne siddhAnta granthoM kA adhyayana kinhIM 'elAcArya' se kiyA thA aura yaha ki vaha paMcastUpAnvayI zAkhA ke muni 'Aryanandi' ke ziSya tathA 'candrasena' ke praziSya the| prazasti ke anusAra - isa 'dhavalA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 ___13 TIkA' kA samApana narendra cUr3AmaNi boddanarAya narendra ke sAmrAjya meM jagatuMgadeva dvArA zAsita pradeza meM vikrama saMvat 838 meM kArtika zukla trayodazI ko kiyA thaa| ukta prazasti-lekha ke AdhAra para 'dhavalA' ke vidvAna sampAdakoM (sva. DaoN. hIrAlAla jaina evaM sva. DaoN. e.ena. upAdhye) tathA 'jayadhavalA' ke vidvAna sampAdakoM (sva. paM. phUlacandra siddhAntazAstrI, sva. paM. mahendrakumAra nyAyAcArya aura sva. paM. kailAzacandra siddhAntazAstrI) ne kisI bhrAntivaza ise zaka saMvat 738 samajhakara vIrasena kA samaya 816 I. mAna liyaa| prazasti meM "aTThatIsamhi sAsiya vikkamarAyamhi esasaMgaramo (pAThAntara vasusatorame)" paMkti meM vikrama saMvat kA spaSTa ullekha hai| sva. DaoN. jyotiprasAda jaina ne dhavalA ke samaya ke sambandha meM vibhinna vidvAnoM ke mata kA vivecana karate hue aura prazasti meM ullikhita saMvat, mAsa, tithi aura tatsamaya lagna aura grahoM kI sthiti Adi kA parIkSaNa karate hue dhavalA TIkA ke samApana kI tithi somavAra 16 akTUbara, 780 IsvI nizcita kI hai| 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' ke vidvAna sampAdakoM ne apanI prastAvanAoM meM boddanarAya narendra ko rASTrakUTa nareza amoghavarSa prathama (815-76 I.) se cInhA hai, jabaki DaoN. jyotiprasAda jaina ke matAnusAra vaha amoghavarSa nahIM, apitu rASTrakUTa nareza dhruva dhArAvarSa (779-793 I.) thA aura jagatuMgadeva govinda tRtIya jagatuMga thA jo yuvarAja ke rUpa meM mayUrakhaNDI ke senA mukhyAlaya kA pramukha thA aura apane pitA ke pratinidhi (vAisarAya) ke rUpa meM nAsika deza para rAjya karatA thA vIrasena svAmI kI kaSAyapAhuDa kI isa prAbhRta vyAkhyA jayadhavalA kA samApana unake ziSya jinasena apara nAma jayasena' ne usake kalevara meM 40,000 pramANazlokoM kI abhivRddhikara aura use 60,000 zlokoM ke bRhadkAya grantha meM pariNata karate hue zrImad gurjararAya dvArA anupAlita (zAsita)vATagrAmapura meM rAjA amoghavarSa ke rAjyakAla meM zaka saMvat 759 (san 837 IsvI) meM phAlguna zukla dazamI ke pUrvAhna meM nandIzvara mahotsava ke avasara para kiyA thaa| prazasti, zrutAvatAra, paTTAvaliyoM aura anya granthoM se vidita hotA hai ki vIrasena svAmI ne vATagrAmapura ke candraprabha jinAlaya meM rahakara apane grantha race the| kaI vidvAnoM ne vATagrAma kI pahacAna yA to mahArASTra meM mAnyakheTa athavA gujarAta rAjya sthita bar3audA10 se kI hai, kintu DaoN. jyotiprasAda jaina ne use mahArASTra rAjya sthita nAsika jile ke DiNDorI tAlukA meM base vANI grAma se cInhA hai| tatkAlIna rASTrakUTa abhilekhoM meM nAsikadeza ke vATanagara viSaya kA ullekha milatA hai aura dhavalA kI racanA vIrasena svAmI ne jagatuMgadeva ke rAjya (zAsita pradeza) meM kI thI, jo rASTrakUTa nareza dhruva dhArAvarSa ke yuvarAja aura vAisarAya ke rUpa meM nAsika deza para zAsana kara rahA thaa| ataH DaoN. jaina dvArA vATagrAma kA vANIgrAma se kiyA gayA samIkaraNa samIcIna pratIta hotA hai| ___ DaoN. jyotiprasAdajI ke matAnusAra paMcastUpAnvaya2 jaina guruoM kA eka prAcIna saMgha hai jo mUlataH uttara bhArata meM mathurA athavA hastinApura meM udbhUta huA thA tathA vArANasI aura baMgAla taka phailA huA thaa| isI saMgha kI eka zAkhA chaThI athavA sAtavIM zatAbdI IsvI meM dakSiNa bhArata calI gaI lagatI hai|13 navIM zatAbdI ke bAda se isa anvaya ke guruoM ne apanA nAma senagaNa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 parivartita kara liyA pratIta hotA hai| AcArya indranandi ke zrutAvatAra se vidita hotA hai ki vIrasena svAmI ne jina elAcArya se siddhAnta kA adhyayana kiyA thA ve citrakUTapura ke nivAsI the| kucha vidvAnoM ne citrakUTapura kI pahacAna dakSiNa bhArata ke cittaladurga nAmaka sthAna se aura kucha ne madhya bhArata ke citrakUTa (uttara pradeza ke bAMdA jile meM sthita citrakUTa) se kI hai, kintu DaoN. jyotiprasAdajI use rAjasthAna kA cittaur3a mAnate haiM kyoMki vaha usa samaya kA eka pramukha jaina kendra thA aura citrakUTapura nAma se bhI pukArA jAtA thaa| DaoN. jaina kI mAnyatA hai ki svayaM vIrasena mUlataH cittaur3a ke rahanevAle the jo bAda meM pravAsakara rASTrakUTa sAmrAjyAntargata nAsika ke samIpavartI vATagrAma kI prAcIna kAmbhAra-leNa guhAoM meM basa gaye the| AThavIM zatAbdI ke madhya ke lagabhaga elAcArya,sAtavIM zatAbdI ke antima pAda meM candrasena aura AThavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM Aryanandi ke vidyamAna hone kA pramANa milatA hai|14 ataH vIrasena svAmI ke elAcArya se siddhAnta kA adhyayana karane aura unake candrasena kA praziSya evaM Aryanandi kA ziSya hone kI bAta puSTa hotI hai| __vIrasena ne apane granthoM meM apane pUrvavartI akalaMkadeva (625-75 I.) aura dhanaJjaya (lagabhaga 700 I.) kA ullekha kiyA hai aura unakI kRtiyoM se sandarbha diye haiN| unake ziSya jinasena ne jayadhavalA prazasti meM unakA guNagAna karate hue yaha bhI aMkita kiyA hai - pustakAnAM ciratnAnAM gurutvamiha kurvatA / yenAtizayitAH pUrve sarve pustakAziSyakAH // 24 // arthAt unhoMne cirantana kAla kI pustakoM meM gurutA prApta kI aura isa kArya meM atizaya prAptakara ve apane se pUrva ke samasta pustaka-pAThiyoM se Age bar3ha gye| ataeva vIrasena eka acche pustakasaMgraha ke svAmI rahe hoNge| pUrvavartI Agama, sAhitya Adi ke acche jJAna aura apanI pratibhA dvArA vIrasena svAmI ne Agama-sUtroM ko camakA diyA aura pUrvavartI aneka TIkAoM ko astamita kara diyaa| vaha siddhabhU paddhati nAmaka gaNitazAstrIya kRti ke praNetA bhI mAne jAte haiN| sva. paM. nAthUrAma premI ne apanI vidvadratnamAlA nAmaka lekhamAlA meM vIrasena svAmI kA jIvanakAla zaka saM. 665 se 745 (I.san 743 se 823) anumAnita kiyA thaa| dhavalA kI samApti kA samaya zaka saM.738 (I. san 816) mAnate hue anya aneka vidvAnoM ne bhI unheM rASTrakUTa nareza amoghavarSa (815-76 I.) kA samakAlIna mAnA hai, kintu DaoN. jyotiprasAdajI ne vIrasena svAmI, jinakA jIvanakAla 80 varSa thA, kA samaya 710-790 IsvI nirdhArita kiyA hai,15 jo antaH evaM bAhya sAkSyoM ke AdhAra para yuktiyukta pratIta hotA hai| 1. harivaMzapurANa (samaya 783 I.), AcArya jinasenasUri punATa, 1.39 / 2. aSTasahasrI (samaya 792 I.), puSpikA, AcArya vidyAnandi / 3. AcArya jinasena (samaya lagabhaga 770-850 I.) kRta AdipurANa, prathama parva, zloka 55-58 / Upara uddhRta pATha paM. pannAlAla jaina sAhityAcArya dvArA sampAdita aura bhAratIya jJAnapITha, kAzI dvArA san 1963 I. meM prakAzita 'AdipurANa' meM pRSTha 11 para mudrita Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navidhA 14-15 . 15 pATha ke anusAra hai, kintu sva. DaoN. hIrAlAla jaina evaM sva. DaoN. e. ena. upAdhye dvArA sampAdita aura jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura ne san 1973 I. meM prakAzita SaTkhaNDAgama kI vIrasenAcArya viracita 'dhavalA TIkA' ke prathama khaNDa (satprarUpaNA) kI prastAvanA kI pRSTha 33 para mudrita pAda-TippaNI meM uddhRta ina zlokoM meM Upara rekhAMkita aMzoM meM pAThAntara hai, yathA - ityApta, vAdivRndArako, vAgmito vAgmino, zucinirmalA, tAM namAmyaham / 4. 'zrI dhavalA kA samaya', anekAnta, varSa sAta, kiraNa 7-8, pR. 207-214 tathA 'di jainA sorseja oNpha di hisTrI oNpha enziyenTa iNDiyA, pR. 187 / 5. 'dhavalA prazasti ke rASTrakUTa nareza', anekAnta, varSa ATha, kiraNa 2, pR. 97-101 tathA 'di jainA sorseja' pR. 1871 6. tasya ziSyo'bhavacchrImAn jinasenaH smiddhdhiiH| aviddhAvapi yatkarNo viddhau jJAnazalAkayA // 27 // - jayadhavalA prazasti 7. prAkRtasaMskRtabhASAmizrAM TIkAM vilikhya dhavalAkhyAm / jayadhavalAM ca kaSAyaprAbhRtake catasRNAM vibhaktInAm // 82 // viMzatisahasrasadgrantharacanayA saMyutAM viracya divam / yAtastataH punastacchiSyo jayasena gurUnAmA // 83 // taccheSaM catvAriMzatA sahastraiH samApitakAn / jayadhavalaivaM SaSThIsahasragrantho'bhavaTTIkA // 84 // - zrutAvatAra, AcArya indranandi 8. iti zrI vIrasenIyA TIkA suucaarthdrshinii| vATagrAmapure zrImadgurjarAyAnupAlite // 6 // phAlguNe mAsi pUrvAnhe dazamyAM shuklpksske| pravarddhamAnapUjorUnandIzvaramahotsave // 7 // amoghavarSarAjendrarAjyaprANyaguNodayA / niSThitA pracayaM yAyAdAkalpAntamanalpikA // 8 // ekAntaSaSThisamadhika saptazatAbdeSu shknrendrsy| samatIteSu samAptA jayadhavalA praabhRtvyaakhyaa||11|| - jayadhavalA prazasti 9. jarnala oNpha baMgAla bihAra raoNyala eziyATika sosAyaTI, bhAga aThAraha, pR. 226 / paM. nAthUrAma premI kA jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 4971 jinaratnakoza, pR. 1331 10. jayadhavalA, khaNDa-1, prstaavnaa| 11. DaoN. jyotiprasAda jaina kA lekha - "The Birthplace of Dhavala and Jayadhavala', jaina ekTIkverI, varSa pandraha, kiraNa-2, pR. 46-57 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jainavidyA 14-15 12. di jainA sorseja oNpha di hisTrI oNpha enziyenTa iNDiyA, pR. 188 / 13. jaina siddhAnta bhAskara, varSa solaha, kiraNa 1, pR. 1-6, pahAr3apura lekha, gupta saMvat 159 1 epigrephiyA inDikA, bhAga bIsa, pR. 59-641 epigrephI karNATikA, bhAga do, 75, pR. 38, 40-41, je. pI. jaina kI pustaka hastinApura / 14. " The Predecessors of Svami Virasena', je. pI. jaina, jaina ekTIkverI, varSa bAraha, kiraNa 1, pR. 1-61 15. di jainA sorseja oNpha di hisTrI oNpha enziyenTa iNDiyA, pR. 189 / jyoti nikuMja cArabAga lakhanaU - 226004 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993-aprela 1994 paMcastUpAnvayI bhaTTAraka zrI vIrasena svAmI - zrI kundanalAla jaina AcArya vIrasena svAmI bhaTTAraka ne aba se lagabhaga 1200 varSa pUrva rASTrakUTa nareza mahArAjA rAjA jagatuMga ke bAda amoghavarSa prathama ke rAjya meM zaka saMvat 738 ke lagabhaga SaTakhaNDAgama kI dhavalA TIkA samApta kI thI, jaisA ki dhavalA kI prazasti meM ullikhita hai - jassa sesAeNa (pasAeNa) mae siddhantamidaM hi ahilahuMdI ( ahilahuMda) mahuso elAiriyAM pasiyauvaravIraseNassa // 1 // vaMdAmi usahaseNaM tihuvaNa-jiya-vaMdhavaM sivaM saMtaM / NANa kiraNAvahAsiya sayala iyae tama paNAsiyaM diDheM // 2 // arahuMtapado bhagavaMto siddhA siddhA pasiddha AiriyA / sAhU sAhUyamahaM pasiyaMtu bhaDArayA savve // 3 // ajajaNaMdi sisseNujuva kammassa caMdaseNassa / tahaNattuveNa paMcatthuhaNyaM bhANuNomuNiNA // 4 // siddhanta-chaMda-joisa-vAyaraNa-pamANa-sattha nnivunnenn| bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNa // 5 // achatIsamhisatasae vikkamarAyaMkiesusagaNIme / vAsesuterasIe bhANuvilagge dhavalapakkhe // 6 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 jagatuMgadevaraje riyamhi kumbhamhi rAhuNAkANe / sUretulAe saMte gurumhi kulavillae hote // 7 // cAvamhi taraNivutte siMdhe sukkammi mINe caMdammi / kattiya mAse esA TIkA hu samANiyA dhavalA // 8 // vohaNarAya-NariMde NariMdacUr3AmaNimhi bhuMjate / siddhaMtagaMthamatthiNa guruppasAeNa vigattAsA // 1 // uparyukta gAthA se jJAta hotA hai ki isa dhavalA TIkA (jo apane Apa meM mUlagraMtha se bhI adhika zreSThatama hai) ke racayitA zrI vIrasenAcArya haiN| inake vidyAguru elAcArya aura dIkSAguru AryanaMdi tathA dAdAguru candrasena haiN| TIkAkAra ne bhagavAna RSabhadeva kI vaMdanA kI hai - jinakI jJAnarUpI sUrya kI kiraNAvalI se samasta ajJAnAMdhakAra naSTa huaa| arahaMta, siddha, sAdhu aura AcArya sabhI kRpAvaMta hoN| TIkAkAra siddhAnta, chaMda, jyotiSa, vyAkaraNa, pramANa, nyAya, kriyAkAMDa Adi viSayoM meM niSNAta haiM aura bhaTTAraka padavI se suzobhita haiM / zaka saMvat 738 ke kArtika mAsa zukla pakSa kI terasa ke dina rAjA jagatuMga ke bAda voddaNarAya (amoghavarSa prathama) ke rAjyakAla meM yaha TIkA. samApta huii| isa tithi meM sUrya, candra, rAhu Adi kisa sthiti meM the isakA bhI digdarzana karAyA hai jo unakI jyotiSa saMbaMdhI vidagdhatA kA ghotaka hai| uparyukta gAthAoM meM se cauthI gAthA meM 'paMcatthuhaNyaM' zabda se svAmI vIrasena AcArya svayaM ko paMcastUpAnvayI ghoSita karate haiN| paMcastUpAnvayI kyA thA - isa para hama yahAM vizada prakAza DAlanA cAhate haiM / digambara sampradAya ke mUlasaMgha kI vaha eka viziSTa zAkhA thI jo bAda meM AcArya arhadbalI ke vargIkaraNa ke bAda senAnvaya yA senasaMgha ke nAma se prasiddha huii| paMcastUpa kA ullekha karate hue AcArya hariSeNa ne apane 'kathAkoza' meM mathurA kA varNana karate hue vahA~ paMcastUpoM ke nirmANa kA ullekha kiyA hai - . mahArAjan ! nirmANAn khacitAn maNinAm vai / paMcastUpAnvidhAyAyai samuccajinavezmanAm // __paMcastUpAnvaya nirgrantha sAdhuoM kA IsA kI pAMcavIM sadI meM eka prasiddha saMgha thaa| isake AcArya guhanandI kA ullekha pahAr3apura (jilA - rAjazAhI, baMgAla) se prApta tAmrapatra meM milatA hai| isameM likhA hai ki gupta saMvat 159, IsvI san 478 meM nAthazarmA nAmaka brAhmaNa dvArA paMcastUpAnvayI AcArya guhanandI ke bihAra meM arhantoM kI pUjA-arcA ke lie grAmoM aura azarphiyoM kA dAna diyA gayA (epigrAphikA iMDikA, bhAga 10, pRSTha 59) AcArya jinasena svAmI ne guruNAMguru AcArya vIrasena svAmI kI apUrNa jayadhavalA TIkA ko samApta karate hue prazasti meM vIrasena svAmI ko paMcastUpAnvayI likhA hai| sAtha hI apane guru vIrasena kI prazaMsA meM bahuta kucha likhA jo nimna dasa zlokoM meM paThanIya hai - bhUyAdAvIrasenasya vIrasenasya zAsanam / zAsanam kIratenasya vIrasena kuzezayam // 7 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 AsIdAsIdAsannabhavyasatva kumudavatIm / mudvatIMkartumIzo yaH zazAMko iva puSkalaH // 8 // zrIvIrasena ityAttabhaTTAraka pRthuprathaH / pAradRzvAdhivizvAnAM sAkSAdiva sa kevalI // 1 // prINitaprANIsaMpattirAkrAntAzeSa gocarA / bhAratI bhAratIvAjJA SaTakhaNDaiyasya nAskhalat // 10 // yasya naisargikI prajJAM dRSTvA sarvArthagAminIm / jAtAH sarvajJasadabhAve nirArekA manISiNaH // 21 // yaM prAhuH sphuradabodhadIdhitiprasarodayam / zrutakevalinam prAjJAH prajJAzramaNa sattamam / / 22 // prasiddhasiddhasiddhAntavArdhivArdhita zuddhadhauH / / sArddha pratyekabuddhairyaH spardhataH dhIddhabuddhibhiH // 23 // pustakAnAM ciratnAnAM gurutvamihakurvatA / yenAtizayitAH pUrve sarve pustakaziSyakAH // 24 // yastapodIptakiraNaibhavyA bhojAni bodhayan / vyadyotiSTa munInena paMcastUpAnvayAmbare // 25 // praziSyazcandrasenasya yaH ziSyo'pyAryanaMdinAm / tasyaziSyAM'bhavacchrImAn jinasenamiddhadhIH // 26 // uparyukta uddharaNoM se pramANita hotA hai ki kevala AcArya vIrasena svAmI hI nahIM apitu unake guru Adi aura pazcAdvartI ziSya-praziSya bhI paMcastUpAnvayI zAkhA se saMbaMdhita bane rhe| __paMcastUpAnvayI zAkhA mathurA yA mathurA ke Asa-pAsa ke pradeza se saMbaMdhita the| dasavIM sadI ke AcArya indranaMdi ne apane 'zrutAvatAra' nAmaka 187 zlokoM vAlI choTI-sI racanA meM munisaMghoM ke vargIkaraNa kI rocaka ghaTanA prastuta kI hai| AcArya arhadbalI ne puNDravardhanapura meM zatayojanavartI muniyoM ko ekatra kara yugapratikramaNa kiyA, jaba saba munijana A gaye to samAgata muniyoM se AcAryazrI ne pUchA ki kyA sabhI munijana A gaye haiM? unhoMne uttara diyA ki hA~ bhagavana ! hama saba apane-apane saMghasahita A gaye haiN| yaha uttara sunakara AcAryazrI ne nizcaya kiyA ki aba jainadharma niSpakSa, bhedabhAva se rahita nahIM raha sakegA, nizcaya hI jainadharma meM gaNagaccha-saMgha Adi bhedoM kA samanvaya jarUrI ho gayA hai| ataH AcAryazrI ne vibhinna-saMghoM aura gaNoM kI sthApanA kii| jo muni guhA se Aye the unameM se kucha 'nandi' aura kucha 'vIra' saMjJA se vikhyAta hue| jo azoka vATikA se Aye the unameM se kucha ko 'aparAjita' aura kucha ko 'deva' saMjJA dI gii| jo muni paMcastUpoM (mathurA janapada) se Aye the unameM se kucha ko 'sena' aura kucha ko 'bhadra' nAma se saMbodhita kiyA gyaa| jo muni zAlmali vRkSa (semara) ke mUla (koTara) se Aye the unheM kisI ko 'guNadhara' aura kisI ko 'gupta' kahA gyaa| jo khaNDakesara (nAgakezara) ke mUla se Aye the unameM se kucha ko 'siMha' kucha ko 'candra' saMjJA dI gii| Age AcArya indranaMdi ne Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidhA 14-15 'anyejaguH' kahakara kucha matabheda kA ullekha bhI kiyA hai ki jo muni guhA se Aye the unheM 'nandi', jo azokavana se Aye the unheM 'deva', jo paMcastUpa se Aye the unheM 'sena', jo semara vRkSa ke mUla se Aye the unheM 'vIra' aura jo nAgakezara ke mUla se Aye the unheM 'bhadra' kI saMjJA dI gii| kinhI anya ke matabheda se guhAvAsI nandi',azokavanavAsI 'deva', paMcastUpavAsI 'sena', semaravRkSavAsI 'vIra' aura nAgakesaravAle 'bhadra' tathA 'siMha' khlaaye| jaisA ki nimna zlokoM se jJAta hotA hai - guhAyAH samAgatA ye munIzvarAsteSu / kAMzcinadhabhidhAnAna kAMzcidvIrahvayAnakarot // 91 // prathitAdazokavATAtsamAgatA ye yatIzvarAsteSu / kAMzcid parAjitA khyAnkAMzcidevAhvayAnakarot // 92 // paMcastUpyanivAsAdupAgatA ye'nagAriNasteSu / / kAMzcitatsenAbhikhyAkAMzcidbhadrAbhidhAna karAt // 13 // ye zAlmalImahAdrumamUlAdyatayo'bhyupAgatAsteSu / kAMzcidguNadharasaMjJAnkAMzcidguptAhvayAna karot // 94 // ye khaNDakesaradrumamUlAnmunayaH samAgatAsteSu / kAMzcitsaMhAbhikhyAnkAMzcicaccandrAhvayAnakarot // 95 // anyejagurguhAyAH vinirgatAnandino mahAtmAnaH / daivAzcAzokavanAtvaMcaratUpyAstataH senaH // 96 // vipulatarazAlmalI drumamUlagatAvAsavAsino vIrAH / bhadrAzcakhaNDakesara-tarumUla-nivAsino jAtAH / / 97 // guhAyAH vAsitojyeSTho dvitIyo'zokavATikAt / niryAtau naMdidevAbhidhAnAvAdyAvanukramAt // 98 // . . paMcastUpyAstusenAnAM vIrANAM zAlmalIdrumaH / khaNDakesaranAmA ca bhadra siMho'sya sammataH // 11 // isa taraha paMcastUpAnvaya senasaMgha yA senagaNa ke nAma se vikhyAta huA jisake sabhI AcArya senAnta nAma se prasiddha hue| uparyukta paMcastUpAnvaya kI carcA ko yahIM samApta karate hue AcArya vIrasena svAmI kI anya vizeSatAoM para prakAza ddaaleNge| zrI vIrasena svAmI 'bhaTTAraka' padavI se alaMkRta the jo atyadhika mahanIya aura garimAmayI thii| ve 17vIM-18vIM sadI ke bhaTTArakoM kI bhAMti zithilAcArI nahIM the, apitu sarvasammata paramaAdaraNIya upAdhi se alaMkRta the| unake guru, dAdAguru tathA ziSya-praziSya bhI 'bhaTTAraka' kI upAdhi se alaMkRta the| jaisA ki bhagavajinasenAcArya ne AcArya vIrasena svAmI kI prazaMsA karate hue unakI vizeSatAoM kA jayadhavalA kI prazasti meM ullekha kiyA hai| unheM hama yahA~ saMkSipta rUpa se likhanA cAhate haiN| svayaM AcArya vIrasena ne apane ko siddhanta chaMda joisa' Adi gAthA dvArA vibhinna viSayoM kA jJAtA likhA hai tathA bhagavajinasenAcArya ne bhI puSTi kI hai usase unakI bahuvidha pratibhA kA paricaya unakI TIkA meM upalabdha hotA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bainavidyA 14-15 21 sarvaprathama unakI vizeSatA thI 'bhushrutshaalitaa'| AcArya vIrasena svAmI ke samaya taka jaina tatvajJAna saMbaMdhI apAra zruta bhaNDAra taiyAra ho cukA thA jisakA unhoMne bar3I gaMbhIratA se pArAyaNa evaM cintana-manana kiyA thaa| una sabakA ullekha unhoMne graMthoM kA ullekha karate hue AcAryoM kA nAma likhakara tathA 'vuttaMca, uktaMca, bhaNitam ca bhaNiyaM ca' Adi zabdoM dvArA usa zruta sAmagrI kA ullekha kiyA hai jisakA unhoMne pArAyaNa kiyA thaa| isase vidita hotA hai ki ve bahuzrutajJa the| unakI dUsarI vizeSatA thI 'siddhaant-paargmitaa'| dhavalA TIkA meM unhoMne guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA, gati, indriyAdi 14 mArgaNAoM; upayoga Adi 20 prarUpaNAoM kI satprarUpaNAdi sUtroM meM jo vistRta aura gaMbhIra carcA kI hai usase unake jainasiddhAnta-viSayaka agAdha jJAna kA paricaya saralatA se jAnA jA sakatA hai| tIsarI vizeSatA thI unakI 'jyotirvidtv'| ve jyotiSa-zAstra ke vizeSajJa aura marmajJa vidvAna the| jisakA saralasA udAharaNa dhavalA TIkA prazasti kI 6-7-8vIM gAthA se vidita ho jAtA hai| dhavalA TIkA samApti ke samaya sUrya-candrAdi grahoM kI kyA sthiti thI? Agama dravya kRti ke prasaMga meM vAcanA ke bheda nandA, bhadrA, jayA, saumyA Adi kA ullekha unake jyotirvidatva kA pramANa hai| cauthI vizeSatA 'gaNitajJatA' thii| jahA~ unhoMne kRti ke bheda kiye haiM unameM se cauthI gaNanA kRti ke prasaMga meM sUtra 66 ko dezAmarzaka batAkara dhana, RNa aura dhana-RNa gaNita ko prarUpaNIya kahA hai| Age ina tInoM ke svarUpa ko prakaTa karate hue saMkalanA, varga, vargAvarga, dhana, dhanAdhana kalAsavarNa, rAzika, paMcarAzika, vyutkalanA bhAgahAra, kSayaka aura kuTTA-kAra Adi kA ullekha unakI gaNitajJatA kA dyotaka hai| unakI pAMcavIM vizeSatA hai 'vyaakrnn-pttutaa'| sArI dhavalA TIkA meM jahA~-tahA~ dhAtu, vibhakti, samAsa, saMdhi kA vizadatA se vizleSaNa kiyA hai| chaThI vizeSatA hai 'nyaaynipunntaa'| dhavalA TIkA meM prAyaH zaMkAeM uThAkara svayaM hI unakA samAdhAna tArkika-dRSTi se karanA tathA vAdI-prativAdI ke rUpa meM unakA vizleSaNa kara pramANa, prameya, vyApti, sat, asat sAdhya-siddhi, kArya-kAraNa bhAva Adi nyAya-saMbaMdhI yuktiyoM kA sabalatA se prayoga huA hai| sAtavIM aura antima vizeSatA hai 'kaavyprtibhaa'| AcArya vIrasena svAmI jahAM vyAkaraNa aura nyAya jaise rukSa aura kaThora viSayoM ke vizeSajJa the vahIM ve kAvya jaisI saralasarasa evaM sukomala padAvalI ke sarjaka bhI the| unakI dhavalA TIkA meM jahA~-tahA~ upamA, rUpaka, anuprAsa, yamaka, virodhAbhAsa Adi alaMkAroM ke darzana hote haiM vahA~ vibhinna prakAra ke chandoM kA bhI prayoga pracuratA se upalabdha hotA hai| yamakAlaMkAra kA eka udAharaNa dekhie - paNamahakayabhUyabaliM bhUyavaliM kesavAsaparibhayabaliM / viNihayabamhahapasaraM vaDDhAviyavimalaNANaM bamhahapasaraM // ina sabake atirikta AcArya zrI vIrasena svAmI maMtra-taMtra aura kriyA-kANDa ke bhI vizeSajJa aura vidagdha vidvAna the|apne guru vIrasena svAmI kI stuti karate hue bhagavajinasenAcArya ne apane AdipurANa kI utthAnikA meM likhA hai - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jainavidyA 14-15 zrI vIrasena ityApta bhaTTAraka pRthuprathaH / sa naH punAtu pUtAtmA vAdivRndArako muniH / / lokavitvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArakedayam / vAgmitAvAgminoyasyavAcA vAcAstapaterapi // siddhAntopanibandhAnAM vidhAturmadragurozciram / manmanaH sarasi stheyAn mudupAdakuzezayam // dhavalA bhAratI tasya kIrti ca zucinirmalAm / dhavalIkRta niHzeSa bhuvAnAM tAM namAmyaham // harivaMzapurANa ke kartA zrI jinasenAcArya ne AcArya vIrasena kI prazaMsA karate hue likhA hai ki ve kaviyoM ke cakravartI, nirdoSa kIrtivAle, jinhoMne sva para aura loka para vijaya prApta kara lI aise vIrasena guru saMsAra meM vikhyAta haiM - jitAtma paralokasya kavInAM cakravartinaH / vIrasenaguroH kIrtirakalaGkAvabhAsate // 1.39 // bhagavat jinasena ke praziSya lokasena ne uttarapurANa kI prazasti meM AcArya vIrasena svAmI kI stuti karate hue likhA hai ki ve pravAdiyoM ko parAsta karanevAle, jJAnacAritrAdi sAmagrI se suzobhita zarIravAle, paramazreSTha bhaTTAraka vIrasena svAmI the - tatra vitrAsitAzeSa pravAdibhadcAraNaH / vIrasenAgraNI vIrasena bhaTTArako vabhau // jJAnacAritrasAmagrIma grahIdIvavigraham // AcArya vIrasena kA kucha vistRta paricaya dete hue dazavIM sadI ke AcArya indranaMdi ne apane 'zrutAvatAra' meM likhA hai ki - vappadeva guru dvArA siddhAnta-granthoM kI TIkA likhe jAne ke kitane hI kAla pazcAt prasiddha siddhAntajJa zrI elAcArya hue jo citrakUTa (cittaur3a) meM rahate the| zrI vIrasena svAmI ne unase siddhAnta-tatvoM kA adhyayana kiyA aura una para nibaMdhanAdi ATha adhikAra likhe, phira unakI AjJA pAkara ve vATagrAma padhAre jahA~ Anatendra dvArA nirmita jinAlaya meM Thahare, jahAM unheM vappadeva kI vyAkhyA-prajJapti TIkA mila gaI, taba vIrasena svAmI ne bandhanAdi aThAraha adhikAra pUre kara satkarma nAma kA chaThA khaMDa saMkSepa meM taiyAra kiyA aura isa taraha chaH khaMDoM kI 72 hajAra zlokapramANa prAkRta-saMskRta-mizrita dhavalA TIkA taiyAra ho gii| pazcAt kaSAya prAbhRta kI cAra vibhaktiyoM kI 20 hajAra zlokapramANa 'jayadhavalA' TIkA likhakara svargavAsI ho gaye, jise unake ziSya jinasena ne 40 hajAra zlokapramANa aura TIkA likhakara pUrNa kiyA isa taraha jayadhavalA 60 hajAra zlokapramANa TIkA huI, yathA - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 23 kAlagate kiyAtyapi tataH punazcitrakUTapuravAsI / zrImAnelAcAryoM vabhUva siddhAntatatvajJaH // 177 // tasya samIve sakalaM siddhAntamadhItya vIrasenaguruH / uparitama nibaMdhanAdyadhikArAnaSTa ca lilekha // 178 // Agatya citrakUTAttataH sa bhagavAnguroranujJAnAt / vATagrAme cAtrAnatendrakRta jinagRhe sthitavA // 179 // vyAkhyAprajJaptimavApya pUrvavATakhaNDatastatastasmin / uparitama nibandhAnAdhadhikArairaSTAdazAvikalpaiH // 180 // satkarmanAmadheyaM SaSThakhaNDaM vidhAya saMkSipya / iti SaNNAM khaNDAnAM graMtha sahastraidvisaptatyA // 181 // prAkRta saMskRtabhASAmizrAM TIkAM vilikhya dhavalAkhyAm / jayadhavalAM ca kaSAya prAbhRtake catasRNAM vibhaktInAm // 182 // vizaMti sahasrasadagraMtharacanayA saMyutAM viracya divam / yatastataH punastacchiSyo jinasena gurunAmA // 183 // taccheSaM catvAriMzatA sahastraiH samApitavAn / jayadhavalevaM SaSThisahastra graMtho'bhavaTTIkA // 184 // - zrutAvatAra AcArya vIrasena svAmI ke racanAkAla aura jIvanakAla ke viSaya meM viziSTa zodha karate hue zraddheya sva. nAthUrAmajI premI ne apanI vidvatratnamAlA' zIrSaka lekhamAlA meM bhagavajjisenAcArya ke samaya kA ullekha vistArapUrvaka kiyA hai, usI ke AdhAra para AcArya vIrasena svAmI kI Ayu 80 varSa ke lagabhaga anumAnita kI jAtI hai| unakA jIvanakAla zaka saM. 665 se 745 taka pramANita hotA hai| isa viSaya meM bahuta khoja, vicAra-vimarza ho cukA hai ataH vizeSa carcA kI AvazyakatA anubhava nahIM kI jAtI hai| AcArya zrI vIrasena svAmI ne apanI TIkA kA nAma 'dhavalA' kyoM sunizcita kiyA isa para kucha vicAra-vimarza kisI ne nahIM kiyA ata: yahA~ do anumAna prastuta kiye jA rahe haiM - pahalA to yaha ki yaha dhavala (zukla) pakSa meM samApta huI thI ataH unheM 'dhavalA' zabda upayukta jaMcA ho; dUsarA anumAna hai - mahArAjA amoghavarSa prathama jinake zAsanakAla meM yaha TIkA huI thii| ve 'atizaya dhavala' upAdhi se alaMkRta the ataH unakI isa utkRSTa upAdhi se hI AcArya zrI ko apanI TIkA kA nAma 'dhavalA' denA upayukta jaMcA ho| udAharaNArtha - sva. DaoN. A. ne. upAdhye ne jaba apanA makAna kolhApura meM banavAyA thA to usakA nAma 'dhavalA' rakhA jisake pIche unakI isa dhavalA TIkA ke prakAzana meM sahayoga va isakI viziSTatA se prabhAvita sadbhAvanA va utkRSTa vicAra hI kAraNa rahA thaa| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 AcArya vIrasena ne jaba dhavalA TIkA racI thI taba isase pUrva SaTkhaNDAgama para pA~ca aura TIkAoM kA ullekha milatA hai| para una pA~coM TIkAoM meM se Aja eka bhI TIkA upalabdha nahIM hai lagatA hai, virodhiyoM dvArA itanA apAra jaina zrutabhaNDAra naSTa kiyA gayA thA usI meM ye TIkAeM naSTa ho gaI hoM yA deza-videza ke zAstra-bhaNDAroM meM kahIM chipI par3I hoM jinheM khojane kI AvazyakatA hai| yadi ye TIkAeM upalabdha ho jAtI haiM to AgamajJAna ke aneka abhUtapUrva tathyoM ke rahasya jJAta ho sakate haiM tathA jaina sAhitya ke itihAsa ke jJAna meM abhUtapUrva abhivRddhi ho sakatI hai| inameM se pahalI TIkA AcArya kundakunda (padmanandi) dvArA likhita 'parikarma TIkA' hai jo vikrama kI pahalI yA dUsarI sadI meM likhI gaI thii| dUsarI TIkA AcArya zyAmakuNDakRta 'paddhati TIkA' hai jo zAyada tIsarI sadI meM likhI gaI hogii| yaha TIkA saMskRta-prAkRta aura kannar3a mizrita bhASA meM likhI gaI thii| tIsarI TIkA tumbulurAcArya kRta 'cUr3AmaNi' TIkA hai jo cauthI sadI meM likhI gaI hogii| sAtha hI sAta hajAra zlokapramANa 'paMjikA TIkA' bhI hai yaha kanar3a bhASA meM racI gaI thii| cauthI TIkA AcArya samantabhadra kRta 'dvitIya siddhAnta grantha' hai jo pA~cavIM sadI meM likhA gayA hogA aura pAMcavIM TIkA zrI vappadeva guru kRta 'vyAkhyAprajJapti' TIkA hai jo. saMbhavataH chaThI se AThavIM sadI ke bIca racI gaI hogii| isI ko dekhakara AcArya vIrasena ne citrakUTa se Akara vATagrAma ke Anatendra dvArA nirmita jinAlaya meM baiThakara 'satkarma' kI racanA kI thii| ina TIkAoM ke jJAna kA srota dasavIM sadI ke AcArya indranaMdI kA 'zrutAvatAra' hI hai| isameM kitanI prAmANikatA hai aura kitanI kalpanA hai isakA nirNaya tattvAnveSI itihAsa-premI pAThakoM ko karanA caahie| isakA kucha vizleSaNa paM. zrI bAlacandra zAstrI ne apane 'SaTkhaNDAgama parizIlana' nAmaka vizAla grantha meM sapramANa vistArapUrvaka kiyA hai| AcArya vIrasena kI 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' TIkAeM to prasiddha aura prakAzita haiM para eka aura TIkA 'siddhabhUpaddhati' kA ullekha bhI milatA hai jaisA ki bhagavajjinasena ke ziSya guNabhadra ne nimnazloka dvArA uttarapurANa kI prazasti meM dI hai, para Ajakala sarvathA anupalabdha hai / siddhabhUpaddhatiryasya TIkA saMvIkSya bhikSabhiH / TIkyate helAyAnyeSAM viSamApi pade pade // sva. paM. bAlacandra zAstrI ne eka paMjikA TIkA 'satakamma paMjiyA' (satkarma paMjikA) kA bhI ullekha kiyA hai para isake kartA kauna haiM, isakA patA nahIM calatA hai| yaha kannar3a bhASA meM hai, truTita aura skhalita hai| inakA vistRta vivaraNa SaTkhaNDAgama kI 15vIM pustaka meM pariziSTa rUpa se prakAzita kiyA gayA hai| isa paMjikA 'satkarma' para paMjikArUpa meM mahAna artha se paripUrNa vivaraNa likhane kI pratijJA paMjikAkAra ne kI thI jo koI dakSiNa ke hI vidvAna pratIta hote haiN| hama pahale likha Aye haiM ki AcArya vIrasena svAmI ke samakSa apAra zrutabhaNDAra upalabdha thA jisakA unhoMne gaMbhIratApUrvaka adhyayana, manana, cintana aura vizleSaNa kiyA thA jisakA pramANa apanI donoM TIkAoM meM apane se pUrvavartI tathA apane samakAlIna graMthoM kA tathA unake kartA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 AcAryoM kA kahIM-kahIM nAmollekha karake diyA hai to kahIM 'uktaMca' yA 'vuttaM ca ' yA ' bhaNiyaM ca (bhaNitaM ca ) ' likhakara ullekha kiyA hai / 25 isa taraha paMcastUpAnvayI bhaTTAraka AcArya vIrasena svAmI kI AcArya puSpadanta aura bhUtabalikRta 'SaTkhaNDAgama' para 'dhavalA TIkA' jo apane Apa meM eka svatantra, maulika granthasvarUpa hai, jaina vAGmaya kI hI nahIM apitu bhAratIya vAGmaya kI eka anUThI aura adbhuta maulika kRti hai jisameM AcArya vIrasena ke agAdha pANDitya, vilakSaNa pratibhA evaM vistRta bahuzrutajJatA kA AbhAsa milatA hai| anta meM AcArya vIrasenasvAmI ko zraddhA-sumana samarpita karate hue apanA lekha samApta karatA hU~ / zruti kuTIra, 68, vizvAsa nagara zAhadarA, dillI- 110032 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 puNyArthasyabhidhAyakaH jainavidyA 14-15 - maGgazabdo'yamuddiSTaH puNyArthasyAbhidhAyakaH / tallAtItyucyate sadbhirmaGgalaM malArthibhiH // 16 // pApaM malamiti proktamupacArasamAzrayAt / taddhi gAlayatItyuktaM maGgalaM paNDitairjanaiH // 17 // SaTkhaNDAgama (pu. 1, pR. 35 ) yaha maMga zabda puNyarUpa artha kA pratipAdana karanevAlA mAnA gayA hai| usa puNya ko jo lAtA hai use maGgala ke icchuka satpuruSa maMgala kahate haiM // 16 // upacAra se pApa ko bhI mala kahA hai| isalie jo usakA gAlana arthAt nAza karatA hai use bhI paNDitajana maMgala kahate haiM // 17 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993-aprela 1994 27 AcArya vIrasena aura unakI kAlajayI TIkA 'dhavalA' - DaoN. zrIraMjana sUrideva prAcIna brAhmaNa aura zramaNa-kAla meM AcAryoM dvArA Akara-graMthoM para jo TIkAe~ likhI jAtI thIM unameM mUla lekhakoM kI mUla dRSTi se bhinna apanI mUla dRSTi TIkAkAroM dvArA prastuta kI jAtI thI, isalie unakI TIkAe~ svatantra (TIkA) grantha bana jAtI thiiN| isa dRSTi se TIkAkAra bhI eka granthakAra ke rUpa meM hI mAnArha hote the| isI prakAra AcArya vIrasena (9vIM zatI, IsavIsan 816) dvArA likhI gaI 'dhavalA' TIkA ne eka svatantra grantha kI iyattA Ayatta kara lI hai aura vIrasenAcArya eka granthakAra AcArya ke rUpa meM zAzvatpratiSTha ho gaye haiN| digambara AmnAya ke karma siddhAnta-viSayaka granthoM meM SaTkhaNDAgama kUTastha hai| prAkRtanibaddha isa grantha kA AvirbhAva mUla dvAdazAMga zrutaskandha se huA hai| nAma kI anvarthatA ke anukUla isa jainAgama ke chaha khaNDa haiM - 1. jIvaTThANa, 2. khuddAbandha, 3. bandhasvAmitva-vicaya, 4. vedanA, 5. vargaNA aura 6. mhaabndh| inameM mUla grantha ke pA~ca khaNDa prAkRta bhASA meM sUtranibaddha haiN| AcArya jinendra varNI dvArA sampAdita 'jainendra siddhAnta koza' ke anusAra - prathama khaNDa ke sUtra AcArya puSpadanta (IsavI san kI prathama-dvitIya zatI) dvArA praNIta haiN| zeSa cAra khaNDoM ke pe sUtra AcArya puSpadanta ke samakAlIna AcArya bhUtabali dvArA racita haiN| isa Agama grantha kA chaThA khaNDa savistararUpa meM AcArya bhUtabali ne hI racA hai| isa grantha ke prathama pA~ca khaNDoM para to aneka TIkAe~ upalabdha haiM, parantu chaThe khaNDa para ekamAtra AcArya vIrasena kI hI TIkA upalabdha Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 hotI hai| yaha bAta aura hai ki inakI chaThe khaNDa kI TIkA vizada na hokara saMkSipta vyAkhyA ko prastAvikA hai| SaTkhaNDAgama kI pahalI TIkA tIrthaMkaropama AcArya (IsavI san kI pahalI-dUsarI zatI) kundakundasvAmI dvArA isake prathama tIna khaNDoM para racI gaI jo 'parikarma' nAma se AkhyAta huii| dUsarI TIkA AcArya kundakunda ke paravartI AcArya samantabhadra (IsavI san kI dUsarI zatI) dvArA isake prathama pA~ca khaNDoM para racI gii| tatpazcAt isakI tIsarI TIkA AcArya zAmakuNDa (IsavI tRtIya zatI) dvArA isake prathama pA~ca khaNDoM para racI gii| grantha kI cauthI aura antima TIkA AcArya vIrasena dvArA likhI gii| kahanA na hogA ki jaina vAGmaya meM SaTkhaNDAgama para likhI gaI 'dhavalA' TIkA apane-Apa meM mahatomahIyasI hai| AcArya vIrasena mUla grantha na likhakara kevala dhavalA' TIkA ke praNayana ke prati hI samarpita rahe aura TIkA-jagat meM apane vaidUSya kI krozazilA ke saMsthApaka TIkAkAra ke rUpa meM itihAsapratiSTha hue| mahAna TIkAkAra AcArya vIrasena kI do hI TIkA-racanAe~ upalabdha haiM - 'dhavalA' aura 'jydhvlaa'| 'jayadhavalA' TIkA apUrNa hai| isake bAre meM ukta 'jainendra siddhAnta koza' se sUcanA milatI hai ki AcArya yativRSabhakRta (IsavI san kI chaThI-sAtavIM zatI) SaTkhaNDAgama ke antargata 'kaSAyapAhuDa' grantha kI sATha hajAra zlokapramANa vistRta TIkA milatI hai jisameM bIsa hajAra zlokapramANa bhAga to AcArya vIrasena kA hai aura zeSa cAlIsa hajAra zlokapramANa bhAga svAmI vIrasena ke vidvAn ziSya AcArya jinasena (IsavI san kI AThavIM-navIM zatI) dvArA praNIta hai| yaha apUrNatA AcArya vIrasena ke asamaya kAlagata hone ke kAraNa hI raha gii| AcArya vIrasena kI dhavalA TIkA bahattara hajAra zlokapramANa hai jise inhoMne prAkRta aura saMskRta mizrita bhASA meM maNipravAla-zailI meM gumphita kiyA hai| eka vyakti ne apane jIvana meM bAnave hajAra zlokapramANa racanAe~ kI, yaha apane-ApameM Azcarya kA viSaya hai| ina donoM TIkAoM se AcArya vIrasena kI bahujJatA aura vizeSajJatA eka sAtha prakaTa hotI hai, sAtha hI inakI saiddhAntika viSayoM kI vismayakArI sUkSmekSikA bhI saMketita hotI hai| AcArya nemicandra zAstrI ke prasiddha aitihAsika grantha 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' ke AcArya vIrasena ke prakaraNa meM ullekha milatA hai ki bappadeva kI TIkA ko dekhakara vIrasenAcArya ko dhavalA TIkA likhane kI preraNA prApta huii| puNyazloka zAstrIjI ne yaha ullekha AcArya indranandI ke 'zrutAvatAra' ke AdhAra para kiyA hai| isa sandarbha meM jainendra siddhAnta koza' se viziSTa sUcanA milatI hai ki bappadeva hI 'bApadeva' ke nAma se jAne jAte the| unhoMne 'utkalikA' grAma ke samIpastha 'maNavallI' grAma meM AcArya zubhanandI tathA AcArya ravinandI se jJAnopadeza prApta karake SaTkhaNDAgama ke prathama pA~ca khaNDoM para 'vyAkhyAprajJapti' nAma kI TIkA tathA tadantargata chaThe khaNDa ke 'kaSAyapAhuDa' kI 'uccAraNA' nAma kI eka saMkSipta TIkA likhii| tatpazcAt citrakUTa grAma meM AcArya vIrasena ne bApadeva svAmI ke nikaTa siddhAnta kA abhyAsa karake SaTkhaNDAgama ke prathama pA~ca khaNDoM para 'dhavalA' nAma kI TIkA rcii| AcArya vIrasena ke anusAra bApadeva kA samaya IsavI san kI AThavIM zatI hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 eka TIkA ke bAda likhI jAnevAlI dUsarI TIkA apanI pUrvavarttI TIkA kI kamiyoM ko pUrA karane kA prayAsa karatI hai / bApadeva kI TIkA ke adhyayana ke bAda AcArya vIrasena ne anubhava kiyA ki bApadeva kI TIkA meM siddhAnta ke aneka pakSoM kA nirvacana nahIM ho pAyA hai aura agara huA bhI hai to usameM samagratA nahIM A pAI hai| inhoMne yaha bhI anubhava kiyA ki aneka sthaloM para siddhAnta ko spaSTa karane ke nimitta punarvyAkhyA apekSita raha gaI hai, isalie isa mahAgrantha kI eka naI vivRtti likhanA Avazyaka hai| phalata: inhoMne 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' nAma kI TIkAe~ likhiiN| 29 AcArya vIrasena kI dhavalA aura jayadhavalA TIkAe~ 'upanibandhana' kahI jA sakatI haiM / AcArya vIrasena meM kavi, dArzanika aura saiddhAntika ina tIna vyaktitvoM kA samapratibha samAhAra huA hai| inake zAstrajJa ziSya AcArya jinasena ne inheM upanibandhanakarttA kahA hai| upanibandhana meM viSaya kA prastutIkaraNa paramparAgata vicAroM ke anumodana ke sAtha kiyA jAtA hai| sAtha hI, prastUyamAna viSaya yA vastu para usakI prakRti, svarUpa, guNa-doSa Adi kI dRSTi se tarkapUrNa vivecanA yA samAlocanA kI jAtI hai| AcArya nemicandra zAstrI ne kahA hai ki AcArya vIrasena kI TIkA ko isalie 'upanibandha' kI saMjJA dI gaI hai ki usameM vicAroM kI pragalbhatA, anubhava kI paripakvatA, sAMskRtika upakaraNoM kI pracuratA tathA viSaya kI praur3hatA hai (draSTavya - 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya - paramparA, pR. 325 ) / avazya hI, 'dhavalA' yA 'jayadhavalA' TIkA para sAMskRtika tattvoM ke adhyayana kI dRSTi se mahattvapUrNa zodhakArya ho sakatA hai| AcArya vIrasena kI dhavalA TIkA meM nimitta, jyotiSa evaM nyAyazAstrIya sUkSma tattvoM ke sAMskRtika vivecana ke sAtha hI tiryaMca aura manuSya ke dvArA samyaktva, saMyama aura saMyamAsaMyama kI prApti kI vidhi kA vizada ullekha huA hai| isa sandarbha meM eka mUla sandarbha kA hama AsvAda leM - - " ettha ve uvadesA - taM jahA - tirikkhesu vemAsa muhutta - pudhassuvari sammattaM saMjamaM saMjamAsaMjamaM ca jIvo paDivajjadi / maNussesu gabbhAdi - aTTha - vassesu aMto- muhuttabbhahiesu sammattaM saMjamaM saMjamAsaMjamaM ca paDivajjadi tti / " (dhavalA TIkA, pustaka 5, pR. 32 ) jayadhavalA TIkA kI prazasti (padya - saM. 39) se isa bAta kA saMketa milatA hai ki SaTkhaNDAgama kI vibhinna TIkAoM meM AcArya vIrasena kI dhavalA yA jayadhavalA TIkA hI yathArtha hai| zeSa TIkAe~ paddhati yA paMjikA - mAtra haiN| mUla paMkti isa prakAra hai - 'TIkA zrIvIrasenIyA zeSAH paddhati-paJjikAH / ' AcArya nemicandra zAstrI (draSTavya - tatraiva, pR. 326-27) ne dhavalA TIkA ke sandarbha meM vizada vivecana kiyA hai, jisakA sAra yaha hai ki AcArya vIrasena ne apanI donoM TIkAoM (dhavalA aura jayadhavalA) meM saiddhAntika tattvoM kA bharapUra samAveza kiyA hai| samasta zrutajJAna kI jaisI sAMgopAMga vyAkhyA AcArya vIrasena ne kI hai vaisI vyAkhyA anyatra durlabha hai| vIrasena svAmI ne guru-paramparA prApta mahAkarmaprakRtiprAbhRta tathA kaSAyaprAbhRta ko ina donoM TIkAoM meM yathAvat parinibaddha kiyA hai| Agamika paribhASA ke anukUla ye donoM TIkAe~ dRSTivAda ke aMgabhUta ukta donoM prAbhRtoM kA * Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jainavidyA 14-15 pratinidhitva karatI haiN| ataeva ye donoM svatantra grantha kI asmitA se abhimaNDita haiN| AcArya vIrasena kI vikAsamUlaka vyAkhyA ke kAraNa hI adhunA SaTkhaNDAgama-siddhAnta 'dhavalAsiddhAnta' ke nAma se aura pejjadosapAhuDa 'jayadhavalAsiddhAnta' ke nAma se prakhyAta haiN| ___ AcArya vIrasena ne paramparAnusAra vilakSita viSaya kA pratipAdana karake apanI TIkA kI prAmANikatA kI rakSA para vizeSa dhyAna diyA hai| inheM yadi kisI apane pUrvavartI AcArya kA abhiprAya sUtraviruddha yA paramparAviruddha pratIta huA hai to inhoMne use agrAhya ghoSita kara diyA hai| kintu svayaM inheM AcArya-paramparAgata upadeza ke abhAva meM kucha kahanA par3A hai to use inhoMne guru se prApta upadeza ke AdhAra para apanI vivecanA kA viSaya batAyA hai| yadyapi inhoMne grAhyAgrAhya ke sandarbha meM apanI virodha-samanvayakArI dRSTi kA paricaya diyA hai| inake vaidUSya kA parijJAna isa bAta se bhI hotA hai ki inhoMne apanI TIkA meM prAcIna Agama ke upalabdha sAhitya kA pUrA upayoga kiyA hai| AcArya nemicandra zAstrI ke anusAra - dhavalA aura jayadhavalA TIkAoM meM AcArya vIrasena ne prasAdaguNa ke saMyojana ke sAtha-sAtha samAhAra-zakti ke viniyoga kA bhI vilakSaNa paricaya diyA hai| inakI atizaya sarala tarka yA nyAya zailI mana ko mugdha kara detI hai| vivecya viSaya ke upasthApana meM inhoMne pada aura vAkyoM kA artha to spaSTa kiyA hI hai, tadviSayaka sUtroM kA spaSTIkaraNa bhI isa paddhati se kiyA hai ki sUtroM ke sAmAnya aura gUr3ha donoM prakAra ke arthoM ko avagata karane meM buddhi ko vyAyAma nahIM karanA pdd'taa| zaMkA-samAdhAnapUrvaka viSaya-nirUpaNa kI nirADambara zailI to tato'dhika sarala, svaccha aura hRdayAvarjaka hai| prasAdaguNabhUyiSTha viSayapratipAdana kI zailIgata svacchatA ke kAraNa hI isa TIkA kA 'dhavalA' nAma sArthaka hai| zaMkA-samAdhAna dvArA viSaya kA samanvayana aura saMkSepaNapUrvaka apane vaktavya meM vividha bhaMgoM kA saMyojana hI samAhAra-zakti kI vizeSatA hai| pUrvAcAryoM dvArA prarUpita gAthAoM aura vAkyoM kA 'uktaJca' kahakara AcArya vIrasena ne apane vivecya viSaya ke sAtha isa prakAra samAhAra kiyA hai jisa prakAra pAyasa meM ghI milakara ekameka ho gayA hai| maMgalAcaraNa' kI vivecanA ke krama meM apanAI gaI isa samAhAra-zailI kA eka udAharaNa prastuta hai - "tadvyatiriktaM dvividhaM krmnokrmmngglbhedaat| tatra karmamaGgalaM drshn-vishuddhyaadissoddshdhaa-prvibhkt-tiirthNkr-naamkrm-kaarnnairjiiv-prdesh-nibddh-tiirthNkr-naamkrmmaanggly-nibndhntvaanmngglm| yattannokarmamaGgalaM tad dvividham, laukikaM lokottrmiti| tatra laukikaM trividham, sacittamacittaM mishrmiti| tatrAcittamaGgalam - siddhattha-puNNakuMbho vaMdaNamAlA ya maMgalaM chttN| sedo vaNNo AdasaNo ya kaNNA ya jccsso|| scittmngglm| mizramaGgala saalngkaarknyaadiH|" (SaTkhaNDAgama, dhavalA, pu. 1, pR. 92-93) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 ___ AcArya vIrasena ne svIkRta viSaya ko samajhAne ke lie apanI TIkA meM prAdhyApana-zailI bhI apanAI hai| jisa prakAra zikSaka chAtra ko viSaya kA jJAna karAte samaya bahukoNIya tathyoM aura udAharaNoM yA dRSTAntoM kA Azraya letA hai tathA apane abhimata kI sampuSTi ke lie AptapuruSoM yA zalAkApuruSoM ke matoM ko uddhRta karatA hai, ThIka usI prakAra kI zailI dhavalA TIkA kI hai| kaThina zabdoM yA vAkyoM ke nirvacana eka kuzala prAdhyApaka kI zailI meM nibaddha kiye gaye haiN| isa zailI ko AcArya nemicandra zAstrI ne 'pAThaka-zailI' kahA hai| jaisA pahale kahA jA cukA hai, prAcIna TIkAe~ svatantra granthakalpa kI pratiSThA Ayatta karatI haiN| AcArya vIrasena kI 'dhavalA' eka TIkA hone para bhI svatantra grantha hai| isalie AcArya vIrasena bhASyakAra yA vivRtikAra kI taraha mUla granthakAra dvArA nirUpita viSayoM yA usakI vivecanA kI paddhatiyoM se anubandhita nahIM haiM, varan inhoMne svatantra granthakAra kI taraha viSaya kI abhivyaMjanA apane DhaMga se nizcita zailI meM prastuta kI hai, sAtha hI granthakAra se bhinna abhinava aura maulika tathyoM kI bhI upasthApanA kI hai| isa zailI meM sarjanAtmaka pratibhA ke samAveza ke kAraNa hI AcArya nemicandra zAstrI ne ise 'sarjaka zailI' kahA hai| jisa prakAra 'mahAbhArata' eka lAkha zlokapramANa meM nibaddha huA hai, usIprakAra AcArya vIrasena ne lagabhaga utane hI (bAnave hajAra) zlokapramANa meM apanI dhavalA kA upanyAsa kiyA hai| mahAbhArata ke bAre meM prasiddhi hai - 'yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tatkvacit' arthAt, jo mahAbhArata meM hai vahI anyatra bhI hai, jo isameM nahIM hai vaha kahIM nahIM hai| isIprakAra jaina vAGmaya ke samasta anuyoga kAlajayI TIkA dhavalA meM antarnihita haiN| saca pUchie to AcArya vIrasena jainazAstra ke vyAsadeva haiN| pI. ena. sinhA kaoNlonI bhikhanA pahAr3I paTanA-800006 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jainavidyA 14-15 maMgala ke prakAra katividhaM maGgalam ? maGgalasAmAnyAttadekavidham, mukhyAmukhyabhedato dvividham, samyagdarzanajJAnacAritrabhedAtrividhaM maGgalam, dharmasiddhasAdhvarha dvedAccaturvidham, jJAnadarzanatriguptibhedAt pnycvidhm| athavA maMgalamhi cha ahiyArAhe daMDA vattavvA bhvNti| taM jahA, maMgalaM maMgalakattA maMgalakaraNIyaM maMgalovAyo maMgalavihANaM mNglphlmidi| edesiM chaNhaM pi attho uccde| maMgalattho pubutto| maMgalakattA coisa-vijA-TThANa-pArao aairiyo| maMgala-karaNIyaM bhvv-jnno|mNglovaayo ti-rynn-saahnnaanni| maMgalavihANaM eya-vihAdi puvvuttN|mNglphlN abbhudy-nnisseys-suhaai| SaTkhaMDAgama (pu. 1, pR. 40) - maMgala kitane prakAra kA hai ? maMgala sAmAnya kI apekSA eka prakAra kA hai| mukhya aura gauNa ke bheda se do prakAra kA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke bheda se tIna prakAra kA hai| dharma, siddha, sAdhu aura arhanta ke bheda se cAra prakAra kA hai| jJAna, darzana aura tIna gupti ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| - athavA, maMgala ke viSaya meM chaha adhikAroM dvArA daMDakoM kA kathana karanA caahie| ve isa prakAra haiM - 1. maMgala, 2. maMgalakartA, 3. maMgalakaraNIya, 4. maMgala-upAya, 5. maMgala-bheda aura 6. mNglphl| aba ina chaH adhikAroM kA artha kahate haiN| maMgala kA artha to pahale kahA jA cukA hai| caudaha vidyAsthAnoM ke pAragAmI AcArya-parameSThI maMgalakartA haiN| bhavyajana maMgala karane yogya haiN| ratnatraya kI sAdhaka sAmagrI maMgala kA upAya hai| maMgala ke bheda bhI pahale batAye gaye haiN| abhyudaya aura mokSa-sukha maMgala kA phala hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993 - aprela 1994 33 zrI vIrasenAcArya ( Adhunika nyAyazAstra ke saMdarbha meM ) - prophesara ela.sI. jaina - ku. prabhA jaina navIM sadI meM hue vizvavikhyAta 'dhavalA' evaM 'jayadhavalA' TIkAoM ke racanAkAra zrI vIrasenAcArya ne digambara jaina Agama graMthoM, SaTkhaNDAgama evaM kaSAya prAbhRta kI gUr3hatama sAmagrI ko abhUtapUrva rUpa meM prastuta kara apratima loka-kalyANa kiyaa| unakI ukta TIkAoM meM aMka - gaNitIya saMdRSTiyAM prApta haiM, gaNitIya nyAya zabdoM dvArA abhivyakta hai / parantu zeSa arthasaMdRSTimaya kArya zrI nemicandra siddhAntacakravartI kRta (lagabhaga 10vIM sadI) gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNasAra kI jIvatattva pradIpikA, saMskRta TIkA evaM samyakjJAna caMdrikA TIkA ke arthasaMdRSTi adhikAroM meM upalabdha hai / vastuta: digambara jaina paramparA ke ina Agama graMthoM meM karma siddhAnta ko gaNita dvArA sAdhA gayA hai, aura karma siddhAnta ke gahanatama pariprekSyoM ko udghATita karane hetu na kevala gaNitIya nyAya apitu gaNitIya saMdRSTiyoM kA sundarI lipi kI sahAyatA se gambhIratama zodha kArya kiyA gayA hai jisameM vizleSaNa, saMzleSaNa, rAzi - siddhAnta evaM paramANu - siddhAnta Adi kA prayoga kiyA gayA hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jainavidyA 14-15 __rAziyoM ke vAkyarUpa kathana, jJapti evaM unake bIca sthApita sambandha, unake svarUpAdi kI carcArUpa vyAkhyAna evaM upAkhyAna zrI vIrasenAcArya kI eka adbhuta pratibhAsampanna upalabdhi hai jo zatAbdiyoM taka paThana-pAThana evaM zodha tathA nirNayoM kI bhUmikAeM adA karatI rheNgii| kisI bhI rAzi, jaise kevalajJAna rAzi, kI paribhASA, usakI tadrUpa sthApanA aura usakA jJaptiyoM meM upayoga jo abAdhita ho, nyAya-saMgata ho, akhaNDita ho, mithyAbhAsa se rahita ho, svabAdhita na ho, paraspara pUrvApara virodha se rahita ho - apane Apa meM eka atulanIya pratibhA kA ghotaka hai| __ Adhunika vijJAna meM sApekSatA kA siddhAnta (Theory of relativity), paramANu-zakti-puMja kA siddhAnta (Theory of quanta) apratima UMcAiyoM aura gaharAiyoM taka pahuMca cuke haiM, jo bIsavIM sadI kI dena haiN| isI prakAra Aja kI bIsavIM sadI kI adbhuta dena rAzi-siddhAnta (Theory of sets) utanI hI UMcAiyoM ko prApta kara cukI hai| isake praNetA jArja keNTara (1845-1918) vizvavikhyAta hue haiM jinake dvArA paribhASita rAzi ko svabAdhita karArakara burelI phorTa evaM baraTreNDa rasela (nobela puraskAra sammAnita evaM loka zAnti pratiSThAna sthApaka) ne kaiNTara ke rAzi-siddhAnta ko eka bAra pUrNarUpa se dharAzAyI kara diyA thaa| kintu Aja vahI rAzi-siddhAnta pratyeka zAlA evaM vizvavidyAlaya ke pAThyakrama meM sarvaprathama sthAna pAye hue hai| aisA bhI kyA rahasya hai isa rAzi-siddhAnta meM jo vigata eka zatI meM kalA-vijJAna ke pratyeka kSetra meM apanI anivAryatA siddha kara cukA hai| vyaktigata carcA sarala hai, para usake samUhoM kI carcA utanI hI gambhIra hai| vyakti vizeSa ke guNoM kA vyAkhyAna sarala hai kintu aneka vyaktiyoM ke bIca jo sambandha sthApita hote haiM unake saMkhyeya, asaMkhyeya evaM ananta pariprekSya udghATita karanA utanA hI kaThina hai, aura sarvAdhika kaThina hai unake ina sambandhoM ko nirNIta kara unheM satyarUpa pramANita karanA - Agama se athavA prayogoM se jo pratyakSa evaM parokSa anumAnoM para AdhArita hoN| spaSTa hai ki nyAya, chanda, vyAkaraNa, Ayurveda, gaNita, jyotiSa Adi vidyAoM meM sarvaguNasampanna zrI vIrasenAcArya kI subhAgya rekhAoM meM dhavalAkAra aura jayadhavalAkAra hone kA zreya thaa| unhoMne rAzi-siddhAnta ke prAyaH sabhI karma-pariprekSyoM ko samudghATita kiyA jo zabdoM aura vAkyoM kI prAkRta bhASA evaM kanAr3I lipi meM nibaddha huaa| kintu abhI bhI nyAyapUrNa abhiprAyayukta karma-siddhAnta ke aneka pariprekSya gommaTasArAdi kI artha-saMdRSTi TIkAoM meM chipe hue garbhita haiM jina para agalI pIr3hI ko kaThoratama parizrama kara udghATita karanA zeSa hai| ___ jaise brAhmI Adi lipi bhASA ko saMketamaya banAkara dhvaniyoM meM naye pariprekSya utpanna karatI hai, usI prakAra sundarI Adi lipi gaNita ko saMketamaya banAkara adRzya evaM anasunI kAlpanikatama dhvaniyoM meM naye pariprekSya utpanna karatI hai| naye pariprekSya milate hI hama ajJAna kI parataMtratA se jJAna ke sundaratama svAtaMtrya meM praveza karate haiN| eka bAr3ha-sI AtI hai una pariprekSyoM kI jinake Alambana se hama una pariNAmoM, pAriNAmika bhAvoM kI dhArAoM meM tanmaya ho jAte haiM jo mithyAtva ke timira ko chinna-bhinna karatI akhaNDa nirmalatA meM praveza karatI, karA detI, karAtI calI jAtI haiN| Aja kA nyAya bhI sundarI jaisI lipi ke saMketoM meM nibaddha huA aura Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 aneka arthoM ko naye rUpa meM udghATita karatA calA gyaa| vIrasenAcArya kA gaNitIya nyAya kanAr3I lipi meM, bhASA meM anubaddha hotA huA, Aja ke nyAyazAstriyoM, vAdiyoM ke lie eka mahAn srotarUpa meM upasthita huaa| kintu kannar3a, karNATaka kezavavarNI AdikRta arthasaMdRSTimaya vRttiyA~ gaNita-maya paThana-pAThana kI vastu na bana pAIM aura unake gaNitIya-nyAya abhipreta pariprekSya abhI bhI aprakAzita, anudghATita rahe aaye| isa saMkSipta lekha meM hama mAtra eka hI 'kevalajJAna rAzi' sambandhI gaNitIya-nyAya kA saMdRSTimaya pariprekSya prastuta kara skeNge| vIrasenAcArya dvArA saMkhyeya, asaMkhyeya, ananta karma saMbaMdhI rAziyoM ke pariprekSya upasthita kiye gaye haiM jo hamane apane vigata kucha lekhoM meM prastuta kiye haiN| __ prazna hai ki kyA kisI rAzi ko paribhASita kara usakI parisImAoM meM anantAtmaka rAzi ko udbodhita kiyA jA sakatA hai tAki vaha satya, astitvamaya evaM svabAdhA se rahita ho? 'baraTreNDa rasela ne keMTara kI rAzi kI paribhASA lekara jo tarka cher3A aura jisane kenTara ke pacAsa varSoM ke prayAsa se bane rAzi-siddhAnta ko mAno kSaNamAtra meM dharAzAyI kara diyA use hama eka dRSTAnta dvArA batalAte haiM - 'kisI gAMva meM eka nAI rahatA hai| vaha una sabhI kI hajAmata banAtA hai jo apanI hajAmata svayaM nahIM bnaate| prazna hai ki nAI kI hajAmata kauna banAtA hai?' isI tarka ko spaSTa karane ke lie hama saMketoM ke dvArA tarka nirmita kara siddha kareMge ki yaha svabAdhita hai| kaiNTara ne jitane sAdhya rAzi-siddhAnta sambandhI siddha kara batalAye the ve tIna svayaMsiddhoM (axioms) para AdhArita the - 1. rAziyoM hetu vistArAtmaka yogyatA kA svayaMsiddha - yaha nizcayapUrvaka batalAtA hai ki koI bhI do rAziyA~ sarva-sama hotI haiM yadi unameM vahI sadasya hoN| 2. amUrta kalpanA kA svayaMsiddha (axioms of abstraction) - isakA kathana hai ki kisI diye hue guNadharma (Property) ke lie eka aisI rAzi kA astitva rahatA hai jisake sadasya (members) ThIka ve hI vastueM (entities) hotI haiM jinameM vahI guNadharma hotA hai| 3. vikalpa saMbaMdhI svayaMsiddha (axiom of choice) - samatulya rUpa meM yaha sukramabaddhI sAdhya (Well-ordering theorem) hai jisakA kathana hai ki pratyeka rAzi-varga isa prakAra kramabaddha kiyA jA sakatA hai ki usakA pratyeka arikta uparAzivarga kA eka sadasya prathama avazya hotA hai| inameM se ulajhana utpanna karanevAlA svayaMsiddha kramAMka 2 hai| 1901 meM barTeNDa rasela ne pAyA ki isa svayaMsiddha dvArA pUrvApara virodha (contradiction) nikAlA jA sakatA hai / vaha isa prakAra ki una sabhI vastuoM kI rAzi para vicAra kiyA jAye jinameM aisA guNadharma ho ki ve paraspara meM eka-dUsare ke sadasya na hoN| isakI saMdRSTimaya racanA ke lie hameM rAzi-sadasyatA saMbaMdhI saMdRSTi '' jo yugmaka nirUpaka hai, lenA hotA hai| isa prakAra sUtra 'xey' kA artha 'x sadasya hai y kA', 'y meM x hai', hotA hai| isa prakAra yadi A prathama pAMca ayugma dhanAtmaka pUrNAMkoM kI rAzi ho, to vAkya '7EA' satya hotA hai aura '6E A' asatya hotA hai| Adhunika nyAya saMbaMdhI saMketa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jainavidyA 14-15 P-Q nimnalikhita haiM - saMketa artha yaha mAmalA nahIM hai ki P P&Q P aura Q PVQ P athavA 0 yadi P toQ PHQ P yadi aura kevala yadi (Vv)P pratyeka v ke lie, P (ev)P kisI ke lie,P (E! v)P ThIka eka v hotA hai tAki P isakI sahAyatA se yaha vAkya 'pratyeka x ke lie eka y hotA hai isa prakAra ki x < nimnalikhita rUpa meM saMdRSTimaya banatA hai - (Vx) (Ey) (xPage #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 37 hai vaha aisA svayaMsiddha hai, guNadharma saMbaMdhI, jisameM parisImA kA ullaMghana ho gayA hai| usameM hI ananta svayaMsiddhoM kA samAveza ho gayA hai, na ki vaha kevala eka hI svayaMsiddha (axiom) hai| isake prakAza meM hama jaba caudaha dhArAoM meM AnevAle prathama pada aura antima pada kA nirdhAraNa karate haiM to hameM una sabhI prakriyAoM ko nyAya kI kasauTI para rakhanA hotA hai, jisameM nimnalikhita para vicAra karanA Avazyaka ho jAtA hai - 1. kyA ananta rAzi se bar3I ananta rAzi kA astitva hai aura kyA use siddha kiyA jA sakatA hai, tathA kyA use nirmita kiyA jA sakatA hai? 2. kisI bhI gaNAtmaka (cardinal) rAzi ko kyA sukramabaddha kiyA jA sakatA hai? rAzi vizeSataH jaba anantAtmaka ho| 3. kyA gaNanA saMkriyA se asaMkhyeya evaM ananta rAzi utpanna kI jA sakatI hai? dhavalAdi meM zalAkA saMgaNana kI kucha vizeSa prakriyAeM batalAI gayI haiM, unakA nyAya zAstra meM kyA mahattva hai ? 4. nyAyazAstra meM ananta rAzi kA ardhAdi kisa prakAra pramANita kiyA jA sakatA hai? yaha dhArAoM ke digdarzana ke lie anivArya hai ? 5. jaina nyAyazAstra kI aneka jaTila vidhiyAM Adhunika nyAyazAstra kI vidhiyoM se kahAM taka tulanA kI vastueM haiM ? aba hama dekheM ki zrI vIrasenAcArya dvArA nibaddha dhavalA TIkA meM gaNitIya nyAya rAziyoM ke datta pramANoM ko kahA~ taka suvyavasthita karatA hai| unake anusAra, vidvAna puruSa samyagjJAna ko pramANa kahate haiM, nAmAdika ke dvArA vastu meM bheda karane ke upAya ko nyAsa yA nikSepa kahate haiM aura jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| isa prakAra yukti se padArtha kA grahaNa athavA nirNaya karanA cAhie' (dhavalA, pu. 3, pR. 18) / kathana __ 1.zAzvatAnanta dharmAdi dravyoM meM rahatA hai, kyoMki dharmAdidravya zAzvatika hone se unakA kabhI bhI vinAza nahIM hotA hai| jo gaNanAnanta hai, vaha bahuvarNanIya aura sugama hai| eka paramANu ko apradezikAnanta kahate haiN| zaMkA - dravyatva ke prati aviziSTa aise zAzvatAnanta aura apradezAnanta kA nokarma dravyAnanta meM aMtarbhAva kyoM nahIM ho jAtA hai? samAdhAna - nahIM, kyoMki, zAzvatAnanta kA nokarma dravyAnanta meM to antarbhAva hotA nahIM hai, kyoMki ina donoM meM paraspara bheda hai| spaSTIkaraNa - anta vinAza ko kahate haiM, jisakA anta nahIM hotA hai use ananta kahate haiN| dravya zAzvatAnanta hai aura nokarma dravyagata anantatA kI apekSA aura kaTakAdi ke vastutaH anta ke abhAva kI apekSA ananta hai, isaliye ina donoM meM ekatva nahIM ho sakatA hai| eka pradezI paramANu Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jainavidyA 14-15 meM usa eka pradeza ko chor3akara anta isa saMjJA ko prApta honevAlA dUsarA pradeza nahIM pAyA jAtA hai, isaliye paramANu apradezAnanta hai| aisI sthiti meM dravyagata ananta saMkhyA kI apekSA ananta saMjJA ko prApta honevAle nokarmadravyAnanta meM vaha apradezAnanta kaise antarbhUta ho sakatA hai, arthAt nahIM ho sakatA hai, isaliye apradezAnanta bhI svataMtra hai? zaMkA - dravya ke prati ekatva to unameM pAyA hI jAtA hai? samAdhAna - ina anantoM meM yadi dravya ke prati ekatva pAyA jAtA hai to rahA Ave, parantu itane mAtra se ina anantoM meM anya-anya prakAra se Aye hue Anantya ke prati ekatva nahIM ho sakatA hai| yahI thI zrI vIrasenAcArya kI nyAya zailI! Agama kA AdhAra thA pUrvApara viruddhAdi doSoM ke samUha se rahita aura sampUrNa padArthoM ke dyotaka Apta vcn| Apta, aThAraha doSoM rahita hone se, satya vacana hI kA kathana karatA hai| ____ 2.4vaha eka jJApaka sUtra lete haiM, 'mithyAdRSTi jIva kAla kI apekSA anantAnanta avasarpiNiyoM aura utsarpiNiyoM ke dvArA apahRta nahIM hote haiN| donoM hI rAziyAM anantAnta haiM parantu unake mAna alaga-alaga haiN| eka-dUsare se bar3A hai, tabhI eka-dUsare ke dvArA apahata nahIM ho sakA hai| donoM rAziyoM kA astitva hai| prathama rAzi ko jaghanya anantAnta para vargita prakriyA se aneka rAziyA~ utpanna kI jAtI haiM jinameM aneka anantAtmaka rAziyAM prakSipta hotI haiM aura antataH arddhaccheda prakriyAoM Adi ke pazcAt mithyAdRSTi rAzi ko prAptakara batalAyA jAtA hai| yahA~ eka to anantAtmaka rAziyoM meM parikarmASTaka Adi gaNita prakriyAoM kA prayoga nyAyazAstra ke anusAra hai| ve kahate haiM - 'anantAnta ke viSaya meM guNakAra aura bhAgahAra ajaghanyAnutkRSTa arthAt madhyama anantAnanta rUpa hI honA caahiye|' yaha vacana parikarma nAmaka TIkA meM hai jo sambhavataH kundakunda elAcArya kI hai| punaH ve kathana karate haiM - 'Upara jo jaghanya parItAnanta se vizeSAdhika kaha Aye haiM vaha vizeSAdhika asaMkhyAta rUpa hai' - yaha bAta asiddha nahIM hai, kyoMki vyaya hone para samApta honevAlI rAzi ko anantarUpa mAnane meM virodha AtA hai| isa prakAra kathana karane se ardhapudgala parivartana kA rAzi ke sAtha kyA vyabhicAra ho jAyegA? ve kahate haiM - yaha bAta nahIM, kyoMki ardhapudgalaparivartana kAla ko upacAra se ananta rUpa mAnA gayA hai| 3. sthUla aura sUkSma saMbaMdhI nyAya bhI gaNita kA viSaya banatA hai| kyA kSetra pramANa kA ullaMghana karake kAla pramANa kA kathana kiyA jA sakatA hai? vIrasenAcArya samAdhAna dete haiM - 'jo sthUla aura alpavarNanIya hotA hai usakA pahale hI kathana karanA caahie|' phira zaMkA hotI hai - 'kAla pramANa kI apekSA kSetrapramANa bahuvarNanIya kaise hai?' vIrasena punaH samAdhAna dete haiM - 'kSetra pramANa meM loka prarUpaNa karane yogya hai| usakA bhI jagacchreNI ke prarUpaNa binA jJAna nahIM ho sakatA hai| isalie jagacchreNI kA prarUpaNa karanA caahiye| jagacchreNI kA bhI rajju ke prarUpaNa ke binA jJAna nahIM ho sakatA hai, isaliye rajju kA prarUpaNa karanA caahiye| rajju kA bhI usake ardhacchedoM kA kathana kiye binA jJAna nahIM ho sakatA hai, isaliye rajju ke chedoM kA prarUpaNa karanA caahiye| rajju ke chedoM kA bhI dvIpoM aura sAgaroM ke prarUpaNa ke binA jJAna nahIM ho sakatA hai, isaliye dvIpoM aura sAgaroM kA prarUpaNa karanA caahiye| parantu kAla pramANa meM, isa prakAra bar3I Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 39 prarUpaNA nahIM hai, ataH kAla pramANa kI prarUpaNa kI apekSA kSetra pramANa kI prarUpaNa atisUkSma rUpa se varNita hai, yaha bAta jAnI jAtI hai'| eka aura zloka ve uddhRta karate haiM, kyA isI ke samarthana meM ? - suhumo ya havadi kAlo tatto ya suhumadaraM havadi khettaM / aMgula-asaMkhabhAge havaMti kappA asaMkhejjA // 10 // nahIM ! ve kahate haiM ki yaha ghaTita nahIM kyoMki isase kSetra prarUpaNA ke anantara dravya-prarUpaNA kA prasaMga prApta hotA hai| kAraNa yaha hai ki ananta paramANurUpa pradezoM se niSpanna eka dravyAMgula meM avagAhana kI apekSA eka kSetrAMgula hI hai| kintu gaNanA kI apekSA ananta kSetrAMgula hote haiM, isalie uparyukta nyAyasaMgata nhiiN| 4. Adhunika gaNitIya rAzi nyAya siddhAnta meM eka-eka, eka-aneka Adi saMvAda (correspondence) dvArA rAziyoM kI samAnatA-asamAnatA Adi sthApita karane ko atyadhika mahattvapUrNa mAnA gayA hai, jisakA prayoga gaililiyo, kaiNTara Adi ne kiyaa| ise hI vIrasenAcArya ne zaMkAkAra kI zaMkA - 'kAla pramANa kI apekSA mithyAdRSTi jIvoM kA pramANa kaise nikAlA gayA hai?' hone para use nimna prakAra samAdhAnita kiyA hai jo 'digambara jaina itihAsa' kI utkRSTa sUjhabUjha hai - 'eka ora anantAnanta avasarpiNiyoM aura utsarpiNiyoM ke samayoM ko sthApita karake aura dUsarI ora mithyAdRSTi jIvoM kI rAzi ko sthApita karake kAla ke samayoM meM se eka-eka samaya aura yugapat usI ke sAtha mithyAdRSTi jIvarAzi ke pramANa meM se eka-eka jIva kama karate jAnA caahiye| isa prakAra uttarottara kAla ke samaya aura jIvarAzi ke pramANa ko kama karate hue cale jAne para anantAnanta avasarpiNiyoM aura utsarpiNiyoM ke saba samaya samApta ho jAte haiM ; parantu mithyAdRSTi jIvarAzi kA pramANa samApta nahIM hotA hai|' jaba zaMkAkAra kahatA hai ki mithyAdRSTi jIvarAzi kA pramANa bhale hI samApta ho jAo parantu kAla ke sampUrNa samaya samApta nahIM hote, kyoMki dharmadravya, adharmadravya aura lokAkAza ye tInoM hI samAna hote hue stoka haiM tathA jIvadravya, pudgaladravya, kAla ke samaya aura AkAza ke pradeza ye uttarottara vRddhi kI apekSA ananta guNe haiM / vIrasenAcArya taba uttara dete haiM ki yahAM atIta kAla kA hI grahaNa kiyA gayA hai, sampUrNa kAla rAzi kA nhiiN| kahA bhI hai - kAlo tihA vihatto aNAgado vaTTamANatIdo ya / edesu adIdeNa du miNijjade jIva rAsI du // 21 // kisI bhI anantAtmaka rAzi se bar3I anantAtmaka rAzi banAne kI vikarNa vidhi khojane kA zreya jArja kaiNTara ko hai| jaise prAkRta saMkhyAeM jo eka se ananta taka jAtI haiM, unakI rAzi ko gaNya kahA jAye, to usakI tulanA meM sampUrNa rIyala (real) saMkhyAoM kI rAzi ko agaNya kahA jAtA hai| isake vistRta vivaraNa se patA calatA hai ki bhaMga vidhi dvArA hI eka ananta se bar3A ananta eka-eka yA eka-aneka saMvAda dvArA nirmita kiyA jA sakatA hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 ____5.isI prakAra vIrasenAcArya punaH jJApakasUtra, kSetra pramANa kI apekSA anantAnta lokapramANa mithyAdRSTi jIva rAzi kA pramANa hai,' lete haiM aura eka gAthA dvArA ise pratibodhita karate haiM - jisa prakAra koI prastha se kodoM ke samAna sampUrNa bIjoM kA mApa karatA hai usI prakAra mithyAdRSTi jIvarAzi kI loka se arthAt loka ke pradezoM se tulanA karane para mithyAdRSTi jIvarAzi pramANa lAne ke lie ananta loka hote haiM, arthAt mithyAdRSTi jIvarAzi ananta lokapramANa hai // 22 19 zaMkAkAra isa para prazna karatA hai - 'prastha se bahirbhUta puruSa prastha se bahirbhUta bIjoM ko prastha ke dvArA mApatA hai, yaha to yukta hai, parantu loka ke bhItara rahanevAlA puruSa loka ke bhItara rahanevAlI mithyAdRSTi jIvarAzi ko loka ke dvArA kaise mApa sakatA hai?' ise nirdoSa siddha karane ke lie vIrasenAcArya yukti dete haiM ki buddhi se hI sampUrNa mithyAdRSTi jIva loka dvArA mApe jAte haiN| yaha kaise saMbhava hai ? isakA samAdhAna vIrasenAcArya isa prakAra dete haiM - lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka mithyAdRSTi jIva ko nikSipta karake eka loka ho gayA, isa prakAra mana se saMkalpa karanA caahie| isa prakAra punaH punaH mApa karane para mithyAdRSTi jIvarAzi ananta lokapramANa hotI hai| yahAM eka-eka saMvAda aura eka-aneka saMvAda kI vidhiyAM atyanta mahattvapUrNa haiN| yaha vidhi paramparA se AI pratIta hotI hai; kyoMki yahAM bhI isa prAcIna prAkRta gAthA ko upayoga karane ke lie uddhRta kiyA gayA hai - logAgAsa padese ekkekke Nikkhivevi taha diddhi / evaM gaNijjagANe havaMtilogA aNaMtA du // 23 // isa prakAra navIM sadI taka gaNitIya nyAya kI zailI uparyukta rUpa meM calI aaii| 6. isake pazcAt jJApaka sUtra hai, 'pUrvokta tInoM pramANa hI bhAvapramANa haiM // 5 // ' adhigama aura jJAna pramANa donoM ekArthavAcI haiN| dravya, kSetra, kAla pramANa ke jJAna ko bhAvapramANa mAna lene para usake mukhya pramANa hone se binA kahe siddhi ho jAtI hai| bhAva pramANa bahuvarNanIya hai| hetuvAda aura ahetuvAda ko avadhAraNa karane meM samartha ziSyoM kA abhAva hone se sUtra meM svataMtrarUpa se kathana nahIM hai| vastutaH parikarmASTaka rUpa sabhI saMkriyAeM ukta pramANa rAziyoM ke sAtha bhAva dvArA kAlpanika rUpa se karanA saMbhava hai, jaisA parimita ke sAtha, vaisA asaMkhyeya aura ananta rAziyoM ke sAtha hii| jaise mithyAdRSTi jIvarAzi kA saMpUrNa paryAyoM meM bhAga dene para jo bhAga labdha ho use bhAgahAra rUpa se sthApita kara saMpUrNa paryAyoM ke Upara khaMDita, bhAjita, viralita, apahRta kA kathana bhAva pramANa kI samajha ke lie karanA caahie| Age, mithyAdRSTi jIvarAzi ke viSaya meM nizcaya karane hetu punaH vargasthAna meM ye saMkriyAeM dikhAnA cAhiye jo punaH gaNitIya nyAya kA anantAtmaka rAziyoM taka prayoga batalAtI haiM - vargasthAna meM khaNDita, bhAjita, viralita, apahRta, pramANa, kAraNa, nirukti aura vikalpa dvArA mithyAdRSTi jIvarAzi kA pramANa sunizcita karate haiN| isakA vivaraNa bArambAra AyA hai, na kevala ananta varan asaMkhyeya rAziyoM ke lie bhii| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 isase pratIta hotA hai ki amUrta kalpanAoM meM rahanevAlI rAziyoM meM jaba ye sabhI gaNita kI saMkriyAeM ho sakatI haiM, bhAva pramANoM meM hI, to bhAvoM kA bhI gaNita hotA hai jo punaH gaNitIya nyAya dvArA puSTa kiyA jAtA hai| jahAM eka ora kaiNTara kA ananta rAziyoM kA siddhAnta jora pakar3atA jA rahA thA, vahAM use paripuSTa karane hetu tathA gaNita ko nayI nIMva dene hetu gaNitIya nyAya kA rUpa aisA kucha nikharA ki nyAya ko saMdRSTimaya banAne kA prayAsa hone lge| ise Symbolic Logic kahate haiN| prAcIna evaM madhya yuga meM isa taraha kA koI prayatna nahIM dikhAI detA, kevala saMdRSTi ekado sthAna meM AIM para cara rUpa lekara nhiiN| saMdRSTiyoM ke madhya koI gaNanA jaisI vastu anyatra nahIM, hai to kevala karma siddhAnta meM aspaSTa rUpa se prakaTa, parantu dhavalA meM zabdoM meM hii| vizeSa rUpa se adhastana evaM uparima vikalpa meM prApya hai| bIjAkSaroM dvArA nyAya kA gaNita banAyA jAne lagA, jisakA sarvaprathama prayoga lAinija dvArA kiyA gyaa| pazcAt bUla aura de morgoM dvArA iMglaiNDa meM navIM sadI ke prathamArdha meM saMdRSTimaya nyAya kI nIMva DAlI gyii| inameM prathama bAra nyAya kA kalana, rAziyoM ke kalana ke rUpa meM saMkriyAoM ke pUrNa niyamoM sahita avatarita huaa| isakA vikAsa bUlIya bIjagaNita rUpa meM huaa| bhAva rAziyoM kA saMdRSTi maya kalana jaina digambara arthasaMdRSTi adhikAroM meM tathA unase 400 varSa pUrva karNATaka vRtti meM draSTavya hai| pUrva meM hama batalA Ae haiM ki kisa prakAra kaiNTara ke rAzi siddhAnta meM virodhAbhAsa A gayA thaa| jo hamane kevalajJAna rAzi kI sthApanA kI, sabhI siddhajIvoM evaM kevaliyoM kI bhI kevalajJAna rAzi bhI milAI jAve vaha utanI hI rhegii| pratyeka siddha jIva kI kevalajJAna rAzi bhI utanI hI hogI, ata: yahAM pUrvApara virodha uThAne kA prazna nahIM uThatA hai, usase eka adhika avibhAgI praticcheda bhI nhiiN| usameM AnevAlI ananta uparAziyoM ke madhya bhI alpa-bahutva sthApita kiyA gayA hai| jaghanya aura utkRSTa aura unake bIca rahanevAlI rAziyAM bhI usa alpa-bahula gaNanA meM AtI haiN| Aja usake lie zabda hai - 'Comparability' / jaba dhArAoM dvArA rAziyoM ko vibhinna pada sthAnoM meM utpanna karate haiM to isa vijJAna ko sthala vijJAna yA topology kahate haiN| pUrvApara virodhAbhAsa kA sabase prAcIna udAharaNa epImeniDIja kA mithyAbhAsa mAnA jAtA hai jo kisI asatyavAdI ke sambandha meM hai| epImeniDIja nAmaka kriTAna kA nivAsI kahatA hai - "maiM jhUTha bola rahA huuN|" yadi yaha kathana satya hai to vaha jhUTha bola rahA hai aura yaha kathana jhUTha hai| yadi yaha kathana asatya hai to vaha jhUTha nahIM bola rahA hai ataH kathana satya hai| isI prakAra mAna lo kAle takhte para eka vAkya likhA hai - "kAle takhte ke isa painala para likhA mAtra vAkya asatya hai|" yadi yaha vAkya satya hai to use asatya honA cAhie aura vilomataH bhii| ___eka aura manoraMjaka pahelI hai jise magara kA vibhrama (dilemma) kahA jAtA hai| magara ne eka bAlaka ko curA liyA hai aura vaha usake pitA se kahatA hai - "maiM bAlaka ko vApisa kara dUMgA yadi tuma sahI-sahI aMdAja lagAo ki maiM bAlaka ko vApisa karUMgA yA nhiiN|" pitA uttara detA hai - "tuma bAlaka ko vApisa nahIM kroge|" batalAo ki magara ko kyA karanA cAhiye? isI prakAra rAzi-siddhAnta meM aneka prakAra ke vacana, vAkya, kathana, jJApaka sUtra SakhaMDAgama, kaSAyaprAbhRta evaM unakI TIkAoM meM Ae hue haiM, jinheM nyAyasaMgata pramANita karane meM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 zrI vIrasenAcArya evaM unake pUrvAcAryoM kI sAmagrI upalabdha hai / isa para, gaNitIya nyAyazAstra viSayaka eka graMtha bhI banAyA jA sakatA hai jo arthasaMdRSTimaya ho aura Adhunika rAzi- siddhAnta saMdarbha ko liye hue ho / Aja jitanA bhI Adhunika nyAya meM kArya huA hai vaha lAkhoM pRSThoM va patroM meM upalabdha hai tathA naI vidhiyoM se bharA huA hai, darzana, siddhAnta, vijJAnAdi ke pariprekSya meM yaha aMzadAna naye AyAmoM taka le jA sakatA hai| 42 Aja kA tarka zAstra saMkalpanAoM kA vibhAjana, vargIkaraNa, parisImana aura sAmAnyIkaraNa to karatA hI hai, sAtha hI saMkalpanAoM kI vyAptiyoM ke sAtha saMkriyAoM kA jJAna bhI upalabdha karAtA hai, jaisA digambara jaina karma siddhAnta viSaya dhavalA, jayadhavalA bhAva-rAziyoM kA bodha karAne meM yahI saba rAzi - siddhAnta kA upayoga nirdezita karate haiM / vyavahAra, satya evaM nizcaya kA nirNaya karanevAlI naI vidhiyoM ko bhI hameM tulanA meM rakhanA hai| acara aura cara rAziyoM ke lie gommaTasArAdi graMthoM meM saMdRSTiyAM haiM, kintu aneka garbhita abhiprAyoM ko zabdoM dvArA nidarzita kiyA jAtA rahA hai athavA binA ullekha kiye samajhA jAtA rahA hai| ina sabhI ko eka nayA saMdRSTimaya rUpa denA hai tAki jJAna ke naye kSitija khula skeN| samyak cintana evaM anumAna kI navIna vidhAeM, khaMDana-maMDana ke naye AyAma Adi se bhI tulanA karanA hai / aura karma - siddhAnta ke gaNita ko dekhate hue usake pramANana kI samasyAoM hetu tarkazAstra yA nyAya meM naI takanIkoM ko lAnA hai| tarkazAstra ke aneka prakAra sAmane A cuke haiM, yathA aMtaH prajJAtmaka, racanAtmaka, bahumUlyaka, nizcayamAtrika, sakArAtmaka, parA-avyAghAtaka aadi| ina sabhI ke dRSTikoNoM kA syAdvAda, anekAnta tathA anya vidhiparaka jaina nyAya adhyayana Avazyaka ho gayA hai| tulanAtmaka - ataH zrI vIrasenAcArya kA aMzadAna jo nyAya meM karmasiddhAnta viSayaka gaNita vijJAna meM sarvazreSTha, garbhita, hai, use aba vaijJAnika pariprekSya meM atyadhika mahattva prApta huA hai| use zodha kI vastu banAnA agalI pIr3hI kA parama karttavya hai / 1. Jain, L. C., and Jain, C. K., "The Jaina Ulterior Motive of Mathematical Philosophy", lekha, AsthA aura cintana, AcAryaratna zrI dezabhUSaNajI mahArAja, abhinandana graMtha, dillI, 1987, pR. 41-59, (khaMDa jaina prAcya vidyAeM) / aura bhI dekhie - Jain, L. C. System Theory in Jaina School of Mathematics, I, I.J.H.S., Vol. 14, No. 1, 1979, pp. 29-63, - II ( with Ku. Meena Jain), I.J.H.S., Vol. 24 (3); 1989, pp. 163-180. 2. Jain, L. C., "Set Theory in Jaina School of Mathematics", I.J.H.S., Calcutta, vol. 8, no. 1., 1973, pp 1-27. Jain, L.C., "Divergent sequences Locating Transfinite Sets in Trilokasara", I.J.H.S. vol. 12, no. 1, 1977, pp 57-75. 3. dhavalA, pu. 3, pR. 16 Adi / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 4. dhavalA, pu. 3, pR. 27 aadi| 5. dhavalA, pu. 3, pR. 27 / 6. vahI, pu. 28, 291 Vide The Method of One to One and other Correspondence, applied to prove an infinite greater then another infinite, in any test book of set theory vizeSa vidhi dekhane ke lie jo vikarNa vidhi ke nAma se vikhyAta hai| dekhiye, Suppes, P., Aniomatic Set Theory, Princeton, 1960, 191 ff. Wilder, R., The Foundations of Mathematics, New York, 1952, 82 ff. Stoll, R., Set Theory and Logic, New Delhi, 1976, 36. 7. bhaMga vidyA para L. C. Jain, "The Prastara Ratnavali". INSA PROJECT, 1989-91 (aprakAzita) dekhiye| muni ratnacandra svAmI zatAvadhAnI dvArA yaha graMtha racA gayA thaa| gommaTasArAdi meM bhI bhaMga vidyA para acchI sAmagrI upalabdha hai| 8. dhavalA, pu. 3, pR. 32-331 9. pattheNa kodaveNa va jaha koi miNejja savva bIjAI / evaM miNijjamANe havaMti loga aNaMtA du // 22 // dhavalA, pu. 3, pR. 32 // 10. ise vistAra se samajhane hetu dekhiye dhavalA, pu. 3, pR. 39 aadi| dekhiye : Jain, L.C., On Certain Mathematical Topics of the Dhavala Texts, I.J.H.S., Vo. 11, No. 2, pp. 85-111, 1976. dIkSA jvailarsa ke Upara 554, sarAphA jabalapura-482002 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14 Namo arihaMtANaM 'Namo arihaMtANaM' arihnnaadrihntaa| nrktirykkumaanussypretaavaasgtaashessduHkhpraaptinimitttvaadrirmohH| atishypuujaarhtvaadvaarhntH| svargAvataraNajanmAbhiSekapariniSkramaNakevalajJAnotpattiparinirvANeSu devakRtAnAM pUjAnAM devaasurmaanvpraaptpuujaabhyo'dhiktvaadtishyaanaamhtvaadyogytvaadhntH| SaTkhaNDAgama (pu. 1, pR. 43-45) Namo arihaMtANa' arihaMtoM ko namaskAra ho|ari arthAt zatruoM ke nAza karane se 'arihaMta' haiN| naraka, tiryaca, kumAnuSa aura preta ina paryAyoM meM nivAsa karane se honevAle samasta duHkhoM kI prApti kA nimittakAraNa hone se moha ko 'ari' arthAt zatru kahA hai| athavA, sAtizaya pUjA ke yogya hone se arhanta hote haiM, kyoMki garbha, janma, dIkSA, kevala aura nirvANa ina pA~coM kalyANakoM meM devoM dvArA kI gaI pUjAeM deva, asura aura manuSyoM ko prApta pUjAoM se adhika arthAt mahAn haiM, isalie ina atizayoM ke yogya hone se 'arhanta' hote haiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993-aprela 1994 45 AcArya vIrasena aura unakA jJAnakendra - AcArya rAjakumAra jaina AcArya vIrasena apane samaya ke apratima vidvAna the| unakA buddhi-vaibhava atyanta agAdha aura pANDityapUrNa thaa| ve siddhAnta ke pAragAmI vidvAna the| yahI kAraNa hai ki unakA pANDitya digantavyApI ho gayA thaa| unakI eka vizeSatA yaha thI ki unhoMne apane pUrvavartI samagra sAhitya kA adhyayana aura anuzIlana kiyA thA jisake pariNAmasvarUpa ve siddhAnta ke pAragAmI vidvAna hue aura unakA pANDitya vizva-vizruta huaa| harivaMzapurANa meM unheM kaviyoM kA cakravartI nirUpita kiyA gayA hai jinakI kIrti niSkalaGka avabhAsita hai| yathA - jitAtma paralokasya kavInAM cakravartinaH / vIrasenaguroH kIrtirakalaGkAvabhAsate // 1.39 // - jinhoMne apane aura dUsaroM ke pakSAvalambiyoM ko jIta liyA hai, jo kaviyoM ke cakravartI haiM aise guru vIrasena svAmI kI nirmala kIrti prakAzita ho rahI hai| zrI vIrasena svAmI ke agAdha pANDitya kI jitanI vyAkhyA kI jAya vaha alpa hai aura sUrya ko dIpaka dikhAne ke tulya hai| unheM bhaTTAraka padavI prApta thI aura ve sAkSAt kevalI kI bhAMti laukika, AdhyAtmika, dArzanika, dhArmika evaM anya samasta vidhAoM ke pAragAmI the| unakI Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jainavidyA 14-15 bhAratI-divyavANI bhAratI-bharata cakravartI kI AjJA ke samAna SaT khaNDa meM askhalita thii| abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra SaT khaNDa bhUmaNDala para cakravartI bharata kI AjJA kA pAlana abAdha gati se kiyA jAtA thA arthAt sampUrNa pRthvI para unakI AjJA vyApta thI usI prakAra chaH khaNDarUpa SaTkhaNDAgama nAmaka paramAgama meM prarUpita AcArya vIrasena kI bhAratI-vANI kA varcasva nirbAdharUpa se saMcArita huaa| yahA~ yaha kahanA aprAsaMgika nahIM hogA ki AcArya vIrasena ne SaT khaNDAgama para 'dhavalA' evaM 'jayadhavalA' nAmaka TIkAeM likhakara saiddhAntika viSayoM meM to apanA pANDityarUpa pradarzita kiyA hI, bhAratI kA varcasva bhI pratipAdita kiyaa| ina donoM TIkAoM ke adhyayana-anuzIlana se jJAta hotA hai ki unhoMne mUlagraMtha meM Ae hue viSayoM kI vyAkhyA bahuta hI spaSTarUpa se kI hai jisakA khaNDana kiyA jAnA sambhava nahIM hai| AcArya vIrasena kI vANI kI eka vizeSatA yaha thI ki vaha madhura thI aura samasta prANiyoM ko usI prakAra pramudita karanevAlI thI jisa prakAra bharata cakravartI kI AjJA vaibhava se paripUrNa dhana-sampattivAloM ko prasanna karanevAlI thii| samrATa bharata kI AjJA kA prabhAva kSetra, saMcAra aura vyApti unake dvArA AkrAnta sampUrNa pRthvI para thI to kuzAgrabuddhi, apratima vaidUSya aura agAdha pANDitya ke dhanI kavicakravartI AcArya vIrasena kI nirmala bhAratI se siddhAnta, nyAya, vyAkaraNa Adi samasta viSaya AkrAnta the| uparyukta kathana kI puSTi jayadhavalA meM pratipAdita nimna prazasti se hotI hai - prINita prANisampattirAkrAntA zeSagocarA / bhAratI bhAratIvAjJA SaTkhaNDe yasya nAskhalat // ve vidvAnoM, jJAniyoM evaM prAjJa puruSoM ke dvArA 'prajJA zramaNa' kahalAte the| prajJA cAra prakAra kI mAnI gaI hai - autpattikI, vainayikI, karmajA aura paarinnaamikii| jaisA ki dhavalA (pR. 9, pR. 81) meM pratipAdita hai - "aTTiTha-assudesu aDhesa NANuppAyaNa joggattaM paNNA nnaam|" arthAt adRSTa aura azruta viSayoM meM jJAna kI yogyatA honA prajJA kahalAtI hai| isa prajJA ke vidyamAna rahane se hI prAjJa puruSa unheM 'prajJA zramaNa' kahate the| unakI svAbhAvika prajJA, adRSTa aura azruta padArthoM ko jAnane/avagata karanerUpa yogyatA ko dekhakara sarvajJa ke viSaya meM vijJajanoM kI zaMkA sarvathA nirmUla ho gaI thii| abhiprAya yaha hai ki tatkAlIna vijJajanoM ko yaha zaMkA huI ki eka vyakti sarvajJa (samasta adRSTa-azruta padArthoM kA jJAtA) kaise ho sakatA hai? kintu jaba apratima prINita prANi bhAratI - jinavANIdhAraka AcArya vIrasena se unakA sAkSAtkAra huA aura unheM anubhava huA ki jaba eka vyakti Agama dvArA itanA bar3A jJAnI ho sakatA hai to atIndriya pratyakSa jJAnadhArI sarvajJa, eka hI kAla meM samasta padArthoM kA jJAtA ho sakatA hai| isameM sandeha nahIM hai ki AcArya vIrasena apane samaya ke eka uccakoTi ke vidvAna the| ve donoM siddhAnta graMthoM ke rahasya ke apUrva vettA the tathA prathama siddhAntagraMtha SaT khaNDAgama ke chahoM khaNDoM meM to unakI bhAratI bharata kI AjJA kI bhAMti askhalita gati thii| unhoMne apanI donoM TIkAoM meM jina vividha viSayoM kA saMkalana tathA nirUpaNa kiyA hai unheM dekhakara yadi usa samaya ke bhI vidvAnoM kI sarvajJa ke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 sadbhAva sambandhI zaMkA dUra ho gaI thI to usameM koI Azcarya nahIM hai kyoMki isa samaya bhI use par3hakara vidvAnoM ko yaha Azcarya hue binA nahIM rahatA ki eka vyakti ko kitane viSayoM kA kitanA adhika jJAna thaa| AcArya vIrasena ke prajJA zramaNa hone kA saMketa jaya dhavalA meM pratipAdita prazasti meM milatA hai, jo nimna prakAra hai - yasya naisargikI prajJAM dRSTvA sarvArthagAminIm / jAtA sarvajJasadbhAve nirArekA mniissinnH|| yaM prAhuH prasphurabodha diidhitiprsrodyH| zrutakevalinaM prAjJAH prajJAzramaNasattamam // niHsandeha ve prathama cakravartI bharata kI bhAMti prathama siddhAnta cakravartI the| unake bAda se hI siddhAnta graMthoM ke jJAtAoM ko yaha pada diyA jAne lagA thaa| AdipurANa meM unake guNoM aura vizeSatAoM kA bakhAna karate hue nimna prakAra se unakA stutigAna kiyA gayA hai jo advitIya hai - zrI vIrasena ityAtta bhttttaarkpRthuprthH| sa naH punAtu pUtAtmA kavivRndArako muniH // lokavitvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvayam / vAgmitA vAgmino yasya vAcA vaacspterpi|| siddhAntopanibandhAnAM vidhAturmadgurozciram / manmanaHsarasi stheyAn mRdupAdakuzezayam // 1.55-57 // arthAt ve atyanta prasiddha vIrasena bhaTTAraka hameM pavitra kareM, jinakI AtmA svayaM pavitra hai, jo kaviyoM meM zreSTha haiM, jisa bhaTTAraka meM lokavyavahAra vijJatA evaM kavitva donoM vidyamAna haiM (lokavyavahAra evaM kAvyasvarUpa ke mahAna jJAtA haiM), jinakI vANI ke samakSa auroM kI to bAta hI kyA, svayaM suraguru bRhaspati kI vANI bhI sImita/alpa pratIta hotI hai, siddhAnta graMtha SaTkhaNDAgama ke Upara upanibandha-nibandhAtmaka TIkA kI racanA karane ke kAraNa jinakA graMtha sarvatra prasArita hai| dhavalA kI prazasti gAthA 5 ke anusAra AcArya vIrasena siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANazAstra meM nipuNa the - "siddhantachaMdajoisavAyaraNa pamANa satthaNivuNeNa ..... / " AcArya vIrasena ke Agama-viSayaka jJAna aura buddhicAturya ko dekhakara vidvAna unheM zrutakevalI aura prajJAzramaNoM meM zreSTha taka kahate the| gyAraha aMga aura caudaha pUrva kA pAThI hone para zrutAvataraNa aura vIryAntarAya ke prakRSTa kSayopazana se jo asAdhAraNa prajJA-zakti prApta ho jAtI hai, jisake kAraNa dvAdazAMga ke viSayoM kA ni:saMzaya kathana kiyA jA sakatA hai use prajJAzramaNa Rddhi kahate haiM aura usake dhAraka prajJAzramaNa kahalAte haiN| jayadhavalA meM pratipAdita uparyukta prazasti meM AcArya vIrasena ko aise hI prajJAzramaNoM meM zreSTha batalAyA gayA hai| zrI vIrasena svAmI kI isa prajJAzakti ke darzana unakI TIkAoM meM pade-pade hote haiN| prazastikAra ke uparyukta ullekhoM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48.. jainavidyA 14-15 se jJAta hotA hai ki AcArya vIrasena apane samaya meM hI kisa koTi ke jJAnI aura saMyamI samajhe jAte the| ve prAcIna granthoM evaM anya viSayoM kI pustakeM par3hane ke itane adhika premI the ki ve apane se pUrva ke samasta pustaka-pAThakoM se Age bar3ha gaye the| unake pustaka-prema aura usase arjita jJAna kA paricaya unake dvArA racita TIkAoM meM vividha graMthoM se uddhRta uddharaNoM se sahaja hI ho jAtA hai| AcArya vIrasena kA jJAna-kendra prAcIna kAla meM adhyayana-adhyApana yA zikSA pradAna karane kI dRSTi se vibhinna sthAnoM para jJAnakendra yA jJAnapITha kI sthApanA kI jAtI thI jinameM dhArmika evaM santoSI vRttivAle saMyamI jaina gRhastha zikSA dete the| adhikAMza basati (jina mandira) se sambaddha pAThazAlA meM bhI yaha kArya kiyA jAtA thA jinameM prAyaH gRhasevI yA gRhatyAgI brahmacArI, brahmacAriNiyAM Adi dhArmika zikSa grahaNa karate the| kucha pAThazAlAoM kA svarUpa adhika vikasita hotA thA jinameM dhArmika siddhAnta graMthoM kI ucca zikSA kI vyavasthA ke sAtha graMtha-saMgraha evaM graMtha-lekhana kI bhI vyavasthA raharta thii| aisI saMsthA jJAna-kendra yA jJAnapITha ke rUpa meM khyAta hotI thii| una jJAnakendroM meM yadyari sthAyIrUpa se AcArya Adi kI niyukti rahatI thI jo niyamitarUpa se zikSA pradAna karate the, sAtha hI kSullaka, ailaka evaM nigraMtha sAdhu bhI jaba apane vihAra-kAla meM vizeSata: cAturmAsa samara meM vahA~ nivAsa karate the to ve bhI isa zikSaNa meM apanA yogadAna karate the, jisakA lAbha usa kSetra kI dharmAnurAgI janatA ko bhI milatA thaa| jo vizAla jJAnapITha hote the unakA niyaMtraNa evaM saMcAlana diggaja nigraMthAcAryoM dvArA hI hotA thA aura vahA~ ve apane gurubandhuoM, ziSyoM-praziSyoM ke vRhat parivAra ke sAtha jJAnArAdhana evaM sAdhanA (tapazcaryA) karate the| apanI caryA ke niyama ke anusAra ve niSparigrahI/tapasvI, digambara sAdhu (muni jana) samaya-samaya para yatra-tatra alpAdhika vihAra bhI karate the kintu unakA sthAyI nivAsa prAyaH vahIM hotA thA jahAM unakA sAdhanA-sthala yA dhyAnakendra yA jJAnakendra (jJAnapITha) thaa| ve jJAnakendra mAtra sAdhanA yA tapazcaryA ke kendra nahIM the, apitu vidyApITha ke rUpa meM vibhinna laukika viSayoM kI zikSA kA bhI paryApta prabandha vahAM thaa| dhArmika evaM dArzanika tatvAnucintana ke sAtha gaNita, jyotiSa, nItizAstra, AcArazAstra, rAjanIti, Ayurveda Adi viSayoM ke uccastarIya zikSaNa kI paryApta vyavasthA vahAM kI vizeSatA thii| jJAnapipAsu sAdhuoM ko to vahAM unake adhyayana, manana-cintana evaM anuzIlana kI nirbAdha vyavasthA thI hI, jJAnArthI sAmAnyajana jinameM rAjaparivAra yA rAjagharAnoM se sambandhita rAjakumAra evaM anya vyaktiyoM ke lie bhI una jJAnakendroM (vidyApIThoM) ke dvAra khule hue the| sAmAjika vyavasthA ke antargata una kendroM meM niHzulka AvAsa, bhojana evaM cikitsA kI samucita vyavasthA thI jisase jJAnArthI chAtra na kevala ina samasta vyavasthAoM kI cintA se mukta rahe, apitu unameM ucca-hInatA kA bheda-bhAva nahIM panapa sake kyoMki samAnatA kA Adarza vahA~ kI prathama anivAryatA thii| aise jJAnakendroM meM eka vizAla aura pramukha jJAnakendra vATagrAma kA thA jo rASTrakUTa kAla (lagabhaga DhAI sau varSa) meM rASTrakUTa sAmrAjya ke jJAnapIThoM (vidyApIThoM) meM vizAlatama evaM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 ___49 pramukha thaa| itihAsa-manISI DaoN. jyotiprasAda jaina ne isa viSaya para vistRta prakAza DAlA hai (zodhAdarza-14, julAI 1991) / ve likhate haiM ki varADa pradeza (barAra) meM tatkAlIna nAsika deza (prAnta) ke bATanagara nAmaka viSaya (jilA) kA mukhya sthAna yaha vaTagrAma yA vATagrAmapura yA vATanagara thA, jisakI pahacAna vartamAna mahArASTra rAjya ke nAsika jilA ke DiMDorI tAlukA meM sthita vAnI nAma grAma se kI gaI hai| nAsika nagara se pAMca mIla uttara kI ora satamAlA aparanAma candora nAma kI pahAr3I-mAlA hai jisakI eka pahAr3I para cAmbhAra-leNa nAma se prasiddha eka prAcIna utkhanita jaina guphA-zreNI hai| yaha anumAna kiyA jAtA hai ki prAcIna kAla meM ye guphAeM jaina muniyoM ke nivAsa ke upayoga meM AtI thiiN| isa pahAr3I ke usa pAra hI vAnI nAma kA gAMva basA huA hai jahA~ ki ukta kAla meM uparyukta vATanagara basA huA thaa| bahusaMkhyaka guphAoM ke isa silasile ko dekhakara yaha sahaja hI anumAna hotA hai ki yahA~ kisI samaya eka mahAna jaina saMsthAna rahA hogaa| vastutaH rASTrakUTa yuga meM rahA hI thaa| usa samaya isa saMsthAna ke kendrIya bhAga meM aSTama tIrthaMkara zrI candraprabha kA eka manorama caityAlaya bhI sthita thA jisake sambandha meM usa kAla meM bhI yaha kiMvadantI pracalita thI ki vaha ANatendra dvArA nirmApita hai| yaha punIta caitya hI saMbhavatayA saMsthAna ke kulapati kA AvAsa-sthala thaa| vATanagara ke isa jJAnapITha kI sthApanA kA zreya saMbhavatayA paMcastUpa nikAya (jo kAlAntara meM senasaMgha ke nAma se prasiddha huA) ke digambarAcAryoM ko hI hai| IsvI san ke prAraMbha ke AsapAsa hastinApura, mathurA athavA kisI anya sthAna ke prAcIna pA~ca jaina stUpoM se sambandhita hone ke kAraNa muniyoM kI yaha zAkhA paMcastUpAnvaya khlaaii| 5vIM zatI I. meM isI stUpAnvaya ke eka prasiddha AcArya gRhanandi ne vArANasI se baMgAla dezastha pahAr3apura kI ora vihAra kiyA thA jahA~ unake ziSya-praziSyoM ne baTagohAlI kA prasiddha saMsthAna sthApita kiyA thaa| 6ThI zatI meM isI anvaya ke eka AcArya vRSabhanandi ne dakSiNApatha meM vihAra kiyaa| inhIM vRSabhanandi kI ziSyaparamparA meM 7vIM zatI ke uttarArdha meM saMbhavatayA zrIsena nAma ke eka AcArya hue aura saMbhavatayA ina zrIsena ke ziSya candrasenAcArya the jinhoMne 8vIM zatI I. ke prathama pAda ke lagabhaga rASTrakUToM ke sambhAvita utkarSa ko lakSya karake vATanagara kI bastI ke bAhara sthita candora parvatamAlA kI ina cAmbhAra leNoM meM uparyukta jJAnapITha kI sthApanA kI thii| sampUrNa nAsikya kSetra tIrthaMkara candraprabha se sambandhita tIrthakSetra ANatendra nirmita dhavala bhavana vidyamAna thaa| gajapanthA aura mAMgI-tuMgI ke prasiddha prAcIna jaina tIrtha bhI nikaTa the, elAura yA ailapura (elaurA) kA zaiva saMsthAna aura kanherI kA bauddha saMsthAna bhI dUra nahIM the| rASTrakUToM kI pradhAna sainika chAvanI bhI kucha haTakara usI pradeza ke mayUrakhaMDI nAmaka durga meM thI aura unakI tatkAlIna rAjadhAnI sUlubhaMjana (sorabhaMja) bhI nAtidUra thii| isa prakAra yaha sthAna nirjana aura prAkRtika bhI thA, prAcIna pavitra paramparAoM se yukta thA, rAjadhAnI Adi ke jhamele se dUra bhI, kintu zAnti aura surakSA kI dRSTi se usake prabhAva kSetra meM hI thaa| acchI bastI kI nikaTatA se prApta suvidhAoM kA bhI lAbha thA aura usake zoragula se asampRkta bhI raha sakatA thaa| eka mahatvapUrNa jJAnakendra ke lie yaha Adarza sthiti thii| candrasenAcArya ke pazcAt unake pradhAna ziSya Aryanandi ne saMsthAna ko vikasita kiyaa| saMbhavatayA ina donoM hI guru-ziSyoM kI yaha AkAMkSA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 thI ki yaha saMsthAna eka vizAla jJAnakendra bane aura isameM SaTkhaMDAgama Adi AgamagranthoM para vizeSarUpa se kArya kiyA jaay| saMyoga se Aryanandi ko vIrasena ke rUpa meM aise pratibhAsampanna suyogya ziSya kI prApti huI jisake dvArA unheM apanI cirabhilASA phalavatI hotI dIkha pdd'ii| vIrasena, jo saMbhavatayA svayaM rAjakulotpanna the aura yaha saMbhAvanA hai ki rAjasthAna ke suprasiddha cittaur3agar3ha ke morI (maurya) rAja dhavalappadeva ke kaniSTha putra the, guru kI abhilASA ko pUrNa karane ke lie sannaddha ho gye| AcArya vIrasena ne isI vATanagara sthita jJAnakendra meM dhavalA TIkA jaise vizAla graMtha evaM anya mahattvapUrNa graMthoM kI racanA kii| yaha Upara ullekha kiyA jA cukA hai ki zrI vIrasena svAmI ko saMskRta evaM prAkRta ubhaya bhASAoM para pANDityapUrNa pUrA adhikAra thaa| ve apane samaya ke sarvopari 'pustakaziSya' evaM AcArya jinasena ke zabdoM meM 'kavicakravartI' the| indramuni ke zrutAvatAra se jJAta hotA hai ki bappadeva dvArA siddhAnta graMthoM kI TIkA likhI jAne ke uparAnta elAcArya siddhAnta graMthoM ke jJAtA hue| guru kI preraNA se vIrasena AgamoM evaM siddhAnta graMthoM ke viziSTa jJAnI elAcArya kI sevA meM pahuMce jo usa samaya citrakUTapura (uparyukta cittaur3a) meM hI nivAsa karate the| unake sAnnidhya meM rahakara unhoMne kammapayaDi pAhuDa Adi AgamoM evaM . anya siddhAnta graMthoM kA gahana adhyayana kiyaa| tadanantara ve guru kI anujJA prAptakara vATagrAma vApisa Ae aura lagabhaga AThavIM zatI I. ke madhya guru ke nidhanoparAnta saMsthAna (jJAnakendra) kA AcAryatva (kulapatitva) smbhaalaa| vahAM Anatendra dvArA nirmita jinAlaya meM unheM bappadeva kI vyAkhyAprajJapti TIkA prApta huii| isa TIkA ke svAdhyAya se AcArya vIrasena ne anubhava kiyA ki siddhAnta ke aneka viSayoM kA nirvacana chUTa gayA hai tathA aneka sthaloM para vistRta siddhAnta sphoTana sambandhI vyAkhyAeM bhI apekSita haiM / chaThe khaNDa para vyAkhyA likhI hI nahIM gaI hai| ata: eka navIna vivRti likhane kI paramAvazyakatA hai| pariNAmasvarUpa AcArya vIrasena ne vyAkhyAprajJapti se preraNA prAptakara 'dhavalA' evaM 'jayadhavalA' nAmaka TIkAeM likhiiN| ina AcAryapuMgava ne jo vizAla sAhitya-sRjana kiyA usameM SaTkhaMDAgama ke prathama pAMca khaNDoM para nirmita 'dhavala' nAma kI 72000 zloka parimANa mahatI TIkA, chaThe khaNDa 'mahAbandha' kA 30000 zloka parimANa saTippaNa sampAdana 'mahAdhavala' ke rUpa meM, kasAya-prAbhRta kI 'jayadhavala' nAmnI TIkA kA tRtIyAMza jo lagabhaga 26500 zloka parimANa hai, siddhabhUpaddhati nAma kA gaNita zAstra tathA dUsarI zatI I. ke yativRSabhAcAryakRta tiloyaNNatti graMtha kI kisI jIrNazIrNa prAcIna prati para se uddhAra karake usakA antima saMskaraNa to hai hI, anya koI racanA ho usakA abhI patA nahIM claa| isameM sandeha nahIM ki unhoMne apane saMsthAna meM eka atyanta samRddha grantha bhaNDAra saMgraha kiyA hogaa| lekhana ke lie TanoM tAr3apatra tathA anya lekhana-sAmagrI kI AvazyakatA-pUrti ke lie bhI vahA~ ina vastuoM kA eka acchA bar3A kArakhAnA hogaa| apane kArya meM tathA saMsthAna kI anya gatividhiyoM meM yoga denevAle unake darjanoM sahAyaka aura sahayogI bhI hoNge| unake sadharmA ke rUpa meM jayasena kA aura pramukha ziSyoM ke rUpa meM dazaratha guru, zrIpAla, vinayasena, padmasena, devasena aura jinasena ke nAma to prApta hote hI haiM, anya samakAlIna vidvAnoM meM unake dIkSAguru Aryanandi aura vidyAguru elAcArya ke atirikta dakSiNApatha meM gaMganareza zrIpuruSa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 51 muttarasa zatru bhayaMkara (726-776 I.) dvArA samAdRta tathA nirgunDarAja ke rAjanItika vidyAguru vimalacandra, rASTrakUTa kRSNa prathama kI sabhA meM vAda-vijaya karanevAle paravAdimalla, akalaMkadeva ke prathama TIkAkAra anantavIrya prathama, tatvArthazlokavArtika, aSTasahasrI Adi ke kartA vidyAnandi, harivaMzapurANakAra jinasenasUri, rAmAyaNa Adi ke racayitA apabhraMza ke mahAkavi svayaMbhU Adi ullekhanIya haiM / cittaur3a-nivAsI zvetAmbarAcArya yAkinI-sUnu haribhadrasUri bhI inake samakAlIna the| bhaTTAkalaGkadeva ko apanI bAlyAvasthA meM svAmI vIrasena ne dekhA-sunA ho sakatA hai, unakA smaraNa vIrasena 'pUjyapAda' nAma se karate the| svAmI vIrasena ne apanI dhavalA TIkA kI samApti san 781 I. (vikrama saM. 838) meM kI thI aura 793 I. ke lagabhaga unakA svargavAsa ho gayA pratIta hotA hai| isameM sandeha nahIM hai ki vATanagara meM jJAnakendra ko svAmI vIrasena ne unnati ke carama zikhara para pahuMcA diyA thaa| ___ unake pazcAt saMsthAna kA kAryabhAra unake priya ziSya jinasena svAmI ne sNbhaalaa| yaha aviddhakarNa bAla-tapasvI bhI adbhuta pratibhAsampanna the| pArvAbhyudaya kAvya unake kAvya-kauzala kA uttama paricAyaka hai| san 837 I. (zaka saM.759) meM unhoMne guru dvArA adhUre chor3e kArya - jayadhavala ke zeSAMza ko lagabhaga 40,000 zloka-parimANa pUrNa kiyaa| isa mahAgrantha kA sampAdana unake jyeSTha sadharmA zrIpAla ne kiyA thaa| aisA lagatA hai ki tadanantara jinasena ne mahApurANa kI racanA prArambha kI, kintu vaha usake Adya 10,380 zloka kI hI racanA kara pAe aura unameM prathama tIrthaMkara AdinAtha kA caritra bhI pUrA na kara pAye ki 850 I. ke kucha pUrva hI unakA nidhana ho gyaa| __rASTrakUTa samrATa amoghavarSa prathama nRpatuMga (815-877 I.) unheM apanA guru mAnatA thA aura yadA-kadA rAjya-kArya se virAma lekara unake tapovana meM Akara unake sAnnidhya meM samaya vyatIta karatA thaa| vaha svayaM bhI acchA vidvAna aura kavi thaa| svAmI jinasena ke samakAlIna vidvAnoM meM unake guru evaM sadharmAoM ke atirikta harivaMzapurANakAra jinasenasUri, svAmI vidyAnandi, anantavIrya dvitIya, arkakIrti, vijayakIrti svayaMbhUputra kavi tribhuvanasvayaMbhU, zivakoTyAcArya, vaidyakazAstra kalyANakAraka ke racayitA ugrAditya, gaNitasArasaMgraha ke kartA mahAvIrAcArya aura vaiyAkaraNI zAkaTAyana pAlyakIrti ullekhanIya haiN| inameM se kama se kama antima tIna ko bhI samrATa amoghavarSa kA prazraya prApta huA thaa| svAmI jinasena ke pradhAna ziSya AcArya guNabhadra the, jinhoMne guru ke adhUre chor3e AdipurANa ko saMkSepa meM pUrA kiyA tathA uttarapurANa ke rUpa meM anya 23 tIrthaMkaroM kA caritra nibaddha kiyaa| unhoMne AtmAnuzAsana aura jinadattacaritra kI bhI racanA kii| kahA jAtA hai ki samrATa amoghavarSa ne apane yuvarAja kRSNa dvitIya kA guru unheM niyukta kiyA thaa|gunnbhdraacaary kA nidhana kRSNa dvitIya ke rAjyakAla (878-914 I.) ke prAraMbha meM hI, lagabhaga 880 I. meM ho gayA lagatA hai| unake samaya taka isa paramparA ke guruoM kA hI vATagrAma ke kendra se sIdhA evaM pradhAna sambandha rahA aura vaha pUrvavat phalatA-phUlatA rahA, kintu guNabhadra ke uparAnta usakI sthiti gauNa hotI gii| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jainavidyA 14-15 guNabhadra ke pradhAna ziSya lokasena ne amoghavarSa ke jaina senApati baMkeyarasa ke putra lokAditya ke prazraya meM usakI rAjadhAnI baMkApura ko apanA kendra banA liyA pratIta hotA hai, jahAM usane 898 I. meM guru dvArA racita 'uttarapurANa' kA granthavimocana samAroha kiyA thaa| __ isa prakAra aneka na jAne kitane vidvAnoM, jinakA nAma Upara liyA jA cukA hai athavA nahIM bhI liyA gayA, kA vATanagara ke isa jJAnakendra (vidyApITha) se pratyakSa yA parokSa sambandha rahA, kahA nahIM jA sktaa| vaha apanI upalabdhiyoM evaM sakSamatAoM ke kAraNa nizcaya hI tatkAlIna vidvAnoM kA AkarSaNa kendra bhI rahA hogA aura preraNA-srota bhii| rASTrakUTa yuga ke isa sarvamahAn jJAnakendra evaM vidyApITha kI smRti bhI Aja lupta ho gaI hai, kintu isameM sandeha nahIM hai ki apane samaya meM yaha apane samakAlIna nAlandA aura vikramazilA ke suprasiddha bauddha vidyApIThoM ko samartha cunautI detA hogaa| bhArata ke prAcIna vizvavidyAlayoM meM takSazilA, vikramazilA aura nAlandA kI hI bhAMti yaha vATagrAma vizvavidyAlaya bhI parigaNanIya hai| sahAyaka nibandhaka (Ayurveda) bhAratIya cikitsA kendrIya pariSad ma/I svAmI rAmatIrtha nagara naI dillI -110055 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993-aprela 1994 SaTkhaNDAgama aura dhavalA meM mArgaNAsthAna kI avadhAraNA - zrI rAjavIrasiMha zekhAvata jaina darzana meM mAnya jIva yA AtmA aneka haiM, jo tattvataH samAna haiM, kintu karma-pudgala ke saMyoga se unake guNoM athavA zaktiyoM ke vikAsa meM nyUnAdhikya pAyA jAtA hai arthAt vikAsa kI dRSTi se unameM bheda hai| jIvoM ke isa vikAsa-krama meM nimna se ucca kI ora eka nirantaratA pAI jAtI hai athavA vikAsa ke aneka sopAna haiN| jaina dArzanikoM ne jIvoM ke isa vikAsa-krama ko athavA vikAsa ke vibhinna sopAnoM ko samajhane, unakI vyAkhyA karane aura siddhAnta-rUpa dene ke lie 'guNasthAna' kI avadhAraNA vikasita kii| 'guNasthAna' kI avadhAraNA ko lekara aneka prazna uThate haiM jinameM eka mukhya prazna hai - 'guNasthAna' kA anveSaNa-sthAna athavA hetu kyA hai ? isa prazna ke samAdhAna ke lie jaina dArzanikoM ne eka anya avadhAraNA vikasita kI, jise jaina pAribhASika zabdAvalI meM 'mArgaNAsthAna' kahA gayA hai| prazna uThatA hai ki 'mArgaNAsthAna' se kyA tAtparya hai ? isa prazna kA eka javAba hameM dhavalA meM, jo ki SaTkhaNDAgama kI TIkA hai, milatA hai| dhavalA' meM 'mArgaNAsthAna' kA artha spaSTa kiyA gayA hai ki sat arthAt astitva Adi se yukta caudaha 'jIvasamAsa" arthAt guNasthAna jisameM athavA jisake dvArA khoje jAte haiM use 'mArgaNAsthAna' kahate haiN| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jainavidyA 14-15 gommaTasAra-jIvakANDa meM - jisameM athavA jisake dvArA jIvoM kA anveSaNa kiyA jAtA hai arthAt khoje jAte haiM use 'mArgaNAsthAna' kahA gayA hai| ataH yahA~ prazna uThatA hai ki jisameM athavA jisake dvArA 'guNasthAna' khoje jAte haiM vaha 'mArgaNAsthAna' hai yA jisameM athavA jisake dvArA 'jIva' khoje jAte haiM vaha 'mArgaNAsthAna' hai ? yadyapi gommaTasAra-jIvakANDa meM jIvoM ke anveSaNa-sthAna yA hetu ko 'mArgaNAsthAna' kahA gayA hai aura yaha sambhava ho sakatA hai ki yaha artha adhika tarkasaMgata ho, kintu dhavalA meM kI gaI mArgaNAsthAna kI carcA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki dhavalA meM mArgaNAsthAna se tAtparya guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna yA hetu se hI hai| yahA~ hama mArgaNAsthAna ke artha ke vivAda meM nahIM par3akara dhavalA meM varNita mArgaNAsthAna ke artha ko hI le rahe haiN| ata: kahA jA sakatA hai ki jIva kI ve paryAya vizeSa athavA avasthA vizeSa jinameM athavA jinake dvArA AtmA ke guNoM ke vikAsa kI vibhinna avasthAoM yA vikAsa ke vibhinna sopAnoM kI gaveSaNA kI jAtI hai 'mArgaNAsthAna' kahalAte haiN| ve mArgaNAsthAna caudaha haiM - gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura AhAra isakA tAtparya yaha hai ki gati meM, indriya meM, kAya meM, yoga meM, veda meM, kaSAya meM, jJAna meM, saMyama meM, darzana meM, lezyA meM, bhavyatva meM, samyaktva meM, saMjJI meM aura AhAra meM guNasthAnoM kA arthAt AtmA ke guNoM ke vikAsa kI vibhinna avasthAoM kA anveSaNa kiyA jAtA hai dhavalAkAra ke anusAra mArgaNAsthAna caudaha hI haiM, ve na to nyUna haiM aura na adhika __ aba prazna uThatA hai ki gati Adi mArgaNAsthAnoM kA svarUpa kyA hai ? gati aura gatimArgaNa ke svarUpa ko spaSTa karate hue dhavalA meM kahA gayA hai ki jIva kI vaha avasthA vizeSa jo 'gati nAmakarma' ke udaya se utpanna hotI hai jisase jIva kA eka bhava se dUsare bhava meM pariNamana hota hai, 'gati' kahalAtI hai| anya zabdoM meM - jIva kA deva, manuSya Adi paryAyoM meM rUpAntarita he jAnA 'gati' kahalAtA hai aura gati meM guNasthAnoM kA anveSaNa karanA 'gtimaargnnaa'| SaTkhaNDAgama' meM gati ke pA~ca bheda - narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati, devagati aura siddhagati batalAye gaye haiM, kintu dhavalAkAra ne gati meM guNasthAnoM ke anveSaNa kI carcA karate hue siddhagati' ko nahIM liyA hai; kyoMki sambhavataH siddhagati nAmakarma ke udaya se utpanna nahIM hotI hai aura na hI vaha guNasthAnoM kA anveSaNa sthAna athavA hetu hai arthAt siddhagati karma aura guNasthAna se pare kI avasthA hai| ataH guNasthAnoM ke anveSaNa ke saMdarbha meM gati ke cAra hI mukhya bheda haiM / ve bheda haiM - narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devgti| ___ naraka nAmakarma se utpanna honevAle jIvoM ko 'nAraka' kahate haiM aura unakI gati ko 'nrkgti'| prazna uThatA hai ki narakagati kauna-se guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai arthAt narakagati meM kauna-se guNasthAna pAye jAte haiM ? pratyuttara meM kahA gayA hai ki narakagati meM prathama cAra guNasthAna (1-4) arthAt mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura asaMyata samyagdRSTi guNasthAna pAye jAte haiN| tiryaMca nAmakarma ke udaya se utpanna hue jIvoM kI gati ko 'tiryaMcagati' kahate haiM / tiryaMcagati prathama pA~ca guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai arthAt tiryaMcagati meM prathama pA~ca guNasthAna (1-5) - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 55 mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi aura saMyatAsaMyata guNasthAna pAye jAte haiN|' manuSya nAmakarma ke udaya se utpanna jIvoM ko manuSya kahate haiM athavA jo mana se nipuNa, utkaTa arthAt dUradarzana, sakSama vicAra Adi se yukta haiM, heya-upAdeya aura guNa-doSa Adi kA vicAra karane meM sakSama haiM unheM 'manuSya' kahate haiM aura unakI gati ko 'manuSya gati'11deg manuSyagati sabhI caudaha guNasthAnoM kA anveSaNa sthAna hai| jo aNimA Adi ATha RddhiyoM se yukta haiM una jIvoM ko 'deva' kahate haiM athavA deva nAmakarma ke udaya se utpanna hue jIvoM ko 'deva' kahate haiM aura unakI gati ko 'devagati' / devagati mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura asaMtasamyagdRSTi, ina cAra (1-4) guNasthAnoM kA anveSaNa sthAna hai| yahA~ prazna uThatA hai ki yadi aNimA Adi ATha RddhiyoM se yukta jIva deva hai taba yogAbhyAsa ke dvArA prApta aNimA Adi ATha RddhiyoM se yukta manuSya aura deva meM kyA antara hai ? dUsare, manuSya paMcendriya jIva hai aura deva bhI paMcendriya jIva hai taba una donoM ke indriya jJAna aura indriyoM kI saMracanA meM kyA bheda hai ? isa prazna kA samAdhAna eka anya prazna ke samAdhAna para ki 'indriyoM' kA svarUpa kyA hai, apekSita hai| jo pratyakSa meM vyApAra karatI hai use 'indriya' kahate haiM arthAt jo niyamitarUpa se apane artharUpa viSaya meM vyApAra karatI hai athavA grahaNa karatI hai use 'indriya' kahate haiN| 4 indriya kA eka anya lakSaNa bhI kiyA jA sakatA hai ki AtmA kI vaha zakti vizeSa jo saMvedanAoM ko grahaNa karatI hai 'indriya' kahalAtI hai arthAt AtmA kI saMvedana-grAhya-zakti 'indriya' hai| indriya kI saMracanA ke do rUpa haiM - dravyendriya aura bhAvendriya karma ke dvArA nirmita indriya aura usake sthUla rUpa ko 'dravyendriya' kahate haiM tathA indriya ke AvaraNarUpa karmoM ke kSaya-upazama aura usake phalasvarUpa honevAle caitanya pariNamana ko 'bhAvendriya' kahate haiN| indriya ke pA~ca prakAra haiM - sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra indriy| indriya ke ina pA~ca prakAroM, unake nimitta, viSaya aura dhAraka ko eka tAlikA ke dvArA spaSTa kiyA jA sakatA hai, jo nimnalikhita rUpa meM hai - indriya indriya kA nimitta indriya kA viSaya indriya ke dhAraka jIva sparzana sparzana indriya ke eka indriya se pA~ca indriya jIva AvaraNa-karmoM kA jaise - pRthvIkAyika jala-kAyika kSaya-upazama zaMkha, kRmi, khaTamala, na~, makkhI , macchara, haMsa, kabUtara, gAya, bhaiMsa, deva, manuSya, nArakI aadi| rasanA rasanA indriya ke do indriya se pA~ca indriya jIva, AvaraNa-karmoM kA jaise - zaMkha, kRmi, khaTamala, na~, kSaya-upazama makkhI, macchara, haMsa, kabUtara, gAya, bhaiMsa, deva, manuSya, nArakI, aadi| sparza rasa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ghrANa cakSu zrotra ghrANa indriya ke AvaraNakarmoM kA kSaya - upazama cakSu indriya ke AvaraNakarmoM kA kSaya - upazama zrotra indriya ke AvaraNakarmoM kA kSaya - upazama gandha rUpa zabda jaina vidyA 14-15 tIna indriya se pA~ca indriya jIva, jaise - khaTamala jU~, makkhI, macchara, haMsa, kabUtara, gAya, bhaiMsa, deva, manuSya, nArakI Adi / cAra indriya se pA~ca indriya jIva, jaise - makkhI, macchara, kabUtara, haMsa, gAya, bhaiMsa, manuSya, deva, nArakI Adi / pA~ca indriya jIva, jaise- gAya, bhaiMsa, kabUtara, haMsa, manuSya, nArakI, deva Adi / jisa indriya se sparza kiyA jAtA hai use 'sparzana indriya' kahate haiM arthAt jIva kI sparzagrAhya zakti ko 'sparzana indriya' kahate haiN| sparzana dvArA 'sparza' kA jJAna hotA hai arthAt sparzana kA viSaya 'sparza' hai| dhyAna dene kI bAta hai ki sparza kA jJAna sampUrNa zarIra ke kisI bhI aMga dvArA athavA kisI bhI bhAga yA aMga meM kiyA jA sakatA hai; kyoMki sparzana sarvAMga arthAt sampUrNa zarIra meM vyApta hotI hai 17 aura sampUrNa zarIra meM vyApta hone ke kAraNa aneka AkAravAlI hai / sparzana paMcendriya taka ke sabhI jIvoM ke pAI jAtI hai| kintu kucha jIva aise bhI haiM jinake mAtra sparzana indriya pAI jAtI hai| aise jIvoM ko ekendriya jIva kahate haiM / pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAyika, ye pA~ca ekendriya jIva haiN| vikAsa kI dRSTi se ye sabase kama vikasita jIva haiN| ina jIvoM se jo jIva kucha adhika vikasita hote haiM unake do indriyA~ pAI jAtI haiM . sparzana aura rasanA / jisa indriya ke dvArA 'rasa' kA grahaNa hotA hai use 'rasanendriya' kahate haiM arthAt jIva kI rasa- grAhya zakti ko 'rasanendriya' kahate haiM / rasa indriya dvArA mAtra 'rasa' kA hI jJAna hotA hai / rasanendriya do indriya se pA~ca indriya taka ke jIvoM ke pAI jAtI hai| jinake sparzana aura rasanA, ye do indriyA~ pAI jAtI haiM unheM do indriya jIva kahate haiM, jaise- zaMkha, zukti, kRmi Adi / ina jIvoM se adhika vikasita jIvoM ke tIna indriyA~ pAI jAtI haiM- sparzana, rasanA aura ghrANa / jisa indriya se 'gaMdha' kA jJAna hotA hai use 'ghrANa- indriya' kahate haiM / ghrANa indriya tIna indriya jIvoM se pA~ca indriya taka ke jIvoM ke pAI jAtI hai, eka indriya aura do indriya jIvoM ke nahIM pAI jaatii| jina jIvoM ke sparzana, rasanA aura ghrANa indriyA~ pAI jAtI haiM unheM tIna indriya jIva kahate haiM / pipIlikA, khaTamala, bicchU, Adi ye tIna indriya jIva haiN| jina jIvoM ke cAra indriyA~ - sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu hotI haiM unheM cAra indriya jIva kahate haiM / jisa indriya ke dvArA dekhA jAtA hai use 'cakSu indriya' kahate haiM, athavA jisake dvArA 'rUpa' kA jJAna hotA hai use 'cakSu indriya' kahate haiN| cakSu indriya cAra indriya aura pA~ca indriya jIvoM ke hotI hai, anya jIvoM ke nahIM / uparyukta cAroM indriyoM meM athavA eka indriya se cAra indriya taka jIvoM ke 'mithyAdRSTi guNasthAna' hotA hai arthAt sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu indriya-mArgaNA 'mithyAdRSTi guNasthAna' kA anveSaNa-sthAna hai|18 jina jIvoM ke uparyukta cAra indriyoM sahita zrotra indriya hotI haiM unheM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 'pA~ca indriya' jIva kahate haiN| jisake dvArA zabda kA jJAna ho use 'zrotra indriya' kahate haiN| zrotra indriya kevala pA~ca indriya jIvoM ke hI hotI hai, anya jIvoM ke nahIM hotii| manuSya, deva, nArakI, gAya, bhaiMsa, kabUtara, mayUra Adi jIva pA~ca indriya jIva haiN| pA~ca indriya jIvoM meM athavA zrotra indriya meM mithyAdRSTi se lekara ayogikevalI taka ke guNasthAna hote haiM arthAt pA~ca indriya jIva yA zrotra indriya mArgaNAsthAna sabhI guNasthAnoM kA anveSaNa sthAna hai| dhyAna dene kI bAta hai ki jo pA~ca indriya jIva manarahita haiM unake mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai aura jo manasahita arthAt mana yukta haiM unake sabhI caudaha guNasthAna hote haiN| __Upara yaha spaSTa kiyA hai ki sparzana indriya sampUrNa kAya yA zarIra meM vyApta rahatI hai aura anya indriyA~ viziSTa aMgoM meN| isakA tAtparya yaha hai ki kAya kA aisA koI bhAga athavA aMga nahIM hai jo indriya-rahita hai arthAt sampUrNa kAya indriyoM se vyApta hai| yahA~ prazna uThatA hai ki kAya aura indriyA~ do bhinna prakAra kI sattAe~ haiM yA eka hI prakAra kI sattA hai ? kyA indriyoM kA samUha hI kAya hai yA kAya indriyoM se bhinna hai ? yadi indriyoM kA samUha hI kAya hai taba unheM do kahane kA kyA artha hai aura yadi donoM bhinna haiM taba kAya aura indriya meM kyA bheda hai ? aadi| ina praznoM ke samAdhAna ke lie kAya kI avadhAraNA kA spaSTIkaraNa Avazyaka hai| ___ dhavalA meM 'kAya' ke artha ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki pRthvI Adi karmoM ke udaya se jo saMcita kiyA jAtA hai use 'kAya' kahate haiM Pdeg tAtparya yaha hai ki jIva ke bhautika deha ke nimitta karmoM ke udaya se kucha viziSTa pudgala kaNoM kA viziSTa prakAra se AtmA ke sAtha saMyoga yA saMcaya hotA hai una viziSTa prakAra se saMcita viziSTa pudgala kaNoM ke piNDa ko 'kAya' kahate haiM aura kAya meM guNasthAnoM ke anveSaNa ko 'kaaymaargnnaa'| kAya kA eka anya lakSaNa kiyA gayA hai ki 'yoga' se saMcita hue pudgala-piNDoM ko 'kAya' kahate haiM / yahA~ prazna uThatA hai ki 'yoga' se kyA tAtparya hai ? isa prazna para Age vicAra kareMge, ataH ise yahA~ chor3A jA rahA hai| kAya ke chaH prakAra haiM - pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya2 pRthvIkAyika jIvoM ke kAya ko 'pRthvIkAya' kahate haiM, athavA pRthvI nAmakarma ke udaya se saMcita kiyA gayA kAya 'pRthvIkAya' kahalAtA hai| pRthvIkAya ke aneka bheda haiM, jaise - zarkarA, bAlukA, patthara, namaka, lohA, tA~bA, sonA, mUMgA, sphaTikamaNi, nIlamaNi, pukharAja aadi| jala nAmakarma ke udaya se saMcita kiyA gayA kAya 'jalakAya' kahalAtA hai| jalakAya ke aneka prakAra haiM, jaise - osa, barpha, kuharA, jharanA, samudra, megha kA jala aadi| agni nAmakarma ke udaya se saMcita kAya ko 'agnikAya' kahate haiM athavA agnikAyika jIvoM ke kAya ko 'agnikAya' kahate haiN| aMgAra, jvAlA, agnikiraNa, bijalI Adi agnikAya ke aneka prakAra haiN| jisa kAya kI utpatti meM yA saMcaya meM vAyu nAmakarma kA udaya nimitta ho use 'vAyukAya' kahate haiM / udbhrAma, cakravAta, utkali, guMjAyamAna, ghanavAta, tanuvAta Adi kAya vAyukAya ke bheda haiN| vanaspati karma ke udaya se saMcita kAya ko arthAt jisa kAya ke saMcaya meM vanaspati karma kA udaya nimitta ho use 'vanaspatikAya' kahate haiN| mUlabIja, agrabIja, parvabIja, kandabIja Adi vanaspatikAya ke bheda haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 uparyukta pA~ca kAya sthAvara kAya haiM; kyoMki unakI utpatti meM sthAvara nAmakarma kA udaya nimitta hotA hai athavA unameM sthAvara nAmakarma ke udaya se utpanna huI vizeSatAe~ pAI jAtI haiN| ina pA~ca sthAvara kAyoM meM 'mithyAdRSTi' guNasthAna pAyA jAtA hai arthAt pA~ca sthAvara kAya mithyAdRSTi guNasthAna kA anveSaNa - sthAna hai / 23 58 trasa nAmakarma ke udaya se saMcita kAya ko 'sakAya' kahate haiM arthAt jisa kAya ke saMcaya meM trasakAya nAmakarma kA udaya nimitta ho use 'trasakAya' kahate haiM athavA trasa jIvoM ke kAya ko 'sakAya' kahate haiM / do indriya se pA~ca indriya taka ke jIvoM ke kAya trasakAya ke bheda haiN| sakAya mithyAdRSTi se ayogikevalI guNasthAna taka ke guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai arthAt trasakAya meM sabhI caudaha guNasthAna pAye jAte haiM 24 Upara kAya ke artha ko spaSTa karate hue prazna uThAyA gayA ki 'yoga' se kyA tAtparya hai ? isa prazna ke javAba meM kahA gayA hai ki Atma-pradezoM ke parispanda ko arthAt Atma-pradezoM ke saMkoca aura vistAra ko 'yoga' kahate haiM 25 yoga ke tIna mukhya bheda haiM- manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga / 'bhAvamana' kI utpatti ke lie Atma-pradezoM meM jo parispanda hotA hai use 'manoyoga' kahate haiN| 26 manoyoga cAra prakAra kA hai - satyamanoyoga, asatyamanoyoga, satyaasatya manoyoga aura a- satyaasatya manoyoga / 'satyamana' ke nimitta se honevAle Atma-pradezoM ke parispanda ko 'satyamanoyoga' kahate haiN| 'satyamana' se tAtparya hai jahA~ jisa prakAra kI vastu vidyamAna hai vahA~ usI prakAra se pravRtti karanevAlA 'mana', aura isake viparIta mana 'asatyamana' / asatyamana ke dvArA honevAle Atma-pradezoM ke parispanda ko 'asatyamanoyoga' kahate haiM / satya tathA asatya ina donoM mano ke saMyoga se utpanna honevAle Atma-pradezoM ke parispanda ko 'satyaasatyamanoyoga' aura anubhayamana ke nimitta se honevAle Atma- pradezoM ke parispanda ko 'a-satyaasatyamanoyoga' kahate haiM / 7 ina cAra manoyogoM meM se 'satyamanoyoga' aura 'asatyaasatyamanoyoga' mithyAdRSTi se sayogikevalI taka ke guNasthAnoM ke anveSaNasthAna haiM aura 'asatyamanoyoga' tathA 'satya asatyamanoyoga' mithyAdRSTi se kSINakaSAya- vItarAga-chadmastha taka ke guNasthAnoM ke anveSaNa - sthAna haiN| 28 vacana kI utpatti ke lie honevAle Atma- pradezoM ke parispanda ko 'vacanayoga' kahate haiM / vacanayoga ke cAra prakAra haiM- satyavacanayoga, asatyavacanayoga, satyaasatyavacanayoga aura astyastyvcnyog| jisa vacanayoga meM 'satyamana' nimitta ho use 'satyavacanayoga' kahate haiM, jisameM asatyamana nimitta ho use 'asatyavacanayoga', jisameM ubhayamana nimitta ho use 'satyaasatyavacanayoga' aura jisameM anubhayamana nimitta ho use 'a-satyaasatyavacanayoga' kahate haiN| satya tathA a-satyaasatya vacanayoga prathama teraha guNasthAnoM ke anveSaNa sthAna haiM aura anya do vacanayoga prathama bAraha guNasthAnoM ke anveSaNa - sthAna | 29 kAya kI kriyA kI utpatti ke lie jo prayatna vizeSa hotA hai use 'kAyayoga' kahate haiN| kAyayoga sAta prakAra kA hai - audArika, audArikamizra, vaikriyika, vaikriyika mizra, AhAraka, AhAraka mizra aura kArmaNa kAyayoga / audArika zarIra ke nimitta se honevAle AtmapradezoM ke Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 parispanda ko 'audArika kAyayoga' kahate haiM aura apUrNa audArika zarIra ke nimitta se honevAle yoga ko 'audArikamizra kAyayoga' kahate haiM / vaikriyika zarIra ke nimitta se honevAle yoga ko 'vaikriyika kAyayoga' kahate haiM aura apUrNa vaikriyika zarIra ke nimitta se honevAle yoga ko 'vaikriyikamizra kAyayoga' kahate haiN| AhAraka zarIra ke nimitta se honevAle yoga ko 'AhAraka kAyayoga' kahate haiM aura apUrNa AhAraka zarIra ke nimitta se honevAle yoga ko 'AhArakamizra kAyayoga' / kArmaNa zarIra ke nimitta se honevAle yoga ko 'kArmaNa kAyayoga' kahate haiN| ina sAta kAyayogoM meM se audArika aura audArikamizra kAyayoga meM prathama teraha guNasthAna hote haiM, vaikriyika tathA vaikriyikamizra kAyayoga meM prathama cAra guNasthAna, AhAraka aura AhArakamizra eka pramattasaMyata guNasthAna aura kArmaNa kAyayoga meM prathama teraha guNasthAna hote haiM 30 meM 59 uparyukta tInoM yoga jIva kI samasta kriyAoM ke, zArIrika athavA mAnasika kriyAoM ke AdhAra haiM / vacanayoga aura kAyayoga zArIrika kriyAoM ke AdhAra haiM tathA mana aura manoyoga mAnasika kriyAoM ke arthAt mAnasika bhAvoM ke / mAnasika bhAva aneka prakAra ke hote haiM, jinameM se kucha bhAva liMga ke anusAra kAma athavA maithuna rUpa hote haiN| una kAma athavA maithuna rUpa bhAvoM ko 'veda' kahA gayA hai| dhavalA meM veda kA lakSaNa kiyA gayA hai ki Atma-pravRtti meM maithunarUpa cittavikSe kA utpanna honA 'veda' hai, 31 athavA veda nAma nokaSAya karma ke udaya se utpanna honevAle bhAva ko 'veda' kahate haiN| yahA~ prazna uThatA hai ki 'kaSAya' aura 'nokaSAya' se kyA tAtparya hai ? isa prazna para Age vicAra kreNge| veda tIna prakAra kA hai - strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda / jo apane ko strIrUpa anubhava kare tathA puruSa sAtha maithuna sevana kI abhilASA kare use 'strIveda' kahate haiN| jo apane ko puruSarUpa anubhava kare tathA strI-viSayaka abhilASA kare use 'puruSaveda' kahate haiM aura jisake strI tathA puruSa-viSayaka donoM prakAra ke maithuna kI abhilASA pAI jAye use 'napuMsakaveda' kahate haiM 32 ye tInoM veda mithyAdRSTi se anivRttikaraNa taka ke guNasthAnoM ke anveSaNa - sthAna haiM 33 - Upara veda ke lakSaNa meM Aye 'nokaSAya' zabda ko lekara prazna uThAyA ki 'kaSAya' se kyA tAtparya hai ? isa prazna ke javAba meM kahA gayA hai ki jo sukha-duHkha ko utpanna karanevAle karmarUpI kSetra ko phala utpanna karane ke yogya banAye, use 'kaSAya' kahate haiM 34 kaSAya ke cAra prakAra haiM krodha, mAna, mAyA aura lobha / sukha-duHkha ko utpanna karanevAle karmarUpI kSetra ko jaba krodha phala utpanna karane ke yogya banAtA hai use 'krodhakaSAya' kahate haiM; jaba mAna phala utpanna karane ke yogya banAtA hai use 'mAnakaSAya' kahate haiM, jaba mAyA phala utpanna karane ke yogya banAtI hai use 'mAyAkaSAya' kahate haiM aura jaba lobha phala utpanna karane ke yogya banAtA hai use 'lobhakaSAya' / ina kaSAyoM meM jaba guNasthAna kA anveSaNa kiyA jAtA hai taba unheM 'kaSAya mArgaNA' kahate haiM / ina cAra kaSAyoM meM se prathama tIna kaSAyoM meM mithyAdRSTi se anivRttikaraNa taka ke guNasthAna hote aura lobha kaSAya meM midhyAdRSTi se sUkSmasAMparAyazuddhisaMyata taka ke guNasthAna 135 pIche 'yoga' kI carcA kI gaI hai; usa 'yoga' aura 'kaSAya' kI milI-julI eka anya avasthA utpanna hotI hai jisase AtmA kA bandhana hotA hai| yoga aura kaSAya kI usa milI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jainavidyA 14-15 julI avasthA ko lezyA' kahA gayA hai| dhavalA meM lezyA kA artha spaSTa kiyA gayA hai ki jo AtmA ko karmoM se lipta karatI hai usako lezyA' kahate haiM athavA jo AtmA aura karma kA sambandha karanevAlI hai use 'lezyA' kahate haiN| lezyA ke chaH prakAra haiM - kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, pItalezyA, padmalezyA aura shuklleshyaa| jo lezyA tIvra krodha, vaira, adharma, duSTa AdirUpa ho use 'kRSNalezyA' kahate haiN| jo atinidrA, dhana-dhAnya kI tIvra lAlasA AdirUpa ho use 'nIlalezyA' kahate haiN| dUsaroM ke Upara krodha karane, nindA karane, duHkha dene, doSa lagAne AdirUpa lezyA ko 'kApotalezyA'; kAryaakArya, sevya-asevya ko jAnane, samadarzI, dayA, dAna AdirUpa lezyA ko 'pItalezyA'; tyAga, nirmala, kSamA, sAdhujanoM kI pUjA AdirUpa lezyA ko 'padmalezyA' aura rAga-dveSa rahita rUpa lezyA ko 'zuklalezyA' kahate haiN| ina cha: lezyAoM meM se kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA mithyAdRSTi se asaMyatadRSTi taka ke guNasthAnoM ke anveSaNa sthAna haiM aura pItalezyA tathA padmalezyA mithyAdRSTi se apramattasaMyata taka ke guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna haiM tathA zuklalezyA mithyAdRSTi se sayogikevalI taka ke guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna haiN| lezyA aura kaSAya jIva ke bandhana ke kAraNa hai, kyoMki ye karma-pudgala ko jIva kI ora AkRSTa karate haiM jisase jIva aura karma-pudgala kA saMyoga ho jAtA hai| jIva kA pudgala se saMyoga hone para usake zuddha svarUpa athavA guNoM meM nyUnatA A jAtI hai arthAt jIva ke ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta zakti meM nyUnatA A jAtI hai| kisa jIva ke jJAna Adi meM kitanI nyUnatA AtI hai - yaha isa bAta para nirbhara karatA hai ki usa jIva kA kisa prakAra ke tathA kitane karma-pudgaloM se saMyoga huA hai| jisa jIva ke sAtha 'jJAna AvaraNa karma-pudgala' adhika saMyukta hai usake jJAna meM nyUnatA adhika hotI hai aura jisake sAtha kama saMyukta hote haiM usake jJAna meM nyUnatA kama hotI hai| jisa jIva ke sAtha 'darzana AvaraNa karma-pudgala' adhika saMyukta hote haiM usake darzana meM nyUnatA adhika hotI hai aura jisake sAtha kama saMyukta hai usake darzana meM nyUnatA kama hotI hai| prazna uThatA hai ki 'jJAna' Adi se kyA tAtparya hai ? yahA~ jJAna se tAtparya hai jisake dvArA artha ko jAnA jAtA hai athavA jo artha ko prakAzita karatA hai use jJAna kahate haiN| jJAna do prakAra kA hai - pratyakSa aura prokss| parokSa ke do prakAra haiM - matijJAna aura zrutajJAna tathA pratyakSa ke tIna prakAra haiM - avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevljnyaan| isa prakAra jJAna ke kula pA~ca prakAra haiN| ____ pA~ca indriyoM aura mana kI sahAyatA se jo jJAna hotA hai use 'matijJAna' kahate haiN| matijJAna ke cAra prakAra haiM - avagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| zabda aura dhUma Adi liMga ke dvArA jo eka padArtha se dUsare padArtha kA jJAna hotA hai use 'zrutajJAna' kahate haiN| 36 zabda ke nimitta se utpanna honevAlA zrutajJAna do prakAra kA hai - aMga aura aMgabAhya / samasta mUrta padArthoM ko pratyakSa rUpa se jAnanevAle jJAna ko avadhijJAna' kahate haiN| mana kA Azraya lekara manogata bhAvoM kA sAkSAtkAra karanevAle jJAna ko mana:paryayajJAna kahate haiM aura tInoM kAloM ke samasta padArthoM ko sAkSAtarUpa se jAnanevAle jJAna ko manaH paryayajJAna kahate haiM aura tInoM kAloM ke samasta padArthoM ko sAkSAtarUpa se jAnanevAle jJAna ko 'kevalajJAna' kahate haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 61 ye sabhI jJAna guNasthAnoM ke gaveSaNa-sthAna haiN| ataH inheM 'jJAnamArgaNAsthAna' kahA jAtA hai| ina pA~ca jJAnoM meM se matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna meM asaMyatasamyagdRSTi se kSINakaSAyavItarAga-chadmastha taka ke guNasthAna hote haiN| manaHparyayajJAna meM apramattasaMyata se kSINakaSAyavItarAga-chadmastha taka ke guNasthAna hote haiM aura kevalajJAna meM sayogikevalI tathA ayogikevalI guNasthAna jisake dvArA dekhA jAya arthAt avalokana kiyA jAya use 'darzana' kahate haiM, athavA sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha ke vizeSa aMza ko grahaNa nahIM karake kevala sAmAnya ke arthAt svarUpamAtra ke grahaNa karane ko 'darzana' kahate haiM / darzana ke cAra prakAra haiM - cakSudarzana, avadhidarzana, acakSudarzana aura kevldrshn| cakSu ke dvArA sAmAnya ke grahaNa karane ko 'cakSudarzana' kahate haiM aura cakSu ke atirikta indriyoM aura mana ke dvArA jo pratibhAsa hotA hai use 'ackssudrshn'| samasta mUrta padArthoM ko pratyakSarUpa se dekhane ko 'avadhidarzana' kahate haiM aura samasta padArthoM ke darzana ko 'kevldrshn'| ina darzanoM meM guNasthAnoM ke anveSaNa ko 'darzanamArgaNA' kahate haiN| cakSudarzana aura acakSudarzana prathama bAraha guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna haiN| avadhidarzana asaMyata samyagdRSTi se kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha taka ke guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai aura kevaladarzana sayogikevalI tathA ayogikevalI guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai| dhyAna dene kI bAta hai ki Upara jIva ke ananta catuSTya meM se jJAna aura darzana kI carcA kI gaI hai, sukha aura zakti kI carcA nahIM kI gaI; kyoMki jJAna aura darzana ko hI mArgaNAsthAna kahA gayA hai, sukha aura zakti ko nhiiN| aura yahA~ mArgaNAsthAna kI hI carcA kI jA rahI hai| dUsare, Upara yaha kahA gayA hai ki jIva kA karma-pudgala ke sAtha saMyoga hone se jJAna Adi meM nyUnatA A jAtI hai| kintu isakA artha yaha nahIM hai ki vaha nyUnatA sadaiva banI rahatI hai| zakti, jJAna Adi kI anantatA ko 'saMyama' tathA 'samyaktva' ke dvArA punaH prApta kiyA jA sakatA hai| prazna uThatA hai ki 'saMyama' se kyA tAtparya hai ? pratyuttara meM kahA gayA hai ki pA~ca vratoM kA dhAraNa karanA; pA~ca samitiyoM kA pAlana karanA; cAra kaSAyoM kA nigraha karanA; mana, vacana aura kAya rUpa tIna daNDoM kA tyAga karanA aura pA~ca indriyoM ke viSayoM ko jItanA 'saMyama' hai|" ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha, ye pA~ca vrata haiN| IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepa aura utsarga, ye pA~ca samitiyA~ haiM / krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAra kaSAya haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra, ye pA~ca indriyA~ haiN| ___ 'saMyama' ke pA~ca prakAra haiM - sAmAyikazuddhisaMyama, chedopasthApanAzuddhisaMyama, parihArazuddhisaMyama, sUkSmasAMparAyazuddhisaMyama aura ythaakhyaatvihaarshuddhisNym| saMyama ke sabhI rUpoM ko eka-sAtha abhedarUpa se dhAraNa karane ko 'sAmAyikazuddhisaMyama' kahate haiM aura unako bhedarUpa se arthAt alaga-alaga dhAraNa karane ko 'chedopsthaapnaashuddhisNym'| mukhya rUpa se ahiMsA vrata ko dhAraNA karanA 'parihArazuddhisaMyama' kahalAtA hai arthAt sabhI vyApAroM meM prANiyoM kI hiMsA kA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jainavidyA 14-15 tyAga 'parihArazuddhisaMyama' kahalAtA hai| sUkSmakaSAyayukta saMyama ko 'sUkSmasAMparAyazuddhisaMyama' kahate haiM aura sabhI kaSAyoM ke abhAvarUpa saMyama ko 'ythaakhyaatvihaarshuddhisNym'| ___ ye sabhI saMyama guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna haiN| inameM se sAmAyika zuddhisaMyama aura chedopasthApanAzuddhi saMyama pramattasaMyata se lekara anivRttikaraNa taka ke guNasthAnoM ke anveSaNasthAna haiN| parihArazuddhi saMyama pramattasaMyata aura apramattasayaMta ina do guNasthAnoM kA, sUkSmasAMparAyazuddhi saMyama kevala eka guNasthAna sUkSmasAMparAyazuddhi guNasthAna kA aura yathAkhyAtavihArazuddhi saMyama upazAnta-kaSAya-vItarAga-chadmastha, kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha, sayogikevalI aura ayogikevalI - ina cAra guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai| jJAna, zakti Adi kI anantatA ko prApta karane ke lie saMyama ke sAtha 'samyaktva' kA honA Avazyaka hai| yadi saMyama hai aura samyaktva nahIM hai taba jJAna, zakti Adi kI anantatA ko prApta karanA asambhava hai| prazna uThatA hai ki 'samyaktva' se kyA tAtparya hai ? pratyuttara meM kahA gayA hai ki tattvArtha ke zraddhAna ko 'samyaktva' kahate haiM tathA Apta, Agama aura padArtha ko 'tattvArtha' samyaktva ke pA~ca prakAra haiM - kSAyikasamyaktva, vedakasamyaktva upazamasamyaktva, sAsAdanasamyaktva aura smygmithyaasmyktv| samasta darzana mohanIya karmoM ke kSaya ho jAne para honevAle zraddhAna ko 'kSAyikasamyaktva' kahate haiM, unake udaya se honevAle cala, malina evaM agAr3harUpa zraddhAna ko 'vedakasamyaktva aura usake upazama se honevAle zraddhAna ko 'upazamasamyaktva' kahate haiN| jo samyaktva girakara mithyAtva ko prApta nahIM hotA hai use 'sAsAdanasamyaktva' kahate haiM aura tattvArtha meM zraddhAna tathA azraddhAna donoM-rUpa samyaktva ko 'samyagmithyAsamyaktva' kahate haiN| ina samyaktvoM meM guNasthAnoM kI gaveSaNA ko 'samyaktva mArgaNAsthAna' kahate haiN| inameM se kSAyikasamyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi se ayogikevalI taka ke guNasthAnoM kA anveSaNa kiyA jAtA hai arthAt kSAyikasamyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi se ayogikevalI taka ke guNasthAna hote haiM / vedakasamyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi se apramattasaMyata taka ke guNasthAna; upazamasamyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi se upazAnta-kaSAya-vItarAga-chadmastha taka ke guNasthAna, sAsAdanasamyaktva meM sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna aura samyagmithyA samyaktva meM samyagmithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| dhyAna dene kI bAta hai ki saMyama aura samyaktva ke dvArA sabhI jIva anantacatuSTya ko prApta nahIM kara sakate, kucha jIva hI jJAna Adi kI anantatA ko prApta kara sakate haiM arthAt jo bhavya jIva haiM ve hI saMyama aura samyaktva ke dvArA jJAna, zakti Adi kI anantatA ko prApta kara sakate haiM, kintu jo abhavya jIva haiM ve jJAna Adi kI anantatA ko prApta nahIM kara sakate; kyoMki ve saMyama aura samyaktva ko dhAraNa karane meM asamartha haiN| yahA~ 'bhavya' aura 'abhavya' se tAtparya hai jo jIva apane zuddha svarUpa ko prApta karane ke yogya haiM arthAt jo samasta karmoM se rahita avasthA ko prApta karane ke yogya haiM unheM 'bhavya' kahate haiM aura jo apane zuddha svarUpa ko prApta karane meM samartha nahIM haiM unheM 'abhavya'3 bhavya aura abhavya meM guNasthAnoM ke anveSaNa ko 'bhavyamArgaNAsthAna' kahate haiN| bhavya jIva mithyAdRSTi se ayogikevalI taka ke guNasthAnoM kA anveSaNa-sthAna hai aura abhavya jIva mithyAdRSTi guNasthAna kA anveSaNa-sthAna / / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 63 __ bhavya jIvoM meM kucha jIva 'saMjJI' hote haiM aura kucha jIva 'asNjnyii'| jo mana ke avalambana se zikSA, kriyA, upadeza aura AlApa grahaNa karatA hai use 'saMjI' kahate haiM aura jo ina zikSA Adi ko grahaNa nahIM karatA use 'asaMjJI' saMjJI jIvoM ke mithyAdRSTi se kSINakaSAya-vItarAgachadmastha taka ke guNasthAna hote haiM aura asaMjJI jIvoM ke mithyAdRSTi guNasthAna / saMjJI-asaMjJI athavA bhavya-abhavya jIvoM ke audArika, vaikriyika, AhAraka aura kArmaNa, ye cAra prakAra ke zarIra hote haiN| ina cAra prakAra ke zarIroM meM se prathama tIna zarIroM kI pRSTi ke lie jIva una zarIroM ke yogya pudgala piNDoM kA grahaNa karate rahate haiN| jIvoM dvArA una zarIroM ke yogya arthAt audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIra ke yogya pudgala piNDoM ke grahaNa ko 'AhAra' kahate haiM / AhAra grahaNa karanevAle jIvoM ko 'AhAraka' kahate haiM aura AhAra nahIM grahaNa karanevAle jIvoM ko 'anAhAraka' arthAt jo jIva audArika Adi zarIra ke yogya pudgala piNDoM ko grahaNa karate haiM unheM 'AhAraka' kahate haiM aura jo pudgala piNDoM ko grahaNa nahIM karate haiM unheM 'anaahaark'| AhAraka jIvoM ke prathama teraha guNasthAna hote haiM arthAt AhAraka mithyAdRSTi se sayogikevalI taka ke guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna haiM aura anAhAraka, siddhoM ke atirikta, mithyAdRSTi, sAsAdana, aviratasamyagdRSTi, sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnoM ke anveSaNa-sthAna / anta meM, saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki jIva kI ve paryAya vizeSa athavA avasthA vizeSa jinameM athavA jinake dvArA AtmA ke guNoM ke vikAsa kI vibhinna avasthAoM athavA vikAsa ke vibhinna sopAnoM kI gaveSaNA kI jAtI hai 'mArgaNAsthAna' kahalAtI haiN| mArgaNAsthAna caudaha haiM - gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, jJAna, darzana, saMyama, samyaktva, bhavya, saMjJI aura AhAra maargnnaasthaan| ina caudaha mArgaNAsthAnoM meM se gati, indriya, kAya, darzana, bhavya aura AhAra mArgaNA mithyAdRSTi se ayogikevalI taka ke guNasthAnoM ke anveSaNasthAna haiN| yoga aura lezyAmArgaNA mithyAdRSTi se sayogikevalI taka ke guNasthAnoM ke anveSaNasthAna haiN| vedamArgaNA mithyAdRSTi se anivRttikaraNa taka ke guNasthAnoM kA anveSaNasthAna hai| kaSAya mArgaNA mithyAdRSTi se sUkSmasAMparAyazuddhi saMyata taka ke guNasthAnoM kA anveSaNasthAna hai| jJAna asaMyatasamyagdRSTi se ayogikevalI taka ke guNasthAnoM kA anveSaNasthAna hai / saMyamamArgaNA pramattasaMyata se ayogikevalI taka ke guNasthAnoM kA anveSaNasthAna hai| samyaktva sAsAdanasamyagdRSTi se ayogikevalI taka ke guNasthAnoM kA anveSaNasthAna hai aura saMjJImArgaNA mithyAdRSTi se kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha taka ke guNasthAnoM kA anveSaNasthAna hai| ye mArgaNAsthAna vibhinna guNasthAnoM ke anveSaNasthAna sAmAnyarUpa meM haiM vizeSarUpa meM nahIM arthAt vibhinna mArgaNAsthAnoM ke upa-bheda uparyukta sAmAnya mArgaNAsthAna ke sabhI guNasthAnoM ke anveSaNasthAna nahIM haiM, ve kucha vizeSa guNasthAnoM ke hI anveSaNasthAna haiN| mArgaNAsthAnoM ke upabheda kauna-kauna se guNasthAnoM ke anveSaNasthAna haiM, ise eka tAlikA dvArA spaSTa kiyA jA sakatA hai, jo nimnalikhita rUpa meM hai - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jainavidyA 14-1 krama. saM. guNasthAna kA anveSaNa sthAna/ mArgaNAsthAna meM pAye jAnevAle hetu athavA mArgaNAsthAna guNasthAna 1. narakagati mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi gunnsthaan| (1-4) 2. tiryaMcagati mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi aura saMyatAsaMyata gunnsthaan| (1-5) 3. manuSyagati sabhI caudaha gunnsthaan| (1-14) 4. devagati mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi gunnsthaan| (1-4) 1. gatimArgaNA 1. sparzana 2. rasanA 2. indriyamArgaNA 3. ghrANa 4. cakSu 5. zrotra mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| asaMjJI jIvoM ke mithyAdRSTi guNasthAna aura saMjJI jIvoM ke sabhI caudaha guNasthAna (1-14) 3. kAyamArgaNA 1. pRthvIkAya 2. jalakAya 3. agnikAya 4. vAyukAya 5. vanaspatikAya 6. trasakAya mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi gunnsthaan| mithyAdRSTi se ayogikevalI gunnsthaan| (1-14) 4. yogamArgaNA 1. manoyoga 2. vacanayoga 3. kAyayoga mithyAdRSTi se sayogikevalI gunnsthaan| mithyAdRSTi se sayogikevalI gunnsthaan| mithyAdRSTi se sayogikevalI gunnsthaan| (1-13) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 65 1. strIveda 2. puruSaveda 5. vedamArgaNA mithyAdRSTi se anivRttikaraNa gunnsthaan| (1-9) mithyAdRSTi se anivRttikaraNa gunnsthaan| (1-9) mithyAdRSTi se anivRttikaraNa gunnsthaan| (1-9) 3. napuMsakaveda 1. krodhakaSAya 2. mAnakaSAya 6. kaSAyamArgaNA 3. mAyAkaSAya 4. lobhakaSAya mithyAdRSTi se anivRttikaraNa gunnsthaan| (1-9) mithyAdRSTi se anivRttikaraNa gunnsthaan| (1-9) mithyAdRSTi se anivRttikaraNa gunnsthaan| (1-9) mithyAdRSTi se sUkSmasAMparAya zuddhisaMyata gunnsthaan| (1-10) 1. kRSNalezyA 2. nIlalezyA 3. kApotalezyA 4. pItalezyA 5. padmalezyA 6. zuklalezyA mithyAdRSTi se asaMyatasamyagdRSTi gunnsthaan| (1-4) mithyAdRSTi se asaMyatasamyagdRSTi gunnsthaan| (1-4) mithyAdRSTi se asaMyatasamyagdRSTi gunnsthaan| (1-4) mithyAdRSTi se apramattasaMyata gunnsthaan| (1-7) mithyAdRSTi se apramattasaMyata gunnsthaan| (1-7) mithyAdRSTi se apramattasaMyata gunnsthaan| (1-13) 7. lezyAmArgaNA 1. matijJAna 2. zrutajJAna 8. jJAnamArgaNA 3. avadhijJAna, asaMyatasamyagdRSTi se kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha gunnsthaan| (4-12) asaMyatasamyagdRSTi se kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha gunnsthaan| (4-12) asaMyatasamyagdRSTi se kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha gunnsthaan| (4-12) apramatasaMyata se kssiinnkssaayviitraag-chdmsth-gunnsthaan| (7-12) sayogikevalI aura ayogikevalI gunnsthaan| (13-14) 4. manaHparyayajJAna 5. kevalajJAna 1. cakSudarzana 9. darzanamArgaNA 2. acakSudarzana mithyAdRSTi se kSINakaSAyavItarAga-chadmastha gunnsthaan| (1-12) mithyAdRSTi se kSINakaSAyavItarAga-chadmastha gunnsthaan| (1-12) asaMyatasamyagdRSTi se kSINakaSAyavItarAga-chadmastha gunnsthaan| (4-12) sayogikevalI aura ayogikevalI gunnsthaan| (13-14) 3. avadhidarzana 4. kevaladarzana Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zuddhisaMyama 10. saMyamamArgaNA 3. parihAra zuddhisaMyama 4. sUkSmasAMparAya zuddhisaMyama 5. yathAkhyAtavihAra zuddhisaMyama 12. bhavyamArgaNA 1. sAmAyi zuddhisaMyama 2. chedopasthApanA 2. vedakasamyaktva 11. samyaktvamArgaNA 3. upazamasamyaktva 13. saMjJImArgaNA 14. AhAramArgaNA 1. kSAyikasamyaktva 1. bhavya 2. abhavya 1. saMjJI 4. sAsAdanasamyaktva 5. samyagmithyAsamyaktva samyagmithyAdRSTi gunnsthaan| (3) 2. asaMjJI 1. AhAraka jainavidyA 14-15 pramattasaMyata se anivRttikaraNa guNasthAna / (6-9) pramattasaMyata se anivRttikaraNa guNasthAna / (6-9) pramattasaMyata aura apramattasaMyata gunnsthaan| (6-9) 2. anAhAraka sUkSmasAMparAya zuddhisaMyata gunnsthaan| (10) upazAnta-kaSAya- vItarAga - chadmastha, kSINakaSAya- vItarAga-chadmastha, sayogikevali aura ayogikevalI gunnsthaan| (11-14) asaMyatasamyagdRSTi se ayogikevali guNasthAna / (4-14) asaMyatasamyagdRSTi se apramattasaMyata guNasthAna / (4-7) asaMyatasamyagdRSTi se upazAnta kaSAya- vItarAga-chadmastha gunnsthaan| (4-11) sAsAdanasamyagdRSTi gunnsthaan| (2) mithyAdRSTi se ayogikevalI gunnsthaan| (1-14) mithyAdRSTi guNasthAna / (1) mithyAdRSTi se kSINakaSAya vItarAga - chadmastha gunnsthaan| (1-12) mithyAdRSTi guNasthAna / (1) mithyAdRSTi se sayogikevalI guNasthAna / (1-13) siddhoM ke atirikta - mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, aviratasamyagdRSTi, sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAna / (1-4, 13-14) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1. kiM mArgaNaM nAma? caturdaza jIvasamAsA:sadAdiviziSTAHmAryante'sminnanena veti maargnnm| teSAM caturdazAnAM jIvasamAsAnAM cturdshgunnsthaanaanaamityrthH| - dhavalA, sUtra 1.12 kI TIkA, pR. 132, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura, 1973 / 2. caudaha guNasthAna haiM - mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa-praviSTazuddhisaMyatoM meM upazamaka aura kSapaka, anivRtti-bAdara-sAMparAya-praviSTa-zuddhisaMyatoM meM upazamaka aura kSapaka, sUkSmasAMparAya-praviSTa-zuddhisaMyatoM meM upazamaka aura kSapaka, upazAntakaSAya-vItarAga-chadmastha, kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha, sayogikevalI aura ayogikevalI gunnsthaan| - SaTkhaNDAgama, sUtra 1.127 3. gommaTasAra-jIvakANDa, gAthA 141, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa, 19851 4. gai iMdie kAe joge vede kasAe NANe saMjame daMsaNe lessA bhaviya sammatta saNNi AhArae cedi| - SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.4 5. dhavalA, sUtra 1.1.2 kI TIkA, pR. 132 / 6. vahI, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 135-136 / 7. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.24 / 8. vahI, sUtra 1.1251 9. vahI, sUtra 1.1.261 10. dhavalA, sUtra 1.1.24 kI TIkA, pR. 203-204 / 11. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.27 / 12. dhavalA, sUtra 1.1.24 kI TIkA, pR. 2041 13. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.28 / 14. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 136 se 138 / 15. vahI, sUtra 1.1.33 kI TIkA, pR. 233 / 16. vahI, sUtra 1.1.33 kI TIkA, pR. 233 se 238 / 17. vahI, sUtra 1.133 kI TIkA, pR. 234-235 / 18. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.36 / 19. vahI, sUtra 1.1.371 20. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 139 / 21. vahI, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 139 / 22. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.139 / 23. vahI, sUtra 1.1.43 / } 24. vahI, sUtra 1.1.441 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jainavidyA 14-15 25. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 141 / 26. vahI, sUtra 1.1.47 kI TIkA, pR. 281 / / 27. vahI, sUtra 1.1.49 kI TIkA, pR. 282 se 284 / 28. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.50-51 / 29. vahI, sUtra 1.1.53-55 / 30. vahI, sUtra 1.1.61-64 / 31. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 142 / 32. vahI, sUtra 1.1.101 kI TIkA, pR. 342 se 345 / 33. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.102-103 / 34. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 142 / 35. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.112-113 / 36. dhavalA, sUtra 1.1.115 kI TIkA, pR. 359 / 37. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.120-122 / 38. vahI, sUtra 1.1.132-135 / 39. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 145 / 40. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.125-128 / / 41. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 152 / 42. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.145-150 / 43. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 151 / 44. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.142-143 / 45. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 153 / 46. SaTkhaNDAgama, sUtra 1.1.173-174 / 47. dhavalA, sUtra 1.1.4 kI TIkA, pR. 153 / 48. SakhaNDAgama, sUtra 1.1.176-177 / 12, pratApanagara zAstrInagara jayapura-302016 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993 - aprela 1994 69 jainadharma ke marmajJa : zrI vIrasenAcArya * zrI kanhaiyAlAla loDhA jainadharma ke AcAryoM kA mAnanA hai ki bhagavAna mahAvIra svAmI ne jo upadeza diyA vaha utpAda-vyaya-dhruva isa tripadI meM thA / use gaNadharoM ne gU~thA aura AgamoM ke rUpa meM prastuta kiyaa| gaNadhara kevalajJAnI nahIM the ataH unake jJAna kA jitanA kSayopazama thA usake anusAra bhagavAna vANI ke kucha aMza ko prastuta kiyA gyaa| unakA bhI adhikAMza bhAga kAlakrama meM lupta ho gyaa| AgamoM kA bahuta bar3A bhAga viccheda ho gayA, bahuta thor3A bhAga bacA hai| jo bhAga bacA hai usakI bhI mUla meM paribhASA nahIM milatI, usake Azaya va artha ko samajhAne ke lie AcAryoM TIkAe~ likhiiN| unameM pratyeka AcArya ne pratyeka sUtra kI apane jJAna ke kSayopazama ke anusAra vyAkhyAeM kii| ina vyAkhyAoM meM Agama ke arthoM ke aneka prakAra ho gaye aura Agama-sUtroM kI vyAkhyAeM bhinna-bhinna ho giiN| jisameM aneka vicAra - bheda va matabheda ho gye| yaha bhinnatA yahA~ taka bar3ha gaI ki unake AdhAra para aneka sampradAya bana gye| una bhinna-bhinna mAnyatAoM meM satya ko khojanA atyadhika kaThina kArya ho gyaa| dhyAna, kAyotsarga aMtarmukhI Adi sAdhanAoM kA kriyAtmaka rUpa lupta ho jAne se jJAna anubhUtiparaka na rahA, aneka vyAkhyAeM mAtra bauddhika va zAbdika raha gaIM, niSprANa ho giiN| unameM Agama kA vAstavika marma kama raha gayA, phalataH dharma ke vAstavika rUpa ko samajhanA kaThina ho gyaa| jaise-jaise samaya bItatA gayA vaise-vaise vAstavika Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jainavidyA 14-15 artha se yaha dUrI bar3hatI gii| isakA pratyakSa pramANa zrI vIrasenAcArya kI dhavalA-jayadhavalA TIkA meM dekhA jA sakatA hai jo Aja se eka hajAra varSa pUrva likhI gii| usa samaya bhI Agama ke pratyeka zabda kI aneka paribhASAeM va vyAkhyAeM thIM, una vyAkhyAoM ko zrI vIrasenAcArya ne prastuta kiyaa| sAtha hI unameM se pratyeka meM kyA kamI hai use bhI prastuta kiyA aura prayatna kiyA ki sahI paribhASA kyA ho sakatI hai isake khojane ke lie zrI vIrasenAcArya ne apanI yuktiyAM va pramANa to diye hI sAtha hI unake marma ko prastuta karanevAlI prAcIna gAthAeM bhI uddhRta kiiN| ve gAthAeM atyanta mahatvapUrNa haiM tathA Agama ke vAstavika svarUpa ko DhUMDhane meM Aja bar3I sahAyaka haiN| zrI vIrasenAcArya kA yaha kArya atyanta mahatvapUrNa hai| inhIM se vAstavika artha ko DhUMDhA jA sakatA hai tathA zrI vIrasenAcArya ne usa samaya taka saiddhAntika mAnyatAoM meM AI vikRtiyoM para bhI Agama ke AdhAra para prahAra kiyaa| ina saba para likhA jAya to eka bahuta bar3A grantha bana jaay| prastuta lekha meM saMketAtmaka rUpa meM hI kucha uddharaNa die jA rahe haiN| gotrakarma jAtigata nahIM ___gotrakarma ko hI leM, 'gotra' kA artha vartamAna meM prAyaH sabhI jAti se hI lagAte haiM / brAhmaNakSatriya, vaizya jAti meM janma lenevAle ko ucca-gotrakarma kA udaya tathA bhaMgI, camAra, raigara Adi zUdra jAtiyoM meM janma lene ko nIca-gotra kA udaya mAnate haiN| parantu zrI vIrasenAcArya ne gotrakarma kI paribhASA karate hue dhavalA TIkA, pustaka 13, pRSTha 388 meM spaSTa kahA hai - gotra kA saMbaMdha na aizvarya hai, na yoni hai, na jAti, vaMza, kula paraMparA se hai yathA - gotrakarma kI do prakRtiyA~ hotI haiM - uccagotra aura nIcagotra / usakI itanI mAtra prakRtiyA~ haiN| zaMkA - uccagotra kA vyApAra kahA~ hotA hai ? rAjyAdirUpa sampadA kI prApti meM to usakA vyApAra hotA nahIM hai, kyoMki usakI utpatti sAtAvedanIya karma ke nimitta se hotI hai| pAMca mahAvratoM ke grahaNa karane kI yogyatA bhI uccagotra ke dvArA nahIM kI jAtI hai, kyoMki aisA mAnane para jo saba deva aura abhavya jIva pA~ca mahAvratoM ko nahIM dhAraNa kara sakate haiM, unameM uccagotra ke udaya kA abhAva prApta hotA hai| samyagjJAna kI utpatti meM usakA vyApAra hotA hai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki usakI utpatti jJAnAvaraNa ke kSayopazama se sahakRta samyagdarzana se hotI hai| tathA aisA mAnane para tiryaMcoM aura nArakiyoM ke bhI uccagotra kA udaya mAnanA par3egA, kyoMki unake samyagjJAna hotA hai| AdeyatA, yaza aura saubhAgya kI prApti meM isakA vyApAra hotA hai; yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki inakI utpatti nAmakarma ke nimitta se hotI hai / ikSvAku kula Adi kI utpatti meM bhI isakA vyApAra nahIM hotA, kyoMki ve kAlpanika haiM, ataH paramArtha se unakA astitva hI nahIM hai| isake atirikta vaizya aura brAhmaNa sAdhuoM meM uccagotra kA udaya dekhA jAtA hai| sampannajanoM se jIvoM kI utpatti meM isakA vyApAra hotA hai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki isa taraha to mleccharAja se utpanna hue bAlaka ke bhI uccagotra kA udaya prApta hotA hai| aNuvratiyoM se jIvoM kI utpatti meM uccagotra kA vyApAra hotA hai, yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki aisA mAnane para aupapAtika devoM meM uccagotra ke udaya kA abhAva prApta hotA hai, tathA nAbhiputra nIcagotrI Thaharate haiN| isalie uccagotra niSphala hai aura isIlie usameM karmapanA bhI ghaTita nahIM hotaa| usakA abhAva hone para nIcagotra bhI nahIM rahatA kyoMki ve donoM eka-dUsare ke avinAbhAvI haiN| isalie gotrakarma hai hI nhiiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 ___samAdhAna - nahIM, kyoMki jinavacana ke asatya hone meM virodha AtA hai| vaha virodha bhI vahA~ usake kAraNoM ke nahIM hone se jAnA jAtA hai| dUsare, kevalajJAna ke dvArA viSaya kiye gaye sabhI arthoM meM chadmasthoM ke jJAna pravRtta bhI nahIM hote haiN| isIliye yadi chadmasthoM ko koI artha nahIM upalabdha hote haiM to isase jinavacana ko apramANa nahIM kahA jA sktaa|tthaa gotrakarma niSphala hai, yaha bAta bhI nahIM hai| kyoMki, jinakA dIkSAyogya sAdhu-AcAra hai, sAdhu-AcAravAloM ke sAtha jinhoMne sambandha sthApita kiyA hai tathA jo 'Arya' isa prakAra ke jJAna aura vacanavyavahAra ke nimitta haiM una puruSoM kI paramparA ko uccagotra kahA jAtA hai| unameM utpatti kA kAraNabhUta karma bhI uccagotra hai| yahA~ pUrvokta doSa sambhava hI nahIM haiM, kyoMki unake hone meM virodha hai| __ usase viparIta karma nIcagotra hai| isa prakAra gotrakarma kI do hI prakRttiyAM hotI haiN| vastutaH gotrakarma kA sambandha jAtigata na hokara jIva ke UMca-nIca bhAvoM se hai jaisA ki zrI vIrasenAcArya ne kahA hai - uccucca ucca vaha uccaNIca nIcucca NIca NIcaM ca / jassodaeNa bhAvo NIcuccavivaccido lamma // 10 // dhavalA, pustaka 7 . jisa gotrakarma ke udaya se jIva uccocca, ucca, uccanIca, nIcocca, nIca aura nIcanIca bhAva ko prApta hotA hai usI nIca gotra ke kSaya se vaha jIva U~ca va nIca bhAvoM se mukta hotA hai| isase spaSTa hai ki gotrakarma kA saMbaMdha bhAvoM se hai kyoMki yaha jIva zarIra se sambandhita vikApI karma hai, pudgala vipAkI nahIM hai| yadi pudgala-vipAkI karma hotA to vaha zarIra se saMbaMdhita hotaa| antarAya karma kA kSaya aura siddhAvasthA ___ vartamAna kAla meM bahuta se vidvAna siddha bhagavAna meM dAna, lAbha Adi labdhiyAM nahIM mAnate haiM parantu zrI vIrasenAcArya ne dhavalA pustaka 7 meM siddhoM meM pAMca labdhiyA~ mAnI haiM - viriyovabhAge-bhoge dANe lAbhe jaduyado vigdhaM / paMca viha laddhi jutto takkammakhayA have siddho // 11 // __ jisa aMtarAya karma ke udaya se jIva ke vIrya, upabhoga, bhoga, dAna aura lAbha meM vighna utpanna hotA hai usI karma ke kSaya se siddha pa~calabdhi (dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya) se yukta hote haiN| noTa - aMtarAya-karma ke kSaya se terahaveM guNasthAna meM dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryajIva ke ye pA~coM kSAyika guNa prakaTa hote haiN| ye guNa jIva ke svabhAva haiM ataH nija guNa haiM kisI bAharI padArtha para nirbhara nahIM haiM aura na bAharI jagata se saMbaMdhita haiN| ataH siddha hone para ye guNa naSTa nahIM ho sakate ? siddhoM meM ina guNoM ko na mAnanA kSAyika bhAva, guNa va svabhAva kA bhI naSTa honA mAnanA hai, jo ucita nahIM hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jainavidyA 14-15 darzanAvaraNIya karma aura sva-saMvedana __darzanAvaraNIya karma meM prayukta darzana zabda ko hI leM - 'darzana' zabda kA prAyaH sabhI AcAryoM ne 'sAmAnya jJAna' artha kiyA hai parantu darzanAvaraNIya karma meM Ae darzana zabda kA artha svasaMvedana hotA hai aura isa artha para jitanA bala dhavalAdi TIkA meM diyA hai vaisA anyatra dekhane ko nahIM miltaa| saMvedanazIlatA hI cetanA kA mUla guNa hai| kAraNa ki jisameM saMvedanazIlatA nahIM hai usameM cetanA guNa bhI nahIM hai| isa prakAra darzana aura jJAna kA abhAva hone para cetanA ke hI abhAva kA prasaMga upasthita ho jaayegaa| isI prakAra zrI vIrasenAcArya ne darzana ko aMtarmukha caitanya evaM jJAna ko bahirmukha citta-prakAzaka kahA hai| darzana aura jJAna kA aisA spaSTa bheda anyatra dekhane ko nahIM milatA hai| jaina saMpradAyoM meM sAmAnya grahaNa' ko darzana kahA hai parantu vIrasenAcArya ne 'sAmAnya' zabda kA artha 'AtmA va jIva' kiyA hai (dhavalA, pustaka 1, pR. 148) / zrI vIrasenAcArya dvArA prastuta vizeSa jJAtavya paribhASAeM - jJAna-darzana bAhyArtha paricchedikA jIva zaktimA'nam / (dhavalA TIkA, 5.5.19, pustaka 13, pRSTha 206) artha - bAhya artha kA pariccheda karanevAlI jIva kI zakti jJAna hai| "sAyAroNANaM ..... kamA-kattArabhAvo AgAro" arthAt sAkAra upayoga kA nAma jJAna hai| ..... karma kartRtvabhAva kA nAma jJAna hai| bahirmukhacitta prakAza jJAna hai / ..... jJAna bahiraMga artha ko viSaya karatA hai| anAkAra upayoga kA nAma darzana hai| darzana aMtaraMga artha ko viSaya karatA hai| aMtarmukha caitanya darzana hai| (dhavalA TIkA, 1.1.4, pustaka 1, pRSTha 1461) vedanIya jIva ke sukha aura duHkha kA utpAdaka karma vedanIya hai| prazna - prakRta meM sukha zabda kA kyA artha liyA gayA hai? uttara - prakRta meM duHkha ke upazama rUpa sukha ko liyA gayA hai| noTa - yahAM viSaya sukha ko sAtAvedanIya meM grahaNa nahIM kiyA hai| karuNA : svabhAva hai, vibhAva nahIM vartamAna meM bahuta se vidvAn karuNA, dayA Adi bhAvoM ko jIva kA vibhAva mAnate haiM parantu zrI vIrasenAcArya ne karuNA ko jIva kA svabhAva kahA hai yathA - "karuNAeM kAraNaM kammaM karuNe tti ki Na vuttaM ? Na, karuNAeM jIva-sahAvassa kammajaNidatta virohaado| akaruNAeM kAraNaM kammaM vattavvaM ? Na, esa doso, saMjamadhAdi kammANaM phalAbhAveNa tisse abbhuvgmaado|" (dhavalA, pustaka 13, pRSTha 361; SaTkhaMDAgama khaMDa 5, anuyoga 5, sUtra 96) / __ artha - prazna - karuNA kA kAraNabhUta karma 'karuNA karma' hai, yaha kyoM nahIM kahA? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 73 uttara - nahIM, kyoMki karuNA jIva kA svabhAva hai, ataeva use karmajanita (karmodaya se) mAnane meM virodha AtA hai| arthAt yaha audayika bhAva nahIM hai, yaha kisI karma ke udaya se nahIM hotii| prazna - to phira akaruNA kA kAraNa karma kahanA cAhie? uttara - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki use saMyamaghAtI karmoM ke phalarUpa se svIkAra kiyA gayA hai| zrI vIrasenAcArya ke uparyukta kathana se spaSTa hai ki karuNA aura karuNA ke samAnArthaka anukaMpA, vAtsalya, maitrI, vaiyAvRtya (sevA), dayA Adi guNa haiM, ye saba jIva ke svabhAva haiM / jIva ke svabhAva hone se dharma haiM, dharma hone se karmoM kA kSaya karanevAle haiM, mukti dilAnevAle haiN| karuNA, anukaMpA Adi bhAva kisI bhI karma ke udaya se nahIM hote haiM / ataH audAyika bhAva nahIM haiN| audAyika bhAva na hone se karma-baMdha ke kAraNa nahIM haiN| kyoMki bhAva pAMca haiM - audAyika, kSAyika, aupazamika, kSAyopazamika evaM paarinnaamik| ina bhAvoM meM se kevala audAyika bhAvoM ko hI karma-baMdhana kA kAraNa kahA gayA hai| kSAyika, aupazamika evaM kSAyopazamika bhAva se karma kSaya hote haiM aisA niyama hI hai| . yahI nahIM, zrI vIrasenAcArya ne spaSTa zabdoM meM akaruNA ko saMyamaghAtI karmoM kA phala kahA hai| isase spaSTa hai ki jo karuNA-rahita hai, jisameM karuNA kA abhAva hai, vahAM saMyama kA abhAva hai, kyoMki jinakarmoM ke udaya se saMyama kA ghAta hotA hai unhIM karmoM ke udaya se akaruNA utpanna hotI hai| ataH vartamAna meM jo karuNA, anukaMpA, dayA, dAna Adi ko vibhAva mAnate haiM ve jainAgama viruddha haiN| tatvArthasUtra meM karuNA, maitrI ko saMvara tatva meM sthAna diyA hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM niHzaMkita, ni:kAMkSita Adi samyaktva darzana ke ATha aMgoM meM vAtsalya ko bhI ginAyA hai| yadi vAtsalya ko vibhAva va vikAra hI mAnA jAya to niHzaMkita, niHkAMkSita Adi sabhI guNoM ko va samyakdarzana ko bhI vibhAva va vikAra mAnanA pdd'egaa| isI prakAra sama, saMvega, nirveda, anukaMpA, AsthA Adi samyaktva ke lakSaNa haiM, yadi inameM se anukaMpA ko vibhAva va audAyika bhAva mAnA jAye to saMvega, nirveda tathA samyaktva ko audAyika bhAva va vibhAva mAnanA hogaa| jo jainAgama evaM karma-siddhAnta tathA tatvajJAna ke viruddha hai| zrI vIrasenAcArya ne akaruNA ko saMyamaghAtI karmoM kA phala batAyA hai| ataH Aja jo 'anukaMpArahita haiM unheM pApa-karma kA Asrava hotA hai| jinakI anukaMpA meM jitanI kamI utanA hI pApAsrava adhika hotA hai| isase spaSTa hai ki jo karuNAhIna haiM, anukaMpArahita haiM unheM saMyama ho hI nahIM sakatA, jaba saMyama hI nahIM ho sakatA taba ve vItarAga kaise ho sakate haiM ? kadApi nahIM ho skte| Aja jo idhara kucha paMDita karuNA, dayA, dAna Adi zubhabhAvoM ko vibhAva batalA rahe haiM - yaha kahAM taka ucita hai ? uparyukta mAnyatA Agama-viruddha hai tathA ghora amAnavatA va adharma kI sUcaka hai| mukti meM na jAne kA vAstavika kAraNa kaSAya kA pUrNa rUpa se kSaya nahIM honA hai| kaSAya pUrNa kSaya nA hone se puNya kA utkRSTa anubhAga nahIM hotA aura yaha niyama hai ki kSapaka zreNI meM jaba puNya prakRti kA utkRSTa anubhAga hotA hai taba hI kevalajJAna hotA hai| puNya ke utkRSTa anubhAga ke abhAva meM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jainavidyA 14-15 kevalajJAna saMbhava hI nahIM hai| ataH kevalajJAna na hone kA kAraNa puNya ke anubhAga kA utkRSTa nahIM honA hai na ki puNya kA arjn| jaba puNya ke utkRSTa anubhAga ke binA koI vItarAga hI nahIM ho sakatA to mukti kaise? isase spaSTa hai ki mukti na milane va kevalajJAna na hone kA kAraNa puNya ke utkRSTa anubhAga meM kamI rahanA hai na ki puNya kI uplbdhi| puNya ke utkRSTa anubhAga meM kamI hone kA kAraNa tatsambandhI kaSAya kI vidyamAnatA va udaya hai| ata: vItarAgatA, kevalajJAna va mukti-prApti kA bAdhaka kAraNa kaSAyarUpa pApa kA pUrNa kSaya na honA hai, puNya nhiiN| ataH puNya ko mukti meM bAdhaka mAnanA jainAgama va jainakarma siddhAnta ke viparIta hai| zubhayoga (sadpravRtti) se karma kSaya hote haiM jainAgamoM meM viSaya-kaSAya, hiMsA, jhUTha Adi asad pravRttiyoM ko sAvadha yoga, azubha yoga va pApa kahA gayA hai tathA dayA, dAna, karuNA, vAtsalya, vaiyAvRtya Adi sad pravRttiyoM ko zubhayoga va puNya kahA gayA hai| sAtha hI zubhayoga ko saMvara bhI kahA hai| zubhayoga ko saMvara kahane kA artha yaha hai ki zubhayoga se karma-baMdha nahIM hotA hai tathA yaha bhI kahA gayA hai ki zubhayoga se karma kSaya hote haiM arthAt karmoM kI nirjarA bhI hotI hai| 'zubhayoga' saMvara aura nirjarA rUpa hai arthAt dayA, dAna, anukaMpA, karuNA, vAtsalya, sevA, paropakAra, maitrI Adi sad pravRttiyoM se karmabaMdha nahIM hotA hai pratyuta karmoM kA kSaya hotA hai| 'zubhayoga se karma-baMdha nahIM hotA hai varan karma-kSaya hotA hai|' yaha mAnyatA jainadharma kI maulika mAnyatA hai aura prAcIna kAla se paramparA ke rUpa meM avicchinna dhArA se calI A rahI hai| isake aneka pramANa khyAtiprApta digambara AcArya zrI vIrasena svAmI racita prasiddha 'dhavalA TIkA' evaM 'jayadhavalA TIkA' meM dekhe jA sakate haiN| unhIM meM se kaSAya pAhuDa kI jayadhavalA TIkA se eka pramANa yahAM uddhRta kiyA jA rahA hai - suha suddha pariNAmehiM kammakkhayAbhAve takkhayANuvavattIdo uttaM ca - odaiyAbaMdhayarA uvasama-khaya-missayA ya mokkhayarA / bhAvo du pariNAmio karaNobhaya vajjio hoi // 1 // jayadhavalA, pustaka 1 arthAt zubha aura zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya na mAnA jAya to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sktaa| kahA bhI hai - ___ audayika bhAvoM se karma-baMdha hotA hai| aupazamika, kSAyika aura mizra (kSAyopazamika) bhAvoM se mokSa hotA hai tathA pAriNAmika bhAva bandha aura mokSa ina donoM ke kAraNa nahIM hai| uparyukta uddharaNa meM TIkAkAra zrI vIrasenAcArya ne jora dekara spaSTa zabdoM meM kahA hai ki kSAyopazamika bhAva (zubhayoga) se karma kSaya hote haiM, karma-baMdha nahIM hote haiN| karmabaMdha kA kAraNa to ekamAtra udayabhAva hI hai| __uparyukta mAnyatA para isa graMtha ke mAnyavara saMpAdaka mahodaya ne 'vizeSArtha' ke rUpa meM apanI TippaNI dete hue likhA hai - "zubha pariNAma kaSAya Adi ke udaya se hI hote haiM kSayopazama Adi Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 se nhiiN| isalie jabaki audayika bhAva karmabaMdha ke kAraNa haiM to zubha pariNAmoM se karmabaMdha hI honA cAhiye, kSaya nhiiN|" _ 'zubha bhAva' kaSAya ke udaya se hote haiN| sampAdaka mahodaya kI uparyukta yaha mAnyatA kevala eka saMpAdaka mahodaya kI hI ho so nahIM hai| yaha mAnyatA kucha zatAbdiyoM se jainadharmAnuyAyiyoM ke aneka saMpradAyoM meM ghara kara gaI hai| kAraNa ki zubhabhAvoM kI utpatti kA kAraNa yadi kaSAya ke udaya ko na mAnA jAya to 'zubhabhAva se karmabaMdha hotA hai' yaha nahIM mAnA jA sakatA, jo unako iSTa nahIM hai| yahA~ prathama yaha vicAra karanA hai ki zubhabhAva kI utpatti kA kAraNa kaSAya kA udaya hai yA nhiiN| isa saMbaMdha meM nimnAMkita tathya ciMtanIya hai - kaSAya azubhabhAva hai| azubhabhAvoM ke udaya se zubha pariNAmoM kI utpatti mAnanA mUlataH hI bhUla hai| yaha bhUla aisI hI hai jaise koI kaTu nIma kA bIja (nimbolI) boye aura usake phala ke rUpa meM madhura AmoM kI upalabdhi honA maane| parantu niyama yaha hai ki jaisA bIja hotA hai vaisA hI phala hotA hai, ataH kaSAyarUpa azubha pariNAmoM ke udaya ke phalasvarUpa zubha pariNAmoM kI utpatti mAnanA bhUla hai| ___ yadi zubhabhAvoM kI utpatti kA kAraNa kaSAya ke udaya ko mAnA jAya to azubhabhAvoM kI utpatti kA kAraNa kise mAnA jAya ? phira to azubhabhAvoM kI utpatti kA kAraNa zubhabhAvoM kI mAnanA hogA, jo yuktiyukta nahIM hai| yadi zubhabhAva aura azubhabhAva ina donoM bhAvoM kI utpatti kA kAraNa kaSAya ke udaya ko mAnA jAya to eka hI kAraNa se do virodhI kAryoM kI utpatti yA do virodhI phaloM kI prApti mAnanI par3egI jo na ucita hai aura na upayukta hI tathA yuktiyukta bhI nahIM hai| yadi kevala zuddha-bhAva ko hI karmakSaya kA kAraNa mAnA jAya aura zubhabhAvoM se karma-kSaya na mAnA jAya to vItarAga ke atirikta anya koI karmakSaya kara hI nahIM sktaa| kAraNa ki vItarAga ko chor3akara anya kisI ke zuddhabhAva saMbhava hI nahIM hai kyoMki vItarAga ke atirikta zeSa saba prANiyoM ke niyama se kaSAya kA udaya rahatA hI hai aura jahAM taka kaSAya kA udaya hai vahAM taka zuddha-bhAva nahIM ho sakate aura zuddhabhAva ke abhAva meM karmoM kA kSaya nahIM ho skegaa| isa prakAra dazaveM guNasthAna taka karmakSaya kA koI upAya hI zeSa na rhegaa| karmakSaya ke abhAva meM tapa-saMyama, saMvara; nirjarA ke abhAva kA prasaMga utpanna ho jaayegaa| jisase sAdhanA ke mArga kA hI lopa ho jAyegA jo Agama-viruddha hai| isa Apatti kA nivAraNa zubhabhAva ko karmakSaya kA kAraNa mAnane se hI saMbhava hai, isake atirikta anya koI samAdhAna nahIM jAna par3atA hai| ataH zubhabhAva se karmabaMdha hotA hai yaha mAnyatA yuktiviruddha hai| zubha va zuddha-bhAva se kaSAya meM maMdatA AtI hai| kaSAya meM jitanI maMdatA AtI hai utanI hI sattA meM sthita karma prakRtiyoM kI sthiti kA kSaya hotA hai| sthiti kA kSaya hI karma kA kSaya hai, jaisA ki zrI vIrasenAcArya ne kaSAyapAhuDa (gAthA 1 kI jayadhavalA TIkA, pustaka 1, pRSTha 57) meM kahA hai - "puvva saMciyassa kammassa kudokhao? dvidikkhyaado|dvidikhNddoktto ksaaykkhyaado| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 artha - - prazna - pUrva saMcita karma kA kSaya kisa kAraNa se hotA hai ? uttara - karma kI sthiti kA kSaya ho jAne se karma kA kSaya ho jAtA hai| prazna- sthiti kA kSaya kisa kAraNa se hotA hai ? jainavidyA 14-15 uttara kaSAya ke kSaya se sthiti kA kSaya hotA hai / arthAt jitane aMzoM meM kaSAya kSaya hotA hai, kaSAya meM kamI AtI hai utane aMzoM meM navIna karmoM meM sthiti nahIM par3atI hai aura sattA meM sthita karmoM kI purAtana sthiti kA kSaya ho jAtA hai / " uparyukta niyama Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI saba pApa tathA puNya prakRtiyoM para samAnarUpa se lAgU hotA hai| karmagraMtha, kammapahaDi, paMca saMgraha, gommaTasAra karmakANDa Adi samasta karma-siddhAnta vAGmaya isI siddhAnta kA pratipAdana va puSTi karate haiN| tAtparya yaha hai ki zubhabhAva se karmakSaya hote haiM yaha tathya pUrNarUpa se Agama evaM karma siddhAnta - sammata hai| isameM matabheda ko koI sthAna nahIM hai| ataH yaha mAnanA ki 'zubhabhAva audayika bhAva haiM aura karmabaMdha ke kAraNa haiM' Agama aura karma siddhAnta ke viruddha hai / - zuddhopayoga se puNyAzrava hotA hai puNNassAsavabhUdA aNukaMpA suddhao va upjoo| viparIo pAvassa hu AsavaheuM viyANAhiM // 52 // jayadhavalA, pustaka 1 arthAt anukaMpA aura zuddha upayoga ye puNyAsrava svarUpa haiM yA puNyAsrava ke kAraNa haiM tathA inase viparIta arthAt adayA aura azuddha upayoga ye pApAsrava ke kAraNa haiN| isa prakAra A ke hetu samajhanA cAhiye / uparyukta gAthA meM zrI vIrasenAcArya ne anukaMpA aura zuddha upayoga ina donoM ko puNyAsava kA kAraNa batAyA hai isase prathama tathya to yaha phalita hotA hai ki zuddha upayoga arthAt zuddha bhAva bhI Asrava hotA hai aura dvitIya tathya yaha phalita hotA hai ki anukaMpA aura zuddha upayoga (zuddha bhAva) se donoM sahacara va sahayogI haiM arthAt jo kArya zuddha upayoga/zuddhabhAva se hotA hai vahI kArya anukaMpA se bhI hotA hai / tRtIya tathya yaha sAmane AtA hai ki puNyAsrava kA hetu azuddhabhAva yA vibhAva nahIM hai pratyuta zuddhabhAva hI hai| azuddha bhAva va vibhAva se pApa kA hI Asrava hotA hai puNya kA nahIM / uparyukta tInoM tathya zramaNa saMskRti va karma - siddhAnta ke prANa haiN| jo ina tathyoM ko svIkAra nahIM karatA vaha zramaNa saMskRti va jaina karma-siddhAnta ko svIkAra nahIM karatA hai / Age inhIM do tathyoM para vicAra kiyA jA rahA hai| - zrI vIrasenAcArya ne jayadhavalA kI isI prathama pustaka meM pRSTha 5 para zubha va zuddha bhAva ko karma-kSaya kA kAraNa batAyA hai aura yahAM isI pustaka ke pRSTha 96 para inheM puNyAsa kAra batAyA hai| isase yaha spaSTa hotA hai ki jo puNyAsrava ke kAraNa 'hI karma-kSaya ke bhI kAraNa haiM arthAt puNyAsrava va karma-kSaya ke kAraNa eka hI haiN| isase yaha bhI phalita hotA hai ki puNyAsrava kI vRddhi jitanI adhika hogI utanA hI karma-kSaya adhika hogA yA yoM kaheM ki puNyAsrava karma Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 jainavidyA 14-15 kSaya meM hetu hai aura yaha niyama hai ki jo karma-kSaya kA hetu hai vaha karma-baMdha kA kAraNa nahIM ho sktaa| ataH puNyAsrava karmabaMdha kA kAraNa nahIM ho sktaa| __ vartamAna meM jaina samAja meM sarva-sAdhAraNa meM yaha dhAraNA pracalita hai ki jahAM Asrava hai vahAM karma kA baMdha hai| parantu unakI yaha dhAraNA puNyAtrava tatva, Asrava tatva va baMdha tatva kA rahasya na samajhane ke kAraNa se hai| kyoMki yadi Asrava baMdha kA kAraNa hotA to Asravatatva baMdhatatva kA hI eka rUpa yA bheda hotA, ye donoM tatva alaga-alaga nahIM kahe hote| parantu karmabaMdha kA kAraNa kaSAya aura yoga ko kahA hai aura yoga meM bhI zubhayoga ko karmabaMdha kA kAraNa nahIM kahA hai - pratyuta zubhayoga ko karma-kSaya kA kAraNa kahA hai / kyoMki zubhayoga kaSAya meM kamI kA dyotaka hai jisase karmoM kI sthiti ke kSayarUpa karmabaMdha kA kSaya niyama se hotA hai| yaha niyama hai ki jitanA zubha yA zuddhabhAva bar3hatA jAvegA arthAt sad pravRtti dayA, anukaMpA va tyAga, tapa, saMyama bar3hatA jAyegA utanA puNya kA Asrava bar3hatA jAvegA arthAt puNya-prakRtiyoM kA anubhAga va pradeza bar3hate jAveMge aura isa puNya ke anubhAga ke bar3hane se pApa-prakRtiyoM kI sthiti va anubhAga ghaTatA (kSaya hotA) jAvegA tathA puNya-prakRtiyoM kI sthiti bhI ghaTatI jaavegii| yaha smaraNa rahe ki mithyAtva avasthA meM sadpravRttiyoM se jitanA puNya-prakRtiyoM kA Asrava hotA hai arthAt puNyaprakRtiyoM ke anubhAga kA upArjana hotA hai usase asaMkhya-ananta guNA puNya kA arjana puNyAtrava, saMyama-tyAga-tapa se hotA hai| yahAM yaha tathya smaraNa rakhane kA hai ki puNya-pApa kA AdhAra karmoM kA anubhAga hai sthiti nhiiN| kAraNa ki karma siddhAntAnusAra Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI samasta pApa tathA puNya prakRtiyoM kA sthiti baMdha kaSAya kI vRddhi (saMkleza) se adhika tathA kaSAya kI kamI 'vizuddhi' se kama hotA hai| ataH sthiti baMdha sAtoM karmoM kI samasta prakRtiyoM kA azubha hI hai zubha nhiiN| tattvArthasUtra (adhyAya 6, sUtra 2-3 kI) rAjavArtika Adi TIkAoM meM sthiti baMdha ko spaSTa zabdoM meM azubha kahA hai| zubha hI puNya hotA hai| ataH sarvatra puNya zabda se Azaya puNya ke anubhAga se hI hai sthiti se nahIM / jayadhavalA kI uparyukta gAthA "puNNassAsavabhUdA ... viyANadi" artha meM "suddhao va uvajoo" kA artha zuddha yoga anuvAdaka va sampAdaka ne apanI icchA se jor3a diyA hai jabaki zuddha yoga jaisA kucha hotA hI nahIM hai, zubhayoga hotA hai aura yaha zubhayoga bhAvoM kI vizuddhi se hotA hai arthAt zuddhopayoga se hotA hai| isase spaSTa hai ki zuddhopayoga se puNyAtrava hotA hai| ataH zubhayoga se hI puNyAtrava mAnanA aura zuddhopayoga ko puNya kA Asrava kA hetuka mAnanA bahuta bar3I bhrAnti hai / mUla gAthA meM uttarArddha meM anukaMpA aura zuddhopayoga ke viparIta ko arthAt azuddhopayoga ko pApa ke Asrava kA hetu kahA hai| yadi zubha-yoga ko azuddhopayoga kA bheda mAnA jAya to uparyukta gAthA ke anusAra zubhayoga ko pApa ke Asrava kA hetu kahA jAyegA - puNyAtrava kA nhiiN| jabaki zubhayoga se puNyAsrava hotA hai isase spaSTa hai ki zubhayoga zuddhopayoga rUpa bhAva kA hI kriyAtmaka rUpa hai| ataH zubhayoga ko azuddhopayoga, azuddhabhAva-vibhAva kahanA Agamaviruddha hai| vibhAva kevala pApa kA hI dyotaka hai, puNya kA nhiiN| kyoMki - puNya kA upArjana zuddhopayoga se hotA hai| zuddhopayoga use hI kahA jAtA hai jisase AtmA pavitra ho aura jisase AtmA pavitra ho vahI puNya hai| puNya kI yaha paribhASA rAjavArtika, sarvArthasiddhi Adi prAcIna TIkAoM meM AcAryoM ko mAnya rahI hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 yaha niyama hai ki jIva jaba mithyAtva se haTakara samyaktva ke sammukha hotA hai to saba karmoM kI sthiti kA apakarSaNa hokara (ghaTakara) aMta: koDA-koDI raha jAtI hai tathA saba pApa karmoM kA anubhAga catu:sthAnika se ghaTakara dvisthAnika raha jAtA hai| yadi zubhabhAva ke karma-kSaya honA na mAnA jAya to mithyAtva guNasthAna meM karmoM kI sattara, cAlIsa, tIsa, bIsa, daza koDA- koDI kI sthiti kA kSaya hokara aMta: koDA-koDI raha jAnA saMbhava hI nahIM hotA aura na pApa karmoM kA anubhAva catu:sthAnika se ghaTakara dvisthAnika ho sakatA aura aisA hue binA samyagdarzana kI prApti hI nahIM hotI / tAtparya yaha hai ki zubha pariNAmoM ke phalasvarUpa pApa va puNya karmoM kI sthiti kA kSaya hotA hai aura pApa karmoM kA anubhAga bhI kSaya hotA hai tathA samyagdarzana hotA hai / ata zubha pariNAmoM se karma-kSaya na mAnanA na to karma siddhAnta sammata hai na Agama-sammata aura na yuktiyukta | abhiprAya yaha hai ki " zubhabhAvoM se karma-kSaya hote haiM" zrI vIrasenAcArya kA yaha kathana hI Agamasammata va karma - siddhAnta - sammata hai / 78 n jisase pApa karmoM kA kSaya ho vahI sAdhanA hai| puNya karmoM ke kSaya ke lie kisI bhI sAdhanA kI AvazyakatA nahIM hai aura vizuddhibhAva, saMvara, saMyama, tapa, japa, nirjarA Adi kisI bhI sAdhanA se puNya 'anubhAga kA kSaya nahIM hotA hai pratyuta puNya kA arjana hotA hai, puNya ke anubhAga meM vRddhi hotI hai / ata: jainAgama meM kahIM bhI puNya ko kSaya karanevAlI kisI bhI sAdhanA kA vidhAna nahIM hai, kyoMki kisI bhI sAdhanA meM puNya kA kSaya saMbhava hI nahIM hai| puNya ke kSaya kA mAtra eka hI upAya hai aura vaha hai pApa kI vRddhi / ataH jinheM puNya kA kSaya iSTa hai unheM pApa pravRtti kI vRddhi karanI hogI / tAtparya yaha hai ki kaSAya pApa hai, azubha hai, cAhe vaha maMda ho yA tIvra / maMda yA kama kaSAya kama pApa hai, tIvra yA adhika kaSAya adhika pApa hai para hai donoM pApa hI / kaSAya meM maMdatA se AtmA pavitra hotI hai ataH kaSAya kI maMdatA puNya hai, dharma hai, sAdhanA hai| ukta kaSAya kI maMdatA yA kamI honA zubha hai, parantu maMda kaSAya arthAt jo kaSAya zeSa raha gayA hai vaha zubha nahIM hai| isa rahasya ko na jAnane se aneka ulajhaneM paidA huI haiN| jaise kisI roga meM kamI honA svasthatA kI vRddhi kI sUcaka hai parantu jo roga zeSa raha gayA hai vaha svasthatA kA nahIM asvasthatA kA hI sUcaka hai isI prakAra kaSAya meM kamI honA Atma-vizuddhi kI, svabhAva kI, svasthatA kI, zuddhopayoga kI sUcaka hai parantu jo kaSAya zeSa raha gayA hai vaha vikAra kA, vibhAva kA, asvasthatA kA, azuddhopayoga kA, pApa kA sUcaka hai / isI prakAra vartamAna kAla meM Agama evaM karma siddhAnta kI adhikAMza vyAkhyAoM meM vikRti A gaI hai| ataH vidvAnoM se nivedana hai ki dhavalA, jayadhavalA, rAjavArtika Adi TIkAoM evaM una TIkAoM meM uddhRta prAcIna gAthAoM para ciMtana-manana kara una (vikRtiyoM) kA saMzodhana karane kA prayAsa kreN| jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna sAdhanA bhAvanA, e-9, mahAvIra udyAna patha bajAja nagara, jayapura-302017 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 navambara 1993 - aprela 1994 appa saMvoha kavva anu. - DaoN. kastUracanda sumana prastuta kAvya apabhraMza bhASA kA sundara AdhyAtmika grantha hai| isameM tIna pariccheda haiN| tInoM isa prakAra kula 58 kaDavaka tathA 202, 275 aura 112 paricchedoM meM kramaza: 20, 27, 11 ke krama se kula 589 yamaka haiM / 79 prathama saMdhi ke prathama ghattA meM grantha kA nAma yadyapi 'Niya saMvoha' kahA gayA hai kintu tInoM sandhiyoM kI samApti ke pazcAt 'appa saMvoha kavva' nAma bhI prayukta huA hai| prathama sandhi ke dUsare kaDavaka meM 'saMvohami saha appeNa appu ' pada se kavi ke svayaM ke dvArA svayaM ko sambodhita kiye jAne ke vicAra jJAta hote haiM / kavi kI dhAraNA hai ki dUsaroM ko upadeza karane se manuSya kI adhogati hotI hai / yahI kAraNa hai ki kavi svayaM ko hI sambodhita karatA hai aura apane dvArA apanA uddhAra karanA cAhatA hai / draSTavya haiM kavi kI nimna paMktiyA~ - uvaesu karesami jai paraho / tA bhAvai aha bhAvai Naraho / tiNi kAraNa appaho vajjarami / appANau appeM uddharami // 13 // prastuta kAvya meM 'Niya' kI apekSA 'appa' zabda ke prayoga kI bahulatA tathA sandhiyoM ke anta meM spaSTa 'appa saMvoha kavva' nAma kA prayoga hone se isa grantha kA yaha nAma rakhA gayA hai| isa grantha ko DaoN. rAjArAma jaina prabhRti vidvAn kavi raidhUkRta mAnate haiM / isa grantha kI jo prAcInatama pANDulipi prApta huI hai usake anta meM nimna prazasti milatI hai - saMvat 1534 varSe zrAvaNa sudi paMcamI bhaumavAsare / zrImUlasaMghe kuMdakuMdAcAryAmnAye | bhaTTAraka zrI sighakIrtti / tasya siSya zrIpracaMDakIrti devAn / tasya siSya maMDalAcArya zrI siMhaNaMdi idaM Atma saMbodha grantha liSyataM karmmakSaya nivyatya ( subhamastu ) / prastuta prazasti se isa graMtha ke racayitA maMDalAcArya zrI siMhanaMdi jJAta hote haiN| saMbhavata: inhoMne hI paMca namaskAra maMtra mAhAtmya graMtha likhA thA / saMvat 1534 grantha kA racanA kAla kahA jA sakatA hai / yaha pANDulipi Amera zAstra bhaNDAra jayapura meM grantha praviSTi saMkhyA 61 se saMgRhIta hai| isameM pA~coM aNuvratoM ko gaharAI se samajhAyA gayA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jainavidyA 14-1 paDhamo-saMdhi oM namo vItarAgAyaH // jaya maMgalagArau, vIru bhaDArau . bhuvaNa saraNu kevlnnynnu| logottamu gottamu, saMjaya sottamu, ArAhami taha jiNa - vayaNu / 1.1 cauvIsamu - jiNu hy-pNcvaannu| tihuvaNa-siri-seharu vaDhDhamANu // cau gai bhava-gamaNAgamaNa-mukku / kammaTTha-NiviDa-vaMdhaNu-vimukku // Nava-bhAva jonni-upptti-hiinnu| paramappaya - suddha - sahAva - lINu // parisesiya paMca payAra - bhAru / pAviya saMsAra - samudda-pAru // AvaraNahINu gaya-veyaNIu / Ausu vimukku haya-mohaNIu // dhuu NAma - gottu - vigayaMtarAu / parigaliya suhAsuha - puNNu - pAu / avahatthiya paMca payAra dukkhu / saMpattu sahotthANata - sukkhu / / cua joNi lakkhu culasIdi jammu / saMsAra - asesAvai agammu // NAsiya ti liMga pajjatticchakku / khINADayAla saya payaDi-cukku // aNukhaMddha - davva - saMbaMdha cattu / jaya kevala appa sarUva pattu // pheDiya aTThAraha dosa - bhAu / dhoviya aNAi duvvAra rAu // chaha davva - sarUva phurNtnnaannu| sahajANaMdAcala suha - NihANu // pattA- so vIra-jiNesaru, bhuvaNa-diNesaru, hiyai dhareviNu bhava-haraNu / jahi vuddhi-payAseM, kahami samAse, Niya-saMvoha pavittharaNu // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 prathama saMdhi 81 lokottama gautama ( gaNadhara ), bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSA lenevAle saMjaya nRpa aura saMsAra kI zaraNa, kevalajJAnarUpI netravAle maMgaladhAma pUjya vIra (mahAvIra) kI jaya ho| (maiM) una jinendra ke vacanoM kI ArAdhanA karatA hU~ / 1.1 (maMgalasvarUpa vIra-varddhamAna - guNa - smaraNa) kAmadeva ke pA~coM vANoM (dravaNa, zoSaNa, tApana, mohana aura unmAdana) kA nAzakara, trailokya- lakSmI meM mukuTa - svarUpa, saMsArika cAroM gatiyoM (naraka, tiryaMca, manuSya aura deva) meM gamanAgamana se mukta, AThoM karmoM (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya) ke pragAr3ha bandhana se mukta, nau bhAva yoniyoM (sacitta, zIta, saMvRta, acitta, uSNa, vivRta, sacittAcitta, zItoSNa aura saMvRta-vivRta) meM utpatti se rahita, parama pada-mokSa aura zuddha svabhAva meM lIna, pA~ca prakAra ke zarIra - bhAra ( audArika, vaikriyika, AhAraka taijasa aura kArmANa) kA anta karake bhavasAgara se pAra pAkara, jJAna aura darzana ke AvaraNa se rahita, vedanIya se mukta, mohanIya kA nAzakara, Ayu (karma) se mukta, nAma, gotra aura antarAya kA nAzakara (aura) zubhotpanna puNya tathA azubhotpanna pApa ko galAkara nizcala, pA~coM prakAra ke duHkhoM ko tyAgakara (aura) eka sAtha utpanna honevAle ananta sukha Adi ananta catuSTaya ko pAkara, caurAsI lAkha janmapa-yoniyoM se cyuta hokara saMsAra ko niHzeSa karanevAle, agamya, tInoM liMga (pulliMga, strIliMga aura napuMsakaliMga) tathA chahoM paryAptiyoM (AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ko nAzakara aura kSINa eka sau ar3atAlIsa karma-prakRtiyoM se rahita, aNu aura skandha dravya-saMbaMdha ko tyAgakara kevala AtmA svarUpa pAnevAle, aThAraha doSa-bhAva (janma, jarA, tRSA, kSudhA, vismaya, arati, kheda, roga, zoka, mada, moha, bhaya, nidrA, cintA, sveda, rAga, dveSa aura maraNa) nAzakara tathA duHkha se rokane yogya anAdi ke rAga ko dhokara dravya (jIva ) pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla svarUpa sphurita jJAnavAle, sahajAnanda, acala sukha - nidhAna caubIsaveM jinendra varddhamAna kI jaya ho / dhattA - saMsAra ke lie sUrya svarUpa, saMsAra kA anta karanevAle una jinezvara vIra ko hRdaya dhAraNa karake unakI buddhi ke prakAza meM vistRta nija saMbodha (kAvya) saMkSepa se kahatA hU~ / 1 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-1 1.2 jiNu-thuNami jagattaya - laddhamANu / ajja vi jasu titthu - payaTTamANu // vitthArijjai guru - munnivrehi| pAlinjai 'sAvaya - Naravarehi // labbhai bhaviyaNahi agavvaehiM / mA viu amhArisu bhavvaehiM / / jiNu - titthu lahi vi hau galiya dappu / saMvohami sai appeNa appu // hau eka jIu jArisu, NabhaMti / jagi savva jIva tArisu vasaMti // Navi kAsu vi hau Na vi kovi majjhu / appeNa Nihala ekalla vujhu / tiNi kAraNi mahu dujjaNu Na kovi / davvattheM vaMddhau sayala levi // iu jANivi citta karevi eu / jaM bhAsai siri savvaNhu - deu / savvaha sahucchaMDahi rAu - dosu / kari mittibhAu NAsiya virohu / / paradavva - visayacchaMDahi mamattu / haNi mohajAlu bhAvahi samattu / / ghattA - jiNadhammu laheviNu, taccu gaheviNu, jaicchADesahi jIva tuhu / ___ cau gaihi bhamaMtau, cirasu-rasaMtau, tAi sahesi mahaMtu-duhu // 2 // __1.3 kATi vi saMsAraho, sivaNayare, maNu ko vi Na lesai khaMdhi kre| uvaesu kahesami jai paraho, tA bhAvai aha bhAvai Naraho // tiNi kAraNi appaho vajjarammi / appANau appeM uddharammi / suNi jIva bhamaMtau dukkha - ghaNeM / jai doNau tuha saMsAravaNe // tau kari jiNasAsaNa sNghnnu| jIvAi payatthaha saddahaNu // chaMDahi kudeu moheM - jaDiu / micchatta - dosa - ghaMghali paDiu / / aNNANaMdhau dappubbhaDau / paMcidiya - suharasa - laMpaDau // eyArasa - devaha mA Navahi / avaraimi kudevai paricavahi / / kiM vahuNA eku ji parama jiNu / iyarai mApujjahi teNa viNu // devattu jiNesara prighddiN| avaraha taM phuDu vi Na saMghaDai / ghattA - jiNavara-guNa-Niyaraha, devahaM iyarahaM, guNu-dosu vi jaannevinnu| guNu sayalu gahijjai, dosu caijjai, maNi- vicAru mANe viNu // 3 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1.2 (grantha-racanA - uddezya ) Aja bhI pravartamAna tIrthaMkara kA yaza tInoM lokoM meM prApta karate hue jinendra kI stuti karatA hU~ / zreSTha guru muniyoM dvArA (isa jainadharma kA ) vistAra kiyA jAve aura zrAvakoM tathA zreSTha rAjAoM ke dvArA pAlana kiyA jAve, abhimAnarahita hokara bhavyajanoM dvArA prApta kiyA jaave| vidvAn bhavyajanoM dvArA hamAre samAna nahIM ( rahA jaave)| jinendra ke tIrtha ko pAkara tathA mAna galAkara maiM apane dvArA svayaM apane ko sambodhatA huuN| jaise jIva AkAza meM akelA rahatA hai, vaise hI saMsAra meM sabhI jIva rahate haiM (isameM ) sandeha nahIM / maiM kisI kA nahIM hU~ aura na koI merA hai| AtmA se sabhI ko akelA jAno / isa kAraNa merA koI bhI durjana nahIM hai| sabhI dravya aura artha se ba~dhe haiN| aisA jAnakara citta ko isa prakAra karo jaisA zrI sarvajJa deva kahate haiM - sabhI rAga-dveSa tyaago| virodhabhAva kA nAza karake maitrIbhAva kro| para dravyoM ke viSayajanita mamatA (moha) ko tyAgo aura mohajAla kA nAzakara samatA bhAva bhAo / 883 ghattA - he jIva ! cAroM gatiyoM meM bhramate hue aura cirakAla se pratikUla rasoM kA AsvAdana karate hue usase mahAn duHkha sahate ho| yadi tuma (usase chUTanA cAhate ho (to) jainadharma aura tattva grahaNa karo | 21 1.3 (nijopadeza - hetu evaM saMsAra - mukti - cintana) koI bhI manuSya kaMdhe para baiThAkara saMsAra kATa karake zivanagara meM nahIM le jAvegA / yadi aisA dUsaroM ko upadeza karU~gA to manuSya ke nimna bhAva bhAtA hU~ (manuSya kI nimnatA ko prApta karU~gA / isa kAraNa se svayaM ko kahatA hU~ (aura) apanA apane dvArA uddhAra karatA huuN| he jIva ! sunosaghana duHkhakArI saMsArarUpI vana meM bhramate hue yadi dIna-zithila ho gaye ho to jinendra kA zAsana grahaNa karake jIvAdi padArthoM para zraddhAna karo / mithyAtva doSoM ke maMthana meM par3e hue moha se jar3ita kudevoM ko chodd'o| ajJAna se andhe mahAna ghamaNDI, pA~coM indriyoM ke viSaya-rasoM ke lampaTI gyArasa devAdi (tathA) anya kudevoM ko namana mata karo, tyAga karo / bahuta kyA eka jinendra hI zreSTha haiN| unheM chor3akara anya devoM ko mata puujo| (yadi) jinezvara deva dUsaroM kA nirmANa karate haiM to spaSTa hai (ki) dUsare use nahIM racate haiM / ghattA * jinendra ke guNa-samUha aura itara devoM vicAra kiye binA sabhI guNa grahaNa kIjie aura doSa guNa-doSoM ko jAne binA tathA mana meM tyAgie 13 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jainavidyA 14-15 1.4 jo jAsu ko vi pujjai Navevi / so bhuvaNi hoi tArisu marevi // jo pujjai Dhoru so hoi Dhoru / coraha sevaMtaha hoi coru // sappaho pujaMtaha sappu hoi / bhikkhiya saMge lakkhiu Na koi // eyAi deva kucchiya aNeya / ceyaNa vi aceyaNa viviha bheha / jo mUDha vuddhi pujjai Navevi / so cau gai duhabhAyaNu havei // iya jANivi jocchaMDaI kudeu / jiNavara jagaNAhaho karai sevu / uppajjai marivi su devaloi / jagaguru - pujjai surapujju hoi // mANivi sura ramaNi vimANa sokkhu / hoi vi NariMdu puNu lahai mokkhu // eu muNivi citti arahaMtu deu / ArAhahi kaya saMsAraccheu // pariharivi jammajaramaraNa - dukkhu / pAvahi aNaMtu NivvANa sukkhu // pattA - erisu mai akkhiu, deu parikkhiu, Nicchiu jIva muNijjahi / evahi guru bhAsami, tunjhu payAsami, ekkacittu, NisuNijjahi // 4 // 1.5 jo guru amuNiya jiNadhamma - maggu / vaya vajjiu iMdiya - visaya-bhaggu // kohaggi palittau mANadaDhDhu / mAyArau loha-davaggi daDhDhu / kucchiu dhammAlasu vNbhhiinnu| uDDiya karu aNadiNu NAya dINu // aNNANadhammu payaDaiM NarAhaM / so sai vuDDai volai parAha / so puNu jANijjai guru mahaMtu / jo daMsaNa NANacarittavaMtu / / jo jANai Nicchai mokkhamaggu / mAyAvihINu darisai samaggu // haya koha mANu parihariya lohu / kaya mittibhAu NAsiya virohu / jo jIva - dayAvaru saccabhAsi / vajjiya adatta diDha vaMbharAsi // jo kaya iMdiya jau mukku saMgu / Na karai kayAvi cArittabhaMgu / jo sahiya parIsahu galiya rAu / ari suhi tiNa maNi majjhatthabhAu // ghattA - ekalla diyaMvaru, jo kaya saMvaru, aTTa rauddajhANa - rahiu / so guru Avajahi, calaNai pujjahi, jhAiya dhamma - sukku - sahiu // 5 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 85 1.4 (jasa pUjA tasa phala digdarzana) jo koI bhI jaise (deva) ko pUjatA, namaskAra karatA hai vaha marakara saMsAra meM vaisA hI hotA hai| jo pazuoM ko pUjatA hai vaha pazu hotA hai, (jaise) coroM kI sevA karanevAlA cora hotA hai| sarpa kI pUjA karanevAlA sarpa hotA hai| bhikhArI ke sAtha meM koI dikhAI nahIM detaa| cetana aura acetana ityAdi vividha bhedavAle aneka kutsita deva haiN| jo mUDhabuddhi (unheM) pUjatA hai, namaskAra karatA hai vaha caturgati ke duHkhoM kA pAtra hotA hai / isa prakAra jAnakara jo kudevoM ko tyAga detA hai aura jagata ke svAmI jinendra kI sevA karatA hai vaha marakara devaloka meM utpanna hotA hai| (jo) jagata ke guru ko pUjatA hai (vaha) deva-pUjya hotA hai; devAMganAoM aura vimAna-sukha kA anubhava karane ke pazcAt rAjA hotA hai aura isake pazcAt mokSa pAtA hai| citta meM aisA jAnakara saMsAra kA chedana karanevAle arhanta deva kI ArAdhanA karake janma, jarA aura maraNa duHkhoM ko tyAgakara ananta nirvANa-sukha pAo / pattA- he jIva ! devoM kI parIkSA karake jo maiMne kahA hai vaha nizcaya jaano| ekAgra mana se suno - guru isa prakAra kahate haiM, tujhe samajhAtA huuN|4| 1.5 (asamyak evaM samyak guru-svarUpa) ___ jainadharma, jinamArga aura jinavratoM se rahita, indriya-viSayoM se bhagna, krodhAgni se pradIpta, dRDhamAnI, mAyA meM rata, lobharUpI dAvAgni se dagdha, kutsita, dharma meM AlasI, brahmacarya-vihIna, hAtha Upara karake pratidina dIna ke samAna (AcaraNazIla), dUsaroM ko ajJAnadharma prakaTa karanevAle, zoSaNakArI aura DubAnevAle bola dUsaroM ko bolanevAle ko guru nahIM jaano| use mahAna guru jAnie jo darzana, jJAna aura cAritradhArI hai, jo nizcaya mokSamArga ko jAnatA hai, apane mArga meM mAyA se rahita dikhAI detA, krodha aura mAna bhaMga kara tathA lobha ko haTAkara maitrIbhAvapUrvaka virodha nAza karake jo jIva-dayA karatA hai, satyabhASI hai, binA diye lene kA tyAgI hai, brahmacarya meM dRDha hai, jo indriya-viSayoM ko jItakara parigraha se mukta hai, jo kabhI bhI cAritra bhaMga nahIM karatA, jo parISaha sahakara aura rAga galAkara zatru, sukha ke saMbaMdha meM madhyastha bhAvI hotA hai| ghattA - ekAkI, digambara rahakara saMvara karake Arta aura raudradhyAna se jo rahita tathA dharma aura zukla dhyAna se sahita hote haiM una guru ko prApta karo aura caraNa pUjo / / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jainavidyA 14-15 jai te hau puNu paccakkhu guru / dIsai Na ko vi paya Naviya suru // tahi vihu kucchiya guru maya-sahiu / mA vaMdahi tava-saMjama - rahiu // kucchiya guru pAu Na avaharai / vohittha kanju kiM sila karai / iDa vujhivi parama jaisarahaM / paya jhAyahi NiharaI sarahaM // bhaviyaNa jaNa-maNa saMvohaNahaM / bhava jalaNihi tAraNa pohaNahaM // maya - moha - pamAya - adUsiyahaM / paMcamacAritta vihUsiyahaM // thiya parama samAhi pritttthiyhN| kevalasiri suha ukkaMTThiyahaM / parivajjiya bhoye - bhuyaMgayahaM / prmppyruuvlyNgyhN|| sumaraMtaho guNu jaiyaho taNau / tuva hoi parokhu mahAviNau / Nijjarai pAu puNNu ji havae / muNi - guNa - ciMtaI suhu saMbhavae / ghattA - kevalaguNa - maMDiu, dosahi chaMDiu, AyamaloyaNu aNusarahiM / tuhu guru mANijjahi, hiyai dharinjahi, iyara asesahi pariharahiM // 6 // 1.7 aho jIva vimala pariNAma jua / suNi evahi bhAsami dhammu tuva // . jo kuguru - kuAgami bhAsiyau / so dhammu Na hoi suhAsiyau // jaM puNu kevali jiNa vajjAriu / mahi gaNahara devihi vitthariu / / suvakevali parivADie gahiu / NiggaMthAiriyaha jaNe kahiu / so dhammu khaviya saMsAramalu / jIvaha darisai siva sukkhuphalu / jiNudeu parama NiggaMtha guru / daha lakkhaNu dhammu ahiMsaparu / / jo Nicchai bhAve sddhi| sammattarayaNu phuDu so havai / suNi ikkaha bhAvi ikkamaNu / kari majja maMsa mahu pariharaNu // paMcuvara - phala vajaNa sahiu / vasu bheya mUlaguNa tuva kahiu / / iya paDhama aTTha jo pariharai / so paru Naru uttaraguNa dhri|| ghattA - mairA makkhiu palu, paMcuvara phalu, vividha jIva - jambhAyarahaM / tivihi vanjijahi, Navi cakkhijjaiM, dAviya bhavaduha - sAyaraiM // 7 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1.6 (samyak-asamyak-guru-mAhAtmya) yadi deva-vandita caraNavAlA koI bhI guru pratyakSa dikhAI nahIM detA hai to aise kutsita, mAyAvI, asaMyamI guru kI vandanA mata kro| kutsita guru pApa dUra nahIM karatA hai| (ThIka hai) naukA kA kArya kyA zilA karatI hai ? aisA jAnakara rati-samaraNa ko vinAza karanevAle parama yatIzvara ke caraNa ko dhyaao| bhavyajanoM ke mana ko sambodhanevAle (ve) saMsAra-sAgara se pAra hone ke lie naukA svarUpa haiM / mAyA, moha, pramAda se adUSita tathA pA~caveM yathAkhyAtacAritra se vibhUSita, sthira parama samAdhi meM sthita, kevalajJAnarUpI lakSmI-sukha meM utkaMThita bhujaMgasvarUpa bhogoM ko tyAgakara paramapadarUpI gRha ke avayava svarUpa yati ke guNoM kA tanika smaraNa karane se tumhArI parokSa meM mahAvinaya hotI hai, pApa-puNya kI nirjarA hotI hai| muni ke guNoM kA cintana karane meM sukha utpanna hotA hai| ___ ghattA - kevalajJAnarUpI guNoM se vibhUSita, doSoM se rahita tathA Agama-netradhArI kA anusaraNa kro| tuma (unheM)- guru mAno (aura) hRdaya meM dhAraNa kro| anya sabhI (guruoM) kA tyAga kro|6| 1.7 (dharma-svarUpa aura aSTamUlaguNa-vivecana) he jIva ! vizuddha pariNAmoM se yukta hokara suno - tumheM dharma samajhAtA huuN| jo kuguru aura kuAgama kahA gayA hai, vaha dharma nahIM hotA hai (yaha) bhalIprakAra se kahA gayA hai / jo jinendra kevalI dvArA kahA gayA hai aura gaNadhara deva ke dvArA pRthvI para (jisakA) vistAra kiyA gayA, zrutakevaliyoM ne (jise) paramparA se prApta kiyA aura nirgrantha AcAryoM ne (jo) jana-jana meM kahA, (jo) sAMsArika malinatA kA kSaya karake jIvoM ko zivasukharUpI phala darzAtA hai, vaha dharma hai| jinendra deva aura nirgantha guru tathA dasa lakSaNAtmaka aura ahiMsAtmaka dharma para jo nizcaya se bhAvapUrvaka zraddhAna karatA hai vaha spaSTa hai (ki) samyaktva ratna pAtA hai| ekAgra bhAva aura mana se suno - paMca udambara phala aura madya, mAMsa, madhu ke tyAgasahita mUlaguNa ke tumheM (ye) ATha bheda kahe haiN| pahale ina AThoM ko jo tyAgatA hai vaha uttama manuSya hI uttara guNa dhAraNa karatA hai / ghattA - madya, mAMsa, madhu aura paMca udambara phala vividha jIvotpatti kI khadAna haiN| (ye) bhavaduHkha sAgara darzAte haiN| (ataH) mana, vacana, kAya, tInoM prakAra se tyAgo, cakho bhI nahIM / 7 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jainavidyA 14-15 1.8 jiNa - vayaNu jIva hiyavai dharahi / tuhu sayalaha jIvaha daya karahi // bhaujaNahi Na kAsu vi pasu - nnrho| appANu jema rakkhahi para ho / jIvaha vahu hiyai Na citNvho| mA kahimi mAri vayaNu vi cavaho / kAeNa Na ghAyahi ko vi puNu / iya tiviheM pAlahi jIva gaNu // para diNNa gAli ghAu vi khamaho / uTThau kohANalu uvasamaho / sahasA koveNa Na paru haNaho / vaMdhava tahaM viDa sama risa gaNaho / appANa meru paru tiNa sarisu / mA bhAvahi mANa kasAya vasu // chalu valu karevi vaMcevi jnnu| mA hiMsahi loha NisaNNa maNu / / gharu gAmu Nayaru vaNu mA Dahahi / para - hammumANu mA saddahahi // jaNa-pIDaNi mA aNuNai krho| kiM vittharu hiMsA pariharaho / ghattA - jo hiMsa - vivanjiu, vuhayaNa - pujjiu, dhammu tiloya piyArau / kijjai sama bhAveM, vihuNiya pAveM, so bhava - dukkha - NivArau // 8 // 1.9 saMsAri - jIva je thiya vivihaM / tasa - thAvara bheyahiM te duvihaM / / ikkiMdiya - thAvara kamma - vs| ve taya cau paMciMdiya vi tasa / / jasu sayala Nivitti Na saMbhAvai / tasa hiMsa - virattau so havai / thAvara vi Na viNu kajji vahai / paDhamANuvvaya daya vihiyamai // AraMbhaho Navi ucchaahmnnu| kajjaimi karaMtu NatavaI jaNu // Na vi kUDabhAu Navi vaMka mai / paMjala maNu kaya sambhAva ri|| paraloyaha taha ghara mANusaha / jo viula cittu paraNiya vasaha / savvaha jIvaha hiu ciMtavaiM / kAsu vi uppari Nau duTThamai // chiMdaNu-bheyaNu - vaMdhaNu - damaNu / Na karai vAvAru vi - jaNa-tavaNu // paha jantu Nirikkhivi dei pau / rakkhai AyariNa ahiMsavau / ghattA - vajjiya para vaMcaNu, kaya jiNu aMcaNu, jo savvahaM vIsAsa-gharu / so uvasAmiya maNu, ANaMdiya jaNu, dharai ahiMsA-dhamma - varu // 1 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 89 1.8 (jIva-vadha niSedhAtmaka upadeza) tusa sabhI jIvoM para dayA karo- yaha jinendra-vacana (AjJA) he jIva ! hRdaya meM dhAraNa kro| kisI bhI pazu yA manuSya kA bhojana mata kro| apane samAna para kI rakSA kro| jIvaghAta kA hRdaya meM cintana na karo aura na mArane kA vacana bolo| svayaM bhI kisI kA ghAta mata kro| isa prakAra mana, vacana aura kAya tInoM se jIva-samUha ko paalo| dUsare ke gAliyA~ dene yA ghAta karane para bhI kSamA kro| uThate hue krodhAnala kA upazamana kro| krodha se ekAeka dUsare kA ghAta mata kro| krodha ke samaya dhUrtoM kI bandhuoM ke samAna gaNanA kro| mAna kaSAyavaza svaMya ko meru parvata ke samAna bar3A aura dUsaroM ko tinake ke samAna (tuccha) mata smjho|chlbl karake logoM ko mata Thago aura lobhAsakta mana se hiMsA mata kro| ghara, grAma, nagara, vana mata jlaao|duusroN kA vadha karate hue para zraddhAna mata kro| jana pIr3AkArI anumati nahIM kro| vistAra (pUrvaka kahane) se kyA ? hiMsA kA tyAga kro| pattA- jo hiMsA-tyAgI hai (vaha) budhajanoM dvArA pUjA jAtA hai| dharma tInoM lokoM ko priya hai| vaha pApoM kA unmUlana karake sAMsArika du:khoM kA nivAraka hai| (use) samatA pariNAmoM se (dhAraNa) kIjie / 8 / 1.9 (jIva-bheda evaM ahiMsaka-svabhAva-svarUpa) saMsAra meM jo vividha prakAra ke jIva sthita haiM ve do prakAra ke haiM - trasa aura sthAvara / karmavaza ekendriya (jIva) sthAvara aura do, tIna, cAra tathA pA~ca indriyoMvAle trasa (jIva) haiN| jisake sampUrNa (hiMsA) nivRtti saMbhava nahIM hotI hai vaha trasa hiMsA se virata hotA hai| sthAvara jIvoM kA bhI nirarthaka ghAta nahIM karatA hai| prathama aNuvrata dayA vidhi maya hai| utsAhita mana se (kArya) AraMbha mata kro| kintu kArya karate hue jana ke prati vinata rho| krUra bhAva mata karo aura na vakrabuddhi kro| mana sarala karake sadbhAvoM meM rata rho| usa manuSya kA paraloka ghara hai jo vimala citta paraNati ke vaza hai, sabhI jIvoM kA hita vicAratA hai| kisI ke bhI Upara duSTa buddhi nahIM karatA hai, jana-saMtApakArI chedana, bhedana, bandhana aura damana-vyApAra nahIM karatA hai, jantu dekhakara mArga meM paira detA hai (aura) AcArya se ahiMsAvrata rakhatA hai| ghattA-para-vaMcanA tyAgakara aura jinendra kI arcana karake (jo) sabhI kA vizvAsa-pAtra hotA hai, vaha upazAnta mana se logoM ko Anandita karate hue zreSTha ahiMsA dharma dhAraNa karatA hai / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1.10 suNi jIva suhaMkaru jiNa - vayaNu / jai loDahi avicalu suharayaNu // tahaM keNa vi pilliu parihasiu / jai vaMdhiu piTTi uvahasiu / / suya vaMdhava piyara vioiyau / jai keNa vi kahami paranjiyau // pheDiu daMDAviu nnaaviyu| jai mANabhaMgu tuva dAviyau / riuNA Dhoyau Niva mAriNau / sahu kAraNe ahava akAraNau / eyAi mahAvai paaviyu| avarehimi dukkhihi tAviyau // tau kohu kare viNu maNi suiro| mAteNa sarisu vaMdhai - viro|| mAtahi mAraNe ujjamu karahi / taho uppari kohu Na maNi dharahi / / puvvakiu bhuMjahi iu sayalu / tuhu ari miseNa Niva pAvaphalu / / sai kammu karivi rUsehi kisU / tuhu lahahi suhAsuha kamma - vasU / pattA - iu hiyai muNeviNu, kohu haNeviNu, parakiu dukkhu ji jai khamahi / suaNattu laheviNu, kammu DaheviNu, tau sAsama-siva-suha ramai // 10 // 1.11 sahu keNa vi vairu ma hiyai dhari / aNa uvayAraho uvayAru kari // jai dhammamUlu jiNavaru cavai / sA uttama khamai Na sNbhvi|| viNu khamai Na labbhai jiivdyaa| viNutAi NariMda vi Narai gayA / / ima ciMtivi uttama khama karahi / cira saMciu kalimalu Nijjarahi // ajjahi Na kammu puNu avaru tuhu / bhava - dukkhaho muccahi lahahi suhu / pIDijjamANu avarehiM ji| khama chaMDahi vairiNi vaddhamaI / tau avaru kammu ajjahi asuhu / puNu taho phaleNa aNu duhu // kugaihi pAvahi jammaMtarai / bhavi-bhavi dukkhAi NiraMtarAi / / to vari Nimmala khama uddharahi / kali rukkha mUluccheu vi karahi // kohANaleNa tappaMti nnraa| khama NIreM sIyala huMti parA // ghattA - saMsAra asAraho, vahu - duha - bhAraho, ema hoi Niggamu parai / vivarIu karaMtahaM, dummaiMvaMtahaM, jAvaha dukkhu paraMparaI / / 11 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1.10 (svakarma phala- cintana ) he jIva ! bhava-bhramaNa para vijaya karAnevAlA, avicala sukhakArI, zubha ratnasvarUpa jinendravacana suno, yadi kisI ke dvArA tuma ghere gaye, bA~dhe gaye, pITe gaye, (tumhArA ) upahAsa kiyA gyaa| putra, bhAI, mAtA-pitA kA vichoha kiyA gayA, yadi kisI ke dvArA parajIvI kahA gayA, dUra haTAye gaye, daNDita kiye gaye, jhukAye gaye, yadi sammAna bhaMga karake tuma dabAye gaye, vairI ke dvArA Dhokara le jAye jAne para kAraNasahita yA akAraNa rAjA ke mArane para ityAdi mahA ApattiyA~ pAkara tathA aise hI anya duHkhoM se saMtapta hokara mana kI zucitA se krodha kiye binA bandhana meM par3e zatru ko mAtA ke samAna vicAro mAtA ke mArane meM jo udyama karatA hai usake Upara (bhI) mana meM krodha mata dhAraNa kro| tuma yaha saba pUrvopArjita apane pApoM kA phala zatru ke bahAne bhogate ho| svayaM karma karake kisa para krodha karatA hai ? acchA aura burA tuma karmavaza pAte ho / , 91 ghattA * isa prakAra hRdaya meM jAnakara (aura) krodha kA vinAza kara parotpanna duHkhoM ko yadi kSamA karatA hai to saujanyatA pAkara (aura) karma jalAkara zAzvata ziva-sukha meM ramatA hai / 101 1.11 ( uttama kSamA mAhAtmya) kisI ke bhI sAtha vaira hRdaya meM mata rkho| anupakArI kA upakAra kro| jinendra jise dharma kA mUla kahate haiM vaha uttama kSamA hai, saMzaya nahIM / jIva dayA kSamA ke binA prApta nahIM hotI / usa kSamA ke abhAva meM rAjA bhI naraka gayA - aisA vicAra kara uttama kSamA karo aura cirasaMcita pApoM kI nirjarA karo / pazcAt tuma aura karmoM kA arjana na karo, bhava-duHkhoM ko tyAgo aura sukha paao| dUsaroM ke dvArA duHkhI hote hue (bhI) yadi Abaddha vairiyoM ko kSamA karake chor3ate ho tathA yadi aura azubha karma arjita karate ho (to) unake phalasvarUpa duHkha kA anubhava karate ho / anya janmAntara meM kugati pAte ho aura bhava-bhava meM nirantara duHkhI hote ho / ataH zreSTha nirmala kSamA se uddhAra karo (aura) pApa-vRkSa kI jar3a kA chedana kro| manuSya krodhAgni se saMtapta hote haiM (aura) uttama kSamArUpI nIra se parama zItala hote haiM / ghattA isake viparIta AcaraNa se durmati jIvoM ke paramparA se duHkha hotA hai / 11 / - - saMsAra asAra hai, bahuta duHkhoM kA bojhA hai| isase nirgamana isI prakAra hotA hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jainavidyA 14-15 1.12 maNa vayaNa kAya mA koi jaNu / poDavahi hohi dayalINa maNu / iya suNiu Na kiM jaNa - jaMpaNau / suha dINau labbhai appaNau / / to avarahaM dehi Na dukkhu tuhu / jima appuNu pAvahi parama suhu / kijjai NisibhoyaNu pariharaNu / NisibhoyaNu vahu jIvaha-maraNu // pIvari kappaDi jalu gAliyai / so kappaDu puNu jali khAliyai / rakkhiyai payatte jiivgnnu| taha Dhilla Na kinjai ekku khaNu // jUA khellaNu vesaarmnnu| parihari taha pAriddhi gamaNu // NavaNIu kayA vi Na bhuMjiyai / kusumAiM kaMda-gaNu vajjiyaI / / iya vahuviha bhAvahi bhayarahiu / jaM jiha Agama juttihi kahiu / / taM tiha pAlijjai khamiya mau / sivaheu ahiMsA - desavau // ghattA - micchatta - viNAsaNu, pAva - paNAsaNu, NiccArAhiya jiNavayaNu / saMsAra virattau, diDha sammattau, dharai ahiMsA - vaya rayaNu // 12 // 1.13 suNi evahi vau vIyau succai / vayaNu asaccu kayAvi Na vuccai // jaM aNahu tau kiMpi bhavijjai / vayaNu asaccau kiMpi muNijjai / kUDau kau sakkhu vi Na vavijjau / caDivi pamANi Na aliu kahevvau / / koha - mANa-mAyA - lohArasu / cavai asaccu kayAya paravvasu / jo Na kasAyaha appu samappai / so Na kayAvi asaccaujaMpai / / jaM kira succu vi parapIDAyaru / taM Na payaMpai vaya vihi Ayaru // kari cADattaNu paru NihaNaMtaha / NarayagamaNu saccu vi pabhaNaMtaha / / jaM para dosu gujjhu bhAsijjai / ta Na vi paraya - Nayaru vAsijjai / keNa vi sarisau jujjhu Na kijjai / tahiva gAli kosaNau Na dijjai / kANau kuMDhau duvbalu NaDiyalu / jaNu Na hasijjai akkhuDi paDiyau / / pattA - savvaha jIvaha hiu, volijjai piu, jaM jaNa savaNa suhAvaNau / vippiu kaDu akkharu, kakkasu, NiThuru, bhAsijjai Na bhayAvaNau / / 13 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1.12 (ahiMsANuvratAtmaka-karttavya) dayAlIna mana hokara, mana, vacana aura kAya se koI ko bhI mata piitto| kyA logoM ko isa prakAra kahate hue nahIM sunA hai ki sukha dene se apane ko bhI (sukha) prApta hotA hai ? isalie tuma dUsaroM ko duHkha mata do jisase ki svayaM parama sukha paao| rAtribhojana tyAga kiijie| rAtribhojana se bahuta jIvoM kA ghAta (maraNa) hotA hai| moTe kapar3e se pAnI chAneM aura channe ko pAnI meM pakhAra leN| pairoM se jIva-samUha kI rakSA kreN| usameM eka kSaNa ko bhI DhIla na kiijie| juA khelanA, vezyAramaNa karanA, zikAra meM jAnA chodd'o| navanIta kabhI bhI nahIM khaave| puSpAdi tathA kaMda tyAga de| isa prakAra jo yuktipUrvaka Agama ne kahA hai, bhayarahita hokara bahuta jana bhAo/ pAlana kro| mokSa kA hetu ahiMsA dezavrata kSamApUrvaka mana, vacana aura kAya tInoM prakAra se pAlana kiyA jaave| ghattA - mithyAtva vinAzaka, pApoM ke nAzaka jinendra-vacanoM kI nitya ArAdhanA karake saMsAra se virakta hokara (aura) dRDha samyaktva se ahiMsAvrata ratna dhAraNa karo / 12 / 1.13 (satyANuvrata-upadeza) isa samaya (aba) dUsare satyANuvrata ko suno-asatya vacana kabhI bhI nahIM boleN| yadi anya koI ke dvArA asatya vacana kahA jAve yA kucha asatya jAnA jAve, chalapUrNa asatya kisI kI sAkSI meM nahIM kahA jAve (jo) prAmANika nahIM hai (aisA) jhUTha nahIM kahA jaave| krodha, mAna, mAyA aura lobha (ina) kaSAyoM ke vaza meM hokara (jIva) asatya bolatA hai jo kaSAyoM ko svayaM ko samarpita nahIM karatA hai, vaha kabhI bhI asatya nahIM bolatA hai| nizcaya se jo satya parapIr3AkArI hai vaha nahIM bole aura vratavidhi aacre| cATukAritA karake para kA ghAta karatA huA satya bolate hue bhI naraka jAtA hai / jisake dvArA parAye gupta doSoM ko kahA jAtA hai usake dvArA bhI naraka nagara meM vAsa kiyA jAtA hai / kisI ke dvArA bhI krodhapUrvaka yuddha na kiyA jaave| usI prakAra : nakosA jAve aura na gAliyA~ dI jaaveN| kAnA, kubar3A, durbala, aura nRtyakArajana A~khoM meM dikhAI dene para ha~sA nahIM jAve / ghattA-sarvajIva-hitakArI aura logoM ko zravaNa-sukhada priya (vANI) bolI jAve, (isake viparIta) bhayakArI kaTu karkaza aura niSThura vacana nahIM bole jAveM / 13 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jainavidyA 14-15 1.14 sahasA dosu Na kAsu vi dijjai / kanju ajANiu saMbhAvijjai / vayaNu cavijjai karisu Nirikkhiu / kijjai kajju sayalu suparikkhiu / / jaM jehau savaNihi NisuNijjai / taM tehau Na kayAvi bhaNijjai / Niya payaNehi diThu chAvijjai / parahaM dosu Nahu puNu gAvijjai / duvvayaNihi sikhiko viNa hammai / mAyA bhAsahi ko vi Na chammai / / aNNu kusaMgaha Na gavesijjai / kAsu vi puNu volaNau Na dijjai / / aha jai keNa vi kiMpi viNAsiu / so Navi kijjai ai satAviu / keNa vi vurau salajju pauttau / taM puNu ucchallaNaha Na juttau / / kAsu vi vurau Na citti dharijjai / kahimi kajji aigAhu Na kijjai / bhAvadosa - vayaNu vi vajjijjai / jaNu jutsatahaM koDu Na kijjai / / ghattA - iya vayaNu asaccau, gaya jaNa paccau, vuhahi sayAvi pamuccai / sambhAva savacchalu, parivajjiyacchalu, Niya parahiu jagi vuccai / / 14 // 1.15 . aha jai dosu kovi tuva desai / huMtau aNuhaMtau ji bhaNesai // aha NiThura duvvayaNihi tAvai / vammullUraNu gAliu dAvai / kaDu akkharahi ghariNi NibbhaMsai / Nicca vi posaNu-bharaNu samicchai // duvvaMdhau duputtu maNi kuddhau / NiddhADaI volaMtu viruddhau / aha avarovi kovi uvhaasi| jai ruddhA jaNeri ima bhAsai / jai ghara mANasu tuva viggovai / cADu Narasahu mAraNa Dhovai / iya cira kaya pAveM saMpajjai / savvu vi sama bhAveNa khamijjai / dUsahu para khara vayaNu sahaMtahaM / hui pAvakhau NarahaM mahaMtahaM / sotte taDau dukkhu suhu aggi| paDhamau saggu puNu vi paMcamagai / aha Na khamai tau dukkhu bhayaMkaru / sahai koi kaya kamma paraMparu / / pattA - gavviyahaM agavvahaM, jIvahaM savvahaM, chuDu AlAu Na kijjai para kiyau viseseM, mukka kileseM, appuNu savvu khamijjai // 15 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 95 1.14 (dainika vyavahAra meM bolacAla saMbaMdhI cintana) ajJAnatA meM kArya hone kI saMbhAvanA kI jAve, sahasA kisI ko bhI doSa na diyA jaave| dekhabhAlakara vacana bolA jAve (aura) bhalIprakAra parIkSA karake sabhI kArya kiye jaaveN| jo jaisA kAnoM se sunA jAve vaha vaisA kabhI bhI nahIM kahA jaave| apanI A~khoM se parAye doSa dekhakara gAye na jAveM, TaiMke jAveM, durvacanarUpI bANa se kisI ko bhI na ghAtA jaave| kapaTamaya bhASA bolanevAle ko koI bhI kSamA nahIM karatA hai| anya kusaMga kI khoja na kI jaave| kisI ko phira bolane na diyA jAve athavA yadi kisI ke dvArA kucha vinAza kiyA jAtA hai (to) vaha adhika santApita na kiyA jaave| kisI ke dvArA burA lajjAspada uttara diyA jAve to usa para uchalanA ThIka nhiiN| hRdaya meM kisI kA bhI burA dhAraNa na kiyA jaave| kathita kArya meM atigrahaNa na kiyA jaave| bhAvadoSakArI vacana bhI tyAge jaaveN| saMtajanoM se kaTu vacana na bolA jaave| ghattA - gata janoM dvArA pacAyA gayA asatya vacana budhajanoM dvArA sadaiva tyAgA jaave| chalakapaTa tyAgakara vAtsalya svabhAvI ve saMsAra meM nija-parahita ke lie bolate haiM / 141 1.15 (parakRta abhadra vyavahArakAlIna kartavya) athavA yadi koI tumheM doSa detA hai aura honI-anahonI kahatA hai, athavA niSThura durvacanoM se saMtapta karatA hai, marma-chedI gAliyA~ detA hai, gharavAlI-kar3ave akSaroM se niruttara kara detI hai (vaha) nizcaya se bhalIprakAra bharaNa-poSaNa cAhatI hai| duSTa-putra mana meM kupita hokara viruddha vacana bolate hue burI taraha bA~dhakara bAhara nikAla detA hai athavA itara koI bhI upahAsa karatA hai yadi mAtA ko viruddha kahatA hai, yadi ghara ke loga tujhe chipA lete haiM, rAjA ke cATukAra mArane le jAte haiM, isa prakAra (ye bAdhAe~) pUrvopArjita pApoM se prApta hotI haiN| sama pariNAmoM se sabhI ko kSamA kiyA jaave| parAye dussahya kaThora vacana sahate hue manuSya ke mahAn pApoM kA kSaya hotA hai| Age (una) duHkhoM aura sukhoM kA vistAra srota prathama svarga pazcAt paMcama gati (hotA hai) athavA (jo) kSamA nahIM karatA hai (vaha) krodhakRta karma-paramparA se bhaMyakara duHkha sahatA hai / ___ghattA - garvapUrvaka yA mAnarahita hokara sabhI jIvoM ko chor3akara mithyAlApa na kiijie| vizeSakara dUsaroM para kRpA karane se (unheM) kleza-mukta karane se apane ko sabhI ke dvArA kSamA kiyA jAtA hai / 15 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 1.16 jainavidyA 14-15 appara Navi salahaNu cAhijjai / avarahaM puNu suha guNu sa lahijjai // kAsu vi aNa-uvayAru Na kijjai / para uvayAru lahu vi maNijjai // jIvahaM jiNapahu uvaesijjai / pAu - karaMtu dhammi lAijjai // tevaMciya jiNaNAhu - thuNijjai / paramAgama vakkhANu suNijjai // iya aNeya bhAvahi vau vIyau / rakkhijjara jiha Agami gIyau / / evahi tijjau kahimi aNuvvau / paradhaNu Navi bhavveNa harivvau // dhariu-paDiu-vIsariGa- Nihattau / kiMpi vi vatthu jaM ji paru ghitta // ahacchaMDiu aha ghari saMpAyau / appu - vahuttu vi bho le Ayau // kUDDu kareviNu lekhai vAhivi / haThu kari ko vi maraMtau cAhivi // para pahUtthu kiMci vi Na laijjai / aNa diNNau sayalu vi vajjijjai // ghattA dhaNu kaNu maNi sArau, parahu piyAraMDa, duppaya caupau maNirayaNu / tiNa samu maNNivvaDa, taM Na harivvaDa, ArAhaMtaha jiNa - viyaNu / / 16 // 1.17 parahu payatthu kahimi jiNa suMdaru / kappaDurAcchu turau Naru maMdiru || maggiu aha mulleNa Na labbhai / para davvahu bhavve Nau lubbhanaM // lohamUlu corattaNi gammai / paThamau lohu vi taM jiNahammai || jhiruNa kavi vajjijjai / iTTha mittu kari koNa duhijjai // vi kAsu vi ahiyAru harijjai / kari cADattaNu kiMpi Na lijjai // bhAyau puttu piyaru vaMceviNu / saNai saNai gehaho saMceviNu // Nija kuDuMvaho dhaNu Na harivvau / ghara vihiNNu bhaMDAru Na kijjai // ekkaho hariviNa aNNahu dijjai / Navi Niya dosu paraho lAijjai // kAvi hANi appaho AvaMto / sA para siri vuccai Na tavaMto // rAyadaMDu jaM kira Niya aMsaho / taNNa caDAvijjai para sosaho / rAyakarAru NivaMdhu karaMtihi / bhAu dosu muccaI sama cittahi // - ghattA lacchI khaya hAsu vi, bhuvaNi Na kAsu vi, kijjai Na vi ciMttijjai / rAuli daMDijjaI, cora musijjaI, ima kAsu vi Na kahijjai // 17 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 97 1.16 (satyANuvrata ke lie Avazyaka AcAra aura acauryANuvrata saMbaMdhI vicAra-varNana) apanI prazaMsA nahIM cAhI jAve aura dUsaroM ke zubha guNa vaha prApta kare (usake dvArA prApta kiye jaaveN)| kisI kA bhI anupakAra nahIM kiyA jaave| dUsaroM se upakAra pAkara mAnA jAve, (svIkAra kiyA jaave)| pApa karate hue jIvoM ke lie svAmI jinendra kA upadeza diyA jAve aura dharma meM lAyA jaave| isa prakAra jinanAtha kI arcanA karake stuti kI jaave| paramAgama kA vyAkhyAna sunA jaave| isa prakAra jaisA Agama meM gAyA gayA hai (kahA gayA hai) aneka bhAvoM meM dUsarA vrata rakhA jAve (dhAraNa kiyA jaave)| isa prakAra tIsare aNuvrata ko kahatA huuN| bhavya puruSa ke dvArA parAyA dhana nahIM harA jaave| rakhI huI, girI huI, bhUlI huI sthApita, dUsaroM se prApta, athavA chor3I hue athavA ghara meM prApta alpa yA bahuta kisI bhI vastu ko bahiyoM meM kUTa lekhana karake, haThapUrvaka kisI kA maraNa cAhakara bhI kiMcit para vastu nahIM lI jaave| binA diyA huA saba tyAgA jaave| - ghattA - dUsaroM ke lie priya-dhana-dhAnya, sArasvarUpa maNi, dvipada (manuSya), catuSpada jAnavara, maNi-ratna, tinake ke samAna (tuccha) mAneM, unako nahIM curAveM, jinendra ke vacanoM ko ArAdhe / 161 1.17 (acauryANuvrata saMbaMdhI vyAvahArika cintana aura lakSmI - svabhAva - vyAkhyAna) (he) bhavya puruSa ! kahatA hU~ (kavi kahatA hai) - dUsaroM se padArtha - uttama kapar3A, turaMga, manuSya, mahala (Adi) padArtha mAMgakara athavA mUlya se (yadi) nahIM pAtA hai (to) para dravya se bhavya puruSa dvArA lubhAyA nahIM jaave| corI ke lie jAne meM mUla (kAraNa) (lobha) (hai) usa lobha ko jinamandira meM pddh'o| sAjhedAra manuSya ko koI bhI nahIM Thage (dhokhA deve), iSTa mitra banAkara use kauna dukhAtA hai ? kisI kA adhikAra bhI nahIM harA jAve, khuzAmada karake kucha bhI na liyA jaave| bhAI, putra, pitA ko Thagakara (aura) dhIre-dhIre ghara kA saMcaya karake apane kuTumba kA dhana nahIM hare (kyoMki) gharavihIna ke dvArA bhaNDAra nahIM kiyA jAtA hai| eka kA harakara dUsaroM ko nahIM diyA jaave| apanA doSa bhI dUsaroM ke (para) nahIM lAyA jaave| AtI huI apanI kisI bhI hAni ko saMtapta hote hue parAye sira para nahIM kahI jaave| nizcaya se apane rAjadaNDa ke aMza ko dUsaroM ke sira se nahIM car3hAyA jAve (sira para nahIM sthApita kiyA jaave)| rAjakIya vacana (svIkRti) kA lekhana-kArya karate hue samacitta se bhAva-doSa chodd'o| ghattA - lakSmI kSayazIla aura hAsavAna hai| saMsAra meM kisI kI bhI nahIM hai| cintA nahIM kI jaave| rAjakula meM daNDita kI jAtI hai, coroM dvArA curAI jAtI hai, yaha kisI kI bhI nahIM kahI jAtI hai (gayI hai) / 17 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jainavidyA 14-15 1.18 jai lahaNau kAsu vi pAsa dhaNu / maMgiyau suheNa Na lahai puNu // tau vaMdhivi laMghAivi ghaNau / Na vi lijjai jai vihu appANau / / dharatuya dekkhaMtu vi dhaNiu / tahaM vihu ucceDai NigghiNau / Niya dabu vi liMtahaM tAsu malu / thira dayacchaMDeviNu mahai calu // pIDivi Na lei taho khamai Navi / tA hoi sAhu suralacchimai / aha lei virAhivi khamai Navi / tau dukkhiu NiddhaNu bhavi ji bhavi // ghara kammukarAvai kiMpi vahu / kAsu vi dhaNu dijjai tucchuNahu / jai kAsu vi thavaNI rahai ghare / gau kAla vi pajjai desa pure // tau taho saMtANiji ko vi huu / taho lacchigu sAyau ghariNi suu / taha dijjaI jaNa kivi sAkkhi le| ahavA iha jutti na hoi jai / / jiNa payaDa dhammi taulAiyai / Niya buddhi hetu saMbhAviyai // ghattA - musiyau coreNa vi, aha jai keNa vi, daMDu samaggalu tau kiyau / ciMtai Navi rUvau, taho khaya ruvau, khamahi kohu kari didu hiyau // 18 // 1.19 Na vi kAsu vi corI lAijjai / vatthu parAi Na vi takkijjai // paradhaNu aha Niya dhaNu vi haraMtau / jai diTThau Naru ko vi maraMtau / coru bhaNevi tau Navi govijjai / mauNu kareviNu hANi khamijjai // aha kalA silijjai tau lijjai / ema karata Na varamucchijjai // saMguNa kijjai cora samANau / maula Na lijjai cora kirANau / rAya viruddha sayalu vajjijjai / hINAhiya tulamANu Na kijjai / / bhaMDi kubhaMDi Na mIsaNa juttu| NADI bhakhaNu pAu mahaMtau // aha jai dhaNu puNu kAsu vi diNNau / tucchu vahuttu vi Navau cirANau // taM Navi asthi dharahaM yaM dijjai / taha visayA vi deNa mai kijjai / sAhu kiyau uvasaggu khamijjai / viggovai tau maNNAvijjai // ghattA - jaM jaM kila pujjai, taM taM dijjai, sIsu deNa cAhijjai / desami iu vuccami, sIlu Na muccami, miccha kayAvi Na kijjai / / 1 / / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 1.18 (acauryANuvrata ke antargata RNI ke prati sAhUkAra kA tathA naukara kA mAlika ke prati ___kartavya tathA dharohara saMbaMdhI cintana) yadi kisI ke pAsa se dhana lenA hai (to) sukha (saralatA) se mA~go, phira nahIM milatA hai, yadi dhana apanA hai to bA~dhakara, saghana, laMghana karAkara nahIM liyA jaave| dhanika (use) (dhana) dharate hue dekhakara bhI muMha phera letA hai, usase ghRNA (mata) kro| apanA dravya lete hue bhI usake doSa (lagatA) hai| sthira dayA kA tyAga kiye binA Adara karatA cle| yadi sAhUkAra (RNI ko) pIr3A dekara (dhana) nahIM letA hai, kSamA kara detA hai, to sAhUkAra devalakSmIvAn hotA hai| athavA kSamA nahIM karatA hai, virAdhita karake (karja) letA hai to bhava-bhava meM nirdhana (hokara) du:khI (hotA hai)| ghara kAma karane AnevAle kisI choTe (karmacArI) ko bhI kucha (yA) bahuta dhana diyA jaave| yadi kisI kI dharohara ghara meM rahatI hai (aura vaha) deza meM, nagara meM, kAla ko prApta ho gayA (mara gayA) to usakI jo koI bhI strI, putra-saMtAna ho, usakI lakSmI ko bhoge| kisI jana ko sAkSI meM lekara vaha lakSmI (use) de dI jAve athavA yadi yaha ThIka na ho (to) jainadharma meM use lAkara prakaTa (kare) (aura) apanI buddhi se saMbhAvita kre| ghattA - cora ke dvArA curAye jAne para bhI, athavA yadi kisI ke dvArA daNDa dekara (lakSmI) samarthika kI gayI to bhI pratyakSa meM cintA nahIM kre| usake pratyakSa kSaya (hone para) hRdaya dRr3ha karake krodha ko kSamA karo (krodha nahIM Ane do) / 18 / 1.19 (acauryANuvrata saMbaMdhI aticArAtmaka cintana) kisI kI corI (curAyI gayI vastu) nahIM lAyI jaave| (aura) na parAI vastu tAkI jaave| parAyA athavA apanA dhana curAte hue yadi koI mahAna puruSa dikhAI detA hai, to use cora nahIM kahakara chipA liyA jaave| mauna rahakara hAni kSamA kI jaave| candrakalA-zilA para (aura) vRkSa para jAtI hai| aisA karate hue (vahA~ jAte hue use) varmA se nahIM chedA jaataa| AnA-jAnA cora ke sAtha nahIM kiyA jaave| cora ke dvArA lAyI gayI vastue~ maula nahIM lI jaaveN| rAjya-viruddha saba tyAgA jaave| hInAdhika mApa-taula na kI jaave| cokhe bartanoM meM khoTe-bartanoM kA mizraNa ThIka nhiiN| nasoM (haDDiyoM) ke bhakSaNa meM mahAna pApa hai| alpa yA bahuta, nayA yA purAnA kisI ko dhana denA, athavA jo ghara kA nahIM hai, vaha denA (isameM) viSa dene kI kalpanA kI jaave| kiye hue upasarga ko sAhUkAra kSamA kare, (yadi RNI) rahasya vigopana karatA hai to manA liyA jaave| ghattA- nizcaya se jo-jo pUjatA hai (apane pAsa hai) vaha-vaha diyA jAve, zeSa dene kI icchA kI jaave| dUMgA isa prakAra kahe, zIla nahIM chor3e, mithyA vyavahAra kabhI bhI nahIM kiyA jAve / 19 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jainavidyA 14-15 1.20 riNa saMbaMdhe eu karaMtahaM / pAu Na laggai paMjali cittahaM / pAu - hINu jahi kahi uppajjai / tahi riNaccheyaNa khamu saMpajjai / riNu moDivvaI jasu maI vaTTai / so bhavi-bhavi dukhihi AvaTTai / aha tuva dhaNu valivaMDaI keNa vi / layau kayAvi kusIla valeNa vi / / jhuTThau jhagar3au aliu dhareviNa / vIsAsivi puNu vaMdhu kareviNa // tahavi tAsu mA vurahau ciMtahi / mahu erisu bhavIsu iu maMtahi // avasu AsimaI eu virAhiu / evahi eva vayaNu taM sAhiu / eu ciMtivi tiNi sahu khama kijjai / hau pheDiu amu keNa Na gijjai / / evamAhi suMdaru maNi bhAvahi / jima ciru sUrahi appa sahAvahi // vau pAlijjai tema pytteN| mAyA loha kasAya kaMyatteM // pattA - jiNa muNi Aesahu, jA kira desahu, virai adattAdANaho / taM tIyau aNuvvau, diDhuva vasivvau, paMthu parama NivvANaho / / 20 / / iya appa saMvoha kvve| sayalajaNamaNa suhNkre|avvlaa bAla suhu vujha pytthe| paDhamo saMdhI pariccheo smmtto| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainavidyA 14-15 101 120 (sAhUkAra kA RNI ke prati sadvyavahArAtmaka - cintana) RNa ke saMbaMdha meM isa prakAra karate hue sarala citta ke (ko) pApa nahIM lagatA hai| pApahIna jahA~ kahIM utpanna ho jAtA hai| ataH kSamApUrvaka RNa chedana kiyA jaave| RNa ke mor3ane/bhaMga karane meM jisakI buddhi pravartita hotI vaha bhava-bhava duHkhoM se (duHkhapUrvaka cakra ke samAna) paribhramaNa karatA hai, athavA tumhArA dhana kabhI kisI kuzIla balavAna ke dvArA liyA gayA, mithyAropa karake jhUThA jhagar3A kiyA gayA (to) vizvAsapUrvaka bandhutA karake itanA hone para bhI unake lie burA mata cinto| merA aisA hI bhaviSya hai - isa prakAra parAmarza kro| isa prakAra (aisA karane se) virAdhitajana avazya AzISa deNge| isa prakAra yahI vacana hai use siddha karo, aisA vicAra kara una para (RNI para) sAhUkAra ke dvArA kSamA kI jaave| maiMne vinAza kiyA yaha kisI ke dvArA nahIM gAyA jAtA (kahA jaataa)| isa prakAra jaisA pUrvAcAryoM dvArA (kahA gayA hai) mana meM sundara/zubha Atma-svabhAva bhaao| mAyA, lobha (Adi) kaSAyoM kA anta karate hue prayatnapUrvaka usI prakAra vrata pAle jAveM / . ghattA- jina muniyoM ke Adeza (aura) dezanA se (kavi) adattAdAna (aNuvrata) kI racanA karatA hai| nirvANa ke parama paMtha usa tIsare aNuvrata ko dRr3hatA se basAyA jAnA cAhie / 20 / isa Atma sambodha kAvya meM sabhI janoM ke mana ko sukhakara abalA-bAlajanoM ke sukharUpI jala-pravAha meM pravAhita padArthavAlA prathama pariccheda pUrNa huaa| jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI-322220 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jainavidyA 14-15 - - jainavidyA (zodha-patrikA) sUcanAeM 1. patrikA sAmAnyataH varSa meM do bAra prakAzita hogii| 2. patrikA meM zodha-khoja, adhyayana-anusaMdhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegaa| 3. racanAeM jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jaaygaa| svabhAvataH tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogaa| 4. yaha Avazyaka nahIM ki prakAzaka, sampAdaka lekhakoM ke abhimata se sahamata ho| 5. racanAeM kAgaja ke eka ora kama se kama 3 seM.mI. kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI caahie| 6. racanAeM bhejane evaM anya saba prakAra ke patra-vyavahAra ke lie patA - sampAdaka jainavidyA digambara jaina nasiyAM bhaTTArakajI savAI rAmasiMha roDa jayapura-302004 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- _