Book Title: Bhartiya Swatantrata Andolan Me Uttar Pradesh Jain Samaj Ka Yogdan
Author(s): Amit Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022866/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna amita jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya svatantratA Andolana meM uttara pradeza jaina samAja kA yogadAna bhAratIya svatantratA Andolana vizva ke itihAsa meM abhUtapUrva ghaTanA thii| isa Andolana ne dikhA diyA ki bhArata ke nAgarika apane deza ke lie kisa hada taka jAkara svAdhInatA ke lie yogadAna kara sakate haiN| isa Andolana meM sabhI dharmoM evaM vargoM ne bar3ha-car3ha kara briTiza sarakAra kA virodha kiyaa| isa punIta kArya meM jaina samAja bhI pIche nahIM rhaa| uttara pradeza meM jaina samAja ne Age Akara asahayoga, savinaya avajJA aura bhArata chor3o Andolana meM bhAga liyA tathA jeloM kI yAtanAe~ shiiN| jaina patrakAroM ne bhI apanI lekhanI se videzI zAsana kA virodha kiyaa| sabhI vargoM ke dRr3ha saMkalpa aura saMyukta prayAsoM se hI hamArA deza AjAda huaa| prastuta zodha pustaka meM lekhaka ne uttarapradeza ke aneka svatantratA senAniyoM kA ullekha to kiyA hI hai, sAtha / hI unakA bhI prAmANika paricaya dene kA prayAsa kiyA hai jo Aja deza evaM samAja kI naz2aroM se bahuta dUra bane hue haiN| niHsandeha aise vIra jaina svatantratA senAniyoM kI jAnakArI pAThaka gaNoM ke lie rocaka evaM preraNAdAyaka hogii| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka / lekhaka kI anumati ke binA isa pustaka ko yA isake kisI aMza ko saMkSipta, parivardhita kara prakAzita karanA yA filma Adi banAnA kAnUnI aparAdha hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna amita jaina bhAratIya jJAnapITha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtidevI granthamAlA : granthAMka 51 ISBN 978-93-263-5234-5 bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna (zodha) amita jaina prathama saMskaraNa : 2014 mUlya : 300 rupaye prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003 mudraka : vikAsa kampyUTara aiMDa priMTarsa, dillI sAja-sajjA : jJAnapITha kalA prabhAga (c) amita jaina BHARATIYA SWATANTRATA AANDOLAN MEIN UTTAR PRADESH JAIN SAMAJ KA YOGDAN (Research) AMIT JAIN Published by : Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110003 e-mail : jnanpith@satyam.net.in, sales@jnanpith.net website : www.jnanpith.net First Edition : 2014 Price: Rs.300 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama prAkkathana Atmakathya uttara pradeza ke jaina samAja kA Arthika, sAmAjika aura rAjanaitika vikAsa meM yogadAna 79 19 asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna 120 bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA 157 bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna niSkarSa sandarbha sUcI 43 76 190 209 219 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dr. .haran Singh MEMBER OF PARLIAMENT 3NYAYAMARG CHANAKVAPURI NEW DELHI11001 prAkkathana bhAratIya svataMtratA AMdolana meM deza ke sabhI vargoM aura bhaugolika kSetroM kA atulanIya yogadAna rahA hai / yaha bhAratIya samAja kA samagra AMdolana hI thA,jisake kAraNa vivaza hokara aMgrejoM ko yahAM se jAnA par3A / svataMtratA AMdolana ke vibhinna pakSoM para bhAratIya vizvavidhAlayoM aura anya saMsthAnoM meM bhI gaMbhIra zodhakArya hotA rahA hai,aura abhI bhI ho rahA hai / svataMtratA AMdolana se jur3e kAphI dastAveja abhI bhI hamArI pahu~ca se dUra haiM / jyoM-jyoM isa prakAra ke dastAveja hameM prApta hote jAyeMge, tyoM-tyoM svataMtratA AMdolana ke vibhinna anachue pakSoM para aura bhI prakAza par3egA / DAkTara jaina ne samAja kA svataMtratA AMdolana meM yogadAna viSaya para zodhakArya karane ke liye mukhya rUpa se uttara pradeza ko AdhAra banAyA hai lekina moTe taura para yaha rASTrIya stara kA hI mUlyAMkana kahA jAyegA / isa zodhakArya meM asahayoga AMdolana,savinaya avajJA AMdolana, aura bhArata chor3o AMdolana ke daurAna jaina samAja ne uttara pradeza ke vibhinna jiloM meM sakriya hokara kisa prakAra aMgrejoM kA virodha kiyA tathA deza ko svataMtra karAne meM apanI ahama bhUmikA nibhAI isakA vivaraNa milatA hai / prastuta gaMtha meM lekhaka ne parizramarpUvaka mahatvapUrNa sAmagrI kA saMkalana karake svataMtratA AMdolana meM eka nayA adhyAya jor3A hai, jisase jahAM jaina samAja ko apane gauravamaya itihAsa kI jAnakArI prApta hogI vahIM zodha zAstrI bhI jaina samAja kI svataMtratA AMdolana meM samagra bhUmikA ke sabhI AyAma jana-sAdhAraNa ke sAmane lA sakegeM / mujhe isa bAta kI bhI hArdika prasannatA ho rahI hai ki iMsa graMtha ke prakAzana kA dAyitva bhAratIya jJAnapITha ne uThAyA hai / maiM zodha graMtha ke prakAzana kI saphalatA kI kAmanA karatA huuN| karNa siMha (karNa siMha).. nayI dillI410021 vasaMta paMcamI,4 pharavarI-2014 TA611.1744611-5291Fax: 687-3171 Emai Karansingh@karan singh.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana ahiMsA jaina-darzana kI AdhArazilA hai| pratyeka jaina zrAvaka evaM sAdhu kI dinacaryA ahiMsA vrata ke pAlana para kendrita rahatI hai| jahA~ sAdhu ahiMsA mahAvrata kA pAlana karate haiM vahIM zrAvaka ahiMsA aNuvrata kA pAlana karatA hai| jaina zAstroM meM hiMsA ke cAra prakAra batAye gaye haiM- saMkalpI hiMsA (saMkalpapUrvaka kisI prANI kI hiMsA karanA), ArambhI hiMsA (jIvana yApana evaM dainandina kAryoM meM honevAlI hiMsA), udyogI hiMsA (udyoga, vyApAra Adi meM honevAlI hiMsA), virodhI hiMsA (dharma, samAja evaM rASTra kI rakSA hetu virodhI/AtatAyI ke pratikAra meM honevAlI hiNsaa|) jaina zrAvaka saMkalpI hiMsA kA to pUrNataH tyAgI hotA hai kintu ArambhI, udyogI evaM virAdhI hiMsA kA yathAzakti tyAga karatA hai kyoMki gRhastha ke rUpa meM inakA pUrNataH tyAga zakya nahIM hai| sAtha hI dharma, samAja evaM rASTra ke hitoM ke viparIta kArya karanevAle, bhArata ko parataMtra kara usakI asmitA ko nukasAna pahuMcAne vAle kA pratikAra karanA pratyeka zrAvaka kA kartavya hai| videzI zAsakoM/AkrAntAoM kA pratikAra na karanA ahiMsA nahIM kAyaratA hogii| jaina zrAvakoM ne apane kartavya kA nirvahana karate hue jahA~ rASTra ke Arthika, sAmAjika unnayana evaM rAjanaitika cetanA jAgRta karane meM agraNI bhUmikA kA nirvAha kiyA vahIM AjAdI ke saMgharSa ke vibhinna caraNoM asahayoga AMdolana, savinaya avajJA AMdolana evaM bhArata chor3o AMdolana meM pUrNa sakriyatA se sahabhAgitA dii| kucha samAja baMdhuoM ne agrima paMkti meM Akara saMgharSa kiyA, jela gaye, zahIda hue to kucha parade ke pIche rahakara saMsAdhanoM ko juTAne, saMrakSaNa dene evaM saMparka kI zrRMkhalA banAte rhe| jaina lekhakoM, patra-patrikAoM evaM sAmAjika netRtva ne AjAdI ke AMdolana ko bar3hAne, videziyoM ke prati ghRNA kA vAtAvaraNa banAne, bhArata kI ekatA evaM akhaMDatA ko majabUta kara rASTrIya svAbhimAna ko jAgRta karane meM agraNI bhUmikA kA nirvAha kiyA, kiMtu samyak abhilekhIkaraNa evaM vizleSaNa na ho pAne ke kAraNa yaha aitihAsika yogadAna itihAsa kI bahupracalita pustakoM meM sthAna na pA skaa| bahuta se tathya kevala abhilekhAgAroM meM hI saMrakSita bane rahate yadi amita jI apane pI-eca.DI. zodha hetu 'bhAratIya svataMtratA AMdolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna' viSaya kA cayana na krte| ____ mujhe yaha jAnakara prasannatA huI ki zrI amita jI kA zodhaprabaMdha susaMpAdita rUpa meM bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita ho rahA hai| isa mahatvapUrNa kRti ke sRjana, saMpAdana evaM prakAzana hetu zrI amita jaina evaM bhAratIya jJAnapITha, dillI ke sabhI padAdhikAriyoM ko merA maMgala zubhAzISa / AcArya jJAnasAgara nayI dillI, 28 pharavarI 2014 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmakathya "maiM vahA~ (zravaNabelagola jaina tIrtha) eka mahAna bhAratIya vicAradhArA ko vinayAMjali dene gayI thii| jaina vicArakoM dvArA pravAhita isa vicAradhArA ne hamAre itihAsa para aura hamArI saMskRti para, sadAcAra kI gaharI chApa chor3I hai| itanA hI nahIM, isa cintana ne deza ke svatantratA saMgrAma ko bhI prabhAvita kiyA hai aura hameM nIti ke lie saMgharSa karane kI preraNA dI hai| mahAtmA gA~dhI ne bhI jaina tIrthaMkaroM dvArA batAye gaye ahiMsA aura aparigraha ke mArga ko apanI sAdhanA kA AdhAra banAyA thaa| ye vAkya bhArata kI pradhAnamantrI zrImatI indirA gA~dhI ne lokasabhA meM una vipakSI sAMsadoM ko sambodhita karate hue kahe the, jo pradhAnamantrI ke taura para unake zravaNabelagola karnATaka sthita jaina mahotsava meM sammilita hone kI AlocanA kara rahe the| vAstava meM jaina dharma ne prAcIna kAla se hI bhAratIya saMskRti aura sabhyatA para apanI amiTa chApa chor3I hai| 'saMskRti ke cAra adhyAya' meM rAmadhArI siMha dinakara ne likhA hai - jaina dharma bahuta adhika prAcIna hai, yaha utanA hI purAnA hai, jitanA vaidika dhrm| jaina dharma ke tIrthaMkara RSabhadeva ke putra bharata ke nAma para hI hamAre deza kA nAma bhArata pdd'aa| jaina dharma kI do bar3I vizeSatAeM ahiMsA aura tapa haiN| isalie, yaha anumAna tarka sammata hai ki ahiMsA aura tapa kI paramparA prAgvaidika thI aura usI kA vikAsa jaina dharma meM huaa| bhagavAna mahAvIra I.pU. chaThI zatAbdI meM hue aura unhoMne jaina mArga kA joradAra pravartana kiyaa| isase usa mArga ke praNetA ve hI samajhe jAne lage, kintu jaina dharma meM caubIsa tIrthakara hue aura mahAvIra vardhamAna caubIsaveM tIrthaMkara the| unase pUrva teIsa tIrthaMkara aura hue the| teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha the, jo aitihAsika puruSa haiM aura jinakA samaya mahAvIra aura buddha donoM se koI 250 varSa pahale par3atA hai| jaina dharma kA ahiMsAvAda vedoM se nikalA hai, isake pIche sAkSya yaha hai ki RSabhadeva aura ariSTanemi jaina mArga ke ina do pravartakoM kA ullekha Rgveda meM milatA hai| jaina dharma ke pahale tIrthaMkara RSabhadeva haiN| unakI kathA viSNu purANa aura bhAgavat purANa meM bhI AtI hai, jahA~ unheM mahAyogI, yogezvara aura yoga tathA tapa mArga kA pravartaka kahA gayA hai| ina donoM purANoM kA yaha bhI kahanA hai ki dazAvatAra ke pUrva Atmakathya::9 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hone vAle avatAroM meM se eka avatAra RSabhadeva bhI hai| isase patA calatA hai ki vedoM ke gRhastha pradhAna yuga meM vairAgya, ahiMsA aura tapasyA ke dvArA dharmapAlana karanevAle jo aneka RSi the, unameM RSabhadeva kA anyatama sthAna thA aura unakI paramparA meM jo loga ahiMsA tathA tapazcaryA ke mArga para bar3hate rahe, unhoMne jaina dharma kA patha prazasta kiyaa| jaina pantha ke antima tIrthakara mahAvIra vardhamAna hue| unhoMne apane jIvanakAla meM hI jaina dharma kI nIMva bhalI-bhA~ti puSTa kara dI aura jaba unakA nirvANa huA, taba jaina dharma pUrNa rUpa se saMgaThita aura sakriya thaa| Aja jaina matAvalambiyoM meM adhika saMkhyA unhIM kI hai, jo vyApArI haiN| yaha bhI jaina dharma ke ahiMsAvAda kA hI pariNAma hai| jaina sAdhu isa cintA meM bahuta adhika pIr3ita rahate the ki kahIM unake hAthoM kisI jIva kA nAza na ho jaaye| magara kRSi meM to kheta jotane se jIva hiMsA hotI hI hai| isa hiMsA se ghabarAkara jainiyoM meM kRSi ko chor3akara vyApAra para jIne kI prathA cala pdd'ii| dakSiNa bhArata meM jaina dharma kA jo pracAra huA, usase bhArata kI ekatA meM aura bhI vRddhi huii| jaina muniyoM aura sAhitya ke sAtha saMskRta ke bahuta se zabda dakSiNa pahu~ce aura ve malayAlama, telugu aura kannar3a bhASAoM meM mila gye| jaina samAja ne dakSiNa meM bahuta sI pAThazAlAe~ bhI kholI thii| Aja bhI kannar3a ilAke meM baccoM ko akSarArambha karAte samaya 'OM namaH siddham' yaha pahalA vAkya par3hAyA jAtA hai, jo jainoM ke namaskAra maMtra kA vAkya hai| gujarAta kI janatA para jaina zikSA (ahiMsA aura sAdagI) kA Aja bhI acchA prabhAva hai tathA yaha bhI koI Akasmika bAta nahIM hai ki ahiMsA, upavAsa aura saralatA ke prabala samarthaka gA~dhI jI gujarAta meM hI jnme| mahAtmA gA~dhI ke jIvana para jaina dharma kI amiTa chApa thii| phreMca bhASA ke vikhyAta lekhaka aura zAMtivAdI ciMtaka zrI romA raulA~ jo nobala puraskAra vijetA the aura mahAtmA gA~dhI ke param mitra bhI the, ne apanI pustaka 'mahAtmA gA~dhI' meM spaSTa likhA hai ki - "His parents were followers of the Jain School bacapana meM gA~dhI of Hinduism, which regards ahimsa, the doctrine of non-injury to any form of life, as one of its basic principles. This was the doctrine that Gandhi was to proclaim victoriously throughout the world. Jainism believes that the principle of love, not intelligence, is the road that leads to God." 10 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki mahAtmA gA~dhI ke mAtA-pitA bhAratIya saMskRti ke jaina dharma ke anuyAyI the, jo ahiMsA meM aTUTa vizvAsa karatA hai| ahiMsA kA artha hai, kisI bhI prakAra ke prANI ko coTa na pahu~cAnA yaha isakA eka mUlabhUta siddhAnta hai| yaha eka aisA (jaina) darzana thA, jise gA~dhI jI ne pUre saMsAra meM bar3e garva ke sAtha phailaayaa| jaina logoM kA vizvAsa hai ki korI buddhimattA nahIM, ahiMsAtmaka karUNA kA siddhAnta hI vaha rAstA hai, jo paramAtmA taka banA detA hai| tA mahAtmA gA~dhI kI mAtA putalI bAI dhArmika pravRtti kI mahilA thiiN| mahAtmA gA~dhI kI ATha varSa kI umra meM sagAI aura bAraha varSa kI umra meM zAdI huI thii| unnIsa varSa kI umra meM yuvA gA~dhImAna apanI par3hAI pUrI karane ke lie laMdana vizvavidyAlaya ke 'laoNonA skUla' meM unheM iMglaiNDa bhejA gyaa| bhArata chor3ane se pUrva unakI mAtAjI ne unako jaina dharma ke tIna vrata dilvaaye| jahA~ niSedha thA - zarAba, mAMsa aura zArIrika sambandha kaa|shkmaa anuyA isa sandarbha meM gA~dhI jI ne apanI AtmakathA meM likhA hai, "gujarAta meM jaina sampradAya kA bar3A jora hai| usakA prabhAva hara jagaha, hara kAma meM pAyA jAtA hai| isalie mAMsAhAra kA jaisA virodha aura tiraskAra gujarAta meM zrAvakoM tathA vaiSNavoM meM pAyA jAtA hai, vaisA hindustAna meM yA sArI duniyA meM aura kahIM nahIM pAyA jaataa| ye mere saMskAra the|" mAnalA gA~dhI jI ne likhA hai, mere pitAjI ke pAsa jaina dharmAcAryoM meM se bhI koI na koI hamezA Ate rahate the| pitA jI unheM bhikSA bhI dete the| ve pitAjI ke sAtha dharma aura vyavahAra kI bAteM kiyA karate the| merI videza yAtrA para merI mAtA jI ne zaMkAe~ utthaaii| maiMne mA~ se kahA, tU merA vizvAsa nahIM karegI? mAtA jI bolI - mujhe terA vizvAsa hai, para dUra deza meM kyA hogA? merI to akla kAma nahIM krtii| maiM becarajI svAmI se puuchuugii| milI becara jI svAmI mor3ha baniyoM meM bane hue eka jaina sAdhu the| jozI jI kI taraha ve bhI hamAre salAhakAra the| unhoMne madada kii| maiMne mA~sa, madirA tathA strI-saMga se dUra rahane kI pratijJA kii| taba mAtA jI ne mujhe videza jAne kI AjJA dii| jIzAmarAvatakA isa prakAra mahAtmA gA~dhI ke jIvana para bacapana se hI jaina dharma ke siddhAntoM kA prabhAva thaa| bambaI meM jaina kaoNnphreMsa ke avasara para unhoMne kahA thA ki-mujha para jaina bhAiyoM kI zrImada rAyacaMda hAzamahAkAvAmaephahakAlanAra kA Atmakathya::11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuta kRpA dRSTi hai| bhAratavarSa meM eka sage bhAI ke samAna bhAIbandI ke sAtha rahane kA dAvA jaina hI kara sakate haiN| mere parama mitra DaoNkTara prANajIvana jaina haiM, jinake caritra kA maiM bahuta sammAna karatA huuN| rAyacaMda bhAI (jaina) mere mitra the aura zahara bambaI meM mere rahane kA jo sthAna hai, vaha bhI eka devAzaMkara jaina bhAI kA hai| mahAtmA gA~dhI ne jaina saMta zrImad rAyacaMda bhAI ke viSaya meM eka bAra kahA thA 'bahuta bAra kaha aura likha gayA hU~ ki maiMne bahutoM ke jIvana meM se bahuta kucha sIkhA hai, parantu sabase adhika kisI ke jIvana se maiMne grahaNa kiyA ho, to vaha kavi zrImad rAyacandra ke jIvana se hai| dayA dharma bhI maiMne unake jIvana se sIkhA hai| khUna karane vAle se bhI prema karanA yaha dayA dharma mujhe kavi ne sikhAyA hai| hA gA~dhI jI ne prasiddha jaina tIrtha zatrujaya (gujarAta) kA ullekha karate hue kahA, "maiM jaba zrI pAlItAnA gyaa| usa samaya mujhe zrI zatrujaya jAnA hI thA, aura vahA~ kevala saira ke vAste nahIM, balki bhakti se jAnA thaa| usake darzana karake mujhe bar3A harSa huaa| maiM pA~va kI rakSA ke lie lakar3I kI khar3AU~ pahanatA hU~ aura unakI AvazyakatA rahatI hai| pahAr3a para car3hate hue khar3AU~ utaravAne meM jaina bandhu saMkoca kara rahe the, parantu maiM samajha gayA aura unake binA hI Upara car3ha gyaa| ahamadAbAda meM eka bAra jaina seTha mANekalAla jeThA dvArA sthApita sArvajanika pustakAlaya ke udghATana avasara para gA~dhI jI ne kahA thA - "gujarAta meM jaina dharma kI pustakoM ke aneka bhaNDAra haiM, parantu ve vaNikoM ke ghara meM hI zobhAyamAna haiN| ve una granthoM ko sundara rezamI veSTanoM meM lapeTa kara rakhe hue haiN| granthoM kI yaha dazA dekhakara merA hRdaya Ahata ho rotA hai, parantu yadi maiM rotA rahatA, to Aja 63 varSa taka kaise jItA? merA mana to yaha hai, ki yadi corI kA doSa na ginA jAye, to maiM ina granthoM ko curA lUM aura ina vaNikoM se kahU~ lAlA lAjapata rAya ki yaha tumhAre lAyaka nahIM the, isalie maiMne curA liye|7 isa prakAra gA~dhI jI samaya-samaya para jaina samAja ko apanA mArgadarzana bhI dete rahate the| Adhunika bhArata ke zilpI, dArzanika, samAja-sudhAraka evaM svatantratA senAnI lAlA lAjapatarAya kA janma eka jaina parivAra meM huA thaa| lAlA jI ne julAI 1916 ke maoNDarna-rivyU meM prakAzita apane lekha 'ahiMsA paramo dharmaH' meM svayaM likhA thA, merA janma eka jaina kula meM huA hai| mere dAdA ahiMsA ke pakke anuyAyI the| sA~pa cAhe unheM kATa letA, para vaha use kabhI nahIM mArate the| vaha kisI choTe se kIr3e-makor3e ko kabhI koI kaSTa nahIM pahuMcAte the| vaha ghaNToM pUjA-pATha meM lage rahate the| birAdarI meM unakA acchA mAna aura Adara hotA thaa| unake eka bhAI sAdhu the, jo apane dharma 12 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke AcArya mAne jAte the| unake samAna zreSTha sAdhu maiMne bahuta hI kama dekhe haiN| vaha apane siddhAntoM kA pUrA-pUrA pAlana karate the ve aneka prakAra ke dharmAcaraNa karake apanA zarIra kSINa karate the, aura apanI kAmanAoM tathA pravRttiyoM ko vaza meM rakhate the| lAlA lAjapatarAya ne bhAratIya svatantratA Andolana meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| ___ bhAratIya svatantratA Andolana (1919-1947) meM mahAtmA gA~dhI aura lAlA lAjapatarAya ke yogadAna ko deza kA baccA-baccA jAnatA hai| ina donoM dezabhaktoM ke jIvana para jaina dharma kA mahattvapUrNa prabhAva rhaa| diye gaye tathya isa bAta kI puSTi karate haiN| prastuta grantha meM bhAratIya svatantratA Andolana ke daurAna uttara pradeza jaina samAja dvArA diye gaye yogadAna kA ullekha kiyA gayA hai| uttara pradeza, jaina dharma ke caubIsa tIrthakaroM meM se aTThAraha tIrthakaroM kI janmabhUmi hone kA gaurava rakhatA hai| bhAratIya gaNatantra kA janasaMkhyA kI dRSTi se sabase vizAla rAjya uttara pradeza itihAsa kAla ke prArambha se hI Adi tIrthaMkara RSabhadeva aura tadanantara hue teIsa jaina tIrthaMkaroM ke anuyAyiyoM se yukta rahA hai|'' bhAratIya svatantratA Andolana (1919-1947) ke daurAna uttara pradeza (tatkAlIna saMyukta prAnta) meM jaina samAja kI janasaMkhyA bahuta kama thii| sarakArI Akar3oM ke anusAra 1921 meM huI janagaNanA ke anusAra uttara pradeza kI kula janasaMkhyA 39,292,926 thI, jinameM jaina anuyAyiyoM kI saMkhyA mAtra 68,111 thii| jo kula janasaMkhyA kI 0.173 pratizata hai|" 1931 meM huI janagaNanA ke anusAra uttara pradeza kI kula janasaMkhyA 40,585,338 thI, jinameM jainoM kI saMkhyA 67,954 thii| jo kula janasaMkhyA kI 0.167 pratizata hai|2 1941 meM huI janagaNanA ke anusAra pradeza kI kula janasaMkhyA 56,346,456 thI, jinameM jaina samAja kI saMkhyA 103,029 thii| jo kula janasaMkhyA kI 0.183 pratizata hai|' ___1921, 1931, 1941 kI janagaNanA riporTa kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki jaina samAja uttara pradeza meM kama saMkhyA meM thA aura mukhyataH 17-18 jiloM meM nivAsa karatA thaa| inameM - mujaphpharanagara, meraTha, bulandazahara, alIgar3ha, mathurA, AgarA, eTA, mainapurI, murAdAbAda, iTAvA, jhA~sI, sahAranapura, bijanaura, ilAhAbAda, lakhanaU, kAnapura, deharAdUna aura banArasa jile ullekhanIya haiN| ina jiloM ke alAvA kucha aura jiloM meM bhI jaina parivAra rahate the, jinakI saMkhyA nAma mAtra kI thii| janagaNanA riporTa ke anusAra isa pustaka meM uttara pradeza ke unhIM jiloM kA ullekha kiyA gayA hai, jinameM jaina samAja kI janasaMkhyA thii| uttara pradeza ke jaina samAja ne saMkhyA meM kama hone ke bAda bhI deza ke Arthika, Atmakathya :: 13 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAjika aura rAjanItika kSetra meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| deza ke Arthika vikAsa meM sAhU jaina parivAra ke sadasya sAhU zAMtiprasAda jaina tathA sAhU zreyAMsaprasAda jaina kA pramukha yogadAna rhaa| seTha acalasiMha jaina, seTha chedIlAla jaina, seTha prakAzacanda jaina Adi ne bhI saMyukta prAnta ke Arthika vikAsa meM apanA yogadAna diyA / sAmAjika kSetra meM uttara pradeza jaina samAja ne advitIya yogadAna diyA / jaina saMta kSullaka gaNezaprasAda varNI, brahmacArI sItalaprasAda Adi ne samAja ko apanA mArgadarzana diyaa| jaina samAja dvArA jagaha-jagaha pAThazAlAe~, skUla, vidyAlaya, kaoNleja, gurukula, borDiMga hAUsa, anAthAlaya, auSadhAlaya, dharmazAlAe~, prakAzana saMsthAyeM, granthamAlAeM tathA aneka sabhA sosAiTiyoM kI sthApanA kI gayI / vartamAna meM bhI jaina samAja dvArA mujaphpharanagara, khataulI, sahAranapura, bar3auta, bijanaura, najIbAbAda, AgarA, phirojAbAda, Adi meM sthApita DigrI kaoNlejoM meM hajAroM chAtra-chAtrAe~ adhyayana kara rahe haiN| uttara pradeza meM jaina samAja dvArA saMcAlita 25-30 jaina hAIskUla evaM iNTaramIDieTa kaoNleja haiM, isake alAvA lagabhaga 100 jUniyara prAimarI skUla va prAthamika pAThazAlAe~ jaina samAja dvArA calAyI jA rahI haiM / 4 rAjanItika kSetra meM bhI jaina samAja ne apanI janasaMkhyA ke anupAta se kahIM adhika bar3ha-car3ha kara bhAga liyaa| kaI jaina netAoM ne prAdezika evaM rASTrIya stara para Andolana meM kArya kiyaa| ina netAoM meM ajitaprasAda jaina, sumataprasAda jaina, zrImatI lekhavatI jaina, bAbU ratanalAla jaina, nemizaraNa jaina, seTha acalasiMha jaina, amolakacanda jaina Adi kA nAma ullekhanIya hai / mahAtmA gA~dhI ne jaina dharma ke pramukha siddhAnta 'ahiMsA' ko rASTrIya Andolana kA pramukha hathiyAra bnaayaa| 1919 meM unhoMne 'asahayoga Andolana' calAkara briTiza sarakAra ke prati asahayogI rukha apanAne kA AhvAna kiyA, jisake pariNAmasvarUpa hajAroM dezavAsiyoM ne sarakArI suvidhAoM, zikSaNa saMsthAoM, nyAyAlayoM Adi kA bahiSkAra kiyaa| kaI netAoM ne apane sarakArI padaka vApasa lauTA diye / asahayoga Andolana do varSoM taka calA, jisameM hajAroM pradezavAsiyoM ne apanI bhAgIdArI kI / inameM jaina samAja ke logoM ne bhI bar3ha-car3hakara bhAga liyA / 6 apraila 1930 ko gA~dhI jI ne dA~DI pahu~cakara namaka kAnUna ko bhaMga kiyA / usake bAda pUre deza meM 'savinaya avajJA Andolana' pUre vega se cala pdd'aa| jagaha-jagaha namaka banAyA jAne lagA / isa Andolana se jana-jana meM jAgRti kI eka naI lahara daur3a gii| uttara pradeza ke jaina samAja ne bhI isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyA aura jeloM kI yAtrAyeM kii| akTUbara 1940 meM mahAtmA gA~dhI ne vyaktigata satyAgraha kA Arambha kiyA / 14 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne pahale satyAgrahI ke rUpa meM AcArya vinobA bhAve ko cunaa| vinobA jI kI giraphtArI ke bAda Andolana tIvra ho gayA aura sampUrNa bhArata meM phaila gyaa| isa Andolana meM bhI jaina samAja ne apanI giraphtAriyA~ dii| 8 agasta 1942 ko gA~dhI jI ke netRtva meM tIsarA aura mahattvapUrNa saMgharSa 'bhArata chor3o' Andolana zurU ho gyaa| isa Andolana ke lie mahAtmA gA~dhI ne 'karo yA maro' kA nArA diyaa| uttara pradeza ke jaina samAja ne pUrva kI bhA~ti isa Andolana meM bhI mahattvapUrNa bhAga liyA aura bar3I saMkhyA meM jela yAtrAyeM kii| isa mahattvapUrNa Andolana ke pariNAma svarUpa hI Age calakara 15 agasta 1947 ko hamArA deza AjAda huaa| __ bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM ne bhI apanI mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| ina jaina patra-patrikAoM meM jaina gajaTa, jaina mitra, jaina saMdeza, vIra, digambara jaina, anekAnta, vIra sandeza, zvetAmbara jaina, jaina pradIpa, jaina darzana, Adi pramukha haiN| jaina patroM ne deza meM rASTrIya ekatA kI bhAvanA kA pracAra, svatantratA kI bhAvanA jAgRta karanA, atIta kA gaurava gAna evaM rASTra netAoM kA smaraNa, svadezI bhAvanA kA pracAra, gA~dhI jI evaM unake Andolana ko racanAtmaka samarthana aura vizva meM zAMti kI sthApanA hetu kArya kiyaa| __ jaina samAja ke dezabhakta lekhakoM ne bhI apanI lekhanI ke mAdhyama se svatantratA Andolana meM bhAgIdArI kii| ina lekhakoM meM RSabhacaraNa jaina kI kaI kRtiyoM ko aMgrejI sarakAra ne pratibaMdhita kara diyaa| paratantra kAla meM jainendra kumAra, yazapAla jaina, akSayakumAra jaina, zAMtisvarUpa jaina 'kusuma' Adi kI racanAoM ne dezavAsiyoM meM svatantratA prApti kI bhAvanA jAgrata karane hetu mahattvapUrNa kArya kiyaa| jaina samAja ne tatkAlIna sAmAjika kurItiyoM ko samApta karane meM bhI apanA yogadAna diyaa| AjAda hinda phauja meM bhI jaina samAja ne bhAga liyaa| jaina santa gaNezaprasAda varNI ne AjAda hinda phauja kI sahAyatArtha apanI cAdara ko samarpita kara diyaa| kaI jaina nAgarikoM ne gupta rUpa se bhI dezabhaktoM kI sahAyatA kii| isa prakAra bhAratIya svatantratA Andolana meM uttara pradeza jaina samAja ne pratyeka kadama para deza kA sAtha diyaa| prastuta viSaya para maiMne san 2007 meM zodha kArya prAraMbha kiyA thaa| caudharI caraNasiMha vizvavidyAlaya, meraTha se 'bhAratIya svataMtratA Andolana meM uttara pradeza ke jaina samAja kA yogadAna (varSa 1919 I0 se 1947 I0 taka)' kI zodha rUparekhA svIkRta hone ke bAda maiMne isa viSaya se saMbaMdhita pramANika sAmagrI juTAnI prArambha kara dii| isa hetu maiMne uttara pradeza sarakAra ke janasamparka evaM sUcanA vibhAga, lakhanaU se una jaina svataMtratA senAniyoM ke viSaya meM jAnakArI ekatrita kI jinakA ullekha sarakArI dastAvejoM meM kiyA gayA hai| uttara pradeza ke do darjana se bhI adhika janapadoM meM ghUmakara Atmakathya:: 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiMne svataMtratA senAniyoM evaM unake parivAroM se sAkSAtkAra lene kA prayAsa kiyaa| ina prayAsoM se kAphI jAnakAriyA~ ekatrita huii| naI dillI sthita neharU smRti saMgrahAlaya aura pustakAlaya, rASTrIya abhilekhAgAra, kalAnidhi pustakAlaya (AI.jI.ena.sI.e.), saMsada bhavana pustakAlaya, saprU hAUsa pustakAlaya, vIra sevA mandira pustakAlaya Adi meM adhyayana ke daurAna svataMtratA AMdolana meM uttara pradeza ke jaina samAja ke yogadAna se saMbaMdhita mahattvapUrNa dastAveja ekatrita hue| sUcanA ke adhikAra adhiniyama ke tahat vibhinna sarakArI vibhAgoM se bhI jAnakArI lene kA prayAsa kiyA gayA, jisameM bhI AzA ke anurUpa saphalatA milii| ina sabhI sAmagrI ke AdhAra para maiMne apanA zodha kArya pUrNa kiyaa| 12 pharavarI 2011 ko vizvavidyAlaya ke teisaveM dIkSAMta samAroha meM uttara pradeza ke rAjyapAla evaM kulAdhipati zrI bI.ela. jozI ne mujhe pI-eca.DI. kI upAdhi pradAna kii| uparokta kArya ke daurAna mujhe AdaraNIyA DaoN. madhubAlA guptA (zodha nirdezikA evaM adhyakSA, itihAsa vibhAga esa.DI. kaoNleja mujaphpharanagara) kA vizeSa nirdezana evaM sneha milA, maiM unakA AbhArI huuN| apane mAtA-pitA zrImatI kAMtIdevI jaina evaM zrI vI.ke. jaina ke sAtha hI uttara pradeza ke pUrva mukhya saciva DaoN. yogendra nArAyaNa jI, zrI darzanalAla jaina (jagAdharI), svataMtratA senAnI sundaralAla bahuguNA (paryAvaraNavida), inasIDa (phrAMsa) ke DIna zrI dIpakacaMdra jaina, zrI sI.ke. jaina, (pUrva mahAsaciva lokasabhA), zrI nirmala kumAra seThI (mahAsabhAdhyakSa), zrI esa.ke. jaina (24, akabara roDa, nayI dillI), zrI Azu jaina (Ayakara Ayukta), padmazrI DaoN. zyAma siMha 'zazi', sva. zrI arUNa gupta (svataMtratA senAnI), DaoN. vinItA jaina, DaoN. ke.sI. gupta, DaoN. ke. sI. jaina (mu.nagara), naI dillI nivAsI DaoN. ke.pI. jaina, (sAUtha eksa.), DaoN. zizirakAnta jaina (sukhadeva vihAra), zrI hRdayavikrama jaina (gulamohara pArka), sva. zrI sumataprasAda jaina (cA~danI cauka), zrI vipina mittala (saMsada bhavana), zrI rAma meharotrA (rilAyaMsa iMDasTrIja), zrI rAjana jaina (pUrva nidezaka I.AI.ela.), choTe bhAI I. aMkura jaina (iMjIniyarsa iMDiyA limiTeDa), choTI bahana kumArI svITI jaina, zrI anila jaina 'hIrA' (vIra sevA samiti, dillI), AgarA nivAsI pUrva sAMsada nihAla siMha jaina evaM zrI madanalAla bainAr3A, lakhanaU nivAsI DA. zazikAnta jaina evaM ramAkAnta jaina, bijanaura nivAsI DA. azoka jaina evaM DA. USA jaina, mathurA nivAsI zrI kezavadeva jaina, kAnapura nivAsI zrI ajita kumAra jaina Adi aneka mahAnubhAvoM kA maiM hRdaya se AbhArI hU~, jinhoMne samaya-samaya para mujhe apanA mArgadarzana pradAna kiyaa| upAdhi milane ke bAda merA prayAsa thA ki uparokta zodha graMtha ko prakAzita karAyA jAye, isa krama meM maiM atyanta AbhArI hU~ 'bhAratIya jJAnapITha' ke prabadhanyAsI, dharmaniSTha, sAhU akhileza jaina, nidezaka zrI ravIndra kAliyA evaM mukhya prakAzana 16 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikArI DA. gulAbacaMda jaina kA jinhoMne mujha jaise naye zodha chAtra ke kArya kA prakAzana saharSa rUpa se karanA svIkAra kiyaa| isa kArya meM mujhe zrI anila kumAra jaina (gulamohara pArka), zrI ramezacaMdra jaina (navabhArata TAimsa), sva. kamala siMha (alIgar3ha) kA vizeSa sahayoga milA jisake lie maiM unakA AbhArI huuN| maiM apanI dharmapatnI zrImatI sonama jaina evaM suputrI kumArI arAdhyA jaina ke prati bhI sneha vyakta karatA hU~, jinhoMne graMtha ke prakAzana meM ho rahI derI ke lie mujhe samaya-samaya para sajaga kiyaa| prastuta graMtha ke lekhana meM jina vidvAnoM, lekhakoM, prakAzakoM ke graMthoM, pustakoM evaM patra-patrikAoM Adi se mujhe sahAyatA prApta huI una sabhI ke prati bhI maiM kRtajJatA jJApita karatA huuN| maiM vizeSa rUpa se bhAratIya saMskRti aura itihAsa ke purodhA DaoN. karNa siMha jI kA AbhArI hU~ jinhoMne apanI vyasta dinacaryA se samaya nikAlakara pustaka kA prAkkathana likhaa| maiM rASTrasaMta AcArya jJAnasAgara mahArAja kA bhI AbhArI hU~ jinhoMne pustaka hetu apanA AzIrvacana pradAna karake merA utsAhavardhana kiyA hai| unhoMne graMtha ke adhika se adhika pracAra hetu bhI preraNA pradAna kI hai| mujhe AzA hai ki isa graMtha se uttara pradeza ke svataMtratA Andolana meM jaina samAja ke yogadAna kI vistRta, kramabaddha, tathyaparaka, prAmANika va preraNAdAyaka jAnakAriyA~ prApta hoMgI, jisase bhaviSya meM bhI jaina samAja evaM sAtha hI anya samudAya apane deza ke prati samarpaNa evaM tyAga kI bhAvanA ko aura adhika sudRr3ha kara skeNge| DaoN. amita jaina nayI dillI Atmakathya:: 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha 1. navabhArata TAimsa (dainika patra), 27 pharavarI, 1981, pR.3, 2. gomaTezvara sahastrAbdI mahotsava darzana, 1981, pR.228 3. 'dinakara' rAmadhArI siMha : saMskRti ke cAra adhyAya, pRSTha 146-161 Mahatma Gandhi by Romain Rolland (1866-1944, Celebrated French Writer, thinker and pacifist), Page 3, 4 Published in Great Britain in 1924. 5. gA~dhI mohanadAsa karmacanda, 'AtmakathA', pR.17, 29, 34, 37 6. 'vIra' (pAkSika patra), 15 jUna 1925, pR.430, 431 7. 'vIra', 16 akTUbara, 1933, pR.6 8 a. phirojacanda, lAjapatarAya jIvana tathA kArya, (anuvAdaka : mohindara siMha), pR.4 ba. Adhunika bhArata ke zilpI lAlA lAjapatarAya (1865-1928) bhAga 5, pR.39 9. ahiMsA aura satya (gA~dhI jI) ke pariziSTa 'ga' ke pRSTha 603 para saMkalita tAlA lAjapatarAya kA maoNrDana-rivyU meM prakAzita lekh| 10. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, khaNDa-6, pR.99, lakhanaU 11. Census of India, 1921, United Provinces of Agra and Oudh, Volume XVI, Part I, Report, Pg.60 12. Census of India, 1931, United Provinces of Agra and Oudh, Part I. Report, Pg. 494 13. Census of India, 1941, Volume V. United Provinces Tables, Pg.58, 60 14. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, khaNDa 6, pR.97, lakhanaU 18 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara pradeza ke jaina samAja kA Arthika, sAmAjika aura rAjanaitika vikAsa meM yogadAna Arthika vikAsa meM yogadAna kI jaina paramparA ke prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ne yuga ke prArambha meM dezavAsiyoM ko SaTkarmoM kA upadeza diyA thaa| ina SaTkarmoM asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa ke dvArA unhoMne nyAyapUrvaka jIvikArjana karane kA mArga dikhaayaa| RSabhadeva kA janma uttara pradeza kI prAcInatama nagarI 'ayodhyA' meM huA thaa| unake dvArA digdarzita SaTkarmoM ne Age calakara udyogoM kA rUpa grahaNa kara liyaa| ye udyoga laghu aura kuTIra udyoga ke rUpa meM pracalita ho gye| jaina anuyAyiyoM ne audyogika dRSTi se vastra, dhAtu, lauha, svarNa, ratna, bhAMDa, kASTha Adi ke udyogoM meM lokapriyatA prApta kii| jaina vyApAriyoM ne deza ke sAtha hI videzoM meM jAkara bhI vyApAra kiyA aura samRddhi prApta kii| rAjasthAna, gujarAta aura madrAsa ke vyApAra para jaina vaNikoM kA niyaMtraNa thaa| dakSiNa bhArata meM bhI jaina vyApArI majabUta sthiti meM the| aMgrejI rAja meM jaina samAja ne pUrva kI bhA~ti hI vyApAra ke kSetra meM apanA yogadAna kiyaa| vAIsarAya lArDa karjana ne eka bAra kahA thA-jaina kauma bhArata meM bahuta prasiddha vyApArI kauma hai| bhArata kA do tihAI vyApAra jaina samAja ke dvArA hotA hai| isa kauma ke loga bahuta sUkSmadarzI haiM, isalie javAharAta kA adhika vyApAra isa samudAya ke hAtha meM hai| isa kauma ke loga jidhara laga jAte haiM, udhara apanA pUrNa yaza prakaTa kara dete haiN| tatkAlIna saMyukta prAnta ke jaina samAja ne deza ke Arthika vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| kaI jaina parivAroM ne rASTrIya stara para khyAti prApta kii| ina jaina sAhU salekacaMda jaina uttarapradeza ke jaina samAja... :: 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhU jugamandaradAsa parivAroM meM bijanaura jile ke najIbAbAda kasbe ke sAhU jaina parivAra kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| najIbAbAda meM sAhU jaina parivAra bar3A jamIMdAra parivAra thaa| pUre jile meM yaha parivAra apanI Arthika samRddhi hetu prasiddha thaa| aMgrejI sarakAra ne sAhU parivAra ke sadasya jugamandaradAsa jaina ko 'rAyabahAdura' kI upAdhi pradAna kI thii| 'rAyabahAdura' kI upAdhi lagI hone ke bAda bhI sAhU jugamandaradAsa jaina deza-vidrohI kAryoM ke khilApha rahate the| prasiddha lekhaka evaM svataMtratA senAnI ayodhyAprasAda goyalIya ne likhA hai-rAyabahAdura jugamandaradAsa jAhirA meM na khaddarapoza the, na hI kaaNgresii| ve oNnarerI majisTreTa, muMsipha aura TrejarAra the| isalie janatA unheM bhI jI-hujUra samajhatI thI, lekina ve jI-hujUra nahIM the| sarakArI oNphisarsa kI hA~ meM hA~ milAnA ve khilAphe zAna samajhate the aura dezavirodhI kAryoM meM unase sahayoga kI AzA kisI ko ho hI nahIM sakatI thii| jugamandaradAsa jaina ne 6 varSa taka jilA borDa ke ceyaramaina rahate hue jile meM kAphI vikAsa kArya karAye tathA jarUratamandoM kI Arthika madada kii| antima samaya (1935) taka zrI jaina janapada kI sevA karate rheN| _sAhU zAntiprasAda jaina evaM sAhU zreyAMsaprasAda jaina ne udyogapati ke rUpa meM pUre deza meM khyAti prApta kii| zAntiprasAda jaina kA janma 1911 meM najIbAbAda meM huA thaa| 1933 meM sAhU zAntiprasAda jaina unakA vivAha udyogapati rAmakRSNa DAlamiyA kI putrI ramArAnI se huaa| ramArAnI kI mAtA kA bacapana meM hI nidhana ho gayA thA, ataH unakI zikSA tathA pAlana-poSaNa seTha jamanAlAla bajAja kI dekharekha meM huaa| zrI bajAja vikhyAta dezabhakta evaM udyogapati the| unake sAnnidhya ke kAraNa ramAjI meM bacapana se hI dezasevA ke saMskAra ghara kara gaye the| sAhU zAntiprasAda jaina ne aneka udyogoM kI sthApanA kI tathA DAlamiyA udyoga samUha meM bhI apanI mahattvapUrNa bhAgIdArI kii| akTUbara 1938 meM gaThita prathama rASTrIya audyogika samiti meM paM. javAharalAla neharU ne unheM deza ke tarUNa udyogapatiyoM indirAjI ke sAtha ramArAnI ke pratinidhi ke taura para manonIta kiyA / udyogapatiyoM 20 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pratinidhi ke rUpa meM sAhU jI kI viziSTa pratibhA sampannatA aura vyApaka anubhavoM kA lAbha pUre deza ko milaa| unake udyogoM meM 'dI jayapura udyoga limiTeDa' (sImeMTa vasa) savAI mAdhopura rAjasthAna, sAhU kaimikalsa limiTeDa banArasa, sAhU jaina limiTeDa kalakattA, azokA mArkeTiMga li. dillI, sAhU sImeMTa sarvisa dillI, esa. ke.jI. zugara li. Adi ikAI bahuta prasiddha huii| sAhU zAntiprasAda jaina ne zrI rAmakRSNa DAlamiyA ke Agraha para DAlamiyA samUha ke pramukha udyoga 'rohatAza iNDasTrIja limiTeDa' kA kArya bhI saMbhAla liyaa| sAhU jI ke netRtva meM yaha udyoga deza kI bar3I pepara evaM gattA utpAdana ikAiyoM meM ginA jAne lgaa| unhoMne 'deharI rohatAza lAiTa relave li.'DAlamiyAnagara bihAra kA bhI kuzala saMcAlana kiyaa| bihAra rAjya ke Arthika vikAsa meM sAhU jI kI mahattvapUrNa bhUmikA rhii| bihAra meM DAlamiyA nagara audyogika vikAsa nagara kI sthApanA unhIM ke prayAsoM se huii| usa sthAna para pahale kevala rohatAza iMDasTrIja hI thI, parantu Aja vahA~ cInI, sImenTa, pepara, kaimikalsa, vanaspati Adi se sambandhita aneka ikAiyAM kAryarata haiN| rohatAza iMDasTrIja ke pAsa prArambha se hI apanA nijI helIkaoNpTara tathA aneka mahattvapUrNa suvidhAeM thii| sAhU jI ne ina sabhI suvidhAoM kA prayoga deza ke udyoga vyavasAya kI abhivRddhi meM kiyaa| unhoMne udyogoM se sambandhita vibhinna paddhatiyoM kA gambhIra adhyayana kiyA tathA prAvidhika viSaya kSetra meM niraMtara gaveSaNAe~ kraayii| zrI jaina ne kAgaja, cInI, vanaspati, sImeMTa, pATa-nirmita vastue~, bhArI rasAyana, nAiTrojana, khAda, pAvara, elkohala, plAivuDa, sAIkila, koyale kI khAne, lAiTa relave iMjIniyariMga ke kArakhAne Adi vizAla udyoga samUha kA saMcAlana kiyaa| 1945 meM unhoMne AsTreliyA, Daca IsTaiMDIja, soviyata rUsa, briTena, amerikA, jarmanI tathA anya yUropIya dezoM kA paribhramaNa kiyaa| unake mana meM deza ke berojagAroM ke prati atisaMvedanA thii| unhoMne prativarSa hajAroM yuvakoM ko vibhinna sAhU jaina saMsthAnoM meM vyavahArika prazikSaNa dene kI vyavasthA karAyI tathA bAda meM unheM vibhinna padoM para niyukta kiyaa| ___AjAdI ke bAda (1948) unhoMne vizva kI khyAti prApta samAcAra patra kampanI 'baineTa kolamaina eNDa kampanI li.' kA saMcAlana kiyaa| jisake aMtargata 'dI TAimsa oNpha iMDiyA' (aMgrejI dainika), navabhArata TAimsa (hindI dainika) Adi kaI samAcAra-patroM va patrikAoM kA prakAzana AraMbha huA tathA kaI TI.vI. cainaloM kA prasAraNa honA zurU huaa| sAhU zAntiprasAda jaina ke bhAI sAhU zreyAMsaprasAda jaina ne prArambha meM kucha samaya jamIMdArI ke kAryoM ko sambhAlA tathA jile kI myUnispilTI borDa ke upAdhyakSa tathA bijanaura jilA zikSA kameTI ke adhyakSa ke rUpa meM apanI sevAyeM dii|'' bhArata chor3o uttarapradeza ke jaina samAja... :: 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Andolana ke daurAna san 1943 meM sAhU jI ko aMgrejI sarakAra ne giraphtAra kara liyA aura 2 mAha lAhaura jela meM baMda rkhaa| jela se chuTane ke bAda sAhU jaina parivAra ke bujargoM kI rAya para zreyAMsaprasAda jaina bambaI cale gye| bambaI meM rahakara AndolanakAriyoM kI Arthika sahAyatA karane ke sAtha hI sAhU jI ne nijI udyogoM aura vyApArika ikAiyoM kI sthApanA karanI prArambha kara dii| zIghra hI vastra, rabar3a, oNTomobAila, rasAyanika, vidyuta Adi vastuoM ke nirmAtAoM ke rUpa meM unakI khyAti phailane lgii| bhArata kI sabase bar3I kAsTika soDA nirmAtA kampanI prAMgadhA rAsAyanika varksa limiTeDa ke sAhU jI adhyakSa cune gye| zrI jaina ne kaironA sAhU kampanI li., nyU kesare hinda spiniMga eNDa viviMga kampanI li., dI rAyamaMDa vulana milsa li., dI pAIniyara maiganizayA varksa limiTeDa, dI saurASTra phAyaneMzayala kAraporezana li., reDiyo laimpasa varksa li. Adi kampaniyoM kA saMcAlana kiyaa| ina kampaniyoM ne deza ke Arthika vikAsa meM apanA yogadAna diyA tathA hajAroM berojagAroM ko rojagAra upalabdha kraayaa| sAhU zreyAMsaprasAda jaina deza ke pramukha udyogapati the| AjAdI ke bAda 1952 meM unheM rAjyasabhA sadasya banAyA gayA tathA 1988 meM 'padmavibhUSaNa' se sammAnita kiyA gyaa| sAhU parivAra ke anya sadasyoM ne bhI isa daurAna (1919-1947) deza ke Arthika vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| uttara pradeza ke jaina samAja ke aneka nAgarikoM ne sAhU zreyAMsaprasAda jaina aneka udyoga dhandhoM kI sthApanA karake deza ke Arthika vikAsa ko gati dii| 1932 meM sAsanI (hAtharasa) ke chedIlAla jaina evaM prakAzacandra jaina ne sAsanI meM 'khaNDelavAla glAsa varksa' saMsthAna kI sthApanA kii| cimanI, zIzI va botala banAne kA yaha uttara bhArata meM sabase bar3A kArakhAnA thaa| saMsthAna kI ucca guNavattA ke kAraNa yaha kArakhAnA bahuta prasiddha huaa| 1942 meM isakI dUsarI brAMca choTA ambonA (bihAra) meM sthApita kI gyii| ina kArakhAnoM meM saiMkar3oM zramikoM ko rojagAra milaa| AgarA ke svataMtratA senAnI seTha acalasiMha jaina ne deza kI audyaugika unnati ke zrI chedIlAla jaina lie kAphI parizrama kiyaa| jUna zrIprakAzacandra jaina 22 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1938 meM nainItAla jAkara seTha jI ne uttara pradeza ke tatkAlIna udyoga maMtrI DaoN. kailAzanAtha kATajU se mulAkAta kii| unhoMne maMtrI jI ko batAyA ki pradeza meM berojagArI bahuta adhika hai, ataH naye-naye udyoga sthApita karane bahuta jarUrI haiN| uttara meM DaoN. kATajU ne kahA- 'hameM apane pradeza meM udyoga aura kalA kauzala kI unnati ke lie pUrNa prayatna karanA caahie| sarakAra isa kArya meM sahAyatA dene ko taiyAra hai| jo vyakti kisI prakAra kA udyoga calAnA cAheM, unheM kama sUda para karja mila sakegA / jinheM mazIna tathA aujAroM ke lie dhana kI AvazyakatA hogI, unheM sarakAra Arthika sahAyatA degii| pazcimI jiloM meM hAiDro ilaikTrika kareMTa saste bhAva meM diyA jaayegaa| jisa vastu ko apane prAnta meM Ane se rokanA cAheMge, usa para Taiksa lagAyA jAyegA / ' seTha acala siMha seTha acalasiMha ko udyoga maMtrI kI ina bAtoM se vizeSa prasannatA huI aura unhoMne AgarA lauTakara ina vicAroM ko hindI va aMgrejI ke akhabAroM meM prakAzita kraayaa| ina samAcAroM ko par3hakara zrI jaina ke AvAsa para kAphI saMkhyA meM nAgarika pahu~cane lage / seTha jI ne logoM kI jijJAsAoM ko dekhate hue yaha vicAra kiyA ki agara sarakAra suvidhAyeM upalabdha karAye, to hamAre pradeza meM audyogikaraNa ho sakatA hai aura berojagArI ko samApta kiyA jA sakatA hai / seTha acalasiMha ne yaha vicAra karake jalda hI eka 'saMyukta prAntIya audyogika sammelana' karAne kI yojanA bnaaii| unake prayAsoM se 18 navambara 1938 ko lakhanaU kI audyogika pradarzanI ke maidAna meM yaha sammelana Ayojita kiyA gyaa| isa sammelana meM pUre pradeza ke una pramukha kAryakartAoM ne bhAgIdArI kI, jo udyoga lagAne meM icchuka the| vizAla janasamUha kI upasthiti meM sammelana kA kArya prArambha huA / bahuta sajjanoM ne apane-apane sujhAvoM se sammelana ko mArgadarzana diyA / sammelana meM seTha acalasiMha ne apane sAragarbhita bhASaNa meM kahA ki hamAre bahuta bhAI udyoga-dhandhoM (dastakArI) kI sthApanA ke lie Arthika sahAyatA cAhate haiN| unheM sahAyatA dilAne ke lie eka saMsthA honI caahie| yaha saMsthA bhArata sarakAra se rupaye dilAne ke sAtha hI udyoga-dhaMdhoM ko lagAne ke lie pUrI yojanA bhI batAyeM, jisase hamAre nAgarika suvidhA pUrvaka udyoga dhaMdhe lagA sakeM / sammelana meM kaI mahattvapUrNa prastAva pAsa hue, jinakA prabhAva vartamAna udyoga nIti meM bhI dRSTigocara hotA hai / seTha acalasiMha deza ke Arthika vikAsa meM pazuoM kI bhUmikA ko bhI mahattvapUrNa mAnate the| akTUbara 1944 meM unhoMne apane vicAra prakaTa karate hue kahA thA- maiM apane dezavAsiyoM kA dhyAna pazu-dhana kI ora le jAnA cAhatA hU~ / bhArata kA uttarapradeza ke jaina samAja ... :: 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya dhana yahI dhana mAnA jAtA thA / isa deza ke nivAsiyoM kA pradhAna bhojana dUdha, dahI aura ghI thaa| gata mahAyuddha aura akAla meM lAkhoM pazu mara gye| 1939 se 1944 taka isa deza meM pazuoM kI saMkhyA 30 karor3a thI, parantu aba 15 karor3a hI raha gaI hai| pariNAma yaha huA ki pazuoM kA mUlya caugunA-paMcagunA ho gyaa| unakA kahanA thA ki pazu rakSA kA prazna utanA dhArmika nahIM jitanA Arthika hai aura jaba ise Arthika siddhAntoM dvArA hala kiyA jAyegA, tabhI AzAtIta saphalatA prApta hogii| isa uddezya ko dhyAna meM rakhate hue unhoMne 24, 25 aura 26 disambara 1945 ko AgarA ke rAmalIlA maidAna meM 'akhila bhAratIya pazu-rakSA sammelana' kA vizAla Ayojana karAyA / isa sammelana meM svadezI pradarzanI, carmarahita vastu- pradarzanI, pazu aura kRSi pradarzanI kA bhavya Ayojana kiyA gyaa| pUre bhArata meM apane taraha kA yaha anUThA tathA prathama sammelana thA, jisane bhAratavAsiyoM ke mana meM apane pazu dhana ke prati AkarSaNa paidA kiyaa| isa sammelana kI saphalatA hetu mahAtmA gA~dhI, mahAmanA mAlavIya jI, DaoN. rAjendra prasAda, AcArya kRpalAnI, DaoN. sampUrNAnanda, ke. ema. muMzI Adi rASTrIya netAoM ne apane zubhakAmanA saMdeza bheje, jo kAryakrama meM par3hakara sunAye gaye / akhila bhAratIya pazu-rakSA sammelana kA udghATana 23 disambara, 1945 ko jAnakI devI bajAja (dharmapatnI seTha jamanAlAla bajAja) adhyakSA go-sevA-saMgha, vardhA kiyaa| sammelana meM lagI pradarzaniyoM ko dekhakara bhArata ke bhinna-bhinna sthAnoM se padhAre lagabhaga 5000 pratinidhi svayaMsevakoM ne apane pazudhana ko bacAne kA saMkalpa liyaa| sammelana meM kaI zaharoM aura grAmoM se pazu pradarzanI meM aneka acche pazu bhI Aye the| acchI nasloM ke pazuoM ko sammelana ke saMyojaka seTha acalasiMha ne inAma bhI diye| svadezI aura carma rahita pradarzanI bhI bahuta preraNAtmaka rhii| akhila bhAratIya pazu-rakSA sammelana meM padhAre 250 se adhika gozAlA saMcAlakoM aura pazu-rakSA premiyoM se seTha jI ne deza ke Arthika vikAsa meM sahayogI banane kA AhvAna kiyaa| isa sammelana meM kaI upayogI prastAva pAsa kiye gaye / jo kAryAnvita karane ke lie bhArata-saciva, bhArata sarakAra, prAMtIya sarakAroM aura dezI rajavAr3oM ko bheje gye| isI avasara para 'pazu-sevaka' nAmaka mAsika patra kA prakAzana prArambha kiyA gyaa| yaha patra pazu-rakSA, nasla sudhAra, saste evaM zuddha dUdha kI ApUrti, kRSi sudhAra Adi kA pracAra karane meM mahattvapUrNa siddha huA / " uttara pradeza jaina samAja ke udyogoM aura vyApAra kA vistRta vivaraNa bambaI se prakAzita zrI bhAratavarSIya digambara jaina DAyarekTarI meM milatA hai / yaha DAyarekTarI zrI mANikacandra jI 'je.pI.' ke parivAra ne prakAzita karAyI thI / isa DAyarekTarI kA avalokana karane se patA calatA hai ki tatkAlIna saMyukta prAnta ke 17-18 jiloM meM 24 : : bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja kI AbAdI thii| isa sarve meM ina jiloM ke 847 gA~voM ke nivAsI jaina logoM ko bhI zAmila kiyA gayA hai| DAyarekTarI meM vyApAra kA alaga se kaoNlama banAyA gayA hai| 90 pRSThIya isa riporTa se patA calatA hai ki jaina samAja meM bar3e jamIMdAra, sAhukAra, baiMkara, kAstakAra (udyogapati), sarrApha Adi kI bar3I saMkhyA thii| inake alAvA jaina nAgarika gehU~ aura gur3a-khA~Da kI Ar3hateM, paMsArIgirI, bajAjI(kapar3A vyavasAya), mANikacandajI jepI. chapAI udyoga, lena-dena, bartana vyavasAya, Adi bhI pramukha rUpa se karate the| jaina samAja meM kAphI saMkhyA meM hakIma, vakIla, adhyApaka aura anya prabuddha varga bhI thA, jo apanI yogyatA se artha upArjita karatA thaa| isa DAyarekTarI meM vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jaina samAja meM naukarI karane vAlA varga nA ke barAbara thaa| ataH sabhI udyoga vyApAra Adi kAryoM meM lage hue the| jaina samAja ne apane dharma ke anukUla una vyApAroM ko apanAyA, jisameM hiMsA nA hotI ho| isa prakAra uttara pradeza ke jaina samAja ne deza ke Arthika vikAsa meM apanA yogadAna diyaa| pati yogazAkAsiTANAvasAya mAmilamaNIkavizAlAka sAmAjika vikAsa meM yogadAna mAlika ko ki mAmilarsa jaina dharma kA sAmAjika kSetra meM sabase bar3A yogadAna yaha hai ki isane kabhI bhI jAti aura vargoM meM antara nahIM smjhaa| isa dharma ke anusAra pratyeka vyakti apane karmoM se mahAn banatA hai| jaina samAja ne sadaiva bahujana hitAya, bahujana sukhAya ke dRSTikoNa se kArya kiyaa| 20vIM zatAbdI ke prArambha se hI kSullaka gaNezaprasAda varNI, brahmacArI sItala prasAda, paMDita gopAladAsa baraiyA, karmavIra bhAUrAva pATila Adi aneka jaina vibhUtiyoM ne sAmAjika vikAsa ke lie aneka saMsthAoM kI sthApanA kii| vartamAna meM akele bhAUrAva pATila dvArA sthApita sAmAjika saMsthAoM kA vArSika bajaTa 82 karor3a rupayA hai| seTha mANikacanda pAnAcanda jaina ne aneka zaikSika saMsthAyeM kholii| jaina samAja ne Arthika rUpa se sampanna hone ke kAraNa jagaha-jagaha jaina maMdira, pAThazAlAe~, skUla, vidyAlaya, kaoNleja, gurukula, borDiMga hAUsa, anAthAlaya, auSadhAlaya, dharmazAlAeM, prakAzana saMsthAyeM, grantha mAlAe~, patra-patrikAoM ke kAryAlaya tathA aneka sabhA sosAiTiyoM kI sthApanA kii| ina saMsthAoM ne jAti-pAti ke bhedabhAva se Upara uThakara sacce mana se bhAratIya nAgarikoM kI sevA kii| nijI mujaphpharanagara jaina samAja ne zikSA kI AvazyakatA ko anubhava karate hue 'jaina skUla kameTI' kI sthApanA kii| jisake aMtargata 1934 meM jaina kanyA pAThazAlA zazikAramA uttarapradeza ke jaina samAja... :: 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sthApanA huii| lar3akiyoM ko zikSA upalabdha karAne hetu yaha jile kI prathama zaikSika saMsthA thii| vartamAna meM yaha saMsthA 'jaina kanyA iNTara kaoNleja' evaM 'jaina kanyA DigrI kaoNleja ke nAma se do saMsthAna calA rahI hai| jaina ke.ke. jaina skUla meM adhyayanarata vidyArthI evaM adhyApaka skUla kameTI dvArA 1934 meM hI jaina skUla kI sthApanA bhI kI gyii| yaha jaina skUla vartamAna meM 'jaina iNTara kaoNleja' ke nAma se meraTha roDa, mujaphpharanagara para sthita hai| khataulI (mujaphpharanagara) meM jaina santa gaNezaprasAda varNI kI preraNA se jaina samAja ne san 1926 meM prasiddha jainAcArya kundakunda svAmI ke nAma se 'kundakunda ejukezana sosAyaTI' kI sthApanA kii| isa sosAyaTI ne 1926 meM hI 'ke.ke. jaina skUla' kI sthApanA kii| isa zikSaNa saMsthA ko 1936 meM sIniyara besika, 1944 meM hAIskUla tathA 1947 meM iNTaramIDieTa kI mAnyatA milii| bAda meM jaina samAja ne iNTara kaoNleja ke sAtha hI 'ke.ke. jaina DigrI kaoNleja' kI sthApanA kii| khataulI meM yaha ekamAtra DigrI kaoNleja thaa| isa kaoNleja se bar3I saMkhyA meM grAmINa vidyArthI bhI lAbha uThA rahe haiN| zAmalI (mujaphpharanagara) kI jaina samAja ne 1944 meM kanyA zikSA hetu 'jaina kanyA iNTara kaoNleja' kI sthApanA kii| yaha zikSaNa saMsthA apane anuzAsana aura acche zikSaNa ke lie jAnI jAtI hai| mujaphpharanagara jile meM jaina samAja dvArA sthApita prAcIna jaina maMdiroM ke alAvA jaina auSadyAlaya, jaina atithi bhavana, dharmazAlAeM va anya janakalyANa kI saMsthAeM 70 dazaka se bhI adhika samaya se prANImAtra kI sevA kara rahI haiN| jA meraTha janapada meM zrI dharmadAsa jaina ne 1909 meM dharmadAsa TrasTa kI sthApanA kii| isa TrasTa meM usa samaya 1 lAkha rupaye the| isa TrasTa ke mAdhyama se kaI zikSaNa saMsthAoM aura jaina dharmazAlA kI sthApanA kI gyii| 1941 meM zrI dharmadAsa jaina devanAgarI saMskRta vidyAlaya meraTha kI sthApanA huii|4 meraTha meM jaina borDiMga hAUsa, AcArya nemisAgara jaina auSadyAlaya, zrI mahAvIra digambara jaina kanyA iNTara kaoNleja, zrIjaina mahAgAra rAta ko phAMdhakAgati gADaki Dika 26 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAjanapAThazAlAmarAsadara meraTha sthita zrI jaina pAThazAlA kA dRzya jahA~ saikar3oM vidyArthI adhyayana karate the| pAThazAlA, meraTha sadara Adi saMsthAeM lambe samaya se nAgarikoM kI sevA kara rahI haiN| PP bar3auta (tatkAlIna meraTha jile meM sthita) ke jaina samAja ne zikSA ke kSetra meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| 20 janavarI 1916 ko eka choTI-sI pAThazAlA ke rUpa meM zrI digambara jaina pAThazAlA kA prArambha huA thaa| san 1921 meM isa zikSaNa saMsthA ko hAIskUla aura san 1940 meM iNTara kaoNleja hetu mAnyatA milii| yaha digambara jaina iNTara kaoNleja saMyukta prAnta kA pahalA inTara kaoNleja thA, jisameM aMgrejI, itihAsa, gaNita, nAgarika zAstra, arthazAstra, urdU tathA dharma zAstra viSaya par3hAye jAte digambara jaina kaoNleja, bar3auta uttarapradeza ke jaina samAja... :: 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| hara varSa isakA parIkSAphala 93.25 pratizata rahatA thaa| 28. jenainTarakaoNlija 12.43 ko isa kaoNleja ke chAtrAvAsa kA zilAnyAsa uttara pradeza ke gavarnara sAhaba bahAdura dvArA huA thaa| 28.10.1943 taka bar3auta jaina samAja ne isa chAtravAsa ke lie 50,000 kA candA ekatrita kiyaa|26 digambara jaina kaoNleja zIghra hI DigrI kaoNleja mahalakA sthita jaina iMTara kaoNleja bana gyaa| jaina samAja ne iMTara kaoNleja, DigrI kaoNleja ke sAtha hI digambara jaina paoNliTeknika kI bhI sthApanA kii| ye sabhI saMsthAyeM vartamAna meM bhI pUre kSetra meM zikSA kI jAgRti utpanna karane meM mahattvapUrNa yogadAna de rahI haiN| mahalakA jaina samAja ne bhI apanI sakriyatA kA paricaya dete hue apane yahAM jaina iMTara kaoNleja kI sthApanA kii| kala milAkAra kundAjAra saradhanA (meraTha) kI jaina samAja ne apane sAmAjika AcAryanamisAgarajanaNTarakAlajasaradhanA dAyitvoM kA nirvAha karate hue kaI sAmAjika saMsthAoM kI sthApanA kii| 'jaina gajaTa' (sAptAhika patra) ke purAne aMkoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki saradhanA meM 1904 se hI jaina pAThazAlA sthApita ho cukI thii| 1907 meM isa pAThazAlA meM kevala saraghanA sthita jaina iMTara kaoNleja 42 vidyArthI par3hate the| isa pAThazAlA ke mukhya adhyApaka paM. makkhanalAla jaina the| vartamAna meM yaha saMsthA pragati karate hue 'AcArya nemisAgara jaina iNTara kaoNleja' ke nAma se prasiddha ho gaI hai| ___ jaina samAja saradhanA ne 1930 meM AcArya nemisAgara jaina dharmArtha auSadhAlaya TrasTa kI sthApanA kii| isa TrasTa meM usa samaya 10,000/- rupaye the| isa TrasTa ne saradhanA meM niHzulka auSadhAlaya kI sthApanA kI, jisake mAdhyama se hajAroM garIba aura jarUratamaMda marIja lAbhAMvita hue| malAlAjayantA pakhAvajanA 28 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastinApura (meraTha) jaina samAja kA prAcIna tIrthakSetra hai| yaha sthAna prathama jaina tIrthaMkara RSabhadeva ke prathama AhAra dAna kSetra evaM solahaveM, satrahaveM, aTThArahaveM tIrthaMkara kramazaH zrI zAMtinAtha, zrI kuMthunAtha evaM zrI arahanAtha ke janma sthAna ke rUpa meM jaina samAja dvArA pUjya mAnA jAtA hai| hastinApura meM jaina samAja ne kaI vizAla jaina maMdiroM, dharmazAlAoM, zikSaNa saMsthAoM kI sthApanA kraayii| san 1911 meM hastinApura meM mahAtmA bhagavAnadIna ne RSabha-brahmacAryAzrama nAmaka gurukula kI sthApanA kI thii| yaha gurukula prAcIna zikSaNa vyavasthA ke sAtha hI Adhunika zikSA bhI upalabdha karAtA thaa| prasiddha sAhityakAra jainendra kumAra isI gurukula ke vidyArthI rhe| sthAnIya janatA ke zikSaNa hetu hastinApura meM jaina samAja dvArA sthApita guru virajAnaMda jaina hAyara sekeNDrI skUla kI bhI mahattvapUrNa bhUmikA hai| 1945 se hastinApura meM jaina gurukula saMskRta vidyAlaya vidhivat kArya kara rahA hai| isa gurukula kI apanI bar3I bilDiMga haiM tathA isameM dUra-dUra ke vidyArthI adhyayana hetu Ate haiN| isa prakAra janapada meraTha ke jaina samAja ne sAmAjika kSetra meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| pada jaina samAja sahAranapura ne bhI Age Akara sAmAjika kSetra meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| sva nAma dhanya / lAlA jambUprasAda jaina raIsa sahAranapura kI eka bahuta bar3I riyAsata ke mAlika the| jambUprasAda jaina apanI dAnavIratA ke lie sAre hindustAna meM vikhyAta the| sAmAjika kSetra meM unake dvArA vibhinna kArya karAye gye| aMgrejI sarakAra ne kaI bAra unheM prabhAvita karane ke lie rAyabahAdura, oNnarerI seTha jambUprasAda jaina majisTreTa Adi upAdhiyA~ dene kI koziza kI, parantu unhoMne sadaiva yaha prastAva asvIkRta kara diyaa| unhoMne apane milane kA samaya sAyaM 5 baje nirdhArita kara rakhA thaa| jile kA kalakTara bhI yadi isase pahale milane AtA, to use nirAzA hI hAtha lgtii| kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne likhA hai- 'lakhanaU darabAra meM Ane hetu seTha jambUprasAda jaina ko gavarnara kA nimaMtraNa milaa| unhoMne yaha kahakara use asvIkRta kara diyA ki maiM to 5 baje hI mila sakatA hU~, vivaza, gavarnara mahodaya ko samaya kI DhIla denI pdd'ii| kaI bAra unheM oNnarerI majisTreTa banAne kA prastAva AyA, para unhoMne kahA-mujhe avakAza hI nahIM hai|' seTha jambUprasAda jaina ne janapada meM kaI sAmAjika saMsthAoM kI sthApanA kraayii| 1922 meM unhoMne jaina maMdira ke nirmANa ke sAtha hI 'jambU jaina vidyAlaya' kI nIMva ddaalii| seTha jI kI mRtyu ke bAda unake putra pradyumna kumAra jaina ne jambU jaina vidyAlaya kI unnati ke lie aneka prayAsa kiye| yaha vidyAlaya 1940 meM miDala skUla se hAIskUla tathA 1944 meM hAIskUla se iMTara kaoNleja bana gyaa| isa kaoNleja mAmAjakA uttarapradeza ke jaina samAja... :: 29 makAna Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM vANijya, kalA tathA vijJAna saMkAyoM meM zikSaNa hone lgaa| pradyumna kumAra jaina ne vidyAlaya kI Arthika sthiti ko majabUta karane ke lie apanI bhUmi para acche bAjAra kA nirmANa karAyA, jisase vidyAlaya ko prativarSa dasa hajAra rupaye kI nizcita Aya hone lgii| janapada sahAranapura meM usa samaya koI bhI DigrI kaoNleja nahIM thaa| isa kamI ko pUrA karane ke lie zrI jaina ne apanI sau bIghA jamIna dAna meM de dI tathA apanI tijorI kA mu~ha DigrI kaoNleja nirmANa ke lie khola diyaa| DigrI kaoNleja ke prabandhana hetu pradyumnakumAra jaina ko jambU jaina iNTara kaoNleja ke pradhAnAdhyApaka rUpacanda jaina, salAvA (meraTha) kA bhI sahayoga milaa| zIghra hI yaha DigrI kaoNleja banakara taiyAra ho gyaa| yaha DigrI kaoNleja jambU vidyAlaya jaina DigrI kaoNleja urpha je.vI. jaina jugamandaralAla jaina kaoNleja sahAranapura ke nAma se vartamAna meM sampUrNa pazcimottara pradeza meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| sahAranapura meM jaina samAja dvArA saMcAlita jaina aspatAla bhI janatA kI mahattvapUrNa sevA kara rahA hai| 1916 meM mahAtmA gA~dhI aura madana mohana mAlavIya jI ne jaina aspatAla kA daurA karake usake kAryoM kI sarAhanA kI thii| bairisTara jugamandaralAla jaina, bAbU vizAlacandra jaina, zrImatI candravatI jaina sahAranapura ne bhI sAmAjika kSetra meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| bairisTara jugamandaralAla jaina ne 1910 meM oNksaphorDa vizvavidyAlaya ke jeTara kaoNleja se vakAlata kI DigrI lii| usake bAda 1914 meM ve indaura rAjya ke nyAyAdhIza bne| briTiza sarakAra ne unheM oNnarerI majisTreTa tathA vyavasthA vidyAyinI sabhA kA adhyakSa banAkara 'rAyabahAdura' kI upAdhi bhI pradAna kii| aMgrejoM dvArA sabhI upAdhiyA~ dene ke bAda bhI vaha kabhI sarakAra ke Age nahIM jhuke| vaha kahate the, bhArata ke raIsoM aura amIroM ne dekhA hai navAbI jamAnA yA dekhI hai, hindU riyaasteN| agara inhoMne kabhI vilAyata jAkara aMgrejoM kA jIvana dekhA hotA, to vaha aMgrejoM se isa taraha na milate, jisa taraha Aja-kala milate haiN| ye bhAratIya tIna kaur3I ke aMgreja ko lAkhoM rupaye kA banA dete haiN| isameM kusura aMgrejoM kA hai yA hindustAniyoM kA? majAla hai, koI bar3e se bar3A aMgreja mere sAtha isa taraha kA bartAva kare, jaisA vaha yahA~ ke raIsoM se karatA hai| eka bAra svataMtratA senAnI mahAtmA bhagavAnadIna se unhoMne kahA thA-maiM kaI 30 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalekTaroM se milA huuN| vaha ina bama pheMkanevAloM kI bar3I tArIpha karate haiM / unako vaha una raIsoM se bahuta U~ce darje kA samajhate haiM, jinako vaha bar3e-bar3e khitAba dete haiN| yaha dUsarI bAta hai ki bama pheMkane vAloM ko unheM phA~sI para car3hAnA par3atA hai, para phA~sI para car3hAte duHkha mAnate haiM / bhagavAnadIna jI, yaha sunakara tumheM acaraja hogA ki maiM eka aisI mema se mila cukA hU~, jinake pati ko eka bama pheMkanevAle ne khatma kiyA thA / vaha bhI yaha kaha baiThI ki itanI choTI umra ke lar3ake jaba deza kI khAtira hathelI para jAna lie phirate haiM, taba hama logoM kA hindustAna meM rahanA muzkila hai / usI kA kahanA thA ki hama aMgreja, logoM ko khitAba de dekara gulAmI kI yAda bhulAe rakhanA cAhate haiM, para ye dIvAne to kucha cAhate hI nahIM 136 jugamandaralAla jaina ne aMgrejoM ke bIca rahakara bhI bhAratIya saMskRti kA pracAra kiyA / jIvana ke aMtima samaya meM unhoMne eka lAkha rupaye kI rAzi se eka TrasTa kI sthApanA kI, jisake dvArA janahitakArI kArya kiye jAte haiN| zrI jaina ke TrasTa kI AmadanI se senTrala pabliziMga hAUsa dillI, jaina ajitAzrama lakhanaU, RSabha jaina bAla lAibrerI landana, jaina sAhitya maNDala landana Adi saMsthAoM ko nirantara Arthika sahAyatA milatI rhii| 13.07.1927 ko 46 varSa kI alpa Ayu meM zrI jaina kA nidhana ho gayA 138 bAbU vizAlacandra jaina ne sAmAjika kSetra meM ullekhanIya kArya kiye| 1937-1939 taka uttara pradeza meM prathama kAMgresI maMtrimaNDala banA, to zrI jaina ko avaitanika viziSTa majisTreTa niyukta kiyA gyaa| usake bAda unheM oNnarerI prathama zreNI kA spezala majisTreTa banAyA gayA / ina padoM para rahate hue unhoMne saiMkar3oM dIna-dukhiyoM kI sahAyatA kI / mUka tathA baghira baccoM kI zikSA ke lie sthApita 'sevA nidhi kidavaI apaMga Azrama' ke bhI vizAlacandra jaina adhyakSa rhe| unake putra vinoda kumAra jaina (AI.pI.esa.) svataMtratA ke bAda uttara pradeza ke pulisa mahAnidezaka bhI rahe / *" sahAranapura kI zrImatI candravatI jaina jile kI prathama mahilA thI, jinheM 18 maI san 1943 ko akhila bhAratIya hindI sAhitya sammelana ke 30veM adhivezana meM suprasiddha vidvAna paM. mAkhanalAla caturvedI dvArA pratiSThita ' sekasariyA puraskAra' se sammAnita kiyA gayA thA / yaha puraskAra unheM unakI kRti 'nIMva kI IMTa' nAmaka kahAnI saMgraha ke lie diyA gayA thA / isa kRti meM sAmAjika jIvana para AdhArita caudaha kahAniyA~ saMkalita haiM / zrImatI candravatI jaina dillI ke DaoN. sara motIsAgara jaina kI putrI thI / motIsAgara jaina dillI aura lAhaura ke prasiddha vakIla the / ve kAphI samaya lAhaura hAikorTa ke nyAyAdhIza tathA dillI vizvavidyAlaya ke kulapati pada para bhI AsIna rahe / candravatI jaina kA vivAha sahAranapura ke prasiddha baiMkara RSabhasaina jaina ke sAtha huA thaa| sahAranapura meM rahakara candravatI jaina ne kaI sAmAjika kAryoM meM uttarapradeza ke jaina samAja... :: 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2002008 03.17 yAbATa navI kanyAizaTara kAlejananI DERANA INTER COLLEGE bhAgIdArI kii| eka lekhikA ke sAtha hI ve sahAranapura kI jaina kanyA pAThazAlA iNTara kaoNleja kI adhyakSA bhI rhii| isI prakAra sahAranapura jaina samAja ke anya nAgarikoM ne bhI sAmAjika kAryoM meM apanA yogadAna diyaa| ra bijanaura ke najIbAbAda kasbe ke rahanevAle sAhU jaina parivAra ne sAmAjika kSetra meM bhI apanI amiTa chApa chodd'ii| sAhU parivAra ne 1921 meM najIbAbAda meM mUrtidevI sarasvatI iMTara kaoNleja e ka zikSaNa saMsthA kI sthApanA kI thii|" isa zikSaNa saMsthA ne bAda meM kaI vizAla saMsthAoM ko janma diyaa| ina zikSaNa saMsthAoM meM mUrti devI kanyA vidyAlaya, mUrti devI sarasvatI iNTara kaoNleja, sAhU jaina mahAvidyAlaya pramukha haiN| sUcanA ke adhikAra adhiniyama tidevI kanyA vidyAlaya 2005 kI dhArA (6) ke aMtargata bijanaura ke jilA vidyAlaya nirIkSaka se lekhaka ne sUcanA mA~gI thI ki ina zikSaNa saMsthAoM kI vartamAna sthiti kyA hai? mUrti devI kanyA vidyAlaya ke sambandha meM bijanaura ke saha jilA vidyAlaya nirIkSaka ne patra dvArA sUcita kiyA ki yaha vidyAlaya aba iMTara kaoNleja bana gayA hai| isa saMsthA ko hAIskUla, iMTaramIDieTa (sAhityika varga, kalAtmaka varga, vaijJAnika varga, vANijya varga va vyavasAyika zikSA) kI mAnyatA prApta hai| isameM adhyayanarata chAtrAoM kI saMkhyA 2223 hai tathA zikSikAoM kI saMkhyA 22 hai| mUrti devI sarasvatI iMTara kaoNleja ke sambandha meM saha jilA vidyAlaya nirIkSaka ne batAyA ki vartamAna meM isa kaoNleja meM adhyayanarat vidyArthiyoM kI saMkhyA 2465 hai datathA adhyApakoM kI saMkhyA 34 hai| sAhU jaina DigrI kaoNleja 60 bIghA jamIna para sthApita hai aura jile kI ucca zikSA meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| jA sAhU parivAra ne pUre deza meM jagaha-jagaha zikSaNa saMsthAyeM, chAtrAvAsa, saMgrahAlaya, haoNspiTala, dharmazAlAyeM Adi sAmAjika saMsthAoM kI sthApanA sAhU jaina mahAvidyAlaya 32 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI tathA bar3I saMkhyA meM jarUratamaMda chAtroM ko chAtravRttiyA~ pradAna kI / sAhU jaina TrasTa, sAhU jaina cairiTebila sosAyaTI ne sadaiva mAnava sevA kI mizAla peza kI 13 sAhU zAntiprasAda jaina ne bhAratIya bhASAoM, sAhitya, saMskRti ke vikAsa meM apanA advitIya yogadAna diyaa| akhila bhAratIya prAcya vidyA pariSad ke bArahaveM adhivezana ke avasara para disambara 1943 meM vArANasI meM kucha agraNI bhAratIya vidyAvidoM ne sAhU zAntiprasAda jaina se eka aise saMsthAna kI sthApanA kA anurodha kiyA, jo saMskRta ke sAtha-sAtha prAkRta, pAlI aura apabhraMza kI sAhitya-nidhi kA anusaMdhAna evaM prakAzana kara ske| uttara meM bhAratIya vidyA aura saMskRti ke prati apane hArdika lagAva ke anurUpa hI sAhU jI ne bhAratIya jJAnapITha kI sthApanA kA nirNaya liyA / 14 san 1944 meM bhAratIya jJAnapITha kI sthApanA kara sAhU jI ne apanI dharmapatnI zrImatI ramA jaina ke sAtha milakara aneka sAhityika yojanAoM ko calAyA / bhAratIya jJAnapITha ke aMtargata kaI granthamAlAoM kI sthApanA kI gyii| inameM mUrti devI granthamAlA ke aMtargata bhAratIya cintana, saMskRti aura dharma ke aneka durlabha granthoM kA vaijJAnika paddhati se sampAdana karake prakAzana kiyA jAtA hai / ina granthoM kA prakAzana saMskRta, prAkRta, pAli, tamila, apabhraMza, kannar3a, hindI aura aMgrejI bhASAoM meM hotA hai / isI prakAra jJAnapITha dvArA saMcAlita mANika candra grantha mAlA, kannar3a granthamAlA, lokodaya granthamAlA, rASTrabhAratI granthamAlA dvArA labdha pratiSThita sAhityika granthoM kA prakAzana kiyA jAtA hai / 15 bhAratIya jJAnapITha dvArA pratyeka varSa 'jJAnapITha puraskAra' diyA jAtA hai / jo vartamAna meM bhI deza kA sarvocca sAhityika puraskAra mAnA jAtA hai / isa puraskAra ke aMtargata gyAraha lAkha rupaye, vAgdevI kI mUrti evaM prazasti pradAna kI jAtI hai / " isa prakAra sAhU jaina parivAra ne deza ke sAmAjika evaM sAhityika vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyA / nahaTaura (bijanaura) meM 12 mArca, 1941 ko jaina samAja kI eka bar3I kAMphreMsa bulAyI gayI thI, jisakI adhyakSatA bAbU ugrasaina jaina ( prabandhaka - jaina iNTara kaoNleja bar3auta ne kI / isa sammelana meM jaina samAja ke pratiSThita netAoM paM. kailAzacanda jaina, ayodhyAprasAda goyalIya, paM. rAmalAla jaina, bAbU nandakizora jaina (riTAyarDa DipTI kalekTara) Adi kI upasthiti meM kaI mahattvapUrNa prastAva pAsa kiye gaye, jinameM pahalA prastAva thA, jile meM pratyeka sthAna para pAThazAlAe~ tathA vIra sevaka saMgha sthApita kiye jAyeM tathA dUsare prastAva meM pAsa kiyA gayA ki bijanaura jile kA koI bhI jaina apane putroM ke vivAha meM vadhU pakSa se kisI prakAra bhI daheja nahIM legA / 17 isa sammelana ke nirNaya ke anusAra nahaTaura, syohArA Adi sthAnoM para jaina uttarapradeza ke jaina samAja... :: 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThazAlAe~ kholI gyii| ye zikSaNa saMsthAyeM taba se Aja taka nirantara unnati karate hue zikSA pracAra kA mahattvapUrNa kArya kara rahI haiN| sUcanA ke adhikAra ke tahata milI jAnakArI ke anusAra je.vI.ema. iNTara kaoNleja nahaTaura meM adhyayanarat vidyArthiyoM kI saMkhyA 946 tathA adhyApakoM kI saMkhyA 24 hai / isI prakAra syohArA jilA bijanaura meM jaina maMdira ke hI nikaTa sthita esa.DI.je.ema.esa. iNTara kaoNleja meM adhyayanarat vidyArthiyoM kI saMkhyA 436 tathA adhyApakoM kI saMkhyA 13 148 bijanaura jaina samAja ke lAlA badrIdAsa jaina ne bijanaura meM vizAla jaina maMdira ke nirmANa ke sAtha hI yAtriyoM ke Thaharane ke lie jaina dharmazAlA kA nirmANa kraayaa|" badrIdAsa jaina ke bhatIje rAjenda kumAra jaina ne hI 1960 meM bijanaura jile ke sabase bar3e DigrI kaoNleja 'vardhamAna kaoNleja' kI sthApanA kI thI 150 badrIdAsa jaina alIgar3ha ke seTha chedIlAla jaina tathA prakAzacanda jaina dvArA 1943 meM ke. ela. jaina aijUkezana TrasTa kI sthApanA kI gyii| isa TrasTa ke dvArA 1943 meM hI sAsanI meM vidyAmaMdira iMgliza skUla kA prArambha karAyA gyaa| yaha skUla vartamAna meM zrI kiror3IlAla jaina iNTara kaoNleja ke nAma se pUre jile meM prasiddha hai / isI TrasTa dvArA 'prakAza dharmArtha homyo auSadhAlaya' kI sthApanA bhI kI gayI, jo mAnava sevA meM sadaiva samarpita rahatA hai / " hi mathurA meM caurAsI nAmaka sthAna para jaina samAja kA prAcIna siddha kSetra hai / yahA~ jaina samAja dvArA sthApita vizAla jaina maMdira, dharmazAlAeM, dharmArtha auSadha laya tathA kaI zikSaNa saMsthAyeM samAjasevA kara rahI haiN| seTha raghunAthadAsa jaina ne caurAsI ke vizAla jaina maMdira kA nirmANa karAyA thaa| 2 1896 meM mathurA meM hI jaina samAja kI pramukha sAmAjika saMsthA 'zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA' kA prathama adhivezana huA thaa| isa avasara para rAjA lakSmaNadAsa jaina (rAjA lakSmaNadAsa jaina akhila bhAratIya kAMgresa ke saMsthApaka sadasyoM meM se eka the) ke sahayoga se mathurA meM saMskRta yA jaina mahAvidyAlaya kI sthApanA kI gayI thI / isa mahAvidyAlaya ne kAphI samaya taka rAjA lakSmaNa dAsa 34 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta bhASA kI unnati hetu kArya kiyaa| vartamAna meM isa mahAvidyAlaya ke bhavana meM jaina samAja dvArA 'RSabha iNTara kaoNleja' calAyA jAtA hai| ja AgarA ke jaina samAja ne lahAna 1933 meM 'AgarA digambara pariSad' zrImatIbI.DI.jaina garlsa DigrIkAleja tathA 1941 meM zrI digambara jaina zikSA samiti kI sthApanA kii| ina saMsthAoM dvArA AgarA meM kaI zikSaNa saMsthAoM, dharmazAlAoM, zodhasaMsthAna aura auSadyAlaya Adi kA nirmANa karAyA gyaa| jaina samAja dvArA saMcAlita ina saMsthAoM meM zrI mahAvIra digambara jaina iNTara kaoNleja apanA vizeSa sthAna rakhatA hai| yaha iNTara kaoNleja mAdhyamika zikSA ke stara para AgarA kA zreSTha kaoNleja mAnA jAtA hai| ___ AgarA ke seTha acalasiMha ne aneka prakAra se samAja kI sevA kii| 1928 meM unhoMne grAmINa janatA kI sevA ke lie 'acala grAma sevA saMgha' kI sthApanA kii| isa saMgha ke dvArA unhoMne garIba kisAna bhAiyoM ke duHkhoM ko dUra karane ke lie aneka kArya kiye| unhoMne isa saMsthA ke mAdhyama se vibhinna gA~voM kI unnati hetu bhI kArya kiyaa| seTha acalasiMha ne 1935 meM eka lAkha rupaye kI rAzi se 'acala TrasTa' kI sthApanA kii| isa TrasTa kA vidhivat udghATana 3 navambara 1935 ko uttara pradeza ke tatkAlIna mukhyamaMtrI paM. govinda vallabha paMta kI adhyakSatA meM jasavanta pikcara pailesa AgarA meM zrI zrIprakAza dvArA huA thaa| acala TrasTa ke dvArA pustakAlaya khulavAnA, vAcanAlaya sthApita karanA, pAThazAlAe~ khulavAnA, yogya vidyArthiyoM ko chAtravRtti denA, upayogI pustakeM likhavAkara prakAzita karanA karAnA, auSadhAlaya aura aspatAla sthApita karanA, rogiyoM ko muphta yA kama mUlya para davA denA, nirAzrita evaM dukhiyoM kI sahAyatA karanA, dezopakArI tathA rASTrIya unnati ke kAryoM meM Arthika madada karanA Adi kArya kiye gye| isa TrasTa kA eka vizAla bhavana AgarA ke belanagaMja meM sthApita kiyA gayA, jisakA nAma 'acala bhavana' rakhA gyaa| isa bhavana meM eka pustakAlaya evaM vAcanAlaya bhI sthApita kiyA gyaa| jima seTha acalasiMha ne 1941 meM apanI patnI zrImatI bhagavatI devI jaina ke nAma para bI.DI. jaina kanyA vidyAlaya kA prArambha kiyaa| yaha vidyAlaya AgarA meM 'zrImatI bhagavatI devI jaina kanyA vidyAlaya iNTaramIDieTa kaoNleja, AgarA chAvanI' ke nAma se prasiddha hai| unhoMne iNTara kaoNleja ke sAtha hI apane nijI bhavana 32e, gArDana roDa kAyAga kA uttarapradeza ke jaina samAja... :: 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA meM bI.DI. jaina DigrI kaoNleja kI sthApanA kI, jo vartamAna meM AgarA kI pramukha nArI-zikSaNa saMsthA mAnI jAtI hai|6| phirojAbAda (AgarA) ke seTha chadAmIlAla jaina ne samAja sevA hetu 1932 meM eka TrasTa kI sthApanA kI, jisake dvArA sI.ela.jaina jU hAIskUla hiranagA~va phirojAbAda, seTha chadAmIlAla netra cikitsAlaya, sarasvatI devI jaina dharmazAlA tathA digambara jaina mahAvIra jinAlaya phirojAbAda Adi saMsthAoM kI sthApanA kI gyii| isa TrasTa ke dvArA bAda meM sI.ela. jaina posTa grejueTa kaoNleja phirojAbAda kI sthApanA kAmatAprasAda jaina bhI kI gyii| eTA meM bAbU kAmatA prasAda jaina ne 1931 meM 'akhila vizva jaina mizana' kI sthApanA kii| isa mizana ke dvArA unhoMne ahiMsA evaM zAkAhAra kA deza-videza meM pracAra kiyaa| iTAvA meM jaina dharma bhUSaNa brahmacArI sItala prasAda kI preraNA se 1924 meM jaina vidyAlaya, jaina kanyA pAThazAlA tathA prANI rakSA sabhA kI sthApanA kI gyii| ye sabhI saMsthAyeM vartamAna meM bhI samAjasevA meM juTI haiN| ilAhAbAda meM jaina samAja dvArA 1912 meM sumera canda digambara jaina haoNsTala kI sthApanA kI gyii| isa haoNsTala ne sumeracaMda digambara jaina haoNsTala ke vidyArthI va adhyApakagaNa ucca zikSArtha ilAhAbAda AnevAle chAtroM ko adhyayana hetu pUrNa suvidhA upalabdha kraayii| isa haoNsTala meM 1931 taka eka samRddha lAibrerI, sundara gArDana tathA khela ke maidAna kI suvidhA upalabdha thii| kAnapura jaina samAja ne bhI apane sAmAjika dAyitvoM ko nibhaayaa| kAnapura meM 1908 meM jaina samAja dvArA cA~da auSadhAlaya kI sthApanA kI gyii| janavarI 1908 kI mAsika riporTa ke anusAra auSadhAlaya se 315 marIjoM ne niHzulka davAiyA~ prApta kii| isa auSadhAlaya ke saMcAlaka vaidya kanhaiyA yA bairisTara campatarAya lAla jaina the| isa auSadhAlaya ne svataMtratA Andolana ke 36 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daurAna bhI apanI sevAeM dii| kAnapura ke bairisTara campatarAya jaina ne samAjasevA meM deza evaM videzoM meM khyAti prApta kii| mahAtmA gA~dhI aura ravIndra nAtha Taigora se unakA ghaniSTha sambandha thaa| unake pautra lakSmIcandra jaina ne 1934 meM AI.sI.esa. kI parIkSA uttIrNa kI thii|2 campatarAya jaina ne 1942 meM samAjasevA hetu 2 lAkha rupaye se sI.Ara. jaina TrasTa kI sthApanA kii| isa TrasTa se jarUratamaMdoM kI madada kI jAtI hai| kara jaina saMta gaNezaprasAda varNI ne uttara pradeza ke sAtha zrI gaNezaprasAda varNI hI anya prAntoM meM bhI vibhinna zikSaNa saMsthAoM kI sthApanA kraayii| zrI varNI kA janma lalitapura ke haserA gA~va meM huA thaa| san 1905 meM unhoMne banArasa meM syAdvAda jaina mahAvidyAlaya kI sthApanA kii| ekTa 21 san 1860 ke anusAra 15 disambara 1913 ko isa mahAvidyAlaya kI rajisTrI huii| isa mahAvidyAlaya ne prAcya zikSaNa ke sAtha hI Adhunika zikSA kA bhI uttama prabaMdha kiyaa| sana 1916 meM isa mahAvidyAlaya meM mahAtmA gA~dhI padhAre the| usa samaya vidyAlaya kI rimArkabuka meM unhoMne likhA thA-isa saMsthA kI mulAkAta lene se maiM bahuta khuza huA huuN| mujhe ummIda hai ki isa saMsthA ke vidyArthI aise dharma niSTha hoMge, jisase samasta hinda ko phAyadA hogaa| san 1939 meM isa mahAvidyAlaya se prathama AcArya va ema.e. kA ka drA song na yeta A05142d DRooarn baica nikalA thaa| syAdvAda jaina mahAvidyAlaya le samAna ne svataMtratA Andolana meM deza kA bar3ha-car3ha kara kA revnfront ANI sAtha diyaa| zrI gaNezaprasAda varNI ne pUre saMyukta prAnta rimArkabuka meM gAMdhI jI ke vacana meM bhramaNa karake zikSA kI jyoti jgaaii| unakI preraNA se 1947 taka aneka zikSaNa saMsthAoM kI sthApanA u.pra. ke sAtha hI anya prAntoM meM bhI kI gyii| ina saMsthAoM meM zrI varNI jaina iNTara kaoNleja lalitapura, ke. ke. jaina kaoNleja khataulI, gaNeza digambara jaina saMskRta vidyAlaya sAgara, gurudatta digambara jaina pAThazAlA droNAgiri, zrI zikSA maMdira jabalapura, zrI pArzvanAtha vidyAlaya baruA sAgara, zrI zAMti jaina pAThazAlA AhAra, zrI gaNeza gurukula paTanA gaMja, jaina zAnAya kAraka uttarapradeza ke jaina samAja... :: 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurUkula mar3hiyA jI jabalapura, jaina mahilAzrama sAgara, prAcIna jaina gurUkula bar3AgA~va (u.pra.) Adi pramukha haiN| ina sabhI saMsthAoM se hajAroM dezavAsI lAbha uThA rahe haiN| gaNeza prasAda varNI kI bhA~ti hI brahmacArI sItalaprasAda ne bhI deza ke sAmAjika kSetra meM mahattvapUrNa kArya kiye| unhoMne bhAratIya saMskRti evaM sabhyatA ke pracAra hetu kanyAkumArI se kazmIra taka vyApaka bhramaNa kiyaa| unhoMne zaharoM meM hI nahIM dehAtoM meM bhI jAgRti kA maMtra phuuNkaa| lakhanaU nivAsI brahmacArI sItala prasAda ne pUre saMyukta prAnta meM aneka sAmAjika, dhArmika saMsthAoM kI sthApanA kraayii| isa prakAra uttara pradeza ke jaina samAja ne deza ke sAmAjika vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| rAjanItika vikAsa meM yogadAna jaina samAja ke vyakti apane saMskAroM ke kAraNa rASTrIya dRSTikoNa rakhate haiN| bhArata deza unakI mAtRbhUmi aura dharmabhUmi hai| jaina mUlataH bhAratIya hai| bhArata ke bAhara unakA koI tIrtha kSetra nahIM hai, na hI kisI jaina mahApuruSa kI samAdhi hai| jaina samAja ke nAgarika pratidina nimna strota kA pATha karate haiM saMpUjakAnAM pratipAlakAnAM, ytiindr-saamaany-tpodhnaanaam| dezasya rASTrasya purasya rAjJaH, karotu zAMtiM bhagavAn jinendraH / / kSemaM sarvaprajAnAM, prabhavatu balavAn dhArmikoM bhuumipaalH| kAle-kAle ca samyagvarSatu madhavA vyAdhayo yAMtu nAzam / / isakA artha hai ki - he paramAtmA! Apa deza, rASTra, prajA aura rAjA sabhI ko / sadA zAMti pradAna kreN| sabhI prajA kA kuzala ho, rAjA balavAna aura dharmAtmA ho, bAdala samaya-samaya para varSA kareM, saba rogoM kA nAza ho, saMsAra ke prANiyoM ko eka kSaNa bhI kaSTa na ho. samparNa deza meM sakha zAMti rhe| jaina samAja ke vyakti kA jIvana isI udAtta bhAvanA se anuprerita rahatA hai| deza para jaba kabhI bhI saMkaTa AyA usa samaya jaina samAja ne Age bar3hakara deza kA sAtha diyaa| aMgrejI sarakAra ke viruddha lar3e gaye bhAratIya svataMtratA Andolana meM bhI jaina samAja ne apanI janasaMkhyA ke anupAta se kahIM adhika bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| uttara pradeza ke jaina samAja ne 1919 se lekara 1947 ke daurAna rASTrIya Andolana meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| gA~dhI jI dvArA calAye gaye asahayoga Andolana, savinaya avajJA Andolana aura bhArata chor3o Andolana meM jaina nAgarikoM ne bar3ha-car3hakara bhAga liyA aura jeloM kI yAtrAyeM kI, jinakA vistArapUrNa varNana AgAmI adhyAyoM meM kiyA gayA hai| jaina samAja ke kaI nAgarikoM ne isa daurAna vibhinna rAjanaitika padoM para rahakara pradeza evaM deza kI sevA kii| 38 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujaphpharanagara ke sumataprasAda jaina ne 1920 meM kAMgresa kI sadasyatA grahaNa karake deza sevA kA kArya karanA prArambha kara diyaa| 1923-26 taka zrI jaina mujaphpharanagara nagara pAlikA ke ceyaramaina rahe / 72 usake bAda 1937-40 taka zrI jaina jilA grAmINa vikAsa saMgha ke ceyaramaina rahe / 1946 meM unheM uttara pradeza vidhAna pariSad kA sadasya cunA gyaa| zrI jaina tInoM AndolanoM meM jela gaye tathA prAnta meM kAMgresa ko majabUta banAne meM apanA yogadAna diyaa| AjAdI ke bAda 1952 meM ve rAjyasabhA sadasya tathA 1957 meM lokasabhA ke sadasya cune gaye / 73 sahAranapura ke bAbU ajitaprasAda jaina ne deza ke rAjanItika kSetra meM apanI mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| jela kI lambI yAtrA karane ke sAtha hI unhoMne uttara pradeza kAMgresa ko samaya-samaya para apanA mArgadarzana bhI diyA / 74 1937 tathA 1946 meM zrI jaina uttara pradeza vidhAna sabhA ke lie cune gye| unhoMne u. pra. meM jamIMdArI unmUlana kameTI meM rahakara apanI sakriya bhUmikA nibhAI / " AjAdI ke bAda ajita prasAda jaina 1947-50 taka saMvidhAna nirmAtrI sabhA ke sadasya, 1950-52 taka provijanala pArliyAmeMTa ke sdsy| 1952, 1957 evaM 1962 meM lokasabhA sadasya, 1950-54 taka kendrIya rAhata aura purnavAsa evaM 1954-59 taka kendrIya khAdya evaM kRSi maMtrI jaise padoM para rahakara deza ke rAjanItika vikAsa meM sahabhAgI bane / " 1965 meM zrI jaina kerala ke rAjyapAla, 1968 meM rAjyasabhA sadasya Adi padoM para bhI kAryarata rahe / 7 devabanda (sahAranapura) nivAsI zrImatI lekhavatI jaina ne ambAlA meM rahakara rASTrIya kSetra meM sarojanI nAyaDU ke samAna kArya kiyA / " 1933-37 taka ve paMjAba vidhAna pariSad kI pahalI mahilA ema. ela. sI. rhii| bAda meM ve lambe samaya taka paMjAba vidhAna sabhA kI DipTI spIkara bhI rahI / 79 bijanaura ke bAbU ratanalAla jaina evaM nemizaraNa jaina ne bhI Andolana meM sakriya bhAga lene ke sAtha hI vibhinna rAjanItika padoM para kArya kiyA / ratanalAla jaina 1937-1940 taka vidhAna pariSad sadasya rahe / jilA kAMgresa kameTI ke ve lagAtAra 8 varSo taka adhyakSa bane rhe| AjAdI ke bAda 1952 meM ve uttara pradeza vidhAna sabhA ke sadasya bane / " bAbU nemizaraNa jaina 1923 va 1926 meM u.pra. vidhAna pariSad ke sadasya, 1937-40 taka jilA grAmINa vikAsa saMgha bijanaura ke ceyaramaina tathA AjAdI ke bAda 1950 meM provijanala pArliyAmeMTa tathA 1952 meM prathama lokasabhA ke sadasya cune gaye / " AgarA ke seTha acala siMha jaina 1921-24 taka myUnisipala borDa AgarA ke vAIsa ceyaramaina, 1924 meM u.pra. vidhAna pariSad sadasya, 1937 va 1946 meM u.pra. vidhAna sabhA sadasya tathA AjAdI ke bAda 1952-1977 taka lagAtAra 5 bAra uttarapradeza ke jaina samAja... :: 39 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasabhA ke sadasya rahe / rAjanItika kSetra meM unhoMne mahattvapUrNa kArya kiyaa| banArasa ke amolakacanda jaina 1938-39 tathA 1946-48 taka u. pra. ke zikSA maMtrI bAbU sampUrNAnanda ke prAiveTa saikreTrI rhe| 1952 meM ve rAjyasabhA sadasya tathA bA meM anya mahattvapUrNa padoM para kAryarata rahe | 3 " ina sabhI jaina kAryakartAoM ke atirikta anya jaina nAgarikoM ne bhI apane-apane kSetra meM rAjanItika kAryoM meM bhAga liyA / isa prakAra uttara pradeza ke jaina samAja ne deza ke Arthika, sAmAjika aura rAjanaitika vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyA / sandarbha 1. jaina saMskRti koSa (tRtIya khaNDa), pRSTha 224, zIrSaka - udyoga dhaMdhe 2. jaina dharma kA itihAsa ( dvitIya khaNDa), pRSTha 592, zIrSaka- Arthika kSetra jaina mitra (sAptAhika patra ), 13 disambara, 1928, pRSTha 53 3. 4. goyalIya ayodhyAprasAda, jaina jAgaraNa agradUta, pRSTha 562, 563 5. Progressive Jains of India, Page 37, New Delhi 6. http:/www.jaina.org 7. 8. dillI jaina DAyarekTarI, zIrSaka udyoga va vyApAra, pRSTha 130 www.jaina.org, Progressive Jains of India, Page 254 vIra ( pAkSika patra ), 22 navambara, 1992, aMka 12, pRSTha 100 9. 10. www.jaina.org, Progressive Jains of India, Page 253,255 11. Parliament of India, Council of States, WHO's WHO 1952, Page 71, Delhi 12. gomaTezvara sahastrAbdI mahotsava darzana, 1981 ( smArikA), pRSTha 13 13. Parliament of India 'Rajya Sabha', WHO'S WHO 1955, Page 83, 84 14. kAsalIvAla DaoN. kastUracanda, jaina samAja kA vRhad itihAsa, pRSTha 27 15. vidhivaMzikA, luhADyA parivAra-sAsanI, zIrSaka - udyoga / vyApAra, pRSTha 44-51 (sacitra) 16. 'prema' sUrajabhAna jaina, acala-carita, pRSTha 21-44 17. zrI bhAratavarSIya digambara jaina DAyarekTarI, san 1914, pRSTha 1-90 18. jaina kailAza canda, jaina dharma kA itihAsa ( dvitIya khaNDa), pRSTha 590 19. jaina samAja kA vRhad itihAsa ( prathama khaNDa), pRSTha 8 20. U.P. District Gazetteers 'Muzaffarnagar', Page 233 21. sAkSAtkAra - yatIndra kumAra jaina, 44 ThAkura dvArA mu.na., dinAMka 22.01.2007 22. District Gazetteer 'Muzaffarnagar', Page 232-233 23. District Gazetteer Meerut, Page 278, 309, Editor - Smt. Esha Basant Joshi (I.A.S.), Pub. U.P. Government, 1965 24. District Gazetteer Meerut, Pages 278, 309 25. zrI tanasukharAya jaina smRti grantha, pRSTha 79 40 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. jaina saMdeza (sAptAhika patra), 20 jUna, 1940, pRSTha 2, AgarA 27. jaina gajaTa (sAptAhika patra), 1 janavarI, 1908, pRSTha 9 28. District Gazetteer Meerut, Page 310 29. neharU smAraka saMgrahAlaya aura lAibrerI naI dillI ke maukhika itihAsa vibhAga ke DaoN. harideva zarmA dvArA dinAMka 13.05.1967 ko liye gaye zrI jainendra kumAra ke sAkSAtkAra se uddhRta, pRSTha 2 30. jilA gajeTiyara, meraTha, pRSTha 73, 278, 309 31. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 527-28 32 zarmA DaoN. ke.ke., sahAranapura saMdarbha (khaNDa 2), pRSTha 59, 359, 400 33. jilA gajeTiyara sahAranapura, pRSTha 281 34. dainika jAgaraNa, 15 agasta, 2008, zIrSaka 1857 se 1947 taka nirantara lar3e sahAranapuravAsI, pRSTha 1, meraTha 35 pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAyeM, pRSTha 366, 36. bhagavAnadIna mahAtmA, mere sAthI, pRSTha 109 37. sahAranapura sandarbha (khaNDa 2) pRSTha 76 sahAranapura 38. vIra (pAkSika patra), 1 jUna, 1929, pRSTha 12, meraTha 39. sahAranapura sandarbha (khaNDa 2), jaina, pRSTha 365-367 40 a. sahAranapura sandarbha (khaNDa 2), pRSTha 318 ba. divaMgata hindI sevI (khaNDa 1), pRSTha 211, 318 41. Sahu Jain Trust, Bharatiya Jnanpith, Sahu Jain Charitable Society An Intro duction, Page 8, 9, Calcutta 42. manoja kumAra Arya, sahajilA vidyAlaya nirIkSaka bijanaura dvArA patraMka saM. zi.sa. sU. adhi./5507-08/2008-09, dinAMka 29.09.2008 ke dvArA paMjIkata DAka se upalabdha karAyI gayI sUcanAoM para aadhaarit| 43. a) Uttar Pradesh District Gazetteers 'Bijnor', Page 228, b) Sahu Jain Trust, An Introduction, Page 1-46 44. 39vAM jJAnapITha puraskAra (paricaya pustikA), pRSTha 47 45. Sahu Jain Trust, An Introduction, Page - 36-41 46 jaina vIrendra : jJAnapITha puraskAra vijetA sAhityakAra, pRSTha 18, 47. jaina saMdeza (sAptAhika patra), 20 mArca, 1941, pRSTha 3, AgarA 48. yaha A~kar3e bijanaura ke saha jilA vidyAlaya nirIkSaka dvArA preSita patrAMka saMkhyA saM.-zi. sa. sU.adhi./5507-8/2008-09, dinAMka 29.09.2008 para AdhArita hai| 49. vIra (pAkSika patra), 1 jUna, 1925, pRSTha 418 50. Progressive Jains of India, Page 53 51. vidhi vaMzikA, luhADyA parivAra-sAsanI, pRSTha 40-43 52. Mathura A Gazetteer, Editor - D.L. Drake, Brockman, I.C.S., Page 82, Pub. : Usha Publications, New Delhi uttarapradeza ke jaina samAja... :: 41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53. jaina gajaTa (sAptAhika patra), 21 janavarI, 1999, pRSTha 6 54. (i) zrI RSabha brahmacaryAzrama caurAsI mathurA kA saMkSipta vivaraNa dvArA munIza kumAra jaina ___ maMtrI RSabha iNTara kaoNleja, pRSTha 5, 6 (mUla prati) (i) zrImatI soniyA gAMdhI kA dinAMka 19 akTUbara 2006 ko likhita patra / 55. 'manthana' (smArikA), pRSTha-59, 60 56. 'prema' sUrajabhAna jaina, acala-carita, pRSTha 27-39 57. progresiva jainsa oNpha inDiyA, pRSTha 40-317 58. jaina DaoN. jyotiprasAda, yuga puruSa brahmacArI sItalaprasAda, pRSTha 24 59. The Jaina Hostel Magazine, January, 1931, Page 39, 60. jaina gajaTa (sAptAhika patra), 1 janavarI, 1908, pRSTha 9 61. progresiva jainsa oNpha iNDiyA, pRSTha 29 62. vIra (pAkSika patra), 1 jUna, 1934, mukha pRSTha para sacitra 63. progresiva jainsa oNpha iNDiyA, pRSTha 29 64. jilA gajeTiyara, vArANasI, pRSTha 323 65. jaina saMdeza (sAptAhika patra), 12 sitambara, 1940, pRSTha 8 66. 'saMsmaraNa' (smArikA), kavara pRSTha 2 67. siddhAntAcArya paMDita kailAzacandra zAstrI abhinandana grantha, pRSTha-52 68. zrI varNI jaina iNTara kaoNleja lalitapura kI rajata jayaMtI para prakAzita smArikA, pRSTha 4, pradhAna sampAdaka-ratanacanda jaina pradhAnAcArya 69. goyalIya ayodhyA prasAda, jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 33 70. jaina samAja kA vRhad itihAsa (prathama khaNDa), pRSTha 7 71. pUjana pATha pradIpa (jinavANI saMgraha), zAMtipATha, pRSTha 313, 316 72. Parliament of India Council of States, WHO'S WHO 1952, Page 186, 187 73. Parliament of India Second Loksabha, WHO's WHO 1957, Page 331-32 74. A.P. Jain Papars, Press Clippings, F-No.3, List No. 150 75. Parliament of India Second Lok Sabha, WHO'S WHO 1957, Page 162, 163 76. www.parliamentofindia.nic.in/ls/lok03/lok03.htm 77. a) www.en.wikipedia.org/wiki/governersof-kerala b) Parliament of India, Rajya Sabha, WHO'S WHO 1968, Page 108-109, Delhi 78. vIra (pAkSika patra), 1 navambara, 1933 pRSTha 42 79. progresiva jainsa oNpha iNDiyA. paSTha 191-192 naI dillI 80. a) 'puNya smaraNa' (smArikA), 24 maI, 1977, pRSTha 13-16 ba) progresiva jainsa oNpha iNDiyA, pRSTha 249 81. a) Parliament of India, WHO's WHO 1950, Page 45, 46 b) Parliament of India.nic.in 82. Achal Singh Papers, F-No. ACC 603, List No. (190 LLVII), NMML, Delhi. 83. Parliament of India, Council of States, WHO's WHO 1952, Page 11, Delhi 42 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve lokamAnya ke sadRza dezonnati ke lie nyauchAvara hone vAle vidvAna asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA mahAtmA gA~dhI ne raulaTa ekTa, jaliyA~vAlAbAga hatyAkANDa evaM briTiza sarakAra ke atyAcAroM se trasta hokara 'asahayoga Andolana' kA prArambha kara diyaa| asahayoga Andolana ke kAryakrama meM racanAtmaka evaM nakArAtmaka donoM pakSoM kA samanvaya kiyA gyaa| racanAtmaka kAryakrama ke aMtargata hindU-muslima ekatA, ahiMsA, satyAgraha, achUtoddhAra evaM svadezI pracAra ko mukhya rUpa se pracArita kiyA gayA, jabaki nakArAtmaka kAryakramoM ke aMtargata kaoNlejoM, pariSadoM evaM nyAyAlayoM ke bahiSkAra kA AhvAna kiyA gyaa| gA~dhI jI dvArA diye gaye kAryakramoM ke anusAra bhAratIya janatA ne briTiza sarakAra ko cunautI dene ke lie kamara kasa lI / Andolana ke 'ahiMsA' se prerita hone ke kAraNa jaina anuyAyiyoM ne isameM bar3ha-car3hakara bhAga liyA / asahayoga Andolana ke daurAna jagaha-jagaha jaina samAja ne apanI giraphtAriyAM dI tathA apanI sarakArI upAdhiyoM ko tyAga diyA / gara 26, 27 disambara 1920 ko ahamadAbAda meM 'jaina rAjanaitika sammelana' bulAyA gayA, jisameM bar3I saMkhyA meM pUre bhArata ke jaina samAja ne bhAgIdArI kii| isake mAdhyama se asahayoga Andolana ko pUrNa rUpeNa svIkAra kara jaina samAja ne pratyeka prAnta meM Andolana ko suvyavasthita calAne kI raNanIti banAI / tatkAlIna samAcAra patra 'Aja' ne likhA, khilAphata sammelana ke maNDapa meM jaina dharma bhUSaNa brahmacArI asahayoga AMdolana ke daurAna huI eka sabhA kA dRzya 45 asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA : 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tihAra ahamadAbAda meM jaina rAjanItika sammelana meM maujUda dezabhara ke pratinidhi sItalaprasAda ke sabhApatitva meM jaina rAjanaitika sammelana kA paMcama adhivezana huaa| asahayoga ko svIkAra kara kaI prastAva pAsa kiye gye| kalakatte ke padmarAja jaina, iTAvA ke sUrajabhAna jaina, kuMvara digvijaya siMha, saMyukta prAnta asahayoga Azrama ke cunnIlAla jaina mahobA, zrI bhagavAnadIna Adi ko unakI giraphtArI ke lie badhAI dI gyii| jaina rAjanaitika sammelana ne mahatvapUrNa prastAva pAsa kiye| jinheM 'Aja' samAcAra patra ne sarvasAdhAraNa ke parijJAnArtha apane patra meM mukhya rUpa se prakAzita kiye| ye prastAva the1. yaha sammelana samiti dezabhakta lokamAnya bAla gaMgAdhara tilaka kI asamaya mRtyu para hArdika zoka prakaTa karatI hai aura sahAnubhUti sUcaka patra unake kuTumbI janoM ke pAsa bhejanA nizcita karatI hai tathA upasthita janatA se prArthanA karatI bra. sItalaprasAda jajana kuMvara digvijaya siMha 44 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki ve lokamAnya ke sadRza dezonnati ke lie nyauchAvara hone vAle vidvAna jaina samAja meM bhI taiyAra kareM / 2. yaha sammelana samiti rASTrIya sabhA kAMgresa ke asahayoga sambaMdhI siddhAntoM kA anumodana karatI hai tathA jaina samAja kA AhvAna karatI hai ki agalI kAryavAhI ke lie nIce likhe kArya kiye jaayeN| ka. jina logoM ko sarakArI upAdhiyA~ prApta haiM, unheM ve zIghra hI chor3a denI cAhie / kha. jo loga sarakArI kauMsiloM meM membara haiM, unheM kauMsiloM se pRthak ho jAnA cAhie / ga. vakIla aura bairisTara Adi ko vakAlata chor3akara svataMtra jIvI honA cAhie / gha. jainiyoM ko apane phaisale karane ke lie adAlatoM meM na jAkara paMcAyatoM se phaisalA karavAnA cAhie / Ga. mukadame, phaisale karane ke lie vidvAna logoM kI svataMtra paMcAyateM sthApita karanI cAhie / ca. jaina vidyArthiyoM ko sarakArI sahAyatA prApta skUla aura kaoNleja chor3a denA cAhie / cha. vidvAna vakIla Adi vyaktiyoM ko dezopayogI laukika zikSA tathA dhArmika zikSA ke pracArArtha jAtIya zikSAlaya sthApita karane cAhie / ja. vilAsitA ko chor3akara apane deza kI vastuoM ko kAma meM lAnA cAhie tathA videzI vastuoM kA bahiSkAra karanA cAhie / jha. svadezI vastra Adi padArthoM ke nirmANa hetu vyApAriyoM ko svataMtra kArakhAne kholane caahie| pa. sabhI jaina bhAiyoM ko sarakArI baiMkoM se apanA rupayA nikAla lenA cAhie aura use vyApAra meM lagAnA cAhie / 3. yaha sammelana nimnalikhita mahAzayoM ko dhanyavAda detI hai, jinhoMne sarakArI upAdhiyA~ tathA vakAlata chor3a dI hai aura una jaina vidyArthiyoM ko bhI dhanyavAda detI hai, jinhoMne sarakArI sahAyatA prApta skUla aura kaoNlejoM ko chor3a diyA hai| kucha nAma likhe jA rahe haiM ka. zrIyut pyArelAla jaina vakIla dehalI, unhoMne apanI sarakArI upAdhi rAya sAhabI chor3a dI hai| kha. zrIyut gokulacaMda jaina vakIla damoha, unhoMne apanI rAya sAhabI tathA ka chor3a dI hai| ga. bAbU jhummanalAla jaina vakIla, sahAranapura unhoMne apanI vakAlata chor3a dI hai| asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gha. zrIyut gaNezIlAla jaina nAhaTA kalakattA unhoMne apanI vakAlata ko tyAga diyA hai / Ga. zrIyut manIlAla jaina tathA kAlIdAsa gaNezadAsa jaina jauharI ne apanI sarakArI upAdhiyA~ tyAga dI haiM / 2 isa sammelana meM eka bajaTa bhI pAsa kiyA gayA, jise deza hita meM kharca karane kA nirNaya liyA gayA / isa sammelana se lauTakara saMyukta prAnta ke jaina samAja ke pratinidhi brahmacArI sItalaprasAda, digvijaya siMha, mahAtmA bhagavAnadIna ne pUre saMyukta prAnta kA daurA karake jaina samAja ko asahayoga Andolana meM bhAga lene ko prerita kiyA / mujaphpharanagara jile ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM pUre joza ke sAtha bhAga liyaa| 6 pharavarI 1919 ko raulaTa ekTa ke virodha meM jabaradasta har3atAla kI gaI, isI daurAna janapada meM kAMgresa kI zAkhA kholI gayI, jisake saMsthApakoM meM ugrasena jaina sarrApha pramukha rhe| mahAtmA gA~dhI bhI isI daurAna prathama bAra jile meM pdhaare| 1920 meM mujaphpharanagara meM prathama rAjanItika sammelana huA jisameM paM. sundaralAla ne padhArakara asahayoga kA prastAva pracaMDa bahumata se pAsa karAyA / " asahayoga Andolana kA prastAva pAsa hote hI bAbU sumataprasAda jaina, ugrasena jaina, ulphatarAya jaina Adi ne jaina samAja ke sahayoga se pUre janapada meM bhramaNa kiyA tathA videzI zAsana kI nItiyoM se janatA ko avagata kraayaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra sumataprasAda jaina Atmaja hozayAra siMha jaina san 1920 meM kAMgresa meM sammilita hue tathA pratyeka Andolana meM bhAga lekara unhoMne jela yAtrAyeM kI / " 1 sumataprasAda jaina ke yogadAna ko dekhate hue kAMgresa ne 1923 meM hue nagarapAlikA ke cunAva meM unheM apanA pratyAzI cunA / zrI jaina ke parizrama evaM lokapriyatA kA yaha pariNAma huA ki kAMgresa ke sabhI sadasya bhArI voToM se jIte / sumataprasAda jaina nagarapAlikA ke pahale ceyaramaina bane / zrI jaina 1923-26 taka nagarapAlikA ke ceyaramaina rahe / ' asahayoga Andolana ke daurAna pUre janapada meM videzI vastuoM ke bahiSkAra kA Andolana unhoMne apane hAthoM meM le liyA / unake netRtva ke kAraNa pUre janapada meM videzI vastroM ke tyAga evaM bahiSkAra ne gati pakar3a lI / pramukha dainika samAcAra patra 'Aja' meM chapA - kasbA mIrAMpura ( jilA mujaphpharanagara) ke bajAja ne yaha praNa kiyA hai ki vaha AindA videzI mAla nahIM mNgaayeNge| tamAma bajAja ne halphanAme para hastAkSara kara diye haiM / yahA~ ke halavAiyoM ne bhI videzI zakkara istemAla karanA banda kara diyA hai / sthAnIya kAMgresa kameTI ne zarAba kA bahiSkAra isa joza ke sAtha kiyA ki ThekedAra ne svayaM hI zarAba becanA chor3a diyA / 1 sumataprasAda jaina jilA majisTreTa tathA anya sarakArI adhikAriyoM se kabhI nahIM Dare, unake sAhasa kI sarvatra bar3I prazaMsA hotI thI / eka ghaTanA ullekhanIya hai 46 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sitambara 1924 ko mujaphpharanagara rAmalIlA julUsa ke daurAna 'gAMdiyAna' masjida ke pAsa kucha musalamAna 'yA alI' kahakara cillA utthe| isase kucha sanasanI phaila gayI, parantu julUsa tIna ghaNTe taka barAbara zAMti se calatA rahA aura usake bAda bhI muslima va hindu samAja ke sambandha sAmAnya rhe| parantu isa ghaTanA kA phAyadA uThAne ke lie 5 akTUbara ko jilA majisTreTa jI.ke. DaliMga kA eka hukma sabaDivijanala aphasara kI mArphata kucha netAoM ke pAsa pahuMcA, jisameM kahA gayA ki masjida kI namAja ke vakta aura julUsa nikAlane ke samaya meM Adhe ghaNTe kA pharka jarUra rahanA caahie| janapada ke samAjaseviyoM ne isa hukma ko nApasaMda kiyaa| isa sambandha meM eka dala jilA majisTreTa se milane gayA, parantu majisTreTa apane hukma para ar3e rhe| dUsare dina dazahare ko majisTreTa ghor3e para savAra hokara hathiyAra baMda pulisa ke sAtha zahara se nikale aura kotavAlI ke sAmane sadara sar3aka para apanA sArA dala khar3A karake zahara ke nAmI raIsa aura nAgarikoM ko tahasIla ke caparAsI dvArA vahA~ bulaayaa| sabhI ko bIca meM khar3A karake jilA majisTreTa ne unheM apamAnajanaka zabda khe| lAlA AnandasvarUpa, lAlA jagadIzaprasAda ema.ela.sI, lAlA kezavadAsa para vibhinna Aropa lagAye gye| myUnisipala borDa ke ceyaramaina lAlA sumataprasAda jaina bI.e. se yaha pUchA gayA ki Apa kala lAlA sukhabIra siMha Adi ke sAtha hamAre (jilA majisTreTa) baMgale para kyoM nahIM Aye? isake bAda jilA majisTreTa aura pulisa suparinTenDeMTa kursI para baiTha gaye aura unhoMne hukma sunAyA ki eka saptAha ke lie sabhI ko spezala kaoNnsTebala bananA hogaa| sumataprasAda jaina ne spezala kaoNnsTebala banane se sApha inkAra kara diyaa| unhoMne kahA ki nagara meM upadrava macane kI koI AzaMkA nahIM hai, maiMne kala kI sabhA meM 'ahiMsA' kA upadeza diyA thaa| mujhe spezala kaoNnsTebala banane se sApha inkAra hai, cAhe mujhe jo sajA dI jaaye| zrI jaina para pulisa kAnUna kI daphA 19 meM mukadamA calAyA gyaa| isa samAcAra se jahA~ aMgreja aphasaroM kI niraMkuzatA kA patA calatA hai, vahIM dUsarI ora zrI jaina kI niDaratA aura dRr3hatA kA bhI AbhAsa hotA hai| isa prakAra mujaphpharanagara meM jaina samAja ne aMgrejI zAsana kA kar3A mukAbalA kiyaa| meraTha jile ke puruSa aura mahilAoM ne sakriya hokara 1920-21 ke asahayoga Andolana meM bhAga liyaa| 1921 meM mahAtmA gA~dhI ne meraTha kA daurA kiyA aura eka vizAla janasabhA ko sambodhita kiyA, jisameM 50,000 loga upasthita the| meraTha ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| kIrtiprasAda jaina, risAlasiMha jaina, atarasena jaina, bhagavAnadAsa jaina, sumataprasAda jaina chaparaulI, bhagavatI prasAda jaina hApur3a, catarasena jaina saradhanA, sukhabIrasiMha jaina, umarAvasiMha jaina, RSabhadAsa jaina, omaprakAza jaina, ugrasaina jaina Adi anekoM jainoM ne Andolana kI asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 47 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka gatividhiyoM meM apanA yogadAna diyaa| jo u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra atarasena jaina 142 AnandapurI, meraTha ne lokamAnya tilaka se preraNA lekara san 1916 se rAjanItika jIvana Arambha kiyaa| zrI jaina san 1921 se 1928 taka kAMgresa ke mahAmaMtrI, jilA kAMgresa ke sahAyaka maMtrI va prAntIya kAMgresa ke sadasya rhe| unhoMne lambe samaya taka jeloM kI yAtrAyeM kii| atarasena jaina ne kAMgresa kI nItiyoM ko ghara-ghara pahu~cAne ke lie 'dezabhakta' patra ko mAdhyama bnaayaa| sampAdaka ke rUpa meM unhoMne asahayoga Andolana se pratyeka meraThavAsI ko jor3ane kA prayAsa kiyaa| bAbU kIrtiprasAda jaina mUlataH binaulI (meraTha) ke raIsa va jamIndAra the| san 1921 meM unhoMne vakAlata chor3akara meraTha kAMgresa ke maMtrI kA dAyitva grahaNa karake asahayoga Andolana meM bahuta kAma kiyaa| 1926 meM kIrtiprasAda jaina gujarAnavAlA (paMjAba) cale gaye aura vahA~ jaina gurUkula ke adhiSThAtA ke rUpa meM kAMgresa ke AndolanoM meM bhAga lene lge| gujarAnavAlA kAMgresa kameTI ne unheM War-Tribunal (yuddha sambandhI nyAyAdhikaraNa) kA jaja niyukta kiyA thA, isalie 14 julAI ko sarakAra ne unheM giraphtAra kara liyaa| kIrtiprasAda jaina kAla kIrtiprasAda jaina ke bhAI risAlasiMha jaina ne bhI asahayoga Andolana meM sotsAha bhAga liyaa| mA hastinApura (meraTha) kA RSabhabrahmacaryAzrama bhI asahayoga Andolana ke daurAna dezasevA meM sakriya rhaa| isa Azrama kI sthApanA 1 maI, 1911 ko akSaya tRtIyA ke dina ailaka pannAlAla ke AzIrvAda se huI thii| mahAtmA bhagavAnadIna isa Azrama ke adhiSThAtA hue| unhoMne gurukula kA~gar3I ke samAna yahA~ ke vidyArthiyoM ko deza sevA kA pATha pddh'aayaa| ayodhyAprasAda goyalIya ne likhA hai, 'mahAtmA bhagavAnadIna hastinApura-Azrama ko gurukula-kA~gar3I banA dene kI dhuna meM sTezanamAsTarI ko tilAMjali de aaye|14 Azrama kI gatividhiyoM para sarakAra kI sandeha dRSTi thii| ajitaprasAda jaina (lakhanaU) ne likhA hai-'jahA~ taka mujhe mAlUma huA, eka pulisa kA jAsUsa Azrama meM adhyApaka ke rUpa meM lagA huA thaa| Azrama ke vidyArthI videzI kapar3e kA bahiSkAra, rASTrIya gItoM kA vAcana, meraTha Aye hue netAoM kI sabhAoM kI vyavasthA Adi kAryoM meM sakriya bhAga lete the| prasiddha sAhityakAra jainendra kumAra ne bhI isI Azrama meM zikSA pAyI thii| 'jainendra' yaha Azrama kA hI diyA huA nAma thA, vAstava 48 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM jainendra kumAra kA nAma AnandIlAla jaina thA / Azrama ke deza prema ke saMskAroM ke phalasvarUpa jainendra kumAra ne AjAdI ke AndolanoM meM lambI jelayAtrAyeM kii| unakI bhA~ti RSabhabrahmacaryAzrama ke aneka vidyArthiyoM ne bhI deza sevA meM jIvana samarpita kara diyA / " meraTha ke chaparaulI kasbe ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM apanA sahayoga kiyaa| u. pra. sUcanA vibhAga ke anusAra bhagavAnadAsa jaina nivAsI chaparaulI jilA meraTha san 1918 se kAMgresa ke kAryakartA rhe| unhoMne kAMgresa ke AndolanoM meM bhAga lene ke kAraNa kaI bAra jela kI sajA kATI / " chaparaulI ke jaina vidyArthiyoM ne sarakArI skUloM meM jAnA chor3a diyA tathA deza ke kAryoM meM laga gaye / lAlA zItalaprasAda jaina amInagara sarAya (meraTha) ne jainendra kumAra san 1922 se sakriya hokara deza ke lie kArya kiyA tathA pratyeka Andolana meM jela gaye, tahasIla bAgapata ke kAryakartAoM para unakA acchA prabhAva rhaa| isI prakAra bar3auta meM kAmatAprasAda jaina ne bhI san 1922 se hI svataMtratA Andolana meM bhAga lenA prArambha kara diyA thaa| ve bhI bAda ke AndolanoM meM jela gye| zrI jaina prabhAvazAlI jananetA the|" isa prakAra janapada meraTha ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM apanA sahayoga pradAna kiyA / gA~dhI jI dvArA calAye jA rahe asahayoga Andolana kA prabhAva jana-jana taka pahu~ca rahA thaa| 1919-20 meM jina kaoNlejoM ke vidyArthiyoM kI saMkhyA 52,482 thI, vaha 1921-22 meM ghaTakara 45,983 raha gii| isI prakAra mAdhyamika vidyAlayoM meM 1919-20 meM vidyArthiyoM kI saMkhyA 1,281,810 thI, jo 1921-22 meM ghaTakara 1,239,524 raha gii| 20 videzI kapar3e kA bahiSkAra karane tathA zarAba baMdI Adi kAryakramoM meM dezavAsiyoM ne pUrI himmata jhoMka dii| jaina samAja ke nAgarika bhI ina Andolana meM kisI se pIche nahIM rahe / 1 bulandazahara janapada meM videzI vastroM kI vizAla holI cauka bAjAra meM jalAI gyii| kAMgresa ke svayaM sevakoM ne ghara-ghara jAkara hajAroM kI saMkhyA meM videzI kapar3e ekatra kiye the / isameM sabhI vargoM ne sahayoga diyaa|" jaina samAja ke lAlA basaMtarAya jaina, lAlA khUbacaMda jaina (bajAja) ne yaha pratijJA kI ki ve videzI vastra nahIM beceNge| sikandarAbAda ke lAlA zaMbhUnAtha jaina, paramezvarIdAsa jaina, muMzIlAla jaina ne jela jAne vAle dezabhaktoM kI Arthika sahAyatA kii| sampUrNa bhAratavarSa meM san 1918 meM raulaTa ekTa banate hI aMgrejI zAsana ke asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 49 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viruddha janatA kI bhAvanAeM bhar3aka uThI thii| alIgar3ha jile meM bhI janatA raulaTa ekTa kA virodha karane meM pIche nahIM rhii| jaina samAja ne bhI apanA virodha prakaTa kiyaa| hAtharasa (alIgar3ha) se prakAzita jaina patra 'jaina mArtaNDa' ne lagAtAra aMgrejI sarakAra ke viruddha likhanA prArambha kara diyaa| phalasvarUpa sarakAra ne use cetAvanI dI ki vaha AindA aise samAcAra na chaape| pramukha samAcAra patra 'Aja' meM samAcAra chapA 'hAtharasa se prakAzita hone vAle hiMdI mAsika patra ke sampAdaka zrI mizrIlAla sogAnI aura priMTara bAbUlAla jaina ko dinAMka 18 apraila ko jvAiMTa majisTreTa sAhaba ne tahasIla caparAsI dvArA sthAnIya paMcaghara para bulAkara hukma sunAyA ki 'jaina mArtaNDa' meM pharavarI san 1921 (mAgha mAsa) meM jo naz2ama (kavitA) prakAzita huI hai, usako gavarnameMTa ne rAjya niyama ke viruddha samajhA hai| isalie ilAhAbAda se hukma AyA hai ki 'jaina mArtaNDa' ko ittalA dI jAye ki vaha AindA aise majamUna prakAzita na kare, varanA jamAnata talaba kI jaayegii| sarakAra kI cetAvanI ke bAda bhI jaina mArtaNDa ke sahAyaka saMpAdaka sudarzana jaina ne dezabhakti se ota-prota racanAyeM chApane kA abhiyAna jArI rkhaa| jainendra kumAra kA janma bhI alIgar3ha meM huA thaa| zrI jainendra ke parivAra ne asahayoga Andolana meM sakriya yogadAna diyaa| usa samaya jainendra jI adhyayana kara rahe the| ataH asahayoga Andolana meM bhAga lene ke kAraNa unakA adhyayanakrama avaruddha ho gyaa| unhoMne san 1923 ke nAgapura satyAgraha meM bhI bhAga liyaa| san 1918 meM jaba gA~dhI jI kI giraphtArI hone kI vajaha se dillI meM golI calI, usa samaya ittaphAka se jainendra jI dillI TAUna haoNla para maujUda the| usa samaya unakI umra mAtra caudaha barasa thI, parantu vaha golIkAMDa ko aise dekhate rahe, mAnoM unake lie vaha eka mAmUlI khela thaa| isa ghaTanA kA unake jIvana para bar3A prabhAva par3A aura unhoMne san 1920 meM jaba ve banArasa hindU vizvavidyAlaya ke vidyArthI the, eka patra apane mAmA ko likhA ki vaha kaoNleja chor3akara Andolana meM hissA lenA cAhate haiN| jisake javAba meM unake mAmA ne likhA ki honA to yaha cAhiye thA ki tuma mujhe khabara dete ki tumane kaoNleja chor3a diyA hai, na ki yaha ki tuma mujhase kaoNleja chor3ane kI ijAjata cAha rahe ho| jainendra jI kaoNleja chor3akara Andolana meM kUda pdd'e| unakA sArA parivAra isa deza yajJa meM sahayogI bnaa| unakI mAtA rAmadevI bAI jaina ne bhI asahayoga Andolana meM pUrNa yogadAna diyaa| san 1918 meM rAmadevI bAI ne alIgar3ha se dillI pahuMcakara pahAr3I dhIraja meM eka mahilA Azrama kI sthApanA kii| isa Azrama kI lar3akiyoM ne dillI meM kAMgresa ke pratyeka Andolana meM bhAga liyaa| jitanI sabhAeM kAMgresa kI hotI thI, unameM Azrama kI sabhI lar3akiyoM ko jAne kI chuTTI thii| rAmadevI bAI unako 50 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane suvyavasthita tarIke aura apane hI intajAma se bhejatI thii| Azrama kI eka lar3akI ne lAhaura kAMgresa ke avasara para leDI vAliMTiyara kora meM kAma kiyA thaa| jaba-jaba dillI meM kAMgresa huI, taba-taba sArA kA sArA Azrama kisI na kisI taraha kAMgresa kI sevA meM laga jAtA thaa| asahayoga Andolana ke daurAna mahilA Azrama kI tIna lar3akiyoM ko pulisa kI mAra khAnI par3I, eka lar3akI ko chaH mahIne kI jela bhugatanI par3I, jo lar3akI jela gaI, vaha bAla vidhavA thI aura jela jAne ke samaya usakI umra 18-19 varSa se jyAdA nahIM thii| san 1918 ke julAI mahIne meM jaba rAmadevI bAI ke bhAI (mahAtmA bhagavAnadIna) bijanaura meM pakar3e gaye, to unase milane ke lie vaha daur3I-daur3I bijanaura jela phuNcii| eka bAra to unake bhAI ne unase milane se inkAra kara diyA, kyoMki vaha samajhate the ki unakA dila kamajora hai aura vaha jela meM unheM hathakar3iyoM aura ber3iyoM meM kaise dekheNgii| (una dinoM rAjanaitika kaidiyoM ko san 1921 ke asahayoga Andolana kI taraha koI suvidhA prApta na thI aura unake sAtha mAmUlI DAkuoM jaisA bartAva kiyA jAtA thaa| rAjanaitika kaidiyoM ke pA~voM meM DaMDA-ber3iyA~ DAlI jAtI thI aura rAta ko kitane hI kaidI eka sAtha eka jaMjIra meM bA~dha diye jAte the), parantu jela supariTeMDeMTa ke kahane sunane para vaha mAne aura jaba ve rAmadevI bAI se mile, to unhoMne dekhA ki unake cehare para na koI ghabarAhaTa thI, na koI udAsI aura A~kha bhIgane kI to koI bAta hI na thii| rAmadevI bAI ne apane bhAI ko aura protsAhita kiyA tathA deza kI tatkAlIna sthitiyoM kI carcA ke alAvA aura koI bAta na kii| mahAtmA bhagavAnadIna usa samaya paMjAba mArzala laoN meM pakar3e gaye the| jaina saMdeza ne mahAtmA bhagavAnadIna ke viSaya meM likhA thA- rASTrIya kSetra meM sArvajanika rUpa se kevala do hI vyakti 'mahAtmA' kahe jAte haiM-gA~dhI jI aura bhagavAnadIna jii| nizcaya hI ve apane DhaMga ke anokhe mahAtmA haiN| bhagavAna dIna jI sabase pahale 1918 meM jela gaye, taba se lekara unakI rASTrIya sevAyeM dinoM dina bar3hatI hI gii| isa prakAra rAmadevI bAI tathA mahAtmA bhagavAnadIna ne deza sevA ko apanA lakSya bnaayaa| san 1923 meM nAgapura satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa mahAtmA bhagavAnadIna ko nAgapura jela meM baMdI banAyA gayA, vahA~ unhoMne lagAtAra 56 dina taka upavAsa kiyA aura vaha sUkhakara kA~TA ho gye| unake Atma vizvAsa aura himmata ko dekhakara aba kaidI bhI protsAhita hue| usI daurAna rAmadevI bAI ke putra jainendra kumAra hozaMgAbAda jela meM the| jela meM Andolana karane ke kAraNa unheM DaMDA aura ber3iyoM kI sajA aura dI gyii| ye khabareM rAmadevI bAI ko milI, parantu ve ina khabaroM se bilkula bhI vicalita na huI tathA dillI ke Azrama kI lar3akiyoM ko dezabhakti kA pATha par3hAne asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 51 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM saMlagna rhii| san 1922 meM rAmadevI bAI baitUla gaI huI thI, vahA~ bhI unhoMne kAMgresa ke lie kArya karanA prArambha kara diyaa| ve baitUla ke aMgreja kalekTara ko rAkhI bA~dhane pahu~ca gayI aura usake badale meM kAMgresa ke lie caMdA mA~gane lgii| usa kalekTara ne candA to nahIM diyA, hA~ pA~ca seva jarUra diye, jo unhoMne svayaMsevakoM meM bA~Ta diye / rAmadevI bAI kA bhASaNa sunakara nAgapura ke prAMtIya kAMgresa kameTI ke presIDeNTa bairisTara abhyaMkara ne kahA thA, 'kAMgresa ko agara aisI do-cAra mahilA netA mila jAyeM, to aMgrejI rAja kA pAsA palaTa jaaye| 28 isa prakAra alIgar3ha ke isa jaina parivAra ne pUrNa samarpaNa ke sAtha asahayoga Andolana meM bhAga liyaa| ina sabhI kA sahayoga taba taka niraMtara milatA rahA, jaba taka hamArA deza AjAda nahIM ho gayA / mathurA meM bhI jaina samAja dvArA asahayoga Andolana meM bhAga liyA gyaa| ayodhyAprasAda goyalIya usa samaya choTe the, parantu unhoMne vidyArthiyoM kA saMgaThana banAkara isa Andolana meM hissedArI kii| unhoMne svayaM ullekha kiyA hai, 'san 1919 meM raulaTa ekTa ke virodha meM bhAratavyApI har3atAla huI, to hama saba jaina vidyArthiyoM ne bhI har3atAla kI aura upavAsa rkhaa| eka sabhA karake garamAgarama bhASaNa diye, prastAva pAsa kiyA aura mathurA kI bRhat sabhA meM lAina banAkara bhASaNa sunane gaye / ' usI samaya jaina chAtra saMgaThana kI ora se hastalikhita arddha sAptAhika 'jJAnavarddhaka' patra nikAlA gyaa| jisameM sundaralAla jaina, goyalIya jI, mathurAdAsa jaina Adi chAtra likhate the / isa patra meM vibhinna rAjanaitika TippaNiyA~ kI jAtI thI tathA mathurAvAsiyoM ko deza kI AjAdI meM bhAga lene ko protsAhita kiyA jAtA thaa| 29 ayodhyAprasAda goyalIya mathurA ke jaina samAja ne anya prAntoM meM jAkara bhI AjAdI kI lar3AI meM bhAga liyaa| mathurA jilA una dinoM kAMgresa saMgaThana kI dRSTi se dillI prAnta meM sammilita thaa| ataeva dillI se samaya-samaya para yahA~ kAMgresa netAoM kA Agamana hotA rahatA thaa| unake Agamana se janatA deza ke kAryoM ko karane ke lie protsAhita hotI thI / 30 ayodhyA prasAda goyalIya bhI netAoM ke AhvAna para dillI cale Aye aura asahayoga Andolana meM dina-rAta mehanata karane lage / unhoMne svayaM likhA hai- 'san 1919 meM raulaTa ekTa virodhI Andolana ke phalasvarUpa adhyayana ke bandhana ko tor3akara san 1920 meM maiM dillI calA AyA aura galI-galI, kUce-kUce meM ghUmakara khaddara becane lagA / ' 1 52 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna ekakA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRndAvana (mathurA) meM janmI brahmacAriNI candAbAI kA pUrA jIvana bhI deza sevA, paropakAra, zikSA kA pracAra-prasAra Adi kAryoM ko karate hue vyatIta huaa| unakA janma eka vaiSNava agravAla parivAra meM huA thaa| 11 varSa kI avasthA meM candAbAI kA vivAha ArA (bihAra) ke suprasiddha jaina raIsa dharmakumAra jaina ke sAtha huaa| parantu 1 varSa bAda hI vaha vidhavA ho gii| asahayoga Andolana ke dinoM meM unhoMne lar3akiyoM kI zikSA ke lie 1921 meM ArA meM jaina bAlA vizrAma kI abra. candAbAI sthApanA kI, jisameM deza sevA kA pATha par3hAyA jAtA thaa| jaina Azrama kA mahatva bahuta adhika thaa| jisa prakAra pUjya mAlavIya jI mahArAja kA hindU vizvavidyAlaya, gurUdeva kA zAMti niketana, ziva prasAda gupta kA kAzI vidyApITha, gA~dhI jI kA sevAzrama, mIrA bahana kA 'goloka', ramaNa maharSi kA tirUvana malaya Azrama aura yogI aravinda kA dharmakumAra jaina pANDicerI Azrama prasiddha huA, usI prakAra zrI candAbAI kA jaina bAlA vizrAma ne bhI apAra khyAti prApta kii| mahAtmA gA~dhI ne Azrama ke bAre meM kahA thA-'paNDitA candAbAI dvArA sthApita 'vanitA vizrAma' dekhakara mujhe bar3A Ananda huA aura makAna kI zAMti dekhakara Ananda huaa|4 gA~dhI jI jaina bAlA vizrAma meM padhArate rahate the| gA~dhI jI ke eka bAra ke Azrama Agamana kI khabara thI-'28 janavarI ko mahAtmA gA~dhI jaina bAlA vizrAma ArA meM sapatnIka pdhaare| Azrama kI chAtrAoM ne gA~dhI jI kA bhavya svAgata kiyA tathA do bAlikAoM ne rASTrIya bhajana gaaye| vizrAma kI koSAdhyakSA brajabAlA devI ne Azrama kI gatividhiyoM para prakAza ddaalaa| gA~dhI jI ke sambodhana ke bAda unheM vizrAma kI chAtrAoM kA zilpa evaM carkhe Adi kA kAma dikhalAyA gayA, jisase prasanna hokara mahAtmA jI ne apanI ziSyA iMglaiNDa nivAsI mIrAbAI jI ko vizrAma kI chAtrAoM ko carkhA sikhAne ke lie 3-4 mAha ke lie bhejane kI icchA prakaTa kii| pazcAt paMDitA candAbAI jI dvArA likhita sabhI pustakeM khAdI ke veSTana se pariveSTita karake mahAtmA jI ko bheMTa kI gii| isa prakAra caMdAbAI jI dvArA sthApita Azrama rASTrIya netAoM ke lie bhI preraNA dene vAlA thaa| asahayoga Andolana aura jaina samAja :: 53 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM bar3ha-car3ha kara bhAga liyaa| bAbU cA~damala jaina, acalasiMha jaina, mAnikacaMda jaina, mahendra jaina Adi aneka jaina bandhaoM ne Age Akara jaina samAja ko asahayoga Andolana se joddaa| unake dvArA videzI vastroM ko tyAgakara svadezI vastra apanAne kA AhvAna kiyA gyaa| jaina maMdiroM ne bhI samarthana juTAne tathA asahayoga Andolana ko majabUta banAne ke prayAsa kiye| 'Aja' meM samAcAra thA-'svadezI kapar3A' (zIrSaka), 'liyAgaMja meM kala eka sabhA huii| 50-60 jainI upasthita the| paMDita ciraMjIlAla jaina ne prastAva kiyA ki maMdira meM videzI kapar3e na lAye jaayeN| svadezI vastroM kA hI upayoga kiyA jaaye| lAlA hajArIlAla jaina, lAlA bAbUlAla jaina, bAbU motIlAla jaina Adi ke bhASaNa hue|36 bAbU cA~damala jaina eka samarpita kAryakartA the, jinhoMne asahayoga Andolana prArambha hote hI apanI vakAlata chor3a dii| isakI puSTi tatkAlIna samAcAra patra kI sukhiyoM se hotI hai- 'vakAlata chor3I' (zIrSaka) yahA~ ke eka jaina vakIla bAbU cA~damala jaina ne asahayoga siddhAnta ke anusAra vakAlata chor3a dI hai| aba ve koI nayA mukadamA nahIM lete|" cA~damala jaina asahayoga Andolana ke daurAna jilA kAMgresa kameTI ke sabhApati rhe| 'Aja' samAcAra patra ne likhA-'jilA kameTI kA cunAva' (zIrSaka) jilA kameTI kA cunAva bahuta zAMti ke sAtha pUrNa saphalatA pUrvaka ho gyaa| sabhApati lAlA cA~damala jaina (pUrva vakIla), upa sabhApati imAma sAhaba va seTha acala siMha jI...cune gye| cunAva ke dina tahasIloM ke prAyaH sabhI sadasya upasthita the| kAMgresa ke sabhApati rahate hue cA~damala jaina ne AgarA meM ghara-ghara Andolana kA saMdeza phuNcaayaa| eka bAra zrI jaina bAjAra meM ghUma rahe the, ki unhoMne dekhA ki eka aMgreja sipAhI eka vyakti ko kor3e mAra rahA hai| unhoMne tatkAla usa aMgreja kA virodha kiyaa| aMgreja sipAhI krodhita ho gayA aura usane unheM hI haMTaroM se pITanA zurU kara diyaa| ghAyala cA~damala jaina ko vahIM chor3akara aMgreja sipAhI Age bar3ha gyaa| isI prakAra anya prakaraNoM meM bhI unhoMne saMgharSa kiyaa| nArAja briTiza adhikAriyoM ne inheM giraphtAra kara jela bheja diyA tathA kar3I kaida ke bIca rkhaa| tatkAlIna patra 'Aja' pratyeka gatividhiyoM kI khabara rakhatA thA, usane 'Agare meM giraphtAriyA~ aura sajAe~' zIrSaka se likhA-12 pharavarI ko 2 baje lAla kaTI meM 5 svayaMsevaka pakar3e gye| ve loga 14 pharavarI ko senTrala jela bheje gaye aura 15 pharavarI ko unakA mukadamA huA aura pratyeka ko 300-300 kI do jamAnata dene tathA 509 kA mucalakA likhane ko kahA gayA, aisA na karane para svayaMsevakoM ko dhArA 108 ke anusAra eka sAla kI kar3I kaida bhugatanI pdd'egii| AgarA kAMgresa kameTI ke sabhApati cA~damala jaina aura prAntIya kAMgresa kameTI ke sadasyoM kA mukadamA 15 pharavarI ko majisTreTa kI adAlata meM huA aura una logoM ko 6-6 mAha kI kar3I sajA 54 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura jurmAne hue| ___'Aja' ne apane agale aMkoM meM bhI isI sajA se sambandhita vizeSa samAcAra chaapaa| patra ne likhA jilA majisTreTa mUvI ne...cA~damala jaina vakIla ko 6 mAsa kI kar3I sajA aura 100 rupaye jurmAnA kiyA hai| Agare kI ciTThI zIrSaka se patra ne likhA-tahasIloM meM pracAra kArya barAbara ho rahA hai| bahuta se loga giraphtAra bhI kara liye gaye haiN| etamAdapura tahasIla ke kaI pracAraka sAla-sAla bhara ke lie jela gaye haiN| zahara ke loga bhI niraMtara dezasevA kara rahe haiN| bAbU cA~damala jo 12 tArIkha ko pakar3e gaye the, DisTrika jela meM rakhe gaye haiN| unheM dhArA 151 ke anusAra 6 mAsa kaThina kArAvAsa kA daNDa huA thaa| adhikAMza sajjanoM ke jela meM hone para bhI kAMgresa ke kAryakartAoM meM utsAha kI kamI dikhAI nahIM pdd'tii| cA~damala jaina jela se chUTane ke bAda phira sakriya ho gye| eka samAcAra thA-'mahatI sabhA' (zIrSaka) usa dina nandarAma kaTare meM eka mahatI sabhA huii| sabhApati cA~damala jaina the| AgarA kamiznarI ke mukhya-mukhya netA loga padhAre the| saba jiloM ke netAoM ke prabhAvazAlI bhASaNa hue, sabase joradAra vyAkhyAna ku~vara digvijayasiMha kA thaa| eka dUsarA samAcAra thA, 'AgarA kAMgresa kameTI' (zIrSaka) AgarA zahara kAMgresa kameTI kI tarapha se eka Ama sabhA cA~damala jaina ke sabhApatitva meM huI, jisameM maulAnA muhammada alI kI lar3akI kI mRtyu para aphasosa jAhira kiyA gyaa| akAlI sikhoM se sahAnubhUti prakaTa kI gayI tathA batAyA gayA ki khaddara kI hATa sabjI maMDI phavvAre para jalda lagAne kA prabandha kiyA jA rahA hai| gA~dhI thailI meM candA dene aura kAryakrama pUrA karane ke lie apIla kI gyii|" ye sabhI samAcAra cA~damala jaina kI sakriyatA ko iMgita karate haiN| jaina samAja AgarA kI agraNI saMsthA jaina kumAra sabhA ne bhI yaha nizcita kiyA ki videzI TopI pahane koI sajjana jaina maMdira meM andara na ghusane diyA jaaye| isakI pUrti ke lie usa sabhA ne pUrNa prayatna kiyaa|45 AgarA ke seTha acalasiMha ne varSa 1916 se rASTrIya AndolanoM meM bhAga lenA prArambha kara diyA thaa| lakhanaU meM 1916 ke akhila bhAratIya rASTrIya kAMgresa kameTI ke adhivezana meM seTha jI sammilita hue tathA Ajanma kAMgresa kI sevA karane kA vrata liyaa| unheM kAMgresa ne zahara kAMgresa kameTI AgarA kA upasabhApati niyukta kiyaa| seTha acalasiMha ne athaka parizrama karake AgarA meM aneka sArvajanika sabhAyeM Ayojita kraayii| ina sabhAoM meM deza ke prasiddha netAoM ke bhASaNa karAne kA prayAsa acalasiMha karate the| eka bAra unhoMne rAjasthAna ke suprasiddha krAntikArI netA arjunalAla seThI ko AgarA bulaayaa| seThI jI AgarA meM jagaha-jagaha jAkara bhASaNa dene lge| akhabAroM ne ina ciMgArInumA khabaroM ko pramukhatA se prakAzita kiyA- 'zrIyut seThI jI (arjunalAla) yahA~ padhAre hue haiN| nagara ke mukhya bAjAroM kI caupar3a meM unake asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 55 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAvat vyAkhyAna ho rahe haiM, unake eka vyAkhyAna se prabhAvita hokara kaI logoM ne videzI TopiyAM jalA dI / 47 usa samaya seTha jI ke prayAsoM se kAMgresa kI bar3I baiThakeM bhI AgarA ke jaina maMdiroM va dharmazAlAoM meM Ayojita kI jAtI thI / 'Aja' kA samAcAra thA - ' Agare meM adhivezana' (zIrSaka) saMyukta prAntIya kAMgresa kameTI kI dUsarI baiThaka AgAmI zanivAra dinAMka 10 sitambara ko 12 baje dina meM jaina dharmazAlA rozana mauhallA AgarA meM hogii| prabandhakAriNI samiti kI baiThaka bhI usI sthAna aura samaya para zukravAra 9 sitambara ko hogii| isa prakAra jaina samAja ke sakriya yogadAna ke kAraNa AgarA ne pUre saMyukta prAnta ke AndolanoM kA netRtva kiyA / 1 navambara 1921 meM briTena ke yuvarAja bhArata Aye / akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ne unake bahiSkAra karane kA nirNaya liyaa| 19 AgarA meM zahajAde ko tAjamahala, etmAddaulA, sikandarA, lAla kilA Adi dikhAne ke lie kAra dvArA le jAyA gyaa| zahajAde jahA~-jahA~ bhI gaye, vahIM vAyumaNDala 'priMsa oNpha vailsa go baika' ke nAroM se gU~ja uThA aura aMgreja adhikAriyoM ke raMga meM bhaMga par3a gyaa| usa samaya nagara kAMgresa kameTI ke upAdhyakSa seTha acalasiMha ke netRtva meM hI yaha bahiSkAra kAryakrama saphalatA pUrvaka sampanna huA thA / 50 I AgarA nivAsI mAnikacanda jaina bhI asahayoga Andolana ke daurAna sakriya rhe| briTiza sarakAra ne una para 'jAla' kA abhiyoga lagAyA, parantu ve usase baca gye| isa sandarbha meM 'Aja' ne likhA- 'dinAMka 30 apraila ko bAbU mAnikacanda jaina jina para jAla kA abhiyoga lagAyA gayA thA, sezana jajI se chor3a diye gaye haiM / '51 eTA jile meM asahayoga Andolana ke tahata nAgarikoM ne sarakArI sevAoM kA bahiSkAra kiyaa| baccoM ne aMgrejI aura sarakArI skUloM meM jAnA baMda kara diyA, nyAyAlayoM kA kAma Thappa ho gayA / 2 san 1921 ke Asa-pAsa javAharalAla neharU bhI kAsagaMja (eTA) Aye / unheM yahA~ jilA kAMgresa kameTI kA pradhAna banAyA gayA / sambhavataH eTA jilA hI pahalA jilA thA, jisane javAharalAla neharU ko pahale-pahala apanA adhyakSa cunA thA / " isa prakAra eTA meM rASTrIya Andolana jora-zora se cala rahA thaa| dAmodharadAsa jaina, dilasukharAya jaina, phUlacaMda jaina, padmacaMda jaina, jIvArAma jaina, gulajArIlAla jaina, pArasadAsa jaina, kAlikAprasAda jaina Adi usa samaya eTA jaina samAja ke prasiddha vyaktiyoM meM the| ina sabhI ne asahayoga Andolana ke daurAna apane baccoM ko sarakArI skUloM meM bhejanA baMda kara diyaa| 1922 meM eTA ke nAgarikoM dvArA paMDita motIlAla neharU ko rupayoM kI thailI bheMTa kI gayI, jisameM jaina samAja ne bar3ha-car3hakara Arthika sahayoga diyA / mainapurI meM asahayoga Andolana ke daurAna vakAlata, adAlata, sarakArI skUla 56 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi kA bahiSkAra tathA hindU-muslima ekatA kI gUMja ke sAtha carkhA, khAdI aura svadezI kI bhAvanA kA paryApta pracAra huaa| jaina samAja ke dvArA bhI uparokta AndolanoM meM bhAgIdArI kI gyii| lAlA nArAyaNadAsa jaina, pyArelAla jaina, lAlA bAlakisanadAsa jaina, gopAladAsa jaina, bhajanalAla jaina, lAlA zyAmalAla jaina, maholAla jaina, motIlAla jaina Adi ne saMgaThana banAkara khAdI kA pracAra kiyA tathA jaina maMdiroM meM videzI vastra pahanakara Ane para pAbaMdI lagA dii| brahmacArI sItalaprasAda kI preraNA se mainapurI ke jaina samAja ne carkhA calAne hetu vizeSa prabandha kiye tathA jaina vidyArthiyoM ne sarakArI skUloM meM jAnA chor3a diyaa| murAdAbAda jile meM bhAratIya rASTrIya kAMgresa kI gatividhiyA~ san 1921 meM teja ho gyii| janatA ne asahayoga Andolana meM bhAga liyA aura 24 loga giraphtAra kiye gye| murAdAbAda meM khilAphata evaM asahayoga Andolana sambaMdhI pakar3a-dhakar3a san 1921 ke anta meM zurU huI, jo san 1922 taka kisI na kisI rUpa meM calatI rhii| murAdAbAda jaina samAja ke gaiMdanalAla jaina, hakIma Tekacanda jaina, sipAhIlAla jaina, kezozaraNa jaina Adi jaina nAgarikoM ne Age Akara deza sevA kI pratijJA lii| 'jaina saMdeza' ne apane eka aMka meM likhA-muMzI gaiMdanalAla jaina ne usa samaya samAja sudhAra ke aneka kArya kiye, jisa yuga meM samAja sudhAra kA kArya karane vAle vidrohI samajhe jAte the| zrI jaina murAdAbAda kI 'jaina sevA samiti' ke pramukha the tathA deza ke dIvAne the| gulAma deza kI dayanIya dazA dekhakara san 1921 meM unake hRdaya meM jvAlA phUTa par3I aura ve rASTrIya Andolana meM kUda pdd'e| pUjya bApU ne AhvAna kiyA, raNabherI kI dhvani sunI aura zrI jaina jI-jAna se rASTrIya mahAsaMgrAma meM juTa ge| hakIma Tekacanda jaina murAdAbAda ke DayoMr3hI grAma ke rahane vAle the, unhoMne dezabhaktoM kI cikitsA kA kArya smbhaalaa| unake rASTrIya vicAroM se aneka loga prabhAvita hue| zrI jaina bAda ke AndolanoM meM jela gaye tathA sadaiva gA~dhI jI ke sUtroM para calate rhe| sipAhIlAla jaina murAdAbAda ke rAjathala grAma ke rahane vAle the| unhoMne san 1921 ke asahayoga Andolana se hI rASTrIya jIvana kA prArambha kiyaa| murAdAbAda Akara unhoMne aMgrejoM ke khilApha morcA kholaa| 'jaina saMdeza' ke anusAra sipAhI lAla jaina 50 grAmoM ke maNDala ke pradhAna rahe tathA rASTrIya mahAsabhA kI pratyeka yojanAoM ko kAryAnvita karane meM unakA pramukha yogadAna rhaa| kezozaraNa jaina ne bhI tana-mana-dhana se isa Andolana meM yogadAna diyaa| unake viSaya meM jaina saMdeza ne apane tatkAlIna aMka meM likhA-lAlA kezozaraNa suvarNa kI taraha tape hue eka utkRSTa deza sevI haiN| unakA nivAsa murAdAbAda se 15 mIla dUra hariyAnA grAma hai| ve kAMgresa ke pratyeka Andolana meM jela gye| asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 57 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArI sItalaprasAda ne bhI samaya-samaya para murAdAbAda padhAra kara jaina samAja ko deza sevA karane hetu prerita kiyA / unake murAdAbAda daure se sambandhita samAcAra sabhI rASTrIya akhabAroM meM prakAzita hote the / 'Aja' kA eka samAcAra thA 'murAdAbAda meM sabhA' (zIrSaka) kala TAUnahaoNla meM eka sArvajanika sabhA huI / bAbUlAla jaina ne sabhApati kA Asana grahaNa kiyA thA / upasthiti kAphI thii| brahmacArI sItalaprasAda ne ahiMsA aura svadezI para lagabhaga do ghaMTe taka vyAkhyAna diyaa| logoM para bhASaNa kA bahuta adhika prabhAva pdd'aa| 59 pharrUkhAbAda jile meM asahayoga Andolana kA bahuta prabhAva pdd'aa| sarakArI nyAyAlayoM aura zikSA saMsthAoM kA bahiSkAra kiyA gyaa| pharrUkhAbAda jile ke kasboM phatehagar3ha, kampila, zamazAbAda, kannauja, indaragar3ha ke nAgarikoM ne bhI isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| sthAnIya netAoM ne baiThakoM ko sambodhita karate hue svadezI aura svarAjya kA pracAra kiyaa| 50 pharrUkhAbAda meM hue rAjanItika sammelana kI adhyakSatA zrImatI sarojanI nAyaDU ne kI thI aura usI daurAna paM. javAharalAla neharU aura zrImatI kamalA neharU bhI jile meM padhAre the / asahayoga Andolana ke daurAna pharrukhAbAda ke lagabhaga cAra darjana vyaktiyoM ko jela aura jurmAnA bhoganA pdd'aa| 2 jaina samAja ne bhI asahayoga Andolana meM apanA sahayoga diyA / pyArelAla jaina, chadAmIlAla jaina, AtmArAma jaina, lallUmala jaina, darabArIlAla jaina, dilasukharAya jaina, vaMzIdhara jaina, anokhedayAla jaina Adi usa samaya jaina samAja ke pramukha mukhiyA the / unhoMne sarvasammati se yaha prastAva pAsa kiyA ki jaina samAja apane kisI mukadame Adi ke silasile meM sarakArI nyAyAlayoM kA prayoga nahIM karegA aura sabhI phaisale samAja kI paMcAyata meM hI sulajhAye jAyeMge 163 jilA iTAvA ke jaina samAja ne bhI asahayoga Andolana meM bhAga liyA / asahayoga Andolana kA samarthana karane hetu 29 disambara, 1920 ko ahamadAbAda meM hone vAle 'jaina rAjanItika sammelana' meM iTAvA ke sUrajabhAna jaina ne bhI apane sAthiyoM ke sAtha bhAgIdArI kI thii|" vahA~ se lauTakara sUrajabhAna jaina aura unake saMgaThana ne iTAvA meM ghara-ghara jAkara asahayoga Andolana kA pracAra kiyA / iTAvA ke ku~vara digvijayasiMha bhI isa Andolana meM sakriya hokara juTa gaye 1 unhoMne iTAvA meM kAMgresa ko majabUta banAkara aMgrejI sarakAra ko kar3I cunautI dii| unakI bhASaNa zailI bhI vizeSa prabhAvapUrNa thI, jisakA prabhAva iTAvA ke sAtha-sAtha anya jiloM bhI par3atA thaa| AgarA meM unakA bhASaNa vizeSa rUpa se sarAhA gayA thaa| zrI jaina asahayoga Andolana meM bhAga lene ke kAraNa lambe samaya jeloM meM bhI rahe / u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra ku~vara digvijaya siMha vidhipurA iTAvA asahayoga 58 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Andolana ke eka niSThAvAna kAryakartA rahe, jinhoMne 500 rupaye jurmAnA sahita 18 mAsa kaida kI sajA kaattii| unakA mahAtmA bhagavAnadIna se bhI nikaTa samparka rhaa| bhagavAnadIna jI ne apane prasiddha lekha 'rAjanIti ke maidAna meM Ao' meM bhI unakA ullekha kiyA hai| iTAvA meM Ayojita hone vAle jaina utsavoM meM bhI svataMtratA Andolana ke viSaya ko pramukhatA se uThAyA jAtA thaa| bhAratIya jaina pariSad ke eka adhivezana meM lakhanaU nivAsI ajitaprasAda jaina ne pratyeka jaina se AhvAna kiyA ki use isa samaya deza sevA meM pUrA bhAga lenA cAhie, kyoMki yaha Andolana jaina dharma ke siddhAntoM se hI prerita hai| isa adhivezana meM kaI mahatvapUrNa prastAva svIkRta kiye gye| kAryakrama meM svadezI vastra vyavahAra para jora diyA gayA aura jaina vidyArthiyoM se hindI sAhitya meM vizeSajJa hone kA anurodha kiyA gyaa| adhivezana meM bairisTara campatarAya, ratanalAla jaina, brahmacArI sItalaprasAda, kAmatAprasAda jaina ke prabhAvazAlI vyAkhyAna hue| jaina tatva prakAzinI sabhA ne sabhI se svadezI apanAne kA anurodha kiyaa| iTAvA se nikalane vAle jaina mAsika patra 'satyodaya' ne bhI svataMtratA Andolana meM bhAgIdArI kii| 'paTela bila' ke masale para to usane jainiyoM kA bhArI samarthana deza ko dilaayaa| jhA~sI ke jaina samAja ne sabhI jaina maMdiroM meM svadezI vastuoM kA upayoga karanA prArambha kara diyaa| usa samaya jhA~sI jaina samAja ke agraNIya samAjaseviyoM meM munnUlAla jaina, naMdalAla jaina, paramAnaMda jaina, lAlA bhajanalAla jaina, candrabhAna kizora jaina, jAnakIprasAda jaina, sAgaramala jaina, parasAdIlAla jaina, mohanalAla jaina, manasukhadAsa jaina, bihArIlAla jaina, zAMtiprasAda jaina pramukha the| unhoMne kisI na kisI mAdhyama se isa Andolana meM apanA yogadAna diyaa| sahAranapura jile meM san 1920 meM kAMgresa kI vidhivat sthApanA huii| lAlA bArUmala jaina ke putra jhummanalAla jaina vakIla kAMgresa ke prathama pradhAna cune gye|| asahayoga Andolana ke tahata zrI jaina ne janapada vAsiyoM ko kAMgresa ke kAryakramoM kA kriyAnvayana karane hetu prerita kiyaa| unhoMne 1920 meM hI sadaiva ke lie apanI vakAlata chor3a dii| jhummanalAla jaina ne apanI TolI ke sAtha adAlatoM kA bahiSkAra kiyA tathA kaumI adAlatoM kI sthApanA kraayii| isa prakAra kI adAlatoM meM janatA dvArA zrI jaina ko hI nyAyAdhIza cunA jAtA thaa| unake pezakAra ke rUpa meM muMzI jahUraahamada kAma karate the| sahAranapura meM jaina samAja ko prerita karake unhoMne carkhe kA pracAra, svadezI vastuoM ko grahaNa karAnA aura zarAba kI dukAnoM para dharanA denA Adi kArya kraaye| san 1921 meM mohaMDa ke jaMgaloM meM vAisarAya ne zikAra khelane kA kAryakrama asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 59 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bnaayaa| jilA prazAsana ne vAisarAya kI begAra karane ke lie zahara aura dehAtI kSetroM se logoM ko ekatrita karane kA nirNaya liyaa| prazAsana ke isa nirNaya kA patA calate hI bAbU jhummanalAla jaina, vaidya ratana lAla cAtaka evaM hakIma pannA lAla ne begAra prathA kA sakhta virodha kiyaa| unhoMne gA~va-gA~va jAkara grAmINa logoM se begAra nahIM karane kI apIla kI, jisake phalasvarUpa grAmINoM ne phasala kATane kA bahAnA banAkara begAra karane se iMkAra kara diyaa| thaka-hAra kara aMgreja aphasaroM ko kuliyoM kA sahArA lenA pdd'aa|4 jhummanalAla jaina spaSTa vaktA evaM paine lekhaka bhI the| unhoMne sadaiva niHsvArtha bhAva se deza kI sevA kii| asahayoga Andolana ke Arambha hone se pUrva hI sahAranapura nivAsI ajitaprasAda jaina meM dezabhakti kI bhAvanA jAgRta ho gaI thii| san 1917 meM sahAranapura meM saMyukta prAMtIya kAMgresa kA adhivezana huA, jisakI adhyakSatA DaoN. ema.ena. ohadedAra ne kI thii| isa adhivezana meM navayuvaka javAharalAla neharu, khalIkujjamA aura harakaraNa nAtha mizra bhI Aye the| ajita prasAda jaina ne apane saMsmaraNa meM ullekha kiyA hai ki isa adhivezana meM maiM svayaMsevaka thA aura mujhe ina tInoM yuvakoM kI sevA kA bhAra sauMpA gayA thaa| isa prakAra zrI javAhara lAla se mitratA kA vaha silasilA zurU huA, ajitaprasAda jaina jo unakI mRtyuparyanta rhaa|750 ajitaprasAda jaina ke mana para bacapana se hI aMgrejoM kI krUratA kI chApa par3a cukI thii| usa samaya aMgrejoM dvArA senA meM raMgarUToM kI bhartI kI jA rahI thii| sahAranapura meM eka aparAdhI pravRtti ke kubar3e yuvaka ne sajA se bacane evaM rupayoM ke lAlaca meM senA ke lie bhartI karAnI prArambha kara dii| eka dina dopahara bAda jaba ajita prasAda skUla se lauTa rahe the, to unhoMne dekhA ki vaha kubar3A yuvaka apane se dugane lambe, gaThe jisma ke grAmINa se bhir3A huA haiM itane meM hI vahA~ do pulisa vAle Aye aura usa grAmINa yuvaka ko ghera kara le gye| usake bAda meM usakA koI patA na laga skaa| unhoMne isa sandarbha meM likhA hai-'isa ghaTanA kA mere dila para gaharA prabhAva par3A aura 50 varSa se adhika bAda Aja bhI usa yuvaka kI kAtara dRSTi, usakI karUNa pukAra tathA bebasI kI tasvIra merI A~khoM ke sAmane nAca uThatI haiN|' ajitaprasAda jaina apane mitra khurazedalAla ke sAtha adhyayana hetu esa.ema. hAIskUla caMdausI (uttara pradeza) meM bhartI ho gye| caMdausI meM usa samaya raulaTa ekTa ke virodha meM pradarzana ho rahe the| 7 apraila, 1918 kI subaha unhoMne skUla ke vidyArthiyoM 60 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA eka jatthA banAkara bAjAra kI dukAneM baMda karA dI tathA 24 ghaMTe kA upavAsa rkhaa| isa prakAra zrI jaina ne bacapana se hI svataMtratA Andolana meM sakriya bhAga lenA prArambha kara diyA thaa| bAda ke sabhI AndolanoM meM unhoMne lambI jela yAtrAyeM kii| devabanda ke bAbU jyotiprasAda jaina ne asahayoga Andolana meM apane sAthiyoM ke sAtha bhAga liyaa| unhoMne devabanda meM kAMgresa saMgaThana ko majabUta banAne ke lie dina-rAta kArya kiyaa| tilaka svarAjya phaMDa meM unhoMne caMdA ekatrita karAyA tathA janasabhAoM meM apane jozIle bhASaNa diye| janasabhAoM meM bolane kI zurUAta ve nimna paMktiyoM se karate the-'gAvo saba svadeza guNagAna soco yukti vahI jisameM ho, jananI kA utthaan|' bAbU jyotiprasAda janatA ko sambodhita karate hue kahate the, 'bhAI dezavAloM jo sAmAna aura kapar3A tumhAre dhana ko cATane kA, tumhAre bAbu jyotiprasAda deza ke bhAiyoM ko nirdhana banAkara bhUkhA mArane kA aura tumako AlasI, nirdhana, nirutsAhI aura banAvaTa pasaMda banAne kA kAraNa ho rahA hai| usase paraheja karo aura use pahananA chodd'o| usake aMdara daridratA aura nirdhanatA ke paramANu bhare hue haiM, jo deza ko adho-gati meM pahuMcA rahe haiN| unhoMne apane patra 'jaina pradIpa' ke mAdhyama se bhI dezasevA kI tathA apanI mRtyu paryanta khAdI pahanate rhe| tAki kI devabanda ke jugala kizora jaina 'mukhtAra' jaina samAja ke pramukha vidvAna aura samAjasevI the| san 1920 se unhoMne mRtyuparyanta khAdI vastra phne| gA~dhI jI kI pahalI giraphtArI para unhoMne yaha vrata liyA thA ki jaba taka mahAtmA jI nahIM chUTeMge, taba taka maiM binA carkhA calAye bhojana nahIM kruuNgaa| ve sUta kAtakara vaha sUta saMgha ko pradAna kara dete the tathA usake badale me khAdI kA kapar3A banavAte the| sahAranapura ke rAmapura manihArana kasbe ke jaina samAja jugala kizora mukhtAra ne bhI asahayoga Andolana meM sakriya bhAgIdArI kii| yahA~ ke lAlA hulAsacanda jaina 1917 se hI kAMgresa meM bhAga lene lage the| zrI jaina bhArata sevaka samAja ke sakriya sadasya the| unhoMne san 1922 meM 'gayA' kAMgresa adhivezana meM jile ke pratinidhi ke taura para bhAga liyA aura jile asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 61 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI gatividhiyoM ke bAre meM adhivezana ko jAnakArI dii| hulAsacaMda jaina kI sakriyatA kA ullekha u.pra. ke sUcanA vibhAga ne bhI kiyA hai| bAbU sumeracaMda jaina (eDavokeTa) bhI svataMtratA Andolana meM sakriya rhe| 1923 meM svarAjya pArTI ke Adeza para unhoMne yU.pI. kauMsila kA cunAva ldd'aa| paM. motI lAla neharU ne unake samarthana meM kaI janasabhAyeM kI, parantu cunAva meM unheM vijaya prApta nahIM ho paayii| 78 zrI jaina deza ke lie dina-rAta kArya karane meM kabhI pIche nahIM haTe / janapada bijanaura ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM sakriya bhAgIdArI kii| ratanalAla jaina va nemizaraNa jaina ne isa Andolana kI kamAna smbhaalii| ratana lAla jaina prArambha se hI dezabhakti kI bhAvanA se otaprota the, ve bahuta niDara aura sAhasI vyakti the / apraila 1917 meM zrI ratanalAla jaina ne ilAhAbAda vizvavidyAlaya meM ela. ela. bI. kI parIkSA dii| eka dina parIkSA dene ke uparAnta ve apane sAthI gopIcanda dhAr3IvAla ke sAtha alaphreDa pArka meM ghUmane gye| usa samaya unakI umra 21 varSa thii| ve pArka meM ghUma hI rahe the ki eka aMgreja unheM dekhakara cillAyA, 'yaha tumhAre bApa kI jamIna nahIM hai / ' cillAne ke bAda vaha aMgreja unheM apazabda kahane lagA / yuvA ratanalAla jaina ko aMgreja ke isa vyavahAra para krodha A gayA aura unhoMne apane sAthI ke sAtha use pITa diyA / aMgreja ko pITane ke bAda ve vahA~ se nikala Aye / usa aMgreja kA nAma mi. brAuTana thaa| 79 isa prakAra ratanalAla jaina ratanalAla jaina niDara evaM sAhasI vyakti the / asahayoga Andolana ke prArambha hote hI unhoMne apanI vakAlata ko chor3akara dezasevA meM bhAga lenA prArambha kara diyaa| nemizaraNa jaina ne san 1921 meM kAMgresa kI sadasyatA grahaNa kI 180 3, 4 navambara, 1922 ko bijanaura jile meM rAjanItika sammelana kA kAryakrama nizcita kiyA gayA, jisameM zrImatI sarojanI nAyaDU, maulAnA AjAda suvahAnI, mahAtmA bhagavAnadIna, DaoN. lakSmIdatta Adi ne Ane kI svIkRti pradAna kii| isa sammelana ko saphala banAne ke lie nemizaraNa jaina ne dina-rAta mehanata karanI prArambha kara dI / zrI jaina usa samaya jilA kAMgresa kameTI ke maMtrI the| sthAnIya aMgreja adhikAriyoM ne isa sammelana ko viphala karane ke lie jAvitA phaujadArI kI dhArA 108 ke aMtargata zrI jaina ko noTisa diyA aura usake bAda unheM giraphtAra kara liyaa| 2 zrI jaina ko 1 navambara, 1922 ko 1 varSa kar3I kaida kI sajA sunAyI gayI / nemizaraNa 1 80 62 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sadaiva kAMgresa ke kAryakramoM meM sakriya rhe| 1923 ke cunAvoM meM ve u. pra. vidhAna pariSad ke sadasya bane / navambara 1924 meM zrI nemizaraNa jaina ke netRtva meM bijanaura meM aMgrejI prazAsana ke nirNayoM kA sakhta virodha kiyA gyaa| bijanaura ke pAsa sthita dArAnagara meM gaMgA ke taTa para prativarSa kArtika snAna para bar3A melA lagatA thA, jisameM eka lAkha ke lagabhaga sthAnIya janatA snAna karane pahu~catI thI / isa mele kA prabandha jilA borDa dvArA kiyA jAtA thaa| 1923 meM jilA borDa ne isa mele kA udghATana paM. javAharalAla neharU se karAyA aura mele ke sahayogiyoM ko zrI sI. esa. raMgA aiyara dvArA puraskRta kiyA gyaa| jilA borDa dvArA rASTrIya netAoM ko bulAne ke kAraNa aMgrejI sarakAra bahuta nArAja huI, usane agale sAla (1924) se isa mele kA prabaMdha jilA borDa se chinakara jilA majisTreTa ke supurda kara diyaa| majisTreTa ne navambara 1924 meM hone vAle isa mele para Taiksa lagA diyaa| kAMgresa ke jilA maMtrI nemizaraNa jaina ne majisTreTa ko patra likhakara yaha pUchA ki mele meM lagAne vAlA Taiksa kAnUna kI kisa dhArA ke aMtargata lagAyA gayA hai? majisTreTa uttara meM kucha kAnUna na batA ske| isa para zrI jaina ne prazAsana ko cetAvanI dI ki binA kAnUna mAlUma kiye janatA Taiksa nahIM degI 14 nemizaraNa jaina ne apanI bAta para aDiga rahate hue bijanaura kI janatA ko binA Taiksa diye mele meM jAne ko protsAhita kiyaa| 9 navambara, 1924 ko zrI jaina svayaM, mele meM binA Taiksa diye gaye / unake jAne ke bAda vizvAmitra goyala kI dharmapatnI jJAnavatI devI, dvArakAprasAda kI dharmapatnI vidyAvatI devI evaM eka anya mahilA satyavatI devI ne zAma 7 baje binA Taiksa diye jabaradastI mele meM praveza kiyaa| jilA majisTreTa ne isa bAta para krodhita hokara 9 navambara kI rAta ko hI pulisa kAryavAhI ke Adeza de diye| pulisa ne rAta ko 11 baje nemizaraNa jaina ke AvAsa para chApA mArA, parantu zrI jaina pulisa ko cakamA dekara nikala gye| usake bAda pulisa ne una tInoM mahilAoM ke ghara jAkara unheM giraphtAra kara liyaa| giraphtAra kara tInoM ko jilA majisTreTa ke samakSa lAyA gayA, majisTreTa ne unheM cetAvanI dete hue rAta ke 1 baje una para pAMca-pAMca rupaye kA jurmAnA lagA diyA / 10 navambara ko jilA prazAsana kI isa manamAnI kI khabara pUre janapada meM phaila nemizaraNa jaina asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 63 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyii| nemizaraNa jaina ne nukkar3a sabhAoM ko sambodhita kara janatA meM joza bhara diyA aura isI prakAra Taiksa na dene kA AhvAna kiyaa| phalasvarUpa 10 tArIkha ko hI subaha 8 baje zrotriya jagadIzadatta va mau. abdulalatIpha ne Taiksa dene se iMkAra kara diyA aura apanI giraphtArI dI, una para dasa-dasa rupaye kA jurmAnA huaa| usake bAda prAtaH 10 baje nemizaraNa jaina kI mAtA durgAdevI jaina, bahina prakAzavatI jaina, dharmapatnI zrImatI zIlavatI jaina va bhAI ne binA Taiksa diye mele meM praveza kiyA aura apanI giraphtAriyA~ dii| ina sabhI para pA~ca-pA~ca rupaye jurmAnA kiyA gyaa| dopahara 12 baje tIna striyA~ va eka puruSa giraphtAra hue| usake bAda 1 baje bAbU ratanalAla jaina ne apane sAthiyoM sahita mele meM praveza kiyA aura Taiksa dene se sApha iMkAra kara diyA, unheM bhI giraphtAra kara liyA gyaa| bijanaura nivAsiyoM kA niraMtara utsAha dekhakara jilA majisTreTa parezAna ho gayA, ataH usane Adeza diyA ki Taiksa na dene vAloM ko giraphtAra na kiyA jaaye| kevala unake nAma noTa kara liye jaayeN| jilA majisTreTa ne isa Andolana ke sUtradhAra nemizaraNa jaina evaM ratanalAla jaina sahita sAta logoM para yaha kahakara ki inake tA~ge rukane se bhIr3a ho gaI tathA sArA rAstA ruka gayA, pulisa ekTa kI dhArA 32 meM mukadame calAye tathA pratyeka para do sau rupaye kA jarmAnA kara diyaa| nemizaraNa jaina ne uttara pradeza vidhAna pariSada meM sarakAra se yaha prazna pUchA ki kalakTara ne mele meM Taiksa kisa kAnUna ke aMtargata lagAyA? unake isa prazna para sarakAra bhI cupa raha gyii| bijanaura meM zrI jaina ne isa Andolana ko pUre jora ke sAtha utthaayaa| 11 navambara, 1924 ko zrI puruSottamadAsa TaMDana ne bijanaura kAMgresa kaimpa kAryAlaya meM pahu~cakara eka sArvajanika sabhA ko sambodhita kiyaa| zrI TaMDana ne jilA prazAsana dvArA mele meM 'kara' aura 'tahabAjArI' vasUla karane ke nirNaya kI ghora zabdoM meM nindA kii| unhoMne kara na dene vAle nAgarikoM ke prayAsoM kI sarAhanA kii| isa ghaTanA se spaSTa hai ki jaina samAja ke nAgarikoM ne bijanaura meM sakriya hokara kArya kiyaa| lakhanaU ke jaina samAja ne asahayoga Andolana prArambha hone se pUrva hI deza sevA kA kArya prArambha kara diyA thaa| san 1918 meM bAbU ajitaprasAda jaina (eDavokeTa) ne lakhanaU meM eka sevA samiti kI nIMva ddaalii| isa samiti kA jAla sAre zahara meM tejI se phaila gyaa| sevA samiti gupta rUpa se deza sevA kA kArya karatI thI tathA rAta ko lakhanaU kI sar3akoM para paharA detI thii| samiti ke viSaya meM svataMtratA senAnI mahAtmA bhagavAnadIna ne likhA hai- aMgrejI sarakAra kI A~khoM meM zIghra hI yaha samiti khaTakane lagI, kyoMki yaha samiti dhIre-dhIre pUre lakhanaU para kabjA karatI mAlUma hotI thI aura aisA sApha dikhAI de rahA thA ki bahuta jalda vaisI samitiyA~ banArasa aura ilAhAbAda meM khar3I ho jaaeNgii|'86 mahAtmA bhagavAnadIna ne bhI 64 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajitaprasAda jaina ke sAtha eka dina, rAta ke do baje se cAra baje taka isa samiti ke kAryakartAoM ke sAtha gasta kI thii| - ajitaprasAda jaina bahumukhI pratibhAsampanna vyakti the| lakhanaU sthita unakA nivAsa aMgreja virodhI kAryoM kA hamezA aDDA banA rhaa| rAjasthAna ke krAMtikArI netA arjunalAla seThI (jaina) se unakA ghaniSTha sambandha thaa| arjunalAla seThI ne jayapura meM 'varddhamAna jaina vidyAlaya' kI sthApanA kI thii| isa vidyAlaya ke vidyArthiyoM ko seThI jI ne deza bhakti kA pATha pddh'aayaa| unake saMskAroM ke anurUpa ina vidyArthiyoM ne bhArata mAtA ko aMgrejoM ke ajitaprasAda jaina caMgula se mukta karAne ke lie krAMti kA mArga cunaa| ina ra chAtroM meM motIcaMda jaina, mAnikacaMda, jayacaMda, viSNudatta dvivedI aura jorAvara siMha pramukha the| krAMtikArI gatividhiyoM ko aMjAma dene ke lie dhana kI AvazyakatA thii| una dinoM hathiyAra kharIdane ke lie krAMtikArI loga rAjanItika DakaitiyoM kA sahArA lete the| ataH ina vidyArthiyoM ne bhI dhana prApta karane hetu bihAra meM ArA jile ke aMtargata 'nImeja' nAmaka sthAna para sthita eka Azrama para chApA maaraa| chApe ke daurAna hue saMgharSa meM Azrama ke mahaMta bhagavAnadAsa kI mRtyu ho gyii| mahaMta kI acAnaka mRtyu hone ke kAraNa krAMtikAriyoM ko Azrama meM rakhA dhana kA bhaMDAra nahIM mila pAyA aura ve nirAza ho gye| ina krAMtikAriyoM ne apanA agalA nizAnA jodhapura BEgAnagara rAjya ke aMtargata Ane vAle eka Azrama ko bnaayaa| usa Azrama kA mahaMta bar3I sampatti kA mAlika thA aura vaha hIre-javAharAtoM ko bA~sa kI eka polI lAThI ke aMdara chipAkara rakhatA thaa| krAMtikAriyoM ne usa mahaMta se prArthanA kI ki yadi Apa hamako apane pAsa ke dhana meM se thor3A dhana bhI de deMge, to bhAratamAtA ko svataMtra karAne ke yaza meM Apa bhI sAjhedAra hoMge, parantu mahaMta na mAnA, vivaza hokara krAMtikAriyoM ko mahaMta ke sAtha bala prayoga karanA par3A aura usa saMgharSa meM vaha mahaMta bhI cala bsaa| krAMtikAriyoM ne usakI lAThI ko tor3A, para usake aMdara hIre-javAharAtoM ke sthAna para koyale nikle| hIre-javAharAta usane pahale hI anyatra chipA diye the|88 arjunalAla seThI asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 65 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra dUsarI bAra bhI krAMtikAriyoM ko saphalatA nahIM mila paayii| aMgrejI sarakAra kI najara zIghra hI arjunalAla seThI ke jaina vidyAlaya para par3a gyii| seThI jI sarakAra kI maMzA bhApate hI apane vidyAlaya ko jayapura se iMdaura le gye| iMdaura ke jaina vidyAlaya meM bhI jayapura kI bhA~ti hI krAMtikArI taiyAra kiye jAte the| pulisa ne eka bAra isa vidyAlaya para chApA maaraa| chApe ke daurAna vidyAlaya meM Thahare eka purAne vidyArthI zivanArAyaNa ke pAsa se kucha gupta dastAveja pakar3e gaye, jisake AdhAra para pulisa ko 'nImeja' aura 'jodhapura' kAMDa ke bAre meM jAnakArI mila gyii| ina donoM kAMDoM meM zAmila krAMtikAriyoM meM se do krAMtikArI motIcaMda jaina aura viSNudatta dvivedI ko pulisa ne giraphtAra kara liyA aura una para abhiyoga calAyA gyaa| saizana jaja zAhabAda ne 05.10.1914 ko mukadame kA phaisalA sunAte hue motIcaMda jaina ko mRtyudaNDa tathA viSNudatta dvivedI ko 12 varSa kaida kI sajA sunA dii| motIcaMda jaina zahIda ho gye| arjunalAla seThI ko bhI pulisa ne giraphtAra kara liyA, parantu unake viruddha yatheSTa pramANa na milane ke kAraNa unheM jayapura kI jela meM najarabaMda karake rakhA gyaa| zrI arjunalAla seThI najarabaMdI se mukta hone ke bAda punaH krAMtikArI gatividhiyoM kA saMcAlana karane lge| unakI gatividhiyoM se parezAna hokara 11.03. 1916 ko mahArAjA jayapura ke Adeza para zrI seThI ko 5 varSa kaida kI sajA sunA dI gyii| una para Aropa lagAyA gayA ki ve AtaMkavAda ko protsAhita kara rahe haiN| sabase pahale unheM ajamera jela bhejA gayA, vahA~ se kendrIya sarakAra ke Adeza para regyUlezana 3/1818 meM unheM zAhInajarabaMda banAkara madrAsa jela meM rakhA gyaa|" arjunalAla seThI kI giraphtArI ke kAraNa rASTrIya netAoM ko bahuta dhakkA lgaa| lokamAnya tilaka, ainIbIsenTa, mahAtmA gA~dhI tathA lakhanaU nivAsI brahmacArI sItala prasAda aura ajitaprasAda jaina eDavokeTa ne unheM mukta karAne ke lie bharasaka prayAsa kiye, parantu aMgrejI sarakAra Tasa se masa na huii|92 mahAtmA gA~dhI isa sambandha meM ajitaprasAda jaina (lakhanaU) se patrAcAra karate rahate the| eka patra meM unhoMne likhA, 'maiMne arjunalAla seThI ke sambandha meM varSa ke prArambha meM kAryavAhI kI thI, kintu jaba mujhe mAlUma huA ki unake khilApha sarakAra ke pAsa nizcita pramANa haiM, taba se merA utsAha maMda par3a gayA hai| mAmale meM Age kadama uThAne ke pahale maiM usa para Apase bAtacIta karanA cAhatA huuN| ApakA yaha tarka ThIka hai ki hama binA zarta chor3a dene kI nahIM, balki ucita rUpa se mukadamA calAne kI mA~ga karate haiN|... merA kAMgresa ke adhivezana meM lakhanaU Ane kA kAryakrama bana rahA hai, taba maiM Apase milakara sampUrNa mAmale para bAtacIta kruuNgaa| isa patra se spaSTa hai ki gA~dhI jI bhI zrI seThI kI rihAI ke sambandha meM cintita rahate the, parantu 66 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTrIya netAoM ke parizrama kA kucha phala na milA aura aMgrejI sarakAra ne unheM pUre 5 sAla jela meM rkhaa| madrAsa kI vaillora seMTrala jela meM seThI jI ko sarakAra dvArA itanA adhika parezAna kiyA gayA ki san 1921 meM jaba ve jela se rihA hokara dehalI Aye, to unakA svAsthya bahuta bigar3A huA thaa| isa sthiti meM bhI ve asahayoga Andolana meM zAmila hue| seThI jI ne asahayoga Andolana ke daurAna 1 mArca 1921 se lagAtAra 10 dina taka AgarA meM pravAsa kiyaa| unake upadezoM se prabhAvita hokara bar3I saMkhyA meM AgarA nivAsiyoM ne videzI vastra jalA diye| san 1923 meM unake yuvA putra prakAzacaMda jaina kI mRtyu ho gayI, vaha mAtra 25 sAla ke the| isa zoka kI ghar3I meM bhI unhoMne paM. sundaralAla kA patra milate hI bambaI jAkara kAMgresa kI sabhA ko sambodhita kiyaa| arjunalAla seThI ne deza ke lie dina-rAta kArya kiyaa| uttara pradeza kA tatkAlIna dainika patra 'Aja' bhI barAbara zrI seThI se sambandhita khabaroM kA prakAzana karatA rhaa| 'Aja' ne apane eka samAcAra meM likhA-'zrI arjunalAla seThI ne yUropa jAne ke lie pAsaporTa banAne hetu darakhAsta dI thI, parantu prAntIya sarakAra ne binA koI kAraNa batAye pAsaporTa dene se inkAra kara diyaa| bahuta dinoM taka jela meM rahane aura putra viyoga ke kAraNa seThI jI kA svAsthya aisA bigar3a gayA hai ki use sudhArane ke lie yUropa jAnA paramAvazyaka hai| unakA ceharA dekhane se yaha mAlUma ho jAtA hai ki unheM jalavAyu parivartana aura pUrA ArAma karane kI bahuta jarUrata hai| bhArata meM rahakara unheM ArAma nahIM mila sakatA, kyoMki rAjanItika kArya unake lie anna-jala kI taraha aparihArya ho gayA hai| seThI jI jaise dezabhakta ke lie yahA~ rahate hue rAjanItika kArya kA tyAga karanA asaMbhava hai| samudra yAtrA se unake svAsthya meM sudhAra ho sakatA thA, parantu sarakAra kI manamAnI ke kAraNa yaha sambhAvanA bhI samApta ho gyii| yaha naukarazAhI kI jyAdatI hai|'97 arjunalAla seThI kA uttara pradeza se ghaniSTha sambandha thA aura ve ajitaprasAda jaina bahmacArI sItalaprasAda. mahAtmA bhagavAnadIna. seTha acalasiMha, ayodhyAprasAda goyalIya Adi ke kahane para sadaiva yahA~ Akara Andolana kI majabUtI hetu kArya karate the| ajitaprasAda jaina (lakhanaU) ne sadaiva unakA sAtha diyaa| mahAtmA bhagavAnadIna ne likhA hai ki agara ajitaprasAda jI sacce mana se seThI jI kA sAtha na dete, to sarakAra na jAne kitane varSa pahale unheM phA~sI para laTakA cukI hotii|98 ajitaprasAda jaina sadaiva rAjanItika mukadame niHzulka lar3ate the| 9 agasta, 1925 ko rAmaprasAda bismila ne apane dala ke sAtha zAhajahA~pura aura lakhanaU ke madhya sthita kAkorI sTezana para Trena DakaitI ddaalii| isa DakaitI meM krAMtikAriyoM ke hAtha asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 67 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAphI dhanarAzi lagI / isa ghaTanA se briTiza sarakAra hila gayI, usane isa ghaTanA ko apane lie eka cunautI mAnA / sarakAra ne mi. hArTana kI adhyakSatA meM eka vizeSa pulisa ikAI gaThita kI tathA zIghra hI rAmaprasAda bismila aura unake sAthiyoM ko pakar3a liyA / ajitaprasAda jaina ne zrI bismila kI vakAlata karanA svIkAra kara liyaa| isa sambandha meM unhoMne svayaM likhA hai - 1926 meM kAkorI Sar3ayaMtra kA mukadamA claa| maiMne rAmaprasAda bismila kI niHzulka vakAlata kii| maiMne use salAha dI ki vaha kAkorI DakaitI karanA aura krAMtikArI dala kA sadasya honA svIkAra kara le| maiM use prANadaMDa se bacA lUMgA, kyoMki usane kisI bhI DakaitI meM kisI bhI vyakti kI jAnakara yA nahIM kI thI, kintu usane merI salAha nahIM mAnI, pariNAmataH maiMne usakI va chor3a dI aura use phAMsI ho gii| isa prakAra zrI jaina ne tatkAlIna rAjanItika paristhitiyoM meM jahA~ taka ho sakA, apanA sahayoga diyaa| zrI jaina kAzI hindU vizvavidyAlaya kI seneTa ke sadasya rhe| yUnivarsiTI ke naye vidhAna banAne meM unakA sahayoga rhaa| isa kameTI ke bhI ve variSTha sadasya the| kAnapura meM asahayoga Andolana ke daurAna jaina samAja ke netA vaidya kanhaiyAlAla jaina sahita anya jaina anuyAyiyoM ne apanA yogadAna diyA / kanhaiyAlAla jaina 1920 meM kAnapura nagarapAlikA ke sadasya the| 2 zrI jaina ne videzI kapar3e ke bahiSkAra hetu kAphI prayAsa kiyA / sthAnIya kAMgresa kameTI ne unake sahayoga se karIba 40 bajAjoM se pratijJA karAyI ki ve videzI kapar3e nahIM maMgAyeMge tathA sadaiva svadezI kapar3oM kA hI kArobAra kreNge|'' kAnapura ke jaina samAja ke navayuvakoM ne 1921 meM 'yuvaka carkhA maMDala' kI sthApanA kI / isa maMDala ke kAryakartAoM ne nagara meM videzI vastroM kI holI jalAne aura khAdI ke pracAra-prasAra meM mahatvapUrNa bhUmikA adA kii| yuvaka carkhA maNDala meM bAbU devakumAra jaina, manoharalAla jaina, padmarAja jaina pramukha rUpa se kArya karate the / 104 kAnapura ke pramukha udyogapati lAlA lakSmaNadAsa jaina ke putra bAbUrAma jaina evaM phUlacaMda jaina ne kAMgresa kameTI ke vibhinna padoM para rahakara 'svataMtratA Andolana' meM bhAgIdArI kii| lakSmaNadAsa jaina ne lAThI mohAla (kAnapura) meM eka dharmazAlA kA nirmANa kraayaa| jisakA udghATana 1920 meM huA / yaha dharmazAlA 'lakSmaNadAsa dharmazAlA' ke nAma se prasiddha huI / isa dharmazAlA kA upayoga krAMtikAriyoM ke gupta ThikAne ke rUpa meM kiyA jAtA thA / isa dharmazAlA meM anekoM bAra candrazekhara AjAda, gaNezazaMkara vidyArthI, bhagata siMha Adi krAMtikArI tthhre| jaina parivAra ne usa dharmazAlA meM eka gupta daravAjA bhI lagavAyA huA thA, jo ki eka sarAya kI tarapha khulatA thA / san 1924 meM bhagata siMha kAnapura Aye / ve mukhya rUpa se rAmanArAyaNa bAjAra meM rahate 68 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the, parantu unhoMne krAMtikAriyoM se milane kA sthAna ' lakSmaNadAsa dharmazAlA' ko hI cuna rakhA thA / 105 lAlA phUlacanda jaina apane dhana kA upayoga dezahita ke kAryoM meM karate the / gaNezazaMkara vidyArthI kA patra 'dainika pratApa', ramAzaMkara avasthI kA patra 'dainika vartamAna' evaM aneka samAcAra patroM ke prakAzana meM ve Arthika sahayoga dete the| 1923 se lagAtAra kaI varSoM taka phUlacanda jaina kAnapura kAMgresa kameTI ke koSAdhyakSa rahe / unake netRtva meM kAnapura meM aneka rASTrIya stara ke kAryakrama saphalatApUrvaka sampanna hue / 26 disambara se 28 disambara 1925 meM hue kAMgresa ke rASTrIya mahAsabhA ke adhivezana meM unhoMne dina-rAta parizrama kiyA / apanI bar3I TIma ke sAtha phUlacanda jaina ne khAne-pIne kI vyavasthAoM ko smbhaalaa| unakI prazaMsA karate hue svayaM gA~dhI jI ne likhA hai, 'kAnapura meM phUlacaMda jaina nAmaka eka vyApArI hai, vaha lohe kA vyApAra karate haiN| unakI namratA kI koI sImA nahIM hai / unako dekhakara koI bhI unheM lakSAdhipati na samajhegA balki sAmAnya majadUrI karake peTa bharane vAlA hI samajhegA, parantu rasoI ke mada kI Aya meM kharca se jitanI bhI kamI thI, use unhoMne apanI tarapha se pUrA karanA svIkAra karake apanI hI dekharekha meM sArI vyavasthA kI thI, na kabhI unakA mahAsabhA dekhane ke lie dila calA aura na kabhI pradarzana dekhane ke lie| vaha to sadaiva apane hI kAma meM lage rahate the| unhoMne zahara meM se hI parosanevAloM kA eka bar3A saMgha khar3A kiyA thaa| mahAsabhA meM Aye logoM ko vaha itane prema aura Agraha se bhojana karAte the, mAno vaha apane ghara hI para unheM khAnA khilAte hoM / ' mahAsabhA kI anya vyavasthAoM meM bhI phUlacaMda jaina ne apanA sahayoga kiyA / gA~dhI jI ne unheM 'vizAla puruSa' kI upAdhi dI thI 17 banArasa meM syAdvAda jaina mahAvidyAlaya ne asahayoga Andolana ke daurAna sakriya hokara kArya kiyaa| usa samaya banArasa meM aMgrejI pulisa apanA manamAnA atyAcAra kara rahI thii| isa bAta kI puSTi tatkAlIna patra 'Aja' ke dvArA hotI hai / usane likhA, 'kAzI kI isa samaya yaha hAlata hai ki jo bhI vyakti khaddara pahanakara nikalatA hai, usI para pulisa zaMkA karane lagatI hai / akAraNa hI pulisa nAgarikoM ko pakar3akara thAne meM baMda kara detI hai / gAlI denA yA mAra denA to sAdhAraNa bAta hai / yaha to mAno aMgrejI pulisa kA janmasiddha adhikAra hai| 8 ina viSama paristhitiyoM meM bhI jaina mahAvidyAlaya ke chAtroM ne videzI kapar3oM kI holI jalAyI tathA sarakArI parIkSAoM kA bahiSkAra karane meM apanA sahayoga diyA / ahiMsA aura satyAgraha ke AdarzoM se prerita hokara chAtroM ne mahAvidyAlaya meM svadezI cIjoM ke atirikta anya vastuoM ke prayoga para pUrNataH pAbaMdI lagA dii| 109 asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 69 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAvAda jaina mahAvidyAlaya, kAzI brahmacArI sItalaprasAda usa samaya mahAvidyAlaya ke adhiSThAtA the| unhoMne mahAvidyAlaya ke chAtroM ko deza sevA ke kArya karane hetu sadaiva prerita kiyaa| ye jaina chAtra kAzI meM to kAMgresa ke kAryoM meM bhAgIdArI karate hI the| bAhara ke janapadoM meM jAkara bhI ye deza sevA meM bhAga lete the| kAnapura meM hue kAMgresa ke adhivezana meM isa mahAvidyAlaya kA svayaMsevaka dala sevA kArya karane hetu gayA thaa|110 jaina mahAvidyAlaya ke 17veM vArSikotsava para bAbU zrI prakAza ne kahA thA-isa jaina vidyAlaya ke chAtroM ne asahayoga Andolana meM prazaMsanIya kArya kiyaa| mujhe AzA hai ki jaba taka hamArA deza svataMtra nahIM ho jAyegA, taba taka ye vidyArthI isI utsAha pUrvaka svataMtratA Andolana meM bhAga lete rheNge| bhArata ke itihAsa meM yaha samaya bar3e mahatva kA hai| isa samaya hama sabhI milakara jo deza hitakArI kArya kareMge, usakA pariNAma bahuta vyApaka hogaa| hamAre deza meM jo zastrahIna yuddha ho rahA hai, usa para sAre saMsAra kI dRSTi gar3I haiN| Aja hama eka aisA bIja bo rahe haiM, jisake vRkSa bhaviSya meM sAre saMsAra meM phaila jAyeMge aura usakI chAyA meM sabhI dezoM ke pIr3ita manuSya vizrAma kara skeNge| ___ isa vArSikotsava para brahmacArI sItalaprasAda, seTha manikacaMda jaina bambaI, dvArikAprasAda jaina raIsa bijanaura, nAnakacanda jaina banArasa, vidyAlaya ke maMtrI sumatilAla jaina, pro. candrazekhara jaina zAstrI Adi ne jaina samAja kA AhvAna kiyA ki ve rASTrIya Andolana meM tana-mana-dhana se apanA sahayoga deN| banArasa ke anya jaina nAgarika bhI deza sevA ke lie Age Aye aura unhoMne apanA yogadAna diyaa| 70 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. Uttar Prad syAdvAda jaina mahAvidyAlaya, kAzI ke chAtra evaM adhyApakagaNa Tser 08 bag rs 58. isa prakAra asahayoga Andolana 1 agasta 1920 se prArambha hokara 6 pharavarI, 1922 taka claa| 5 pharavarI, 1922 ko caurI-caurA (gorakhapura) kI ghaTanA ke bAda gA~dhI jI ne bAradolI meM kAMgresa kAryasamiti kI baiThaka meM isa Andolana ko sthagita karane kA prastAva pArita karAyA thA / ghoSita rUpa se asahayoga Andolana avazya hI 1922 meM sthagita ho gayA, parantu yaha Andolana taba taka prabhAvI banA rahA, jaba taka ki gA~dhI jI ne savinaya avajJA Andolana kA prArambha nahIM kara diyaa| isa prakAra spaSTa hai ki asahayoga Andolana meM uttara pradeza ke jaina samAja ne apanA mahatvapUrNa yogadAna diyA / enist svizzagon se sandarbha 8 1. 'Aja' (pramukha dainika samAcAra patra ), dinAMka 01.01.1921, dina ravivAra, saMskaraNa 388, 11 pRSTha naM. 7, kaoNlama naM. 2, kAzI 2. vahI, dinAMka 18.01.1921, pRSTha 7, kaoNlama naM. 1, zIrSaka 'jaina paoNliTikala kaoNnphreMsa ke nirNaya' danAMka 18.0 3. U.P. District Gazetteer 'Muzaffarnagar', Page 41 ziva' koNI i asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 71 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. dainika jAgaraNa, zukravAra, 15 agasta, 2008, pRSTha 3 5. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 84 6. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 102, 'ga' 7. Parliament of India 'Rajya Sabha', Page 217, WHO's WHO 1955, New Delhi 8. 'Aja' (pramukha dainika samAcAra patra), 22 pharavarI, 1922, dina budhavAra, pRSTha 6, zIrSaka 'mIrAMpura kI khabara', kaoNlama naM. 4, kAzI 9. 'Aja', 27.10.1924, dina somavAra, pRSTha 4, kaoNlama naM.1, 2, zIrSaka-'dazahare kA utsava baMda, kalakTara kA durvyavahAra' 10. Uttar Pradesh District Gazetteer 'Meerut', Page 57 11. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 16, jilA meraTha, pRSTha 4 12. 'digambara jaina', kArtika mArgazIrSa vIra saMvat 2457, pRSTha 16gha 13. goyalIya ayodhyA prasAda, jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 441 14. 'anekAMta' jUna san 1948, pRSTha 241 15. jaina jAgaraNa ke agradUta, zIrSaka-AtmakathA, pRSTha 441 16. Progressive Jains of India, Page 81 17. bhagavAnadIna mahAtmA, mere sAthI, pRSTha 33, bhArata jaina mahAmaMDala vardhA 18. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 75 19. dIpaMkara AcArya, svAdhInatA Andolana aura meraTha, pRSTha 297 20. 1921 ke asahayoga Andolana kI jhAkiyA~, pRSTha 32, 33, 21. zukla pro. ciMtAmaNi, bulandazahara janapada kA itihAsa, pRSTha 94 22. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 34, jilA alIgar3ha, pRSTha 'Ga' 23. 'Aja' (dainika patra), 06.05.1921, pRSTha 2, kaoNlama naM.4, kAzI 24. 'jaina mArtaNDa' (mAsika patra) ke vibhinna aMkoM para AdhArita 25. alIgar3ha janapada kA rAjanaitika itihAsa, pRSTha 394 26. bhagavAnadIna mahAtmA, mere sAthI, pRSTha 35, 36, 66, 78, 79 27. jaina saMdeza, 23 janavarI 1947, pRSTha 84, aagraa| 28. mere sAthI, pRSTha 84, 41, 86 29. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 170, 171, 327, 328, 30. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 25, jilA mathurA, pRSTha ga, 31. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 328 32. Progressive Jains of India, Page 72 33. brahmacAriNI paMDitA candAbAI abhinaMdana graMtha, pRSTha 39, 40 34. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 120, zIrSaka 'bApU kA AzIrvAda' 35. 'jaina mitra', 17 pharavarI, 1927, varSa 28, aMka 15, pRSTha 235 36. 'Aja' (dainika patra), 01.12.1921, pRSTha 7, kAzI 37. vahI, 23.01.1921, pRSTha 6, kAzI 38. vahI, zIrSaka 'hamArI Agare kI ciTThI', 01.12.1921, pRSTha 7 72 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. 'jaina saMdeza', 23.01.1947, pRSTha 24, AgarA 40. 'Aja' (dainika patra), 19.02.1922, dina ravivAra, pRSTha 4, kAzI 41. vahI, 20.02.1922, dina somavAra, pRSTha 5, kAzI 42. vahI, 27.02.1922, dina somavAra, pRSTha 6, kAzI 43. vahI, 01.12.1921, dina gurUvAra, pRSTha 7, kAzI 44. vahI, 29.03.1924, dina zanivAra, pRSTha 6, kAzI 45. vahI, 01.12.1921, dina guruvAra, pRSTha 7, kAzI 46. vahI, 01.12.1921, pRSTha 7, zIrSaka-jilA kameTI kA cunAva 47. vahI, 03.03.1921, pRSTha 7, zIrSaka-arjunalAla seThI kA Agamana 48. vahI, 07.09.1921, pRSTha 5, kaoNlama naM. 3, kAzI 49. 1921 ke asahayoga Andolana kI jhAMkiyA~, pRSTha 34 50. Progressive Jains of India, Page 103 51. 'Aja' (dainika patra), 03.05.1921, pRSTha 5, kAzI 52. U.P. District Gazetteer 'Etah', Page 34, 35, Editor - Balwant Singh, I.A.S., Pub. Government of U.P., 1988 53. svataMtratA saMgrAma ke sainika : bhAga 29, jilA eTA, pRSTha gha, sampAdaka 54. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 30, jilA mainapurI, pRSTha ga, 55. jAti prabodhaka, navambara san 1927, varSa 5, aMka 8, pRSTha 12 56. Uttar Pradesh District Gazetteer 'Moradabad', Page 55 57. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), 23 janavarI, 1947, pRSTha 35, 36 58. vahI, (rASTrIya aMka), pRSTha 36 59. 'Aja', gurUvAra, 12 apraila 1923, pRSTha 4, kaoNlama 1 60. U.P. District Gazetteer 'Farrukhabad' Page 57 61. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 3, ilAhAbAda DivIjana, jilA pharrukhAbAda, pRSTha ka 62. svataMtratA saMgrAma meM pharrukhAbAda janapada kA yogadAna, pRSTha 2 63. 'vIra saMdeza' (mAsika patra), 4 pharavarI, 1927, pRSTha 42, aMka 4 64. 'Aja' (dainika patra), 01.01.1921, pRSTha 7, kaoNlama 2, kAzI 65. vahI, 01.12.1921, pRSTha 7, kaoNlama naM. 2, kAzI 66. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 3, ilAhAbAda DivIjana, jilA iTAvA, pRSTha 15, 67. jaina hitaiSI (mAsika patra), bhAga 12, san 1916, pRSTha 446 68. 'Aja', 08.11.1924, zanivAra, pRSTha 4, kAzI 69. vahI, 13.11.1924, gurUvAra, pRSTha 7, kAzI 70. 'satyodaya' (mAsika patra), janavarI san 1919, pRSTha 28, 29 71. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 15, jilA sahAranapura, pRSTha 26, 72 a) 1921 ke asahayoga Andolana kI jhA~kiyA~, pRSTha 63 ba) 'Aja' dinAMka 18.01.1921, pRSTha 7, kaoNlama naM.1 73. zarmA DaoN. ke. ke.: sahAranapura saMdarbha, pRSTha 140 asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 73 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74. dainika jAgaraNa, zukravAra, 15 agasta 2008, pRSTha 1, meraTha 75. 1921 ke asahayoga Andolana kI jhA~kiyA~, pRSTha 58, 59, 61 76. bAbU jyotiprasAda jaina vyaktitva aura kRtitva, pRSTha 43, devabaMda 77. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 219, bhAratIya jJAnapITha 78. zarmA DaoN. ke.ke.: sahAranapura sandarbha, pRSTha 70, 142, 145 79. 'puNya smaraNa' (smArikA) pRSTha 63, sampAdaka-DaoN. rAmasvarUpa Arya 80. Parliament of India, WHO's WHO 1950, Page 46 81. 'Aja' (dainika patra), 27.10.1922, dina zukravAra, pRSTha 4 82. vahI, 29.10.1922, dina ravivAra, pRSTha 6, kaoNlama naM. 2 83. a. 'Aja', 11.11.1924, dina maMgalavAra, pRSTha naM. 6, kaoNlama naM. 2, ba. 'vIra', 15.12.1924, pRSTha 104, meraTha 84 a. 'Aja',13.11.1924, pRSTha 3, kaashii| ba.'vIra', 15.12.1924, pRSTha 104, 105 meraTha 85. 'Aja',14.11.1924, pRSTha 4, kaoNlama naM. 1, kAzI 86. bhagavAnadIna mahAtmA : mere sAthI, pRSTha 8 87. Progressive Jains of India, Page 22 88. 'sarala' zrI kRSNa 'krAMtikArI koza' (dvitIya khaNDa), pRSTha 33, 34 89. rASTrIya abhilekhAgAra kI phAila saMkhyA homa, 1915 juDiziyala e mArca 276-295 (4/161), homa 1915, pola. DipojiTa apraila 9, homa 1914, pola. bI. disambara 218-222 (1/97), (4/161), (1/500), homa 1919 pola. e. jUna 97-92 va ke.DablyU (4/162-165) para AdhArita 90. 'sarala' zrIkRSNa, krAMtikArI koza (dvitIya khaNDa), pRSTha 34 91. rASTrIya abhilekhAgAra kI phAila saMkhyA homa 1917 pola. DipojiTa apraila 63, (4/155-156) 92. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 326, bhAratIya jJAnapITha 93. yaha patra saMyukta gA~dhI vADmaya bhAga-13, pRSTha 308-09 evaM uttara pradeza meM gA~dhI jI, pRSTha 259 se liyA gayA hai| 94. bhagavAnadIna mahAtmA, mere sAthI, pRSTha 16, 17 95. 'Aja' (dainika patra), 03.03.1921, pRSTha 7, kAzI, zIrSaka-zrI arjunalAla seThI kA Agamana 96. Progressive Jains of India, Page 22 97. 'Aja' (dainika patra), 20.07.1924, pRSTha 4, dina ravivAra, kAzI, 98. bhagavAnadIna mahAtmA, mere sAthI, pRSTha 7, bhArata jaina mahAmaNDala vardhA 99. uttara pradeza meM krAMtikArI Andolana kA itihAsa, pRSTha 68, 77, 78 100. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 447, 448 101. 'Aja',16.12.1920, pRSTha 2, 7, kAzI 102. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 3, ilAhAbAda DivIjana, jilA kAnapura, pRSTha 348, 74 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 a. 'Aja', 05.04.1922, pRSTha 8, kaoNlama 1, kAzI ba. 'vIra',15.08.1925, pRSTha 563, meraTha 104. kAnapura : kala, Aja aura kala (khaNDa 1), pRSTha 91, prakAzaka-kAnapurIyama, kAnapura, __ 1997 105. sva. lAlA phUlacanda jaina ke parivAra ke sadasya zrI ajitakumAra jaina dvArA likhe gaye lekha 'vaMza paramparA' se uddhRt| (mUla prati) 106. sAkSAtkAra-zrI ajitakumAra jaina, lakSmaNa sTIla kampanI, lohA mArkiTa, sTezana roDa, kAnapura, dinAMka 20.02.2009 107. uttara pradeza meM gA~dhI jI, sampAdaka-zrI rAmanAtha sumana, pRSTha 1209 108. 'Aja', 07.09.1922, sampAdakIya lekha, pRSTha 3 109. 'saMsmaraNa' zrI syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa kI svarNa jayaMtI para prakAzita (smArikA), pRSTha 39, sampAdaka-pro. khuzAlacandra gorAvAlA 110. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 34, bhAratIya jJAnapITha 111 'Aja' (dainika patra), 05.05.1924, pRSTha 6, kAzI asahayoga Andolana aura jaina samAja kI bhUmikA :: 75 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA Aja savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja yA 20% mahAtmA gA~dhI ne vibhinna zAMtipUrNa tarIkoM se briTiza sarakAra ko yaha samajhAnA cAhA ki vaha zIghra se zIghra bhArata ko pUrNa svAdhInatA pradAna kara deM, parantu sarakAra dvArA sadaiva nakArAtmaka uttara hI milatA rhaa| aMtataH gA~dhI jI ne 12 mArca, 1930 ko apane 78 anuyAyiyoM ke sAtha sAbaramatI Azrama se prasthAna karake 200 mIla kI padayAtrA karate hue 6 apraila, 1930 ko 'dAMDI' ke samudra taTa para pahu~cakara namaka kAnUna ko bhaMga kiyaa| isa kAnUna ke bhaMga hone ke sAtha hI pUre deza meM 'savinaya avajJA Andolana' calAne kA nirdeza gA~dhI jI dvArA diyA gyaa| Andolana ke tahata pUre deza meM sarvatra namaka banAyA gyaa| satyAgrahI kAryakartAoM ne jagaha-jagaha 'satyAgraha 100 savinaya avajJA AMdolana ke daurAna samudra taTa para namaka banAte dezabhakta 76 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrama' sthApita kiye| bar3I saMkhyA meM svayaMsevakoM ne videzI kapar3oM kA bahiSkAra kiyaa| mahilA kAryakartAoM ne zarAba kI dukAnoM ke bAhara dharanA diyA tathA ghara-ghara carkhe clvaaye| bhAratIya nAgarikoM ne sarakAra ko 'kara' denA baMda kara diyaa| sarakAra ke virodha meM sArvajanika sabhAeM kI gaI / briTiza sarakAra ne kAryakartAoM kA damana karane hetu una para goliyA~ calavAI, DaMDe barasAye, giraphtAriyA~ kI, unakI sampatti ko jabta kiyA, parantu unakA utsAha kama nahIM huA / uttara pradeza meM savinaya avajJA Andolana ke prArambha hote hI janapada mujaphpharanagara meM satyAgraha Azrama kI sthApanA kI gaI / jise 'ku~jA kA Azrama' kahA jAtA thA / yaha sthAna vartamAna meM jI.TI. roDa para candrA TAkIja ke sAmane par3atA hai| yaha Azra satyAgrahiyoM ke ekatrita hone tathA AMdolana kI raNanIti nirdhArita karane meM mahattvapUrNa sthAna rakhatA thA / Andolana kA kArya karane vAle svayaMsevakoM ke Thaharane va khAne-pIne kI vyavasthA isa Azrama meM vyavasthita DhaMga se kI jAtI thI / ulaphatarAya jaina bhojana vyavasthA ke prabandhaka the| isa Azrama se svayaMsevakoM ko taiyAra karake namaka Andolana ke kAryakramoM kA pracAra-prasAra karane hetu pUre jile meM bhejA jAtA thA / mujaphpharanagara meM namaka Andolana kI gatividhiyoM meM nezanala skUla bhI mukhya kendra rhaa| kAlI nadI para namaka banAkara Andolana kA zrIgaNeza huaa| jisameM DaoN. bAbUrAma garga, sumataprasAda jaina, ugrasena jaina, zrI kezavagupta Adi kA sakriya yogadAna rhaa| isa Andolana meM jaina samAja ko prerita karane vAle sumataprasAda jaina ko kAMgresa ne apanA cauthA adhinAyaka cunA / zrI jaina zAmalI meM hue satyAgraha ke bhI pramukha the| zAmalI usa samaya satyAgraha kA pramukha kendra bana gayA, jaba pulisa ne jabaradastI makAnoM aura dukAnoM se jhaMDe utaravAye tathA unheM thAne meM rakha liyA / hajAroM svayaMsevakoM ne jabaradasta utsAhapUrvaka Andolana kiyA aura antataH bhayaMkara lAThIcArja tathA apanI manamAnI karane ke bAda majabUra hokara pulisa ko utAre hue sabhI jhaMDe vApasa karane pdd'e| isI prakAra janapada mujaphpharanagara ke anya sthAnoM jalAlAbAda, bur3hAnA, jAnasaTha Adi meM bhI briTiza sarakAra ko kar3I cunautI dI gayI / jaina samAja ne ina sabhI AndolanoM meM bar3ha-car3hakara bhAga liyA / pratyakSa evaM parokSa donoM rUpoM meM hI jaina bandhu isa Andolana ko saphala banAne meM lage rahe / ugrasena jaina ne rASTrIya kAryoM meM apanA jIvana samarpita kara diyaa| zrI jaina ne san 1930 meM 6 mAsa kaida tathA 1932 meM 1 varSa kaida kI sajA pAyI / ugrasena jaina kI carcA jaina samAja dvArA prakAzita tatkAlIna samAcAra-patroM meM bhI rahatI thI / eka samAcAra thA- 'lAlA ugrasena jaina ( sarrApha ) chUTanevAle haiM / " isa prakAra unakI pratyeka gatividhiyoM para jaina samAja kI najara rahatI thI tathA unase preraNA lekara kaI jaina navayuvaka satyAgraha meM sakriya hue| savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 77 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savinaya avajJA Andolana ke daurAna 'jaina mitra' ne lagAtAra jaina vIroM ke samAcAra prakAzita kiye| 'jaina mitra' kA eka samAcAra thA 'zAmalI ke zikharacanda jaina aura dulIcandra jaina pakar3e gaye haiM / zikharacanda jaina ne isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| 29 mArca, 1930 ko unheM 6 mahIne jela huI tathA ve mujaphpharanagara aura phaijAbAda jeloM meM rakhe gye|" usI prakAra dulIcanda jaina Atmaja pratApa siMha jaina ne namaka satyAgraha Andolana meM san 1930 meM 6 mAsa kaida kI sajA paayii| eka samAcAra thA-' - 'kairAnA meM bAbU dIpacandra jaina (bI.e. vakIla) ko satyAgraha karate hue giraphtAra kiyA gyaa| sUcanA vibhAga u. pra. sarakAra dvArA prakAzita 'svatantratA saMgrAma ke sainika' pustaka ke anusAra dIpacanda jaina putra musaddIlAla jaina ne giraphtArI dene ke lie jAte hue dezabhakta namaka satyAgraha Andolana ke daurAna san 1930 meM 6 mAsa kaida kI sajA paayii| prArambha se hI kAMgresa ke sakriya kAryakartA rahe sumataprasAda jaina ko isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 6 mAsa kI kar3I kaida huI / ve mujaphpharanagara, AgarA, barelI Adi kArAgAroM meM rakhe gye|" isa Andolana meM kArya karanevAloM meM ulphatarAya jaina kA nAma agraNIya svataMtratA senAniyoM meM liyA jAtA hai| jilAdhikArI krukazaiMka kI vidAI pArTI ke daurAna hue pradarzanoM kI zikAyata para ulphatarAya jaina sahita 7 logoM kI giraphtArI huI tathA 12 agasta 1930 ko daphA, 379, 453 ke aMtargata unheM 6 mahIne kaida kI sajA dI gii|" carathAvala thAnA titAvI nivAsI banavArIlAla jaina ne isa Andolana ke daurAna san 1932 meM 6 mAsa kaida kI sajA paayii|" zrI jaina ke prayAsoM se carathAvala meM aneka rASTrapremiyoM ne sakriya hokara deza ke lie kArya kiyaa| inake putra cunnAlAla jaina bhI bAda ke AndolanoM meM jela gye| mauhallA abupurA mujaphpharanagara nivAsI mahAvIra jaina suputra yAdarAma jaina ne bhI namaka satyAgraha Andolana ke daurAna 12.04. 1930 ko 1 sAla kaida tathA 60 rupaye jurmAne kI sajA pAI / " 76 78 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jInA mujaphpharanagara meM rASTrIya stara kI svataMtratA senAnI zrImatI lekhavatI jaina (devabaMda) kA Agamana bhI hotA rahatA thaa| 10 maI, 1935 ko 'jaina vidyArthI sammelana' ke dvitIya adhivezana ke adhyakSIya bhASaNa meM unhoMne kahA thA ki Aja hama eka adbhuta rAjanaitika yuga se gujara rahe haiN| nikaTa bhaviSya meM hamAre deza kI zAsana paddhati meM eka mahattvapUrNa parivartana honevAlA hai| naye zAsana vidhAna ke anusAra prAntIya zAsana kI bAgaDora prajA dvArA nirvAcita pratinidhiyoM ke hAthoM meM A jaayegii| isa sambandha meM maiM jaina yuvakoM kA AhvAna karatI haiM ki yadi vaha cAhate haiM ki ve deza aura jAti kI sevA meM sakriya bhAga leM aura nija samAja ko gauravAnvita kareM, to isake lie unheM abhI se taiyArI karanI hogii| unhoMne kahA ki Apako cAhie ki Apa rAjakIya kAryoM meM adhika tazI zrImatI lekhavatI jaina jaba se adhika bhAga leN| isa samaya deza ko ApakI / / AvazyakatA hai| agara Apa loga ina AndolanoM meM kAMgresa kA sAtha deMge, to jaina samAja apane sakriya yogadAna ke lie svataMtratA saMgrAma ke itihAsa meM sadaiva smaraNa kiyA jAtA rhegaa| isa prakAra lekhavatI jaina ke dauroM se bhI jaina samAja ko preraNA milatI rhii| rAma meraTha jilA prArambha se hI svataMtratA Andolana meM yogadAna dene ke lie jAnA jAtA hai| 1930 meM namaka satyAgraha ke Arambha hone para sthAnIya kAryakartAoM ne isameM sakriya bhAga liyaa| saiMkar3oM loga aMgrejoM ke viruddha Age Aye aura meraTha ke nAgarikoM ne isa prakAra khulakara AndolanoM meM bhAga liyA ki vAtAvaraNa meM se videzI dAsatAM kI gaMdha gAyaba ho gyii| meraTha meM jagaha-jagaha satyAgraha AzramoM kI sthApanA kI gyii| isake aMtargata khekar3A aura bar3auta meM bhI satyAgraha Azrama sthApita he|5 6 apraila, 1930 ko satyAgrahiyoM kA eka dala meraTha se ravAnA huaa| yaha jatthA 11 apraila ko bijavAr3A-binaulI hote hue bar3auta phuNcaa| hajAroM loga mArga meM svAgata ke lie khar3e the| bar3auta meM inakA julUsa nikAlA gyaa| satyAgrahiyoM ne deza bhakti kA saMdeza diyA tathA 12 apraila ko namaka banAyA aura use gA~dhI cauka para khule rUpa se becA gyaa| _bar3auta kI jaina samAja ne isa Andolana meM sakriya yogadAna diyaa| kAmatA prasAda jaina, bAbUrAma jaina, zItalaprasAda jaina Adi aneka kAryakartAoM ne Andolana nAgAjAsavinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 79 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA samarthana kiyA tathA briTiza sarakAra ke virodha meM pradarzana kiye| bar3auta meM kAmatAprasAda jaina apane kSetra kA netRtva karate the| bar3auta meM zrI jaina ne prastAva rakhA ki sarakAra ko 'kara' denA baMda kiyA jAye, kyoMki kevala hiMsaka tarIkoM se sarakAra ko nahIM DarAyA jA sktaa| yaha prastAva sarvasammati se pArita huaa|" sUcanA vibhAga u.pra. ke anusAra-kAmatAprasAda jaina putra hoziyAra siMha (bar3auta, jilA meraTha) kAMgresa ke eka purAne kAryakartA haiM, jinhoMne 1930 meM 6 mAsa kaida kI sajA pAyI, tathA chUTane ke bAda punaH usI varSa namaka kAnUna ke aMtargata 100 rupaye jurmAne kI sajA unheM milii| bAda meM ve dillI-meraTha dala ke krAMtikAriyoM ke sAtha mila gye| _ unakA apane ilAke meM itanA adhika prabhAva thA ki jaba unakI giraphtArI huI, to ghara-ghara meM unake kAryoM kI prazaMsA kI gyii| tatkAlIna samAcAra patra 'hindustAna' kI eka khabara dekhiye-savinaya avajJA kameTI meraTha ke variSTha sadasya kAmatAprasAda jaina kI giraphtArI para bar3auta meM pUrI har3atAla rhii| jaba ve jela se chUTakara Aye, to 'jaina mitra' meM samAcAra prakAzita huA-'eka jaina kAMgresa pramukha kA svAgata' (zIrSaka) kAmatAprasAda jaina satyAgraha yuddha meM 6 mAha kI jela kI kar3I kaida ko pAra karake bArAbaMkI jela se 7 akTUbara ko bar3auta pdhaare| karIba 2000 logoM ne sTezana para unakA svAgata kiyA, jisameM mahilAe~ bhI thii| 50 ghur3asavAra svadezI jhaMDA liye hue the| julUsa nagara meM ghuumaa| myUnisipala borDa aura kAMgresa kameTI ne zrI jaina ko 19 carkhe kA pracAra-pracAra gAMdhI jI kA mUlamaMtra thA AdhAra 70 80 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnapatra bheMTa kiyA 120 zrI jaina kI preraNA se pUrA kSetra AjAdI ke AndolanoM meM bhAga lene ko prerita huA / bar3auta ke bAbUrAma jaina ne bhI san 1930 ke Andolana meM 6 mAsa kaida kI sajA pAyI / " zItalaprasAda jaina bar3auta ne bhI ina AndolanoM meM sakriyatA dikhAyI / bar3auta kI taraha hI khekar3A bhI jaina samAja dvArA diye gaye sakriya yogadAna ke lie jAnA jAtA hai| yahA~ ke jaina samAja ne videzI vastroM ke bahiSkAra ke sAtha hI jeloM kI yAtrAyeM bhI kI / 'jaina mitra' ke tatkAlIna samAcAra ke anusAra khekar3A meM jaina yuvaka samAja kI tarapha se jaina maMdira para dharanA diyA gayA, jisake pariNAmasvarUpa saba strI-puruSa aba maMdira meM svadezI vastra pahanakara hI Ate haiM / yahA~ ke jaina yuvaka satyAgrahI kAryoM meM khUba kArya kara rahe haiM / nemIcanda jaina satyAgraha karate hue giraphtAra kiye gaye haiM / 22 isa samAcAra kA samarthana karate hue u.pra. sarakAra kA sUcanA vibhAga likhatA hai 'nemacanda jaina khekar3A jilA meraTha san 1930-31 ke kAMgresa AndolanoM meM 6 mAsa kaida rhe| 23 unako 11 agasta, 1930 ko giraphtAra kiyA gayA thaa| usake bAda ve meraTha aura phaijAbAda kI jeloM meM bhI rhe| 24 khekar3A ke zyAmalAla jaina ne bhI san 1930-31 ke Andolana meM 6 mAsa kaida kI sajA pAyI / isake alAvA aise jaina kAryakartAoM kI sUcI bahuta lambI hai, jo jela meM to nahIM jA sake, parantu unhoMne tana-mana-dhana se deza kI sevA kii| meraTha jile meM jahA~ para bhI jaina samAja kI choTI-bar3I bastiyA~ thI, vahIM jaina vIroM ke dvArA deza sevA kA vrata liyA gayA tathA deza kI AjAdI meM yogadAna diyA gyaa| chaparaulI (meraTha) eka aisA kasbA thA, jisameM 70 ghara jaina samAja ke the| sabhI gharoM meM svadeza ke prati ananya lagAva thA / vahA~ kI jaina mA~ - bahinoM ne sUta kAtane kA rikaoNrDa bnaayaa| tatkAlIna jaina patrikA 'digambara jaina' meM prakAzita khabara par3hakara yaha spaSTa ho jAtA hai ki kisa prakAra jaina samAja Andolana ke pratyeka kSetra meM apanA yogadAna detA rhaa| patrikA likhatI hai ki chaparaulI ke 70 ghara jainiyoM meM 90 se Upara carkhe calate haiN| aise bahuta kama ghara haiM, jinameM kevala eka hI carkhA calatA ho, parantu adhikAMza gharoM meM 2 carkhe calate haiM tathA kisI-kisI meM tIna taka calate haiM / cakheM ko calAne vAle puruSa nahIM haiM / unako calAnevAlI haiM, udyogazIla una gharoM kI (striyA~) deviyaaN| vahA~ para unhoMne carkhe ko apane hAtha meM le rakhA hai / vahA~ koI bhI aisI jaina strI dekhane meM nahIM AI, jo carkhA calAnA na jAnatI ho / ve anya kAmoM ko gauNatA se sampAdita karatI haiM, parantu carkhe ko unhoMne pradhAnatA de rakhI hai / kisI-kisI ke ghara 1 varSa meM 200 kA aura kisI-kisI ke ghara 100 kA sUta taiyAra hotA hai aura taiyAra karane vAlI vahA~ kI udyogI striyAM hI haiN| isI patrikA meM likhA hai ki yadyapi I savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 81 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaparaulI meM jaina samAja susampanna hai| sabhI dAla roTI se Ananda meM haiM, yAnI koI itanA mohatAja nahIM hai, jo carkhe para hI apanA jIvana basara karatA ho, parantu ve to gA~dhI jI ke nirdezAnusAra carkhe calAne meM lage hue haiN| chaparaulI ke bhagavAnadAsa jaina 1930-31 ke Andolana meM 6 mAsa jela meM rhe| chaparaulI ke sumataprasAda jaina bhI rASTrIya AndolanoM meM sakriya rhe| chaparaulI kI bhA~ti hI amInagara sarAya ke jaina samAja ne bhI rASTrIya Andolana meM bhAga liyaa| yahA~ AzArAma jaina ne jaina samAja kA netRtva kiyA aura jela gye| sUcanA vibhAga ke anusAra AzArAma jaina ne savinaya avajJA Andolana meM bhAga liyA aura san 1930 meM 6 mAsa kaida aura 500 rupaye jurmAne kI sajA paayii| nauja jilA meraTha kA itihAsa aneka vIroM kI gAthAoM se bharA hai| jinameM tahasIla bAgapata ke gA~va sisAnA ke mahAn krAMtikArI vimalaprasAda jaina kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| zrI jaina kI jIvanagAthA vIratA aura adamya sAhasa ke prasaMgoM se bharI huI hai| 8 apraila, 1929 kA dina bhAratIya svataMtratA Andolana ke itihAsa meM apanA vizeSa sthAna rakhatA hai| isa dina rASTrIya bhAvanA se ota-prota bhagata siMha aura baTukezvara datta ne sarakAra dvArA taiyAra kiye gaye audyogika vivAda vidheyaka aura vimalaprasAda jaina rUpavatI jaina janasurakSA vidheyakoM kA virodha karane hetu kendrIya asembalI meM bama pheNke| kendrIya asembalI meM 8 apraila, 1929 ko janasurakSA vidheyaka bahumata se pAsa ho cukA thaa| jaise hI jaoNrja zusTara ne ghoSaNA kI, bhagata siMha darzaka-dIrghA meM apanI kursI se uThe aura gRhasadasya (homa membara) kI beMca ke pIche kI ora eka bama pheNkaa| baTukezvara datta ne dUsarA bama pheNkaa| donoM ne 'iMkalAba jindAbAda', 'briTiza sAmrAjya murdAbAda' aura 'duniyA ke majadUroM eka ho' ke nAre lgaaye|28 kendrIya asembalI bama kAMDa kI isa ghaTanA se pUre bhArata meM aMgrejI zAsana ke viruddha uThane vAle Andolana ko bala milaa| isa mahattvapUrNa ghaTanA meM bAgapata ke gA~va sisAnA nivAsI vimalaprasAda jaina kA sahayoga rhaa| zrI jaina kI patnI rUpavatI jaina ne bhI isa kArya meM unakI madada kI thii| 'zrImatI rUpavatI jaina na kevala eka krAMtikArI aura dezabhakta mahilA thI, balki vaha svayaM krAMti ke prakaraNoM se sakriya hokara jur3I rahI aura apane pati ke kadama se kadama milAkara svAdhInatA Andolana 82 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hissA letI rahI haiN| apanI kRti 'vimala prasAda jaina' meM unhoMne likhA hai, 'inhoMne (vimala jI ne) krAMtikArI Andolana meM pUrNa rUpa se bhAga lenA Arambha kara diyaa| usa samaya asembalI meM bama phekane kI eka yojanA bnii| isake lie praveza patroM kI jarUrata thii| usakA sArA intajAma vimala jI ne kiyaa| kaI dinoM taka dasa-dasa, pandraha-pandraha praveza patra alaga-alaga nAmoM se juTAte rahe aura asembalI meM jAkara kisa sthAna para bama pheMkanA hai, usakA nakzA banAte rhe|' unhoMne likhA hai ki asembalI meM bama pheMkane ke lie bhagata siMha aura baTukezvara datta ke nAma taya hue aura una donoM kA eka-eka phoTo kazmIrI geTa ke mazahUra phoTogrAphara rAmanAtha ke yahA~ khiMcavAyA gyaa| bama pheMkane ke dina vimala jI kI jimmedArI thI ki unako asembalI meM pahu~cAkara aura andara jAkara ve saba praveza patra jinake jariye andara praveza kiyA gayA, vApasa lAkara jalA diye jaayeN| aisA hI kiyA gyaa| usakA pariNAma yaha haA ki palisa ko yaha patA nahIM laga sakA ki praveza patra, jisase unhoMne praveza kiyA thA, kisa-kisa membara ke jariye diye gaye the| vastutaH ye vyakti the sara harIsiMha gaur3a aura sara ke.sI.re 'esosieTeDa presa oNpha iMDiyA' ke ceyaramaina / vimalaprasAda jaina ko praveza patra jalAne ke pazcAt sabase jarUrI kAma jo karanA thA, vaha thA ki donoM krAMtikAriyoM ke phoTo akhabAra ke daphtara taka pahu~cAnA, jisase yaha ghaTanA sacitra prakAzita hokara pUre deza meM janajAgaraNa kA kArya kara ske| zrI jaina ke putra zizirakAnta jaina batAte haiM ki 'hindustAna TAimsa' kA daphtara usa samaya hamAre AvAsa khArI bAvar3I se do phAga dUra nayA bAjAra meM thaa| pitAjI ne phoTo banda liphAphA 'hindustAna TAimsa' ke sampAdaka sAhanI sAhaba ko isa caturatA ke sAtha diyA ki unheM kucha pUchatAcha kA maukA hI nahIM milA aura ve turanta hI yaha kahate hue vahA~ se nikala liye ki 'yaha cIja Apake bahuta kAma kI hai aura jaldI hI Apako isakI bahuta sakhta jarUrata hogii|'30 asembalI meM bama dhamAke hote hI 'hindustAna TAimsa' ne usI dina dopahara ko apanA vizeSa saMskaraNa nikaalaa|" isa saMskaraNa meM phoTo tathA vistRta khabaroM ko dekhakara pulisa hairAna raha gayI aura isI phirAka meM rahI ki ye phoTo kahA~ se lAye gaye haiN| isa prakAra krAMtikAriyoM kA yaha uddezya pUrNa karane meM ki ghaTanA kA pracAra zIghra se zIghra pUre bhArata meM phaile, vimalaprasAda jaina kI mahattvapUrNa bhUmikA rhii| uttara pradeza jaina samAja ne yadyapi svataMtratA Andolana meM tana-mana-dhana se pUrNa sahayoga kiyA, parantu krAMtikArI gatividhiyoM meM nirantara kArya karane vAle vimala prasAda jaina jaise vyaktiyoM kA ullekha kama hI prApta hotA hai| dillI SaDyaMtra kesa' nAma se eka aitihAsika mukadamA calA thA, jisake mukhya abhiyuktoM meM unakA nAma sammilita thaa| dillI sarakAra kA gajeTiyara vibhAga likhatA hai, 'vimalaprasAda jaina savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 83 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra banArasIdAsa jaina meraTha ko dillI SaDyaMtra kesa meM bhAgIdArI karane para 22 agasta 1933 ko 5 sAla kaida kI sajA milI aura unheM kendrIya kArAgAra dillI, purAnI jela dillI, mulatAna Adi kArAgAroM meM rakhA gyaa| vimalaprasAda jaina ne pUre bhArata meM krAMtikArI gatividhiyoM ko calAne ke lie bamoM ke nirmANa kI AvazyakatA ko mahasUsa kiyA tathA dillI meM bama phaikTrI kI sthApanA meM pUrNa yogadAna diyaa| mahAna krAMtikArI candrazekhara AjAda, saccidAnanda hIrAnandavAtsyAyana 'ajJeya', vimalaprasAda jaina va hindustAna sozalisTa ripablikana ArmI ke anya sadasyoM ne milakara makAna naM. 3614/3074 meM jhaMDevAlA bama phaikTrI kI sthApanA kii| yaha phaikTrI kutuba roDa sadara bAjAra ke pAsa sadara thAnA roDa jAne vAle pahale rAste ke mor3a para kucha dUrI para sthita thii| makAna kA kirAyAnAmA vimala jI ke nAma se hI likhA gyaa| phUlacaMda jaina ne likhA hai 'candrazekhara AjAda ke nirdezAnusAra vimalaprasAda jaina ne IdagAha roDa para cAroM ora se khulA eka makAna, jisa para dillI nagarapAlikA kI gRha saM. 3614/3074 aMkita thI, banavArIlAla putra gulajArI lAla vaizya, cAvar3I bAjAra vAloM se julAI, 1930 meM 53 rupaye mAhavAra kirAye para le liyaa| yahA~ 27 akTUbara 1930 taka bama phaikTrI kA kArya huaa|' bama phaikTrI kI gopanIyatA banAye rakhane ke lie isake bAhara 'himAliyana TaoNyaleTasa' likhakara aMgrejI kA eka bar3A sAina borDa lagA diyA gyaa| yaha makAna cAroM ora se khulA huA thA, jisase khatarA hone para bacakara nikalA jA sake, phaikTrI vAlA sthAna kAphI bar3A aura subhIte kA thA aura do bhAgoM meM vibhAjita thaa| bar3I sar3aka kI ora vAle hisse meM Upara kI maMjila meM jaMgalevAlI khir3akI lagI huI thI aura isI meM bArUda Adi rasAyanoM ko milAkara bama banAye jAte the, jisase jaharIlA dhuAM Upara kI ora hI khule meM nikala jaaye| yaha phaikTrI sAdhAraNa vyApArika saMsthAna lage isalie isameM striyoM kI bhartI kI gyii| rUpavatI jaina ne likhA hai, 'mujhe gA~va se bulAne ke lie vimala jI ne apane choTe bhAI jugamandara dAsa jaina ko gA~va meM mujhe lene ke lie bhejA thaa| nizcita samaya aura sthAna para vimala jI hamako livAne pahu~ca gye| jugamandara jI ko vahIM se vidA kara diyA gayA aura mujhe lekara ve bama phaikTrI meM pahu~ca gye| bama phaikTrI meM jamAdAranI azaraphI nAma kI eka mahilA thI, jo vahA~ sApha-saphAI karane AtI thii| rUpavatI jaina yaha vizeSa taura para dhyAna rakhatI thI ki azaraphI ko bhI yahA~ kI gatividhiyoM ke bAre meM patA nahIM calanA caahie| phUlacaMda jaina ne likhA hai, rUpavatI jaina, vahA~ (phaikTrI meM) pArTI ke saba sadasyoM ke bhojana ityAdi kA prabaMdha karatI thIM aura yahA~ banAye hue bhojana se jamAdAranI kA hissA nikAlakara pahale se alaga rakha detI thiiN| kabhI-kabhI zrImatI jaina use sugaMdhita tela, 84 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAbuna ityAdi bhI detI rahatI thI aura batAtI thI ki yaha phaikTrI meM banA hai| isase vaha bahuta prasanna hotI thii| isa prakAra vimalaprasAda jaina ke parivAra ke sahayoga se yaha phaikTrI cala rahI thI aura yahA~ se bamoM kA nirmANa karake krAMtikArI gatividhiyoM ko aMjAma diyA jA rahA thaa| kama guptacaroM kI riporTa ke AdhAra para 4 navambara, 1930 meM pulisa ne isa phaikTrI para chApA mArA aura saba kamaroM kI talAzI lene ke bAda pulisa ke adhikArI bahuta hairAna raha gaye ki vahA~ koI visphoTaka sAmAna nahIM thaa| vimalaprasAda jaina ne pulisa kAryavAhI kI bhanaka lagate hI bama phaikTrI ko apane mitra tathA krAMtikArI kapUracandra jaina ke makAna ke bhUmitala sTora meM pahAr3avAlI galI meM hastAMtarita kara diyA thaa| pulisa para bahuta adhika dabAva thA ki bama phaikTrI tathA usake saMcAlakoM ko giraphtAra kiyA jaaye| kotavAlI pulisa ne epha.AI.Ara. naM. 412, thAnA kotavAlI, dinAMka 04.11.1930 ko Arsa ekTa ke aMtargata kapUracaMda jaina putra mannUlAla jaina, 2714 galI pahAr3avAlI, cauka rAyajI, dharmapurA dillI para chApA mArakara bhUmitala se jhaNDevAlA bama phaikTrI kI visphoTaka sAmagrI barAmada kara lI aura kapUracaMda jaina ko turanta giraphtAra kara liyA gyaa| aMgrejI pulisa ke hAthoM jamAdAranI azaraphI devI bhI laga gayI, jo vahA~ sApha-saphAI hIcilA garajagaha para karane AtI thii| pulisa ne usase jA~ca par3atAla sana bAmanavA kAyahI nAmoM nimahota kI ki phaikTrI meM kyA hotA thA, kauna rahatA thA, kauna AtA thaa| azaraphI ne kahA, kucha dina zrIvibhaya dAntikArI pahale saba bAbU loga cale gaye haiM, isase jyAdA RUmabAra to maiM kucha nahI jaantii| hA~ mujhe kabhI-kabhIcI risAla siMha presa yahA~ rahane vAlI bahana sugaMdhita tela, sAbuna orAmacanda ityAdi jo yahA~ banatA thA, vaha detI thii| pahArahA pulisa ne use bahuta DAMTA aura kahA ki janma saca-saca batA ki yahA~ jo hajAroM kI saMkhyA rAja meM bama rakhe jAte the, unheM kauna banAtA thA aura kauna lAtA thA va le jAtA thA, parantu azaraphI to isa sambandha meM kucha jAnatI hI nahIM thii| isalie pulisa ko nirAzA hI hAtha lagI, parantu jyAdA dabAva ke kAraNa azaraphI ne kahA gAMva sisAnA ke mukhya dvAra para lage ki yadi bAbU loga mere sAmane Aye, to maiM zilApaTTa para zrI vimalaprasAda jaina kA pahacAna kara zAyada kucha batA skuu| nAma prathama paMkti meM diyA gayA hai| mAzAha kA savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 85 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bama phaikTrI kI lambI tahakIkAta ke bAda sarakAra ne 'dillI SaDyaMtra kesa' ke nAma se eka aitihAsika mukadamA calAyA, jisakI sunavAI ke lie ela.esa. vhAiTa kI adhyakSatA meM tIna jajoM kA eka spezala TribyUnala banAyA gyaa| yaha kesa kAphI lambe samaya taka claa| A~khoM dekhI gavAha hone ke kAraNa azaraphI kA bayAna isa kesa meM aham thaa| ayodhyAprasAda goyalIya jo svayaM mahAna svataMtratA senAnI va lekhaka the, jela se Ane ke bAda vimala jI ke parivAra meM milane Aye, jaba unheM rUpavatI jaina se patA calA ki jamAdAranI azaraphI kA bayAna isa kesa meM aham haiM, to unhoMne pulisa kI nigarAnI se bacate hue azaraphI ke ghara jAkara kisI taraha use samajhAyA tathA kahA ki jisa makAna meM tuma kAma karatI thIM, vahA~ deza ke mahAna krAMtikArI AjAdI kI taiyArI kara rahe the| deza kI sevA ke lie tumhArA bayAna bhI kAma aayegaa| ataH azaraphI mAna gyii| jaba gavAhI kA samaya AyA, to azaraphI ne bayAna diyA ki maiM usa makAna meM saphAI kA kAma karatI thii| kauna-kauna usa makAna meM rahatA hai, kyA karatA hai, maiM nahIM jAnatI, kyoMki kamaroM meM jAne kA merA koI kAma nahIM pdd'aa| mujhe to khAnA banAne vAlI bahana bhojana de diyA karatI thI, na to maiM kisI kA nAma jAnatI hU~ dhanakumAra jaina jugamandaradAsa jaina aura na hI maiM unheM pahacAna sakatI huuN| __ azaraphI ke bayAna ke kAraNa itane bar3e saMgIna mukadame kI jar3eM hila gii| isa kesa kI kAryavAhI 21 mAha taka lagAtAra calI aura phaikTrI ke saMcAlana ke Aropa meM tIna vyaktiyoM ke viruddha visphoTaka ekTa meM kAryavAhI kI gayI ra 1. DaoN. bAbUrAma guptA putra jhAjhana mala, nivAsI kAsagaMja, eTA 2. vimalaprasAda jaina putra banArasIdAsa jaina sisAnA, bAgapata (meraTha) FOR 3. saccidAnaMda hIrAnaMda vAtsyAyana Atmaja hIrAnanda vAtsyAyana, lAhaura dillI Sar3ayaMtra kesa meM vimalaprasAda jaina ko 5 sAla lambe kArAvAsa kI sajA milii| baMdInAmA ke anusAra unheM 4 visphoTaka ekTa ke aMtargata 22.07.1933 ko 5 sAla kI kaida huii| dillI jela meM ve bandI saMkhyA 5592 ke aMtargata banda rhe| lAhaura hAIkorTa meM apIla karane para vimalaprasAda jaina kI sajA do varSa ghaTAkara tIna 86 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa kara dI gyii| isake atirikta anya krAMtikArI gatividhiyoM meM bhI vimala jI kA yogadAna rhaa| saradAra bhagata siMha, sukhadeva, baTukezvara datta, rAjagurU DaoN. gayA prasAda, candrazekhara AjAda Adi krAMtikAriyoM ko apane ghara para ThaharAne se lekara sArI vyavasthAoM ko zrI jaina sucArU rUpa se sa~bhAlate the| unake bhAI dhanakumAra jaina bhI svataMtratA Andolana kI gatividhiyoM meM bhAga lene kAraNa jela gaye / dillI sarakAra kA gajeTiyara vibhAga likhatA hai ki dhanakumAra jaina putra banArasIdAsa jaina, vimalaprasAda jaina (abhiyukta dillI SaDyaMtra kesa ) ke bhAI haiN| unhoMne Andolana meM sakriya bhAga liyA tathA 1934 meM giraphtAra hue / inhoMne lAhaura meM prabodhacandra aura anya laiphTa netAoM ke sAtha bhI kAma kiyA / vimala jI ke choTe bhAI jugamandaradAsa jaina bhI apane bhAiyoM kI bhA~ti hI deza bhakti kI bhAvanA se ota-prota the| unhoMne bhI AndolanoM meM sakriya bhAga liyA tathA 19 navambara, 1934 ko unheM jela bhejA gyaa| isa prakAra sisAnA bAgapata ke choTe se ilAke ke rahanevAle vimalaprasAda jaina aura unake samasta parivAra ne rASTrIya stara para deza kI sevA kii| jilA meraTha ke aMtargata pratyeka kSetra ke nAgarika apanA-apanA sahayoga svataMtratA Andolana meM de rahe the / meraTha zahara ke jaina samAja ne bhI isa Andolana ke aMtargata zAsana dvArA kiye jA rahe kar3e damana kA mukAbalA kiyaa| atarasena jaina prArambha se hI kAMgresa ke pramukha kAryakartAoM meM gine jAte the / u. pra. sUcanA vibhAga ke anusAra atarasena jaina ne kAMgresa ke aneka vArSika adhivezanoM meM pratinidhi ke taura para bhAga liyaa| san 1925 meM jAbtA phaujadArI kAnUna kI dhArA 108 meM sajA pAyI / san 1928 meM bhAratIya daNDa saMhitA kI dhArA 124 ( a ) ke aMtargata 3 mAsa kar3I kaida kI sajA rAjadrohAtmaka bhASaNa dene ke kAraNa unheM milI punaH 21 sitambara 1929 ko pichalI dhArA ke aMtargata 2 varSa kar3I kaida kI sajA zrI jaina ko dI gayI / ve 'dezabhakta' patra ke sampAdaka bhI rahe / 7 raghuvIrasiMha jaina ne isa Andolana meM sakriya hokara kArya kiyA tathA apane sAtha jaina samAja ke aneka navayuvakoM ko bhI rASTrIya Andolana se jor3A / u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unhoMne san 1930-31 ke savinaya avajJA Andolana meM bhAga liyA tathA pikeTiMga karate hue hApur3a meM pakar3e gaye aura 6 mAsa kaida kI sajA paayii| 38 girIlAla jaina ne bhI ina AndolanoM meM sakriyatA dikhaayii| isa Andolana meM ve jela gye| 'jaina mitra' ne likhA- 'meraTha zahara ke bAbU girIlAla jaina mukhtAra pakar3e gaye haiM / 39 girIlAla jaina ne jaina maMdiroM se videzI vastroM ko haTavAkara svadezI vastroM kA calana karAne meM bhI apanA yogadAna diyA / savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 87 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meraTha ke sundaralAla jaina ne apane kAryoM se samasta meraTha janapada ko prabhAvita kiyaa| savinaya avajJA Andolana ke tahata sundaralAla jaina ne apane sAthiyoM ko ekatrita karake meraTha sadara se eka padayAtrA nikAlI, jo hiNDana taTa (vartamAna gAjiyAbAda) para pahu~cakara samApta huI, vahA~ unhoMne apane 11 sAthiyoM ke sAtha namaka bnaayaa| yaha padayAtrA mArga meM Ane vAle nAgarikoM ko satyAgraha kA saMdeza de rahI thii| sUcanA vibhAga, u.pra. ke anusAra, sundaralAla jaina thAparanagara meraTha ne san 1930 meM lAla posTara kesa ke silasile meM 1 varSa kaida kI sajA paayii| unheM san 1932 meM vidyArthI SaDyaMtra kesa meM lagAtAra 3 varSa kaida kI sajA dI gyii| zrI jaina jilA kAMgresa kameTI ke saciva aura prAMtIya kAMgresa kameTI ke sadasya rahe / " lAla posTara kesa eka mahattvapUrNa mukadamA thA, jisake tahata vidyArthiyoM ko briTiza sarakAra ne kar3I sajA sunaayii| sundaralAla jaina aura unake sAthiyoM ne meraTha kotavAlI para eka posTara cipakAyA, jisameM ghoSaNA kI gaI thI ki 'hindustAna sozalisTa ripablikana ArmI' kI sthApanA meraTha meM bhI ho gayI haiM yadi briTiza hukumata ne gA~dhI jI ke nihatthe sainikoM para hamale kiye, to unheM kar3A javAba diyA jaayegaa|" isa posTara meM likhI ghoSaNA par3hakara aMgrejI pulisa ghabarA gayI aura usane sundaralAla jaina va unake sAthiyoM ko giraphtAra kara liyaa| yahI kesa 'lAla posTara kesa' ke nAma se jAnA jAtA hai| isI prakAra sundaralAla jaina ne 1932 meM bhI lambI kaida kI sajA paayii| meraTha meM AjAdI kI lar3AI meM jaina samAja kA pratyakSa evaM apratyakSa donoM rUpoM meM yogadAna rhaa| eka ora to jaina vIroM ne jeloM kI yAtrAyeM kI dUsarI ora jaina mahilAoM ne jaina maMdiroM para dharane dekara khAdI vastroM ko pahanane para jora diyA tathA svayaM bhI videzI vastroM (sAr3iyoM) kA tyAga kiyaa| mahAvIraprasAda jaina kI patnI kamalAdevI jaina ne isa Andolana meM khulakara bhAga liyA tathA 3 mArca 1932 ko 2 mahIne kI sajA paayii| bulandazahara meM bhI svataMtratA Andolana kA bigula baja cukA thaa| 1 apraila 1930 ko pradeza ke gavarnara ke bulandazahara padhArane para unakA bahiSkAra kiyA gyaa| nadI ke pula para kAle jhaNDoM kA pradarzana kiyA gayA, jisa para pulisa ne bhayaMkara lAThIcArja kiyaa| raghubIrazaraNa jaina putra vizambharadayAla jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha 23 apraila ko harI gopAla ke netRtva meM nikalanevAle namaka satyAgraha jatthe meM bhAga liyaa| isa pahale jatthe dvArA banAyA gayA namaka tIsa rupaye meM nIlAma huaa| isa jatthe ne sunahare grAma meM bhI namaka banAkara use nIlAma kiyaa| sikandarAbAda, khurjA Adi sthAnoM para bhI namaka kAnUna tor3A gyaa| jaina samAja dvArA ina AndolanoM meM sakriya yogadAna diyA gyaa| anUpazahara meM candrasena jaina suputra muralIdhara jaina ne apane chapAI ke kArya kA istemAla dezabhakti ke parce niHzulka 88 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chApakara kiyaa| ve apane gA~va meM ghara-ghara rASTrIya netAoM ke citra bA~TA karate the| khurjA ke seTha mevArAma jaina, chatArI ke lAlA ghanazyAma siMha jaina, jahAMgIrAbAda ke cainasukha jaina, jevara ke natthanalAla jaina Adi rASTrIya Andolana meM sakriya rhe| yadyapi ye loga jela yAtrA nahIM kara sake, parantu pratyeka gatividhiyoM meM inakI sakriya bhAgIdArI rhii| alIgar3ha janapada ke jaina samAja meM jainendra kumAra, yazapAla jaina aura akSaya kumAra jaina pramukha rahe jinhoMne isa AMdolana meM sakriyatA pUrvaka bhAga liyaa| jainendra kumAra namaka kAnUna tor3anevAle jatthe meM zAmila hue| deza sevA meM unhoMne kabhI nAma nahIM cAhA, isakA pratyakSa udAharaNa hameM nimnAMkita udAharaNa milatA seTha mevArAma, khurjA hai-'san 1930 meM mahAtmA gA~dhI kA satyAgraha Andolana prArambha huaa| usa samaya yamunA ke kinAre (dillI) eka kaimpa lgaa| usameM yaha nizcaya kiyA gayA thA ki jainendra jI pahale jatthe kA netRtva kreNge| lekina unhoMne isa bAta ko svIkAra nahIM kiyA aura kahA ki netRtva kisI jAne-mAne kAMgresI ko karanA caahie| mujhe yaha adhikAra nahIM hai ki maiM yaha sammAna prApta kruuN| hA~ maiM jatthe meM svayaMsevaka ke rUpa meM netAoM ke adhIna calane ko taiyAra huuN|'45 unhoMne san 1930 aura 1932 ke svataMtratA saMgrAmoM meM do bAra jelayAtrA kii| dillI jela meM inakI baMdI saMkhyA 5824 thI tathA jainendra jI ko bhAratIya daNDa saMhitA 108 ke tahata 18.07.1930 ko 9 mAha kaida kI sajA dI gyii| 'baMdInAmA' ke anusAra jainendra kumAra putra pyArelAla jaina ko dhArA 17(2) krimanala laoN ekTa ke aMtargata 19.01.1932 ko baMdI banAyA gayA tathA 6 mAha kaida huii| isa prakAra jainendra kumAra ne jela baMdI kA jIvana bitaayaa| jela jIvana ke daurAna hI ve sAhitya sevA kI ora unmukha ho gye| kAlAntara meM jainendra kumAra ne apanI varad lekhanI dvArA antarrASTrIya khyAti prApta kii| _ jainendra kumAra kI bhA~ti hI yazapAla jaina bhI gA~dhIvAdI vicAraka rhe| 1935 meM yazapAla jI ne ilAhAbAda vizvavidyAlaya se bI.e. kI parIkSA uttIrNa karane ke sAtha hI rASTrIya AndolanoM meM sakriya bhAga lenA prArambha kara diyaa| unhoMne kAlAntara meM gA~dhI sAhitya kI sarvotkRSTa saMsthA 'sastA sAhitya maMDala' kA bhI saMcAlana kiyaa| alIgar3ha janapada ke vijayagar3ha meM janma lenevAle akSayakumAra jaina meM bacapana se hI deza sevA kI lagana thii| eka sAkSAtkAra meM unhoMne kahA thA-'maiM san 1930 mA ligAmA savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 89 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kAMgresa meM calA gayA thaa| usa samaya merI umra mAtra 15 varSa thii|49 vidyArthI jIvana se hI akSayakumAra jaina kI rASTrIya Andolana meM gaharI rUci thii| unhoMne adhyayana ke daurAna banArasa meM jaina chAtroM kA eka saMgaThana banAyA, jisake mAdhyama se unhoMne vahA~ ke jaina maMdiroM para dharanA diyA tathA svadezI kA pracAra kiyaa| tatkAlIna patra 'jaina mitra' meM samAcAra chapA thA-'jaina chAtra saMgaThana (bhadainI ghATa banArasa) ne akSaya kumAra jaina ke netRtva meM tamAma jaina maMdiroM para videzI vastra ke tyAga karAne hetu dharanA diyaa| cAra dina kI kar3I mehanata ke bAda yaha dharanA pUrNataH saphala rhaa| isI prakAra unhoMne nirantara rASTrIya Andolana meM kArya kiyaa| akSaya jI ko ilAhAbAda sthita Ananda bhavana meM jAne kA bhI avasara milaa| jahA~ se unhoMne dezabhakti kI dRr3ha pratijJA kii| unhoMne likhA hai, san 1930 meM jaba eka yuvaka kI haisiyata se Anandabhavana meM merA jAnA huA, to maiMne indirA jI ko khaddara kA kurtA aura pAyajAmA pahane apane pitA, dAdA aura gA~dhI kI taraha bhASaNa karate hue dekhA, usa samaya choTe baccoM kI usa bhIr3a ko ve sambodhita karake kaha rahI thI, 'Age bar3ho kAMgresa kA jhaMDA U~cA rahe, briTiza hukUmata kI phauja-pulisa se jarA bhI mata Daro,' nanhIM indirA usa samaya taka akSayakumAra jaina niDaratA kA pATha par3ha cukI thii| isa prakAra akSayakumAra jaina ko bacapana se hI rASTrIya netAoM ko najadIka se dekhane va jAnane kA avasara milaa| alIgar3ha meM isa Andolana meM kArya karane ke kAraNa dharamadAsa jaina ne apane sAthiyoM sahita jela yAtrA kii| 'jaina mitra' ne likhA-'hAtharasa meM rASTrIya netA dharamadAsa jaina jela gaye haiN|'52 zrI jaina ne alIgar3ha ke sabhI maMdiroM meM videzI vastroM ko lAne para pAbaMdI lagAne meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| - mathurA jile meM mahAtmA gA~dhI ke AhvAna para namaka satyAgraha prArambha huaa| jagaha-jagaha namaka kAnUna tor3A jAne lgaa| videzI vastroM kI dukAnoM para pikeTiMga kA kArya bar3I tatparatA se kiyA gyaa| jaina samAja dvArA bhI ina AndolanoM meM sakriyatA pUrvaka bhAga liyA gyaa| mathurA meM saMcAlita zrI RSabha brahmacarya Azrama meM dharma zikSA, laukika zikSA tathA dezabhakti kI zikSA dI jAtI thii| dezabhakti kI zikSA kA itanA adhika prabhAva jaina navayuvakoM para par3A ki unhoMne isa Andolana meM sakriyatA pUrvaka bhAga liyaa| jayantIprasAda jaina ne isa Andolana ke tahata dina-rAta kArya kiyA tathA videzI vastroM kI holI jlaayii| sUcanA vibhAga u.pra. ke 90 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra-jayaMtIprasAda jaina putra rikkhIlAla jaina sahapaU mathurA ne savinaya avajJA Andolana meM bhAga lene ke kAraNa san 1930 meM 3 mAsa aura san 1932 meM 6 mAsa kA kArAvAsa aura 50 rupaye jurmAne kI sajA paayii|53 lekhaka ne mathurA jAkara RSabha brahmacaryAzrama ke vayovRddha saMcAlaka zrI kezavadeva jaina se sAkSAtkAra kiyaa| unhoMne purAne saMsmaraNoM ko sunAte hue kahA ki isa Andolana kA prArambha hote hI isa Azrama ke aneka vidyArthiyoM ne usameM apanA yogadAna diyaa| ayodhyAprasAda 'goyalIya' bhI isI Azrama ke chAtra the| jinhoMne kendrIya sthala dillI meM rahakara ina AndolanoM meM sakriya bhAgIdArI dikhaaii| 'anekAnta' patrikA meM goyalIya ne likhA hai-dillI meM 1930 ke namaka satyAgraha ke pahale jatthe meM 5 satyAgrahiyoM meM hama do jaina the| 70-80 hajAra kI bhIr3a, hameM dehalI se satyAgraha sthala (sIlamapura-zAhadarA) kI aura pahu~cAne calI to mArga meM lAla kile ke sAmane lAla maMdira aayaa| pratyeka zubha kAryoM meM jainI maMdira jAte hI haiN| ataH hama donoM bhI maMdira ko dekhate hI bhIr3a ko roka kara darzanArtha gye| isa tanika sI bAta se dehalI meM yaha bAta phaila gayI ki dehalI ke donoM satyAgrahI jaina haiN| jainoM ne sabase Age bar3hakara apane ko bheMTa car3hAyA haiN| hA~ bheMTa hI, kyoMki usa samaya kisI ko gavarnameMTa ke irAde kA patA nahIM thaa| unhoMne likhA hai hameM jaba jatthe meM liyA gayA. taba kAMgresa adhikariyoM ne spaSTa cetAvanI de dI thI ki sambhava hai tuma para ghor3e daur3Aye jAyeM, goliyA~ calAI jAyeM, lAThiyA~ barasAI jAyeM, aMgahIna yA apAhija banAye jaayeN| isa taraha ke khataroM ko dhyAna meM rakhakara hI sAbuta kadama aura pUrNa ahiMsaka bane rahane kI hamane eka lAkha jana-samUha meM pratijJA kI thiiN| goyalIya jI ke isa kadama se jaina samAja meM bhI rASTrIya Andolana se jur3ane kI alakha jgii| jaina loga yaha kahate nahIM thakate the ki mathurA se 'goyalIya' ne dillI Akara jaina samAja ko Andolana meM bhAga lene ke lie jAgRta kara diyaa| unhoMne likhA hai ki logoM ko jaba mAlUma huA ki hama donoM jaina haiM, to loga aza-aza karane lage aura jaina to gale mila-milakara rone lge| "bhaI tuma logoM ne hamArI pata rakha lii|' namaka satyAgraha huaa| pulisa ne aMDakoSa pakar3akara ghasITe namaka kA garama pAnI chInA-jhapaTI meM zarIroM para girA. paranta sadaiva isI 'pata' kA dhyAna banA rhaa| vyakti to hamAre jaise anaginata paidA hoMge, para 'pata' gaI, to phira hAtha na aayegii| isI bhAvanA ne hameM lahame bhara ko vicalita nahIM hone diyaa| ayodhyAprasAda goyalIya ko dinAMka 30.06.1930 ko 2 varSa 3 mAha kaida kI sajA sunAyI gaI tathA una para 124e, 143 bhAratIya daMDa saMhitA ke tahata kAryavAhI kI gyii| unakI dillI jela meM baMdI saMkhyA 5342 thii| goyalIya jI dillI ke alAvA anya jeloM meM bhI rahe, unhoMne likhA hai-dillI savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 91 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hameM miNTagumarI jela bheja diyA gyaa| aNDamAna meM sthAna rikta na hone ke kAraNa paMjAba ke jIvana paryanta ke sajAyAphtA kaidI yahI rakhe jAte the| hameM bhI yahA~ eka varSa rahane kA saubhAgya prApta huaa| goyalIya jeloM ke kaSToM ko jhela rahe the ki san 1931 meM gA~dhI iravina samajhautA huA aura prAyaH sabhI rAjanaitika bandI chor3a diye gaye, parantu unheM mukta na karake miyA~vAlI jela meM bheja diyA gyaa| isa jela meM aura bhI rAjanaitika baMdiyoM ko rokA gayA thaa| 'anekAnta' meM unhoMne likhA hai-miyA~vAlI jela meM amara zahIda yatIndranAtha dAsa, bhagata siMha aura hari siMha raha cuke the| saubhAgya se unhIM bairakoM aura koThariyoM meM mujhe bhI rahane kA avasara milaa| miyA~vAlI jela meM eka ghaTanA ghaTI, goyalIya jI kA eka sAthI jo baMgAlI thA, apane sAthiyoM ko gupta tarIke se patra bhejA karatA thaa| eka dina sI.AI.DI. ke saMketa para vaha patra pakar3A gayA aura jela meM khalabalI maca gii| usa samaya vaha baMgAlI aura goyalIya jI donoM eka hI koTharI meM the| ataH jela ke adhikAriyoM ne goyalIya jI se chAna-bIna karanI prArambha kara dii| unhoMne likhA hai- 'patra pakar3e jAte hI mujhe phA~sI kI 10 naM. koTharI meM isalie bheja diyA gayA ki maiM ghabarAkara saba bheda khola duuN| isa koTharI meM phA~sI kI sajA pAnevAlA vahI vyakti eka rAta rakhA jAtA thA, jise prAtaH phA~sI denI hotI thii| 9 koThariyoM meM banda mRtyu kI sajA pAye hue baMdiyoM kA karUNa krandana nIMda harAma kara detA thaa| aisA mAlUma hotA thA ki maiM zmazAna bhUmi meM baiThe dhUM-dhUM jalatI citAoM ko dekha rahA huuN|'57 goyalIya jI ko aneka yAtanAyeM dI gayI, parantu unhoMne kalakTara tathA jela suparinTenDeMTa ko kucha nahIM btaayaa| isa prakAra unhoMne jela meM tathA jela ke bAhara sadaiva deza kI svataMtratA hetu kar3I tapasyA kii| mathurA ke RSabhabrahmacarya Azrama ke ve gaurava bana gye| mathurA ke sahapaU ilAke ke rahanevAle kezavadeva jaina ne lekhaka ko batAyA thA ki usa samaya sahapaU meM jaina samAja ke jitane bhI ghara the sabhI rASTIya AndolanoM meM bar3ha-car3hakara bhAga lete the| unake anusAra ve baccoM kI maMDaliyoM meM zAmila hokara kAMgresa kA jhaMDA galI-galI lagAyA karate the| sahapaU ke rAmakaraNa jaina, rikkhI lAla jaina va unake putra sunaharIlAla jaina 'AjAda' Adi aneka jaina bandhuoM ne Andolana ke daurAna aMgrejI sarakAra kA DaTa kara mukAbalA kiyaa| sUcanA vibhAga u.pra. ke anusAra-rAmakaraNa jaina putra banArasIlAla jaina sahapaU mathurA ko namaka satyAgraha Andolana meM bhAga lene ke kAraNa san 1930 meM 6 mAsa kA kArAvAsa aura 300 rupaye jurmAnA huaa| rikkhIlAla jaina ne bhI jela kI yAtrA kii| una para namaka satyAgraha Andolana meM bhAga lene ke kAraNa san 1931 meM 6 mAsa kA kArAvAsa aura 50 rupaye jurmAnA 92 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huA / mathurA ke rAmasiMha jaina tathA unakI patnI maMgalIdevI jaina bhI isa Andolana meM jela gye| unhoMne kAphI yAtanAyeM bhogI / sUcanA vibhAga ke anusAra - rAmasiMha jaina putra yugalasiMha mathurA ko namaka satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa san 1930 meM 6 mAsa ke kArAvAsa kA daNDa milA aura jela meM 30 betoM kI sajA milii| isI Andolana ke daurAna san 1932 meM unheM punaH 6 mAsa kArAvAsa aura 50 rupaye kA huA / isI prakAra unakI patnI kA ullekha karate hue sarakArI vibhAga khitA hai- maMgalI devI patnI rAmasiMha jaina ko Andolana meM bhAga lene ke kAraNa san 1932 meM 6 mAsa ke kArAvAsa kA daNDa milaa| 58 AgarA meM jaina samAja ne isa Andolana aura satyAgraha meM sakriya bhAga liyA / namaka satyAgraha ke lie 6 apraila, 1930 kI tithi taya kI gaI aura kAMgresa kI ora se ailAna kiyA gayA ki zAhadarA (AgarA) meM namaka banAyA jaaegaa| zAha se 1 mIla dUra yamunA ke pAsa namaka banAnA prArambha kara diyA gyaa| isa daurAna aneka giraphtAriyA~ huI 159 Andolana meM jaina samAja kA netRtva seTha acalasiMha jaina ne kiyA / seTha jI ne svayaM likhA hai - jaba san 1930 meM mahAtmA gA~dhI dvArA satyAgraha cher3A gayA, usa samaya maiMne apanI tuccha sevAe~ deza ko arpita kara dI / phalataH dinAMka 20 sitambara, 1930 ko maiM giraphtAra kiyA gayA aura mujhe 6 mahIne kI sakhta sajA aura pA~ca sau rupayA jurmAnA kiyA gayA, jisako maiMne saharSa svIkAra kiyaa| sUcanA vibhAga u.pra. bhI isakA samarthana karate hue likhatA hai - acalasiMha seTha putra pItamasiMha AgarA namaka satyAgraha Andolana ke daurAna 20 sitambara, 1930 ko pakar3e gaye tathA 31 akTUbara ko 6 mAsa kaida aura 500 rupaye jurmAnA yA jurmAnA na dene para 1 mAsa atirikta kaida kI sajA pAyI / " seTha acala siMha ko 22 pharavarI, 1932 ko bhI lambI jela yAtrA kI sajA milii| seTha jI ne likhA hai ki mahAtmA jI ke iMglaiNDa se Ane ke bAda yAnI dinAMka 4 janavarI, 1932 ko phira yuddha prArambha ho gayA / isa samaya bhI maiMne apanI sevAe~ deza ko arpita kii| phalasvarUpa maiM dinAMka 22 pharavarI ko giraphtAra kiyA gayA aura dhArA 17, 17bI aura cauthe oNrDineMsa kI cauthI dhArAnusAra sAr3he tIna varSa kI sakhta sajA aura pA~ca sau rupayA jurmAne kA daNDa mujhe diyA gayA / para cUMki sArI sajAe~ sAtha-sAtha calIM, isalie vaha kevala aTThAraha mahIne kI rahI / yaha avasara mere lie eka svarNa avasara thA / 2 tatkAlIna samAcAra patra 'Aja' meM ullekha hai ki prAntIya kauMsila ke bhUtapUrva sadasya myUnisipala borDa ke vAisa ceyaramaina tathA sthAnIya kAMgresa kameTI ke adhyakSa seTha acalasiMha kala zAma ko oNrDineMsa ke anusAra giraphtAra kara savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 93 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye gye| ve dukAna se lauTa rahe the ki giraphtAra kara jela khAne kI lArI meM baiThA liye gaye aura turanta jilA jela pahu~cA diye gye| seTha jI kI giraphtArI ke prati virodha prakaTa karane ke lie pUrI har3atAla manAyI gyii| pulisa tathA adhikAriyoM kA har3atAla rokane kA prayatna viphala huaa| har3atAla kI ghoSaNA karane ke sambandha meM 8 svayaMsevaka giraphtAra hue| gar3ha seTha acalasiMha AgarA meM hue pratyeka satyAgraha Andolana meM sakriya rhe| inase sthAnIya aMgreja adhikArI bhI ghabarAte the| seTha jI ne 1932 meM sarakAra dvArA lagAye gaye jurmAne ko dene se sApha iMkAra kara diyaa| sarakAra dvArA unakI kurkI karAyI gyii| tatkAlIna patra 'Aja' kA samAcAra thA-seTha acalasiMha kA jurmAnA vasUla karane ke lie pulisa ne seTha jI kA tA~gA aura ghor3A kurka kara liyA hai| khabara hai ki jela meM seTha jI kA svAsthya acchA nahIM hai| isa para bhI dekhanevAloM ne unheM prasanna dekhaa| hama svataMtratA Andolana ke daurAna AgarA meM pracAra-prasAra kA kArya mahendra jaina ke netRtva meM kiyA gyaa| mahendra jaina pUre AgarA meM mahendra jI ke nAma se prasiddha the| sUcanA vibhAga u.pra. likhatA hai ki unake saMcAlana meM AgarA meM prakAzana vibhAga ne bar3I mustaidI ke sAtha kAma kiyaa| unake kAraNa hI satyAgraha saMgrAma ke samAcAra 'sainika' aura anya samAcAra patroM meM to chapate hI the, AgarA ke bAhara ke samAcAra patroM meM bhI acchA sthAna pAte the| mahendra jI isa Andolana ke daurAna 19 pharavarI, 1931 ko giraphtAra hue tathA unhoMne 3 mArca 1931 ko mahendra jaina, AgarA 6 mAsa kaida tathA 250 rupaye jurmAne kI sajA paayii| aMgrejI sarakAra kI najaroM meM sadaiva zrI jaina khaTakate rahate the, kyoMki sarakAra ko pUrA bharosA thA ki ve AgarA hI nahIM, apitu pUre prAnta meM aMgrejI zAsana kI khilAphata karane vAle samAcAra chApate haiN| 'jaina mitra' ne isa daurAna likhA-AgarA meM mahendra jI ke makAna ko 150 pulisa ne gherakara talAzI lI aura do pustakeM le gii| talAzI sAIklosTAila ke viSaya meM thii| ra ra unakI patnI aMgUrIdevI jaina ne bhI isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| jaina saMdeza ke anusAra-aMgUrI devI ko san 1930 ke Andolana meM 6 mAsa kI kar3I kaida huI thii| aMgUrIdevI jaina ke sAhasapUrNa kAryoM kA vivaraNa hameM 'Aja' ke tatkAlIna aMka se milatA hai| 'Aja' ke anusAra 4 mArca, 1932 ko Agare meM gA~dhI divasa manAyA gyaa| navIM adhinetrI zrImatI padmAvatI eka mahilA ke sAtha vyAkhyAna 94 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dene nikalI, para pulisa ne unheM turanta giraphtAra kara liyaa| zrImatI padmAvatI ke bAda mahendra jI kI dharmapatnI aMgUrI devI jile kI dasavIM adhinetrI banAyI gayI / eka ghaMTe bAda ve do bAlakoM ke sAtha 'sainika' ke daphtara para car3hakara aura bhItarale kivAr3a lagAkara bhArata mAtA kI jaya ke nAre lagAne lagI, jaba bhIr3a saiMkar3oM kI saMkhyA meM ikaTThI ho gayI, taba unhoMne vyAkhyAna denA zurU kiyaa| ve jaba taka vyAkhyAna detI rahI, taba taka pulisa Upara pahu~cane kI koziza karatI rahI / Akhira pulisa bagala ke makAna para se jaMgalA tor3akara 'sainika' ke kAryAlaya meM phuNcii| pulisa ke pahu~cate hI zrImatI jI ne vyAkhyAna samApta kara diyA aura pulisa ne unako giraphtAra kara liyA / aMgUrI devI ke viSaya meM patra meM Age ullekha milatA hai ki giraphtArI ke bAda bhI ve rAste bhara bhArata mAtA kI jaya ke nAre lagAtI huI kotavAlI taka gyii| bIca meM do bAra pulisa ne unako rikze meM baiThAnA cAhA, para ve nahIM maanii| eka jagaha to hajAroM kI bhIr3a ko haTAne ke lie pulisa ko lAThI kI zaraNa lenI pdd'ii| zrI mahendra kI lar3akI ko jela bhejane meM pulisa adhikAriyoM ne bar3A aitarAja kiyaa| yahA~ taka ki isI bAta para ve zrImatI mahendra ko chor3ane ko bhI rAjI ho gaye, para zrImatI jI ke satyAgraha ke sAmane unakI eka na calI, anta meM unheM lar3akI ke sAtha jela bhejanA pdd'aa| aMgUrI devI ke viSaya meM eka aura samAcAra prakAzita huA, 'zrImatI mahendra bImAra' (zIrSaka), zrImatI mahendra lagabhaga 6 mahIne se bImAra thI aura abhI taka unakA ilAja ho rahA thaa| DaoNkTaroM kI rAya nahIM thI ki ve abhI jela jAyeM, para unake dRr3ha saMkalpa ko koI roka nahIM sakA aura ve acAnaka Aja giraphtAra ho gyii| sUcanA vibhAga u.pra. ke anusAra aMgUrI devI dharmapatnI mahendra jaina mAnapArA AgarA ne 1930 meM Agare kI kotavAlI kI pikeTiMga meM bhAga liyaa| san 1932 meM baraudA gA~va jAkara satyAgraha kiyA aura savinaya avajJA Andolana ke daurAna 5 mArca 1932 ko 6 mAsa kaida tathA * 50 rupaye jurmAne kI sajA paayii| isa prakAra zrImatI a~gUrI devI ne sampUrNa AgarA meM satyAgraha kA bigula bajAyA / zrImatI aMgUrI devI jaina samAja AgarA ne svataMtratA ke isa Andolana meM nirantara kArya kiyA / 'jaina sevA maNDala' dvArA AgarA ke sabhI jaina maMdiroM meM jAkara videzI vastroM kA bahiSkAra karAyA gyaa| isase sambandhita eka samAcAra ke anusAra - 'jaina sevA savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 95 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNDala' dhUliyAgaMja, AgarA meM kucha varSoM se sthApita hai| hiMsA baMdI, samAjasevA Adi aneka kArya unake dvArA kiye gaye haiN| vartamAna meM maMDala dvArA 15 jaina maMdiroM meM svadezI vastra pracAra kiyA jA rahA hai| ___AgarA ke seTha ratanalAla jaina, bAbU mAnikacaMda jaina, nemIcaMda jaina, bAbU gordhanadAsa jaina, bAbU kizanalAla jaina, uttamacanda jaina, zyAmalAla jaina 'satyArthI', pratApa canda jaina, phUlacanda jaina baravAsiyA Adi ne bhI isa Andolana meM bhAga liyA aura jeloM kI yAtrAeM kii| 'jaina saMdeza' ke rASTrIya aMka meM ullekha milatA hai ki jaina samAja AgarA ne bar3I saMkhyA meM jeloM kI yAtrAyeM kii| patra ke anusAra-bAbU mAnikacaMda jaina savinaya avajJA Andolana ke samaya se hI rASTrIya kSetra meM kArya kara rahe haiN| isameM unheM 6 mAsa kI sajA huI thii| isI prakAra nemIcaMda jaina ke bAre meM ullekha milatA hai ki nemIcanda jaina basaiyA ke rahanevAle haiN| ve 1930 se rASTrIya kSetra meM kArya kara rahe haiN| isa Andolana meM unheM 1 sAla kI sajA huI thii| __ AgarA nivAsI kizanalAla jaina ko 1930 ke Andolana meM kArAvAsa jAnA pdd'aa| hArDI bama kesa ke bhI ve abhiyukta rahe the| zyAmalAla jaina 'satyArthI' ko isa Andolana meM 6 mAsa kI kar3I sajA huI thI, jaba zrI jaina kArAgAra meM the, usI bIca unakI patnI tathA putra svarga sidhAra gye| unake sAmane aneka bAdhAyeM AyIM, parantu ve dezabhakti se vicalita nahIM hue| sva. bAbU sA~valadAsa kI suputrI zarabatI devI ne isa Andolana ke tahata kArAvAsa kI kaThina sajA paayii| phirojAbAda ke jaina samAja ne bhI AgarA ke jaina samAja kA anukaraNa karate hue deza sevA meM apanA yogadAna diyaa| bAbU santalAla jaina, basantalAla jaina, rAmabAbU jaina, natthIlAla jaina, hukumacanda jaina, darabArIlAla jaina, pannAlAla jaina, ratanalAla jaina (baMsala), nirmalakumAra jaina, rAjakumAra jaina, dhanavantasiMha jaina, gulajArIlAla jaina Adi jaina nAgarika svataMtratA Andolana meM sakriya rhe| savinaya avajJA Andolana ke bAda kauMsila aura asembalI meM praveza karane kA nirNaya kAMgresa dvArA liyA gyaa| AgarA meM jaina samAja dvArA diye jA rahe nirantara yogadAna ko dekhate hue seTha acalasiMha ko kAMgresa ne apanA pratyAzI ghoSita kiyaa| cunAva ke pracAra hetu rASTrIya netAoM kA Agamana AgarA meM hone lagA, jisase janatA meM abhUtapUrva utsAha kA saMcAra huaa| 'sainika' ke eka samAcAra ke anusAra -saradAra vallabhabhAI paTela phirojAbAda se lauTakara AgarA padhAre tathA seTha acalasiMha ke nivAsa para tthhre| zAma ko jaina dharmazAlA meM unhoMne zahara ke kAryakartAoM se bheMTa kI aura unase zahara ke cunAva sambandhI hAlata mAlUma kiye| isake bAda belanagaMja se saradAra paTela ke sAnidhya meM julUsa nikAlA gyaa| AgarA myucuala iMzyoreMsa kampanI se julUsa prArambha huaa| julUsa ke sAtha bhArI bhIr3a thii| motIgaMja kI sArvajanika sabhA 96 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sainika meM julUsa khatma huaa| usake bAda 14 seTha acalasiMha ke AgarA se zahara vAloM se anurodha kivA phoha karane ko hai par3hane ke liye hI yaha cunAra sabhApatitva meM sabhA sapheda aura hare raMgako yAda rakhiye ekapaTIzahara meM nobA huii| karIba dasa hajAra logoM kI bhIr3a bhAgarA zahara seTha acalasiMha meM bhI 5 pharavarI somavAra ke meM saradAra paTela ne savere // se naye vidhAna ke anusAra boTeM pdegii| bhAgarA vahI zahara jahA~ apanA bhASaNa pinacI bar3AI meM hamAroM bhAdamI deva maye aura striyoM aura baccoM kI diyaa| isI prakAra mulIpoM meddii| yaha bahI sahara hai misakA mastaka sadA UMcA rahA hai aura aneka netAoM ke itihAsa meM bhI jisakA nAma hai| mAma usI zahara ke sAmane parIkSA kA nikila mila padhArane se janatA dina mA rahA hai| bihAra baMgAva rolDa goruna paMjAba sara jagaha bar3e bar3e zaharoM ke rASTra prema kI ora samAcAra bhAgA kI janatA ne par3a sihoNge|r sthAna meM kAMgresakI AkarSita huii| vijaya hai aura bAre meM bhI kAMgresa sabhI namU kI vijaya nizcita hai. seTha acalasiMha . ghar3iyoM meM ko zaharakA bacA bacA jAmatA se janatA khUba vAkipha hai| deza meM ekavarSaka janatA ne seTha hai| unakI sevAeM chupI huI nahIM hai| pivale kaI sAloM se rASTrIya sAmdolana bama kAMgresa ne bAriyA aura rahA hai| usase jana-sAdhAraNa acalasiMha ko aMgresakI pAzAbhoMko nAmako apane adhikAroM kI rakSA karanA thie hI ve yahAM jArahe / ubhara bhAgayA hai| ve saskAnI cA, mUThe jItAne kA saMkalpa bhujAve aura bAbaca meM nahIM par3ate haiN| karanasiMha kena yaha to mIca aura proje mAimiyoM "kamma ra liyaa| janatA ke kA kAma hai| hamArI kAMgresa kI relaTera bahAIsIdhI bkaaii| eka tarapha evara jATa aura golDa isa utsAha kA prAbhAdI hai dUsarI tarapha gulAmI mauta 6 kaireTa gora aura vejatI hai| isake alAvA 18 kaireTa ra pariNAma yaha huA yahAM siddhAntoM ko barAI hai| imAdI sUcIpatra mu nigAha meM boTe moTe jAti-pAti yA ki anya pArTiyoM ko mApasI jhagar3oM ke samAna vo mAhI nahIM pAte / hamAre sAmane eka-bar3A---- pratyAzI ke cayana meM vesTa eNDa bhI muzkileM aayii| 'sai nika' mArAdAnAla ne likhA-nagara meM ARONDA NILGIRI EU INDIAN-SUN BR garmI meM gamhaurI, pirakI, bU lapaTa, khujalI, ghAva va cunAva carcA joroM para maleriyA, bhA~va, ke, rasta, dAda, khAja, khujalI,phoDe,phunsI, bara gaThiyA bAva, har3iyoMke jor3oMmeM darda aura jAr3emeM ipanlyupazvA ? hai, abhI taka hamako banA virodha karane ke liye bAbA usa virodha karane kAna tathA peTake dese aura bavAsIra,kAna meM koI kImA ghusa ja AthAmAbaro yologa bahara hairAna hoterAmAroMdA tela saba takalIpha dUra kara yaha sUcanA nahIM ko milane para kiyA phuNcaayaa| ekauzakI zIzI ) darjana 2)bA0sa0alarA milI hai ki kAMgresa ke piyo mAyA aura harakatoM bajenda-ke. esa. varmA, ema0 e0, rAmagalI ummIdavAra seTha pramukha samAcAra patra 'sainika' meM prakAzita seTha acalasiMha jI kA samAcAra acala siMha ke khilApha kauna khar3A ho rahA hai| kAMgresa ummIdavAra ke khilApha abhI taka kisI ne apanA nAma nahIM batAyA hai| isakA yaha anumAna lagA lenA anupayukta nahIM hai ki zAMka yA savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 97 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha jI ke sAmane khar3e hone kA koI sAhasa hI nahIM kara rahA hai| jaba cunAva nikaTa Aye, to 'sainika' ne likhA-AgarA zahara meM bhI 8 pharavarI, 1937, dina somavAra ko savere 7 baje se naye vidhAna ke anusAra voTeM pdd'eNgii| kAMgresa ke pratyAzI seTa acala siMha ko zahara kA baccA-baccA jAnatA hai| unakI sevAeM chapI huI nahIM haiN| unakA kAMgresa ne khar3A kiyA hai aura kAMgresa kI AjJAoM ko mAnane ke lie hI ve cunAva 720 71.] jainAmina, guruvAra bhAgvina sudI 10 vIra sambat 1456 / bhAegI yo par3Ike bhItara mIvara hI mAgRti sukhadevasiMhamI-rohataka ... .... .... bi. pannAsannI-mamarAvatI 6 mAha sa (1) hogAyagI bAmacitavana hone megA / isa zrImatI gumatI putrI padamarAva-katsA 9 mA aura 1...) sika niyamase eka sAiko dekhanA cAhiye va pa. madhurAmasAdamI-kalitapura 1 mA inake atirikta aura bho bhaneka nAma mo kisasakA nidrA ne sabameM kyA hAla kumacandanI-kaTanI .... ......... ..... hameM prApta nahIM hosake haiN| mAya humA ki kmA eka bahase adhika gAtAra vinA mAtI indavamammI, mAha mAtra kaTanI tahasIlase hI karIba 50 di0jaina "dimahI mAtI isa para kivIra manamADamA maMtrI navayupAnasamA deha jela gaye haiN| hamArI samasta deza sAtaputIko bahAva megApinamA - ".... .. bAsI digambara noMkI sacitra sUcI paricaya kiyeThetamA mA guNasvAgacA aura madanagana ..../vigAmA bhenake vizeSAme nikAmI naace| isaliye paripAle pathikalagAtAra banAtI ho vAmadAmodarAvAsa ...... mena samApase nivedana kimahAmahAse bho di. to meM samajhanA cAhiye ki amira rAma (memamA gaye honadhI yA prAmavi. pulavAmoyAbaramauke pIche rhe| usapanI mogamA bAsI mAI zIghra hI una vIroMke phoTo hamAre suriyo samA cAhiye misameM aisI avasthA vizvabhAvAma gAga-kAsI / pAsa mapa paricayake bheja deveN| kAma saMyaM hojAye kimaDa ki mAmAnupaye mAmIcandanI , nvaage| mAchA hai ki mAsAhI bhAI isa bAhara nahA nAya, vaisA udhama nA bomba zrI. rA mukhdamAI-bahoda kAryameM vikama nahIM kareMge / sogapurake golIbArase mAtmasvAmake hetuhIra sUcanA kI gii|mittaavnii sekreTarI kAMgrepta-sahAranapura mRtyu bApta seTha hIrAcanna mamIcanda zAhale pAhIda ... tu sAdhunoMko dhyAna denA bomba sa mpanamAmI mAha putra citrakI bhI hameM mAvazyaktA / sanagamI kAma-samarAmatI gora-uparokta sUcIke sivAya bhora mI viga. kArAvAsI digambara jaina viir| muMzIkA mena- piNDo mAimA na mAI hama saMsAmane aru bhAne vAle hoMge hI mAravavava svAgahameM menasamAmAyA mamerI-bAhoya ..... .... .... .... isaliye mina ra pAThakoM ko isase vizeSanAma mAlapa tI maanideshaa| namI va samAjAtUra, ..... .... hameM maya pate sUcita kareM tAki .... .... bhI isa nivedasepadobIra kArAvAsa meM nivAsa rAmArI. saMtAjI-mainapurI .... .... .... sUcI meM dA anamitrameM gAmaka bemeM gaye haye mina vigayA aMgAnI visobA-amarAvatI 6 mAha mUlacaMda kisanadAsa kApariyA, bA~ke nAma magara hame hai ve isamakAra 1- ..) surmAnA rA 6 mAI aura / ___sadA, digambara bhen-muurt| bAkI -roDakara * masarAma meva-nAdaka . .. divAlI paveke liyebA. rAmazaraNa jaina, mA . rAmavijanadAsa ..... .... kA. manamalAdamI, .... .... .... mI mamamamukha devasiMhalI, divAlIke kArya 1) saiMka, cir3iyAM 10 seM. mAmAgacA-povA kI namIbAra-batara mahAvIra paritra (saMkSipta, pabane yogya) -) motIpaba medavA-sonapurasapanImena-yogakA..... ........ ... dIpamAlikA vidhAna (divAko puSana) - pragatamaparavA-surata / parIkSA-godiyA mARA nirvANakAMDa gAthA-bhASA . mI gobaLIva-dezI mIcama , 5 mA sa..) hat nirvANa vidhAna bhaura pregezyapAsanakAmIDIya-vimanoraM )/varAma-raMgI .... .... .... .... minAmyavidhAna (divANI parvaDIvar3I pUmA) 10) se mANikarA -sonapura mAha ... jAnI-mAdA mAha magavAna mahAvIra (mahAna grantha) m), ) gIyAmamAnavI mAhasinI -kAkA .... .... ... yahAvIracaritra 1 // ), mahAbIra va buddha 2 // ) mAI bhomanda sipurA-bAba,.... ....pApIra sAvaracaMda saraiyA-mUrata 15 mAra nizcayadharmakA manana 6. nirAjana ,.... ....gubaramasAmo-moha maMtrIkAMta mAha budhamana satasaI (phira sezara) ) vA.mIzaraNa kIya-vinamaura pa ..) ki.durgadamI-poI samyakta kaumudI-(bhATha yaaeN)||) pahAramA bhagavAnadInamI-papura sena parikAma-samarohAmA gopaTTasvAmI (navIna raMgIna citra) ambAnamanAvAta basAriyA- mAma cIvavihArImAyArAma-samarohA / mAinarama dazAMga dhuup-2||) phI taka and -rasAramA sasa ma ya-bapura ... ... ... ..."agarabatI-m kI taka samanvanI siMgarohaka .... .... ...mAdhUpaba-sahAranapura .... ........ marAmabhI hAnIkAra- tAra mAha sasta bhAmareDa rAmacaraNadAsa-bataka (parIvAra).... pavitra kAzmIrI kezara--100 phIvona sidamI-gohataka............. ... sukhadevasiMha , .... .... ....' bhainenara-di. jaina pustkaaly-suurt| ... 'jaina mitra' meM prakAzita kArAvAsI digambara jaina vIroM kI sUcI 98 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lar3a rahe haiN|' isa cunAva meM seTha acalasiMha bhArI matoM se vijayI hue| jilA eTA meM namaka satyAgraha kA prArambha kAsagaMja meM namaka kAnUna tor3akara kiyA gyaa| eTA kI sabjI maMDI meM namaka banAte samaya lagabhaga 60-70 satyAgrahiyoM para aMgreja kaptAna aura pulisa ne atyAcAra kiye aura unheM burI taraha pITA gyaa|" ina AndolanoM meM eTA jaina samAja ne bhI bhAga liyaa| gulajArIlAla jaina, nAthUmala jaina, premacanda jaina, jIvArAma jaina Adi ne jela yAtrAyeM kii| sUcanA vibhAga u.pra. ke anusAra gulajArIlAla putra muralIdhara jaina ne isa Andolana ke daurAna san 1930 meM 3 mAsa kaida kI sajA paayii| isI prakAra nAthUmala jaina ne bhI atyaMta sakriyatA pUrvaka Andolana meM bhAga liyaa| svataMtratA saMgrAma ke sainika meM ullekha milatA hai ki nAthUmala jaina putra ratIrAma jaina kAsagaMja eTA ko isa Andolana ke daurAna san 1932 meM 6 mAsa kaida aura 10 rupaye jurmAne kI sajA milii| jilA mainapurI meM san 1930 ke Andolana ke daurAna aneka sthAnoM para namaka kAnUna tor3akara namaka banAyA gyaa| madyaniSedha ke kAryakrama ke aMtargata kalakTara dvArA kiyA jAne vAlA zarAba va tAr3I ke Theke kA nIlAma rukavAne ke uddezya se dharanA va pradarzana kA Ayojana kiyA gyaa| isa pradarzana para jilA pulisa kaptAna ne gaharA lAThIcArja karavAyA, jisase kaI logoM ko coTeM aayii|" jaina samAja ne ina AndolanoM meM bar3ha-car3ha kara bhAga liyaa| tatkAlIna samAcAra patra 'jaina-mitra' ke anusAra-mainapurI meM saMtalAla jaina kI giraphtArI huI hai| yahA~ kI jaina janatA satyAgraha meM khUba kAma kara rahI hai| jaina vIroM kA eka jatthA 'soro' (eTA) gayA hai| yahA~ para phattUlAla jaina tathA sevArAma jaina kAMgresa ke mukhya kAryakartAoM meM haiN| abhI 11 jaina svayaM sevaka kAMgresa meM kArya kara rahe haiN| jaina svayaMsevakoM ke jela jAne ke samAcAra 'jaina mitra' meM chapate rahate the| eka samAcAra ke anusAra-mainapurI meM kAMgresa ke kAryakartA sevArAma jaina tathA saMtalAla jaina ko giraphtAra kiyA gyaa| eka anya samAcAra thA-mainapurI meM yugamaMdaradAsa jaina 1 mAha kI sajA bhoga kara Aye haiM, mAlUma huA hai ki phira se jAne kI taiyArI ho rahI hai|5| mainapurI ke jaina yuvaka saMgha ne bhI AjAdI ke mahAyajJa meM apanI AhutI dii| 'jaina mitra' meM prakAzita saMgha kA eka samAcAra hI usakI sakriyatA ko batAne meM samartha hai| samAcAra ke anusAra-mainapurI ke jaina yuvaka saMgha kI ora se pannAlAla jaina jasavantanagara ke sabhApatitva meM eka vizAla sabhA huI, jisameM nimnalikhita prastAva pAsa kiye gaye-1. jugamaMdaradAsa jaina (seThiyA) ke satyAgrahI jatthe ke sAtha jela jAne ke upalakSya meM badhAI dI gii| 2. jaina loga maMdira meM dezI vastra pahanakara hI aayeN| 3. agara eka haphte taka maMdira meM loga svadezI vastra pahanakara na Aye, to dharanA prArambha kiyA jaaye| savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 99 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra mainapurI ke jaina samAja ne tana-mana-dhana se rASTrIya Andolana meM bhAga liyaa| jaina yuvakoM kA utsAha itanA adhika thA ki ve dina-rAta deza ke kAryoM meM hI lage rahate the| inhIM deza premiyoM meM guNadharalAla jaina kA nAma bhI ullekhanIya hai, jinhoMne apane parivAra kI paravAha kiye binA rASTrIya Andolana meM bhAga liyA aura jela kI yAtrAyeM kii| zrI jaina kA ullekha karate hue 'jaina saMdeza' kA rASTrIya aMka likhatA hai ki guNadharalAla jaina san 1929 se kAMgresa meM kAma karate rhe| namaka AMdolana meM unhoMne eka varSa kA kaThina kArAvAsa bhugatA, gA~dhI irabina paikTa ke " aMtargata ve chUTa kara ghara A gye| usa samaya inake bacce bahuta choTe the| inake ghara meM pitA ke atirikta koI kamAne vAlA nahIM thA, phira bhI ve sabakI upekSA karate hue apane hRdaya ke uThate hue udgAroM ko na roka ske| isa para bhI sarakAra ne ina para 100 rupaye jurmAnA aura kara diyA, jo ki inakI sthiti ke bAhara kI cIja thii| isI bIca inake pitA para kAphI karjA bar3ha gayA aura vivaza hokara unheM apanA ekamAtra makAna bhI becanA pdd'aa| murAdAbAda jile meM savinaya avajJA Andolana ke daurAna namaka banAyA gayA, jisameM muMzI geMdanalAla jaina ne sakriya bhAga liyaa| sUcanA vibhAga ke anusAra -geMdana lAla 'muMzI' putra jvAlAprasAda ne namaka satyAgraha Andolana ke daurAna san 1930 meM 6 mAsa kar3I kaida kI sajA pAyI / 88 'digambara jaina' patrikA meM prakAzita samAcAra ke anusAra-muMzI geMdanalAla jaina urdU bhASA ke kavi, sAhasI sudhAraka aura sthAnIya kAMgresa ke utsAhI kAryakartA haiN| murAdAbAda meM jAgRti utpanna karane vAle ve eka prabhAvaka vyAkhyAtA haiN| daphA 144 ko bhaMga karane para unheM 6 mahIne kI kaThina sajA huI hai| 'jaina saMdeza' ke anusAra 1931 meM zrI jaina jela gaye, ve jela meM hI bImAra ho gye| 6 mAsa kA kaThina kArAvAsa bhoga kara jaba zrI jaina bAhara Aye, to unhoMne ghara kI cAharadIvArI meM cArapAI kI zaraNa lI aura bhayaMkara roga yantraNA se pIr3ita hokara kevala 41 varSa kI avasthA meM hI isa saMsAra ko chor3akara cale gye|90 murAdAbAda meM gaMgAdevI jaina ne mahilAoM ko isa AMdolana meM sakriya kiyA tathA svayaM bhI jela kI yAtrA kii| 'digambara jaina' patrikA meM unakA ullekha karate hue kahA gayA hai ki-zrImatI jaina eka zrImAna gaMgAdevI 100 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gharAne kI rASTrasevikA jaina mahilA hai| javAhara dina ke upalakSya meM julUsa nikAlane ke kAraNa unheM 4 mAha kI sajA tathA 50 rupaye jurmAnA huaa| zrImatI jI 'e' klAsa meM rakhI gayI hai| jaina saMdeza ke anusAra unhoMne jaina mahilAoM ko jAgRta kiyaa| kAMgresa pleTaphArma para bar3e-bar3e jalasoM meM pablika vyAkhyAna diye aura jela yAtrA bhI kii| miDamiTa nAma murAdAbAda ke pAsa kI rAmapura sTeTa ke rahane vAle kalyANakumAra jaina 'zazi' ne murAdAbAda jilA kAMgresa meM bahuta kArya kiyaa| ve kAMgresa ke kAryoM se bAharI pradezoM meM bhI jAte rahate the| digambara jaina' patrikA ke anusAra zrI zazi jaina samAja ke eka pratibhAzAlI udIyamAna kavi haiN| akTUbara meM zrI jaina kAzmIra se lauTa rahe the ki rAvalapiNDI bama kesa ke saMdeha meM unheM giraphtAra kara liyA gyaa| murAdAbAda kAMgresa meM zrI 'zazi' kA vizeSa sahayoga rhaa| isI daurAna 'jaina mitra' meM bhI samAcAra kalyANakumAra 'zazi' chapA-rAvalapiNDI meM kara kalyANakumAra 'zazi' giraphtAra kara liye gaye haiN| isa Andolana meM unhoMne 6 mAha ke lie jela yAtrA kI tathA kucha samaya taka satyAgraha Azrama murAdAbAda ke adhyakSa bhI rhe| amarohA (murAdAbAda) ke jaina samAja ne bhI sakriya hokara isa Andolana meM apanI Ahuti dii| 'jaina mitra' ke anusAra-amarohA meM jhaMDA satyAgraha ke kAraNa buddhasena jaina putra bA~kelAla jaina, cA~da bihArIlAla jaina putra bAbU rAma jaina ko 4-4 mAha kI sajA huI hai| buddhasena jaina eka utsAhI navayuvaka haiN| AjAdI ke yuddha meM unhoMne khUba kArya kiyaa| cAMda bihArIlAla 4 mAha kI sajA pUrI karake zrI jaina abhI hI chUTe haiN| unhIM kI bhAMti cA~dabihArIlAla jaina bhI deza sevA kA acchA kArya kara rahe haiN| isalie 4 mAha kA kArAvAsa unheM bhI bhoganA pdd'aa| aba ve sajA pUrI karake A gaye haiN| kara janapada pharrukhAbAda meM 26 janavarI, 1930 ko jile ke pramukha sthAnoM para jhaMDe phaharAkara pUrNa svarAjya kA saMkalpa doharAyA gyaa|" namaka Andolana meM janapadavAsiyoM ne bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| jaina samAja ke karmaTha kAryakartA guradhara jaina ne apane sAthiyoM sahita ina AndolanoM meM bhAga liyA tathA jela kI yAtrA kii| u.pra. sarakAra ke sUcanA vibhAga ke anusAra zrI guradhara putra vaMzIdhara jaina (kAyamagaMja, jilA kAma savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 101 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharrukhAbAda) ne san 1930 ke rASTrIya Andolana meM sakriya bhAga liyA aura 1 varSa kar3I kaida kI sajA paayii| unakI taraha hI vizambharadayAla jaina, AtmArAma jaina, lalatAprasAda jaina Adi ne bhI isa Andolana meM apanA sahayoga diyaa| AjAdI kI lar3AI ke kisI bhI par3Ava para pharrukhAbAda janapada pIche nahIM rhaa| iTAvA janapada ke jaina samAja ne bhI isa Andolana meM bhAgIdArI darja kii| yahAM kI kaI jaina saMsthAoM ne svadezI pracAra kA abhiyAna smbhaalaa| 'jaina mitra' ke tatkAlIna aMka ke anusAra-jaina bAlabuddhi vikAzinI sabhA iTAvA ne cetAvanI dI thI ki yadi jaina samAja 26 jana. 1930 taka svadezI vastra kA prayoga na karegI, to sabhA ko vivaza hokara jaina maMdiroM para dharanA dene ke lie vivaza honA pdd'egaa| usake phalasvarUpa Aja dinAMka 23 jUna ko jaina paMcAyata kI eka sabhA ukta cetAvanI para vicAra karane ke lie zrI jaina dharmazAlA gAr3hIpurA meM huI, jisameM jaina paMcAyata ne yaha nizcaya kiyA ki samasta jaina samAja svadezI vastra hI kharIdakara prayoga karegI aura sabhI maMdiroM meM bhI vahIM vastra pahanakara aayeNge| isalie yaha sabhA jaina samAja ke nizcaya para dharanA sthagita karatI haiN| AzA hai ki anya paMcAyateM bhI isa nirNaya kA anukaraNa kreNgii| isa prakAra iTAvA jaina samAja meM videzI vastroM kA bahiSkAra kiyA gyaa| ___ namaka Andolana ke daurAna karmavIra ke sampAdaka kRSNalAla jaina, kuMvara digvijayasiMha, zivasahAya jaina, kizanalAla jaina Adi sakriya rhe| janapada iTAvA ke svayaM sevaka AvazyakatA par3ane para jile ke bAhara bhI jAkara dharanA-pradarzana Adi meM bhAga lete the|100 jilA jhA~sI meM bhI yaha Andolana bar3e vega ke sAtha cala rahA thaa| namaka kAnUna tor3ane ke bAda yahA~ ke nAgarika madirA niSedha, videzI kapar3oM ko jalAnA tathA anya rASTrIya kAryakramoM meM bhAga le rahe the| jaina samAja ne anya jiloM kI bhA~ti yahA~ bhI rASTrIya Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| jaina maMdiroM meM videzI vastra lAne para pAbaMdiyA~ lagAyI gayI tathA Andolana meM jaina yuvakoM ne jela yAtrAyeM kii| tatkAlIna samAcAra patra ke anusAra sadara jhA~sI ke jainiyoM ne nizcaya kiyA hai ki dinAMka 6 jUna, 1930 ke bAda jo jainI bhAI svadezI va khaddara ke kapar3e pahane hue nahIM hogA, use maMdira ke aMdara nahIM jAne diyA jAyegA va maMdira ke sampUrNa kAryoM meM khaddara kA hI upayoga kiyA jaayegaa|| svadezI ke pracAra ke sAtha hI aneka jaina loga jela gye| vizvaMbharadAsa jaina 'gArgIya' Andolana meM apane sAthiyoM sahita jela gye| jaina mitra ke anusAra-jhA~sI meM vizvaMbharadAsa jaina tathA lakSmIcaMda jaina ko 1-1 varSa kI sajA dI gii| yahA~ kI dukAnoM meM sabhI videzI vastroM ko kAMgresa kI sIla baMda karake rakha diyA gayA hai| sadara 102 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA bAjAra meM 144 daphA lAgU kI gaI hai|102 u.pra. sarakAra ke sUcanA vibhAga ke anusAra vizvaMbharadAsa gArgIya san 1930 meM jAbtA phaujadArI kI dhArA 107 ke aMtargata 9 julAI 1930 se 3 sitambara, 1930 taka jela meM rhe| lakSmIcaMda jaina ke bAre meM ullekha hai ki lakSmIcaMda jhA~sI ne san 1931 ke Andolana meM 8 mAha kaida kI sajA kaattii|103 jhA~sI meM rAjadhara jaina ne kAMgresa kI kamAna thAmI tathA jaina samAja ko br3I saMkhyA meM kAMgresa kA sadasya bnaayaa| 'jaina saMdeza' ne likhA-bhAI rAjadhara jaina pakke kAMgresI kAryakartA haiN| san 1932 I. meM ve kAMgresa meM aaye| khAsataura se jhA~sI meM kAMgresa ko majabUta banAne meM zrI jaina kA yogadAna rhaa| 1932 se lagAtAra Aja taka zrI jaina hI yahA~ (jhA~sI) kI kAMgresa kameTI ke maMtrI rahe haiN| inake sAthI bAbU zivaprasAda jaina ne bhI AndolanoM meM sakriyatA dikhaayii| unake dvArA kiye gaye saMgharSoM / ullekha jaina saMdeza ke tatkAlIna aMkoM meM milatA hai| patra ke anusAra-zivaprasAda jaina navayuvaka kAMgresa kAryakartA haiN| ve krAMtikArI bhAvanA ke haiN| san 1934 I. meM zrI jaina kAMgresa meM aaye| san 1937 I. meM yahA~ ke jamIMdAra ne begAra nahIM dene kI vajaha se kisAnoM ko hara taraha se taMga kiyaa| yahA~ taka ki jaMgala se lakar3I jalAne ke lie bhI lAnA banda kara diyA, usa vakta zivaprasAda jaina ne 200 kisAnoM ko sAtha lekara AbAdI jaMgala kaTavA diyaa| jaMgala para jAgIradAra apane sipAhiyoM ke sAtha maya bandUkoM ke gayA bAda meM jAgIradAra kI tarapha se kalakTara jhA~sI ko tAra diyA gayA, 4 dina taka barAbara tahakIkAta huii| Akhira meM usa vakta kAMgresa kI jIta huii| jhA~sI meM eka rAjya 'baMkA pahAr3I' thaa| jo jhA~sI mAnikapura relave sTezana maUrAnIpura se gurasarAya ror3a para bhasaneha se 4 kilomITara dUra pazcima dizA meM par3atA thaa| yaha bundelakhaNDa kI riyAsatoM meM sabase choTA eka gA~va kA hI rAjya thaa| isa rAjya kI janatA ne svataMtratA Andolana kI lahara se prabhAvita hokara apane adhikAroM kI mA~ga kI, parantu rAjA ne damana nIti kA sahArA liyA, jisase rAjA va prajA meM saMgharSa bar3hatA rhaa| yahA~ ke nivAsI paMcamalAla jaina ne janatA kA netRtva kiyA tathA rAjA ke viruddha aneka Andolana kiye| unakA janma grAma baMkA pahAr3I sTeTa meM eka jaina parivAra meM san 1897 meM huA thaa| san 1927 meM gA~dhI vicAradhArA se prabhAvita hokara unhoMne rAjya kI koThAdArI pada se tyAga patra de diyA aura deza va janatA kI sevA meM laga gye| san 1928 meM unhoMne rAjya kI nItiyoM tathA atyAcAroM kA virodha karanA prArambha kara diyA tathA vyApaka AMdolana kiyaa| san 1929 meM zrI jaina ne 14 kisAnoM ko sAtha lekara naugA~va ke paoNliTikala ejenTa para dabAva banAyA tathA rAjya ke atyAcAroM tathA nItiyoM se mukti dilAne ke lie aneka prayatna kiye| unake savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 103 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dabAva ke kAraNa paoNliTikala ejenTa ne kisAnoM ko maurUsI paTTe dilAne tathA begAra na lene ke lie rAjA ko Adezita kiyaa| isa prakAra zrI jaina ke prayAsa saphala hue| paMcamalAla jaina ne isake bAda 1930 ke Andolana meM bhI sakriya bhAga liyaa| isa daurAna ve apanI patnI sahita jhA~sI gaye aura vahA~ ve saparivAra kAMgresa ke sadasya bne| inhoMne maUrAnIpura AMdolana meM bhAga liyaa| san 1931 meM zrI jaina lalitapura gaye aura vahA~ Andolana meM pUrNa rUpa se zAmila hokara unhoMne satyAgraha kiyaa| bAra DolI satyAgraha julUsa nikAlane para ve giraphtAra hue aura unhoMne 3 mAha kI sajA paayii| ___ jhA~sI ke duravaI rAjya ke svataMtratA Andolana meM giradhArIlAla jaina kA pramukha yogadAna rhaa| duravaI rAjya (jhA~sI) meM svataMtratA saMgrAma ke pramukha kAryakartA zrI prabhudayAla saksenA, giradhArIlAla jaina Adi the| jinhoMne sakriya rUpa se rAjya ke atyAcAroM va nItiyoM ke viruddha jaMgala satyAgraha va lagAna baMdI Adi Andolana meM bhAga liyaa| khAniyAdhAnA sTeTa meM svataMtratA saMgrAma kA bigula ratanacanda jaina ne bjaayaa| unhoMne aneka kaSTa sahakara bhI pIche kI ora kadama nahIM bddh'aaye| unake viSaya meM ullekha milatA hai ki ratanacandra jaina khAniyAdhAnA ke eka rASTrabhakta kAryakartA the| unake viruddha riyAsata ne hindU-jaina kA saMgharSa racavAyA aura unheM isakA kAraNa banAkara nirvAsita kara diyaa| zrI jaina apane ghara gaye, to unheM giraphtAra kara liyA gyaa|105 jhA~sI meM cAroM ora jahA~ bhI jaina samAja thI, vahIM koI na koI jaina svataMtratA senAniyoM kA ullekha milatA hai| lalitapura kSetra bhI jaina samAja dvArA AjAdI kI lar3AI meM diye gaye yogadAna kA gavAha bnaa| mathurAprasAda jaina, vRndAvanalAla jaina 'imaliyA', kapUracanda jaina, govindadAsa jaina siMghaI Adi jaina kAryakartAoM ne vyApaka saMgharSa kiyA aura jela gye| ___mathurAprasAda jaina 'vaidya' ke bAre meM nagarapAlikA pariSad lalitapura kI pustaka meM ullekha milatA hai ki lalitapura kSetra ke mahattvapUrNa vyaktiyoM meM unakA zreSTha sthAna thaa| zrI jaina mahAtmA gA~dhI ke nikaTa samparka meM rahe aura unhoMne veMkaTezvara presa bambaI meM rahakara bhI rASTrIya Andolana meM sahayoga diyaa| zrI jaina ko lokamAnya tilaka, zrImatI ainIbIseMTa, lAlA lAjapatarAya jaise rASTrIya netAoM kA satsaMga milaa| san 1930 meM hI zrI jaina zarAba baMdI ke lie dharanA karate hue giraphtAra hue tathA lalitapura va uraI mathurAprasAda jaina 104 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeloM meM rakhe gye| svataMtratA divasa para jela meM rASTrIya jhaMDA lagAne ke phalasvarUpa unheM khar3I hathakar3I kI kaThoratama sajA dI gyii|106 tatkAlIna samAcAra patra 'jaina mitra' ne bhI isakA samarthana karate hue likhA- 'lalitapura meM mathurAprasAda jaina ko 9 mahIne kI sajA dI gaI hai|'107 vRndAvanalAla jaina 'imaliyA' kA ullekha u.pra. sarakAra kA sUcanA vibhAga isa prakAra karatA hai-vRndAvana imaliyA nivAsI lalitapura jhA~sI san 1932 ke isa Andolana meM jela gye| 08 'jaina saMdeza' ke anusAra zrI jaina sthAnIya AjAda hinda phArmesI nAmaka pharma ke svAmI haiM aura lagabhaga san 1928 se kAMgresa kAryakara rahe haiN| eka bAra sana 1930 meM 1 varSa aura sana 1932 meM dUsarI bAra dehalI kAMgresa adhivezana ke samaya jela meM rhe| zrI jaina varSoM maNDala kAMgresa kameTI ke saciva rahe haiN| 09 jela yAtrA ke daurAna unheM dehalI, unnAva va lalitapura Adi kI jeloM meM rahanA pdd'aa| lalitapura ke kapUracaMda jaina putra palaTUrAma jaina ne 1931 meM 6 mAha kaida aura 25 rupaye jurmAne kI sajA paayii| isI prakAra govindadAsa jaina siMghaI san 1932 meM AndolanoM se sakriyatA pUrvaka jur3e tathA eka varSa jela meM rhe| parataMtra-kAla meM unhoMne svataMtratA senAniyoM ko yathAzakti sahayoga diyaa| jilA bA~dA meM jainoM kI saMkhyA kama thii| jaina DAyarekTrI ke anusAra-bA~dA meM jainiyoM kI gRha saMkhyA 20 hai tathA yahA~ eka zikharabanda jaina maMdira hai, jisameM 10 dharmazAstra hai| 11 bA~dA meM isa Andolana ke daurAna nanhelAla jaina kA nAma tatkAlIna patroM ke dvArA patA calatA hai| 'digambara jaina' patrikA ne likhA thA- 'bA~dA meM nanheMlAla jaina jhaNDA satyAgraha meM 3 mAha jela gye||12 usI prakAra 'jaina mitra' dvArA 'kArAvAsI digambara jaina vIra' zIrSaka se prakAzita sUcI meM bhI unake nAma kA ullekha kiyA gayA thaa| uparokta udAharaNoM se patA calatA hai ki bA~dA meM bhI jaina samAja ne rASTrIya Andolana meM apanA kartavya nibhaayaa| sahAranapura jile meM 26 janavarI 1930 ko svAdhInatA divasa manAyA gyaa| cauka phavvArA meM prAtaH rASTrIya jhaNDA phaharAyA gyaa| zAma ke samaya atyaMta utsAha ke sAtha eka vizAla julUsa nikAlA gayA, jisameM saiMkar3oM mahilAe~ rASTrIya gIta gAtI cala rahI thii| jubalI pArka meM pahu~cakara julusa ne sabhA kA rUpa dhAraNa kara liyA, jisakI adhyakSatA jhummanalAla jaina (vakIla) ne kii| sahAranapura meM jaina samAja ko rASTrIya Andolana se jor3ane meM unakI vizeSa bhUmikA rhii| san 1932 ke Andolana meM zrI jaina jela meM rhe| sahAranapura ke jaina samAja para Andolana kA vyApaka prabhAva pdd'aa| nagara ke nau jaina maMdiroM para jUna 1930 meM mahilAoM ne dharanA diyA aura ghoSaNA kI ki kevala khaddara pahanakara Ane vAle jainI ko hI maMdiroM meM praveza diyA jaayegaa| 15 mahilAoM savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 105 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke ina AndolanoM kA vyApaka prabhAva par3A tathA jaina samAja ne videzI vastroM ko tyAgakara svadezI vastroM ko pahananA prArambha kara diyaa| deza kI unnati meM dezI cIjoM ko upayoga karanA videzI sattA ko cunautI denA thA / ataH gA~dhI jI ne isI mAdhyama bhAratIya janatA ko mArgadarzana diyaa| jaina samAja unake nirdezoM para kharA utarA tathA apane maMdiroM, saMsthAnoM evaM nijI upayoga meM khAdI kA hI upayoga kiyaa| isake aneka udAharaNa hameM tatkAlIna samAcAra patroM tathA anya sAkSyoM se milate haiM 1 sahAranapura jile ke jaina samAja dvArA svataMtratA Andolana meM sakriya bhAga liyA gayA / jhummanalAla jaina ke viSaya meM kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne likhA hai ki zrI jaina kabhI apane siddhAntoM se nahIM ddige| 1920 meM unhoMne vakAlata ko chor3akara rAjanIti ke kSetra meM praveza kiyA aura jo kucha kara sakate the, vaha saba unhoMne kiyA / taba se aba taka ve kAMgresa ke sAtha haiM / unameM mahattvAkAMkSAyeM aura jor3a-tor3a kI bhAvanA hotI, to hamAre prAnta ke rAjanIti kSetra meM Aja unakA apanA sthAna hotA / 1932 meM ve jela kI yAtrA kara Aye haiM / jhummanalAla jaina ke putra haMsakumAra jaina ne 1930 ke AndolanoM meM sakriya hokara rur3akI chAvanI meM sipAhiyoM ko bhar3akAne ke lie iztahAra baaNtte| isase sampUrNa chAvanI meM koharAma maca gyaa| zrI jaina ko giraphtAra kara liyA gayA tathA unheM 4 sAla kI sakhta kaida kI sajA sunAI gii| unake viSaya meM 'prabhAkara' jI likhate haiM- jaba unheM 4 sAla kI sakhta kaida kI sajA sunAI gaI, to jile bhara meM sannATA chA gayA, para ve ha~sate hue apanI bairaka meM lauTe aura usa rAta meM itanA bar3hiyA nAce ki kaidI sAthiyoM ko Aja bhI vaha yAda hai / 1932 meM jela kA kaThora vAtAvaraNa unakI vaMzI kI dhvani aura ghuMgharUoM kI jhaMkAra se thirakatA rahA / 'are bhAI rote ho, to jela Ate hI kyoM ho?' yaha unakI khAsa ukti thii| 16 sUcanA vibhAga u.pra. dvArA prakAzita 'svataMtratA saMgrAma ke sainika' meM ullekha milatA hai ki san 1930 meM iztahAra bA~Tane para haMsakumAra jaina ko 250 rupaye jurmAne kA Arthika daNDa bhI diyA gyaa| 7 ajitaprasAda jaina ne isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| sahAranapura meM 18 mArca, 1930 ko unakI adhyakSatA meM cauka meM zAnadAra jalasA huaa| isa jalase meM taya kiyA gayA ki 26 apraila ko namaka kAnUna tor3ane kA vidhivat prArambha kiyA jAyegA aura usI anurUpa Andolana kiyA gyaa| ajitaprasAda jaina ne sampUrNa jile kA netRtva kiyaa| ve lambe samaya taka jeloM meM bhI rahe / 'jaina mitra' ke tatkAlIna samAcAra ke anusAra-sahAranapura meM ajitaprasAda jaina (sekreTrI sthAnIya kAMgresa kameTI) ko daphA 124 ke anusAra 1 varSa kI tathA jhummanalAla jaina ko 6 mAsa kI sakhta sajA huI hai| 19 disambara 1932 meM ajitaprasAda jaina ne daphA 144 todd'ii| unheM 4 mAha kI sajA sunAI gayI / vahA~ se chUTane ke bAda unhoMne khurazaidIlAla ke sAtha phira 106 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyAgraha kara diyA aura jela se tabhI chUTe, jaba Andolana zAMta ho gyaa|120 sUcanA vibhAga u.pra. ke A~kar3oM ke anusAra isa Andolana meM sammilita hone ke pariNAma svarUpa zrI jaina ne 18 mAsa kaida tathA 200 rupaye jurmAne kI sajA bhogii| ve san 1930 ke satyAgraha ke pazcAt bhI pratyeka Andolana meM bhAga lete rahe aura jela jAte rahe / / kA ajitaprasAda jaina kI dharmapatnI zrImatI lakSmIdevI jaina ne bhI AjAdI ke Andolana meM sakriya bhAga liyA tathA jela yAtrA bhI kii| unake viSaya meM 'prabhAkara' jI ne likhA hai-pichale varSoM meM lakSmIdevI jaina sadA kAMgresa ke kAmoM meM bhAga letI rahIM aura pramANita kAMgresI jela yAtrI bhI haiN| vaise unakI mamatA anaginata kAryakartAoM ko jo bala detI hai, sphuraNA aura sAMtvanA pradAna karatI hai, vaha ajitaprasAda jaina evaM lakmIdevI jaina kisI kI kaI bAra kI bhI jela yAtrA se adhika pavitra hai| unakA jIvana asala meM bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA aura mahAtmA gA~dhI kI sahanavRtti kA Aloka dIpa hai| unake sAtha unakI kucha mAsa kI putrI ToI bhI jela meM rhii|122 _sahAranapura ke sabhI ilAkoM meM AjAdI kA bigula baja rahA thaa| tahasIla devabanda meM 12.04.1930 ko kAMgresa kI bar3I sabhA huI, jisake viSaya meM devabanda ke hAkima ilAkA bAbUrAma yAdava ne ghoSaNA kI thI, 'jo devabanda meM jalasA karegA, use haNTara se pittvaauuNgaa|' yaha sUcanA pAkara ajita prasAda jaina, lalatA prasAda akhtara Adi devabanda gaye aura jalase ko saphala banAyA, parantu sabhA ke bAda ajita prasAda jaina giraphtAra kara liye gye|123 isI prakAra devabanda meM 2 se 4 sitambara 1930 ko eka baiThaka huI, jisameM kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara', mAmacanda jaina sakriya rahe aura usake bAda giraphtAra kara liye gye| 24 devabanda eka choTA sthAna hone ke bAda bhI svataMtratA Andolana meM sakriya rhaa| yahA~ ke mAmacanda jaina ne isa Andolana meM apanA sakriya yogadAna diyaa| unake viSaya meM prabhAkara jI ne likhA hai-bhAI mAmacanda jaina 1930 meM apane gambhIra nAroM aura mIThe ailAnoM ke sAtha kAMgresa meM aaye| zIghra hI unheM jile ke netAoM kA sneha mila gayA aura sarakAra kA pyAra bhii| eka dina hathakar3iyA~ pahane ve sahAranapura jela pahu~ca gye||25 rAmapura manihArana (sahAranapura) meM hulAsacandra jaina ne isa Andolana meM sakriya savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 107 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga liyaa| sUcanA vibhAga dvArA prakAzita pustaka meM ullekha hai ki rAmapura kSetra ke AsapAsa aneka karmaTha kAryakartA Age bar3he, jinameM hakIma hakIkula muhammada, ThAkura arjuna siMha, lAlA hulAsacandra jaina Adi pramukha the| 26 zrI jaina ne apane sAthiyoM sahita sahAranapura janapada meM svataMtratA kA bigula bajAyA tathA jela gye| tatkAlIna patra 'jaina mitra' ne likhA-'rAmapura ke hulAsacandra jaina va sahAranapura ke nAthUmala jaina pakar3e gaye haiN| 127 hulAsacandra jaina ne rAmapura ke sAtha hI devabanda tahasIla meM bhI apanI sevAyeM dii| isa sandarbha meM prabhAkara jI ne likhA hai-hulAsacandra jaina (rAmapura) 1920 se hI kAMgresa ke kAma meM dilacaspI lene lage the| 1930 meM devabanda tahasIla ko jagAne meM unhoMne dina-rAta mehanata kI aura jela gye| kAMgresa kA kAma unake lie hamezA apanA kAma rahA hai| 28 isa prakAra sahAranapura meM jaina samAja ne isa Andolana meM apanA sakriya yogadAna diyaa| bijanaura janapada meM Office of The Superintendent Distt. Jail Bynor savinaya avajJA Andolana allet.30-3-74 Jail certificate ke daurAna kula janasaMkhyA - Certified that B. Ratandal sjod. Huradal, 10 lAkha thI, jisameM kevala Carte Vouch, ajo Bijnore Rs. Bijnore Diste. Bijnore Der3ha hajAra jaina the| was convicted us 9th Salt Act alle ou 4- 5-30 for one year R . and fine Rs 50of- andyante bijanaura meM kArAvAsa jAne Twelve weeks Rii. He was admitted to this jail vAle lagabhaga 1 hajAra the, to serve out the said Sentince on 9-5-30 and subsequently was transferred to sirtt. jo anupAta meM 1 hajAra meM Jail Gonda on 31-5-3e. eka AtA hai, jabaki jaina Again the was convicted up 188 ll.c. to 21 ord. II of 1932 & 1782) of erl. Law Amend. Act alles satyAgrahiyoM kI saMkhyA on 22-1-32 for Rsocy from inclfault one months S.l. ups 180 lbc and one year R.1.4220of fine lagabhaga 25 thI, jo in default 3 months R.1 us a ord it of 1932 And Act 1968 one up 17 (2) of the crl-daw amandment anupAta meM 1 hajAra meM year R.1 and Rs 2001- fime indefault 3 months R... Eon currently. He was admitted to seave out 16 Ate haiN| ina A~kar3oM te suntince ou 22-1-32 and subseqpently was transferred to diett. Sail Bareilly vide se patA calatA hai ki 1.4.P.N. S6171- 05-2.37 23-2-31 bijanaura meM jaina samAja ne isa Andolana ke daurAna R, binayI bar3ha-car3ha kara bhAga liyaa| bAbU ratanalAla jaina ne isa AMdolana meM bijanaura janapada kA netRtva kiyaa| jaina mitra ke eka zrI ratanalAla jaina kA jela pramANa-patra 108 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra ke anusAra 20 apraila ko bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ke maMtrI ratanalAla jaina (vakIla) ne bijanaura meM namaka banAyA aura bhASaNa bhI diyaa| unake jatthe kA khUba svAgata kiyA gyaa| 100 striyA~ bhI dala meM zAmila thiiN| 125 rupaye kI thailI unheM bheMTa kI gyii| namaka banAne ke bAda eka majisTreTa ne use ckhaa| pazcAt unako unake jatthe sahita giraphtAra kiyA gayA aura unheM 1 varSa kI sajA tathA 500 rupaye jurmAnA huaa| unake bAda bAbU nemIzaraNa jaina bhUtapUrva sahamaMtrI bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ne bhI yahI kArya kiyA aura unako bhI utanA hI upahAra milaa| unakI mAtA bhI satyAgraha Andolana meM khUba kArya kara rahI hai| 130 ratanalAla jaina ko jilA kAMgresa ne apanA prathama adhinAyaka banAyA thaa| jilA kArAgAra bijanaura ke anusAra unheM nauMve namaka kAnUna kI dhArA 117 AI.pI. sI. ke aMtargata 09.05.1930 ko eka sAla ke lie kaida kI sajA huii| kucha dina ve bijanaura kArAgAra meM rakhe gaye, usake bAda 31.05.1930 ko unheM gauMDA jilA jela meM sthAnAMtarita kiyA gyaa| 1932 meM bijanaura ke bAjAra zambhA meM zrI jaina ke netRtva meM eka baiThaka kA Ayojana kiyA gyaa| isa baiThaka meM hajAroM loga upasthita the| pulisa ne isa daurAna kAphI logoM ko giraphtAra kiyaa|32 ratanalAla jaina ne bAjAra zambhA meM joradAra bhASaNa diyA, parantu Adhe bhASaNa karane ke bAda unheM bhI giraphtAra kara liyA gyaa| jilA kArAgAra ke anusAra unheM 22.01.1932 ko bijanaura jela meM lAyA gayA aura bAda meM AI.jI.pI. naM. 5017/eca-46 ke anusAra 15.02.1932 ko barelI jela sthAnAMtarita kiyA gyaa| 3 vardhamAna patrikA meM ullekha hai ki zrI jaina ne isa Andolana ke daurAna 1 pharavarI, 1932 ko bAjAra zambhA meM bhASaNa diyA, jisake phalasvarUpa unheM 18 mAsa kI kar3I kaida tathA 700 rupaye jurmAne kI sajA milii| ratanalAla jaina kI bhA~ti hI nemizaraNa jaina ne bhI Andolana meM sakriya yogadAna diyaa| unhoMne 1921 meM kAMgresa meM praveza kiyA thaa| usake bAda se lagAtAra zrI jaina kAMgresa ke sAtha khar3e rhe| namaka satyAgraha meM sakriya bhAga lene ke kAraNa 1930 meM 1 varSa kar3I kaida aura 500 rupayA jurmAnA tathA 1932 meM 6 mAsa kaida aura 400 rupayA jurmAne kI sajA unheM dI gyii| nemizaraNa jaina kI mAtA durgAdevI jaina ne bhI AndolanoM meM sakriya bhAga liyA tathA san 1932 meM 1 mAsa kar3I kaida tathA 250 rupayA jurmAnA, punaH san 1933 meM 3 mAsa kar3I kaida tathA 50 rupayA jurmAnA kI sajA paayii| bijanaura kSetra ke AsapAsa ke ilAkoM meM rahane vAle jaina samAja ne bhI isa Andolana meM pUrNa sahayoga diyaa| najIbAbAda (bijanaura) ke jaina samAja ne svadezI pracAra kA bIr3A utthaayaa| 'jaina mitra' ke tatkAlIna aMka ke anusAra-'najIbAbAda ke savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 109 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina maMdiroM meM jaina logoM dvArA videzI vastra pahanakara AnA baMda kara diyA gyaa| 135 najIbAbAda ke sAhU jaina parivAra ne bhI isa AMdolana meM bhAgIdArI kii| sAhU zreyAMsa prasAda jaina kAMgresa se jur3akara kArya karate rahe tathA Arthika rUpa se gA~dhI jI ko madada dete rhe||36 sAhU parivAra ke navayuvaka mUlezacandra ne bhI isa Andolana meM bhAga lekara jela yAtrA kii||37 rAmacandra jaina ke putra mannomala jaina bhI isa Andolana meM jela gye| unhoMne 9 janavarI, 1932 ko eka mAmale meM eka mahIne ke kArAvAsa aura 50 rupayA jurmAne aura use na cukAne para eka saptAha ke kArAvAsa kA daNDa paayaa| eka anya mAmale meM unheM eka varSa ke kaThora kArAvAsa kA daNDa diyA gayA, sajAe~ sAtha-sAtha calatI thii| zrI jaina ko 23 pharavarI, 1932 ko jilA kArAgAra barelI meM sthAnAntarita kiyA gayA tathA vahA~ se 26 julAI, 1932 ko unheM jilA kArAgAra phaijAbAda bhejA gyaa||38 dhAmapura (bijanaura) meM mahAvIraprasAda jaina ne jaina samAja ko sAtha lekara namaka Andolana meM bhAga liyaa| san 1930 meM unheM 1 varSa kar3I kaida kI sajA sunAI gayI, punaH 1932 meM zrI jaina ko 1 varSa kar3I kaida aura 100 rupayA jurmAnA kiyA gyaa| 39 zrI jaina bijanaura aura phaijAbAda jeloM meM rhe| 40 nahaTaura (bijanaura) jaina samAja ne jaina maMdiroM meM videzI vastra lAne para pAbaMdI lagA dii| nahaTaura ke nivAsI paM. kailAza candra jaina ne bhI isa daurAna, patrakAritA ke mAdhyama se dezasevA kii| isa prakAra bijanaura jile ke jaina samAja ne Age bar3hakara ina AndolanoM meM bhAga liyaa| ilAhAbAda meM isa Andolana kA prArambha hote hI pUre janapada meM dezabhakti kI lahara daur3a gyii| rASTrIya netAoM ke Agamana se ilAhAbAda sampUrNa u.pra. meM surkhiyoM meM rahatA thaa| gA~dhI jI khAdI pracAra ke lie 15-18 navambara, 1929 ko jaba ilAhAbAda Aye the| taba vahA~ ke kAryakartAoM ne AgAmI Andolana ke sambandha meM unase mArgadarzana prApta kiyaa| ina kAryakartAoM meM jaina samAja ke navayuvaka bhI the| gA~dhIjI se preraNA pAkara ilAhAbAda ke dArAgaMja kasbe ke jaina samAja ne isa Andolana meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| jaina samAja kI ora se tArAcandra jaina, kapUracaMda jaina Adi ne rASTrIya Andolana kA morcA smbhaalaa| tArAcandra jaina harasukharAya jaina ke putra the, jo apane ilAke ke pratiSThita jamIMdAra the| svataMtratA Andolana meM bhAga lene se pUrva tArAcaMda jaina avadha prAnta kI candApura riyAsata ke dIvAna the| svataMtratA Andolana se jur3ane ke kAraNa zrI jaina ne apane pada ko tyAga diyaa| unake viSaya meM likhA gayA hai ki zrI jaina san 1928 meM pUjya bApU mahAtmA gA~dhI kI AvAja para riyAsata ke dIvAna pada se tyAgapatra dekara svataMtratA Andolana se jur3a gaye aura gA~va-gA~va meM kAMgresa kI alakha jagAne aura svataMtratA kA AhvAna karane nikala pdd'e| san 1930 ke Andolana meM apanI sakriya gatividhiyoM ke kAraNa unheM pahalI bAra 110 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giraphtAra kiyA gayA aura unhoMne isI ke tahata ghara kI talAzI, kurkI evaM anya pulisa atyAcAroM ko sahana kiyaa|41 u.pra. sarakAra kA sUcanA vibhAga likhatA hai ki tArAcandra jaina ne san 1931 ke lagAna bandI Andolana meM bhAga liyA aura 6 mAsa kar3I kaida kI sajA paayii| 42 tArAcaMda jaina ne ina AndolanoM meM apanA pUrNa yogadAna diyaa| unakA rASTrIya Andolana meM kitanA mahattva thA, isakA ullekha ina zabdoM se spaSTa hai-'tArAcaMda jaina kA dArAnagara sthita AvAsa hamezA Andolana tathA rAjanIti kA aDDA huA karatA thaa| jahA~ para svataMtratA Andolana se sambandhita mahattvapUrNa nirNaya deza ke variSTha netAoM dvArA liye jAte the| deza ke zIrSastha netAgaNa mahAtmA gA~dhI, paM. javAhara lAla neharU, govindavallabha paMta, saradAra paTela Adi bhUmigata kI sthiti meM zrI jaina ke AvAsa para rukate the| unhoMne apanA sArA jIvana svataMtratA saMgharSa meM lagA diyaa|143 tArAcaMda jaina ke sAtha hI jaina samAja ke anya bandhuoM ne bhI svataMtratA Andolana meM yogadAna diyaa| inameM kapUracaMda jaina kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra-kapUracaMda jaina putra zrI sukhadevarAya nivAsI dArAgaMja ilAhAbAda ne san 1930 ke namaka satyAgraha Andolana meM bhAga liyA tathA 9 mAsa kar3I kaida kI sajA kaattii|" ilAhAbAda jile kI kAMgresa kameTI meM bhI jaina samAja ne pratinidhitva kiyaa| tArAcaMda jaina kameTI ke variSTha upAdhyakSa rhe| 45 lakhanaU jaina samAja ne bhI isa Andolana meM bhAga liyaa| yahA~ ke jaina samAja ne na kevala sthAnIya stara para apitu sampUrNa uttara pradeza meM isa Andolana kA pracAra-prasAra karane meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| lakhanaU nivAsI brahmacArI sItalaprasAda, jaina samAja ke gA~dhI kahalAte the| unhoMne pUre u.pra. meM vyApaka bhramaNa karake namaka Andolana se jaina samAja ko jor3ane kA prayAsa kiyaa| kaI jaina patra-patrikAoM kA sampAdana karate hue brahmacArI jI ne sadaiva dezahita ko hI sarvopari sthAna diyaa| unhoMne sadaiva sabhI ko khAdI pahanane ke lie protsAhita kiyaa|47 brahmacArI sItalaprasAda ke prayAsoM se pUre pradeza ke jaina maMdiroM meM svadezI vastroM kA abhUtapUrva pracAra huA tathA anekoM navayuvakoM ne deza sevA kA saMkalpa liyaa| lakhanaU meM mahAtmA gA~dhI dvArA udghoSita isa Andolana ke ataMrgata videzI vastroM kA bahiSkAra kiyA gayA tathA videzI vastroM kI dukAnoM para dharanA bhI diyA gyaa| 48 'jaina mitra' ke tatkAlIna aMka ke anusAra digambara jaina sabhA ne dinAMka 21 jUna 1930 ko apane mAsika adhivezana meM sarvasammati se nizcaya kiyA hai ki lakhanaU meM jitane bhI jaina maMdira haiM, unameM jo vastrAdi pradAna kiye jAyeM, vaha svadezI hoN| agara koI sajjana sabhA kI AjJA na mAnakara kisI maMdira meM videzI vastra pradAna kare, to usa maMdira ke kAryakartA ko use svIkAra nahIM karanA caahie| sabhA ke dvArA jaina savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 111 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2503 kAnapura meM muni saMghakA eka dRzya / baiThe hue (1) zrI 105 ailaka caMdrasAgarajI, (2) zrI 108 muni zrI dharmasAgarajI, (3) zrI 108 AcArya zrI munIMdrasAgarajo mahArAja, (4) zrI 108 muni zrI zrutasAgaramI, (5) AdisAgarajI pIche bar3e hue- (1) lA0 durgAprasAdajI mAranaulavADe, (2) lA. memicandrajI raIsa, (3) jAtibhUSaNa kaviziromaNi 10 svarUpacaMdrajI jaina saroja ema. bI. eca. (4) jaina (5) yA0 narAyanadAsajI jaina, (6) jAtiziromaNi rA0 sA* lA* rupacaMdrajI A. majisTreTa kAnapura, (7) lA* cimmanalAlajI dehlii| kAnapura meM virAjita muni saMgha evaM sthAnIya svataMtratA senAnI samAja ko yaha preraNA bhI dI gaI ki ghara kharca ke lie jitane vastra kharIde jAyeM, vaha saba svadezI hoM aura maMdira meM svadezI vastra hI pahanakara aayeN| 149 jinendracandra jaina kAgajI ne kAMgresa kAryakartA ke rUpa meM khAdI kA vyApaka pracAra kiyaa| kAnapura janapada meM isa Andolana kA netRtva gaNeza zaMkara vidyArthI kara rahe the / san 1931 meM kAnapura meM hue bhayaMkara sAmpradAyika saMgharSa meM zrI vidyArthI zahIda ho gye| isa ghaTanA ke pariNAmasvarUpa kAnapura meM janatA sarakAra ke viruddha uTha khar3I huI / aMgrejI sarakAra ne vidroha ko kucalane ke lie kAnapura ke tamAma bar3e netAoM ko giraphtAra karanA zurU kara diyaa| jaina samAja ke pramukha kAMgresI netAoM ko bhI sarakAra ne giraphtAra kara liyA / 25 mArca 1931 ko aMgreja phauja ke do Traka acAnaka 'bAbU nivAsa' hAlasI roDa kAnapura para Akara ruke aura aMgreja sipAhiyoM ne nivAsa ko cAroM ora se ghera liyaa| sipAhiyoM ne kAMgresI netA lAlA phUlacanda jaina, manoharalAla jaina, RSabhakumAra jaina ko bulAne ko khaa| geTa para pharma lakSmaNa dAsa bAbUrAma kA karmacArI candrikAprasAda zukla (pahalavAna) khar3A thaa| zora sunakara jaina parivAra ke sadasya bAhara A gye| sabhI ke bAhara Ate hI phaujiyoM ne apanI bandUkeM ulTI karake baTa se mArane ke lie uThA liiN| yaha dekhate hI candrikAprasAda ne apane donoM hAthoM ko phailAkara tInoM mAlikoM ko sameTakara apane hAtha dIvAra para saTA liye aura phaujiyoM kI bandUkoM kI baTeM unakI pITha para par3ane lgii| zIghra hI aMgreja phauja ne vahA~ maujUda phUlacanda jaina, 112 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manoharalAla jaina (putra phUlacanda jaina), RSabhakumAra jaina (putra bAbUrAma jaina), paMcamalAla jaina ( pharma ke khajAMcI), candrikAprasAda ( pahalavAna va pharma karmacArI) ko giraphtAra kara liyaa| nanhUmala jyotiprasAda pharma ke mAlika nArAyaNadAsa jaina jo kisI kAryavaza phUlacanda jaina se milane Aye the, unheM bhI phauja ne giraphtAra kara liyaa| sabhI ko phatehagar3ha jela bheja diyA gayA / phUlacanda jaina ke parivAra ne isa Andolana meM pUrNa samarpaNa ke sAtha kArya kiyaa| san 1932 meM kAnapura - deharAdUna SaDyaMtra kesa ke sambandha meM bhI sarakAra ne unake parivAra para atyAcAra kiye / sarakAra ne unake naye nivAsa 'lakSmaNa bhavana' para adhikAra kara liyA tathA sabhI sadasyoM ko sAmAna sahita bAhara nikAla diyA / unake makAna meM aMgrejI sarakAra ne kotavAlI kAyama kara dI aura phUlacaMda jaina va RSabhakumAra jaina ko punaH giraphtAra kara liyA / 150 kAnapura nivAsI vaidya kanhaiyAlAla jaina ne bhI parivAra sahita isa Andolana meM bhAga lekara jela kI yAtrAyeM kI / u. pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ne san 1930 ke Andolana se sambaddha rahane ke kAraNa 6 mAsa kI kar3I kaida kI sajA pAyI thI (51 kanhaiyAlAla jaina kI bhA~ti hI unakI dharmapatnI gahanAdevI jaina ne bhI Andolana meM sakriya bhAga liyA / 'jaina saMdeza' ke anusAra - san 1931 ke Andolana meM jaba kAMgresa janapada meM kamajora thI aura kAnapura meM u.pra. kAMgresa kA jalasA bAbU puruSottamadAsa TaMDana ke sabhApatitva meM huA, to usakI svAgatAdhyakSA banane ke kAraNa zrImatI jaina ko 6 mAha kI jela huii| 152 u. pra. sarakAra ke sUcanA vibhAga ke anusAra - gahanAdevI jaina dharmapatnI kanhaiyAlAla jaina ne san 1932 ke Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa 6 mAsa kar3I kaida aura 250 rupaye jurmAnA kI sajA paayii| 153 kAnapura ke jaina maMdiroM meM svadezI pracAra karane meM bhI jaina samAja ne sakriya bhAga liyA / deharAdUna jile meM jaina samAja kI saMkhyA kama hone ke bAda bhI yahA~ ke kucha jaina svayaMsevakoM ne isa Andolana meM bhAga liyaa| sUcanA vibhAga u.pra. ke anusAra mahArAjaprasAda jaina nivAsI cakarautA deharAdUna ne namaka satyAgraha meM 1930 meM tIna mahIne kI sajA pAyI aura una para 25 rupaye jurmAnA kiyA gayA / isI prakAra mitra sena jaina 'vaidya' ne bhI AjAdI ke isa Andolana meM sakriyatApUrvaka bhAga liyA / sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ne namaka satyAgraha Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 1930 meM chaH mAsa kaida aura 50 rupayA jurmAne kI sajA pAyI / 154 deharAdUna ke paur3I gar3havAla kSetra meM bhI isa Andolana ke daurAna eka jaina bandhu ke jela jAne kA pramANa milatA hai| sUcanA vibhAga uttara pradeza ke anusAra sundaralAla jaina putra umarIlAla nivAsI zrInagara kaTalasyUM, paur3I gar3havAla ko namaka satyAgraha savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 113 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazAbandI AndolanoM meM bhAga lene ke kAraNa san 1930 meM 6 mAsa ke kArAvAsa kA daMDa milaa| 155 savinaya avajJA Andolana ke daurAna kAzI ke 'syAdvAda jaina mahAvidyAlaya' ne apanI ahama bhUmikA nibhaaii| san 1930 ke satyAgraha ke samaya isa vidyAlaya ke kaI chAtroM ne Andolana meM bhAga liyA / vidyAlaya ke kAphI jaina chAtroM ne garmI kI chuTTiyoM meM ghara jAnA chor3akara sarakAra kI nItiyoM ke khilApha dharanA diyA / san 1932 kI viliMgDanazAhI meM jaba kAzI meM goliyoM kI bauchAreM huI, usa samaya bhI jaina chAtroM ne jAna kI paravAha na karate hue pUrA morcA liyaa| usa samaya kaI chAtroM ko khojane vidyAlaya ke AcArya aura gRhapati rAtabhara ghUmate rahate the| ghAyala chAtroM ko vidyAlaya meM lAkara upacAra kiyA jAtA thA / una gurUjanoM ke sneha kA hI yaha phala thA ki julUsa meM Age hone ke kAraNa ve jaina chAtra giraphtAra kara liye gaye aura ve mAtRbhUmi ke lie balidAna hone athavA Ahata hone ke saubhAgya se vaMcita raha gaye 16 syAdvAda jaina mahAvidyAlaya ke chAtroM ne maMdiroM meM videzI vastra lAne para pUrNa pAbaMdI lagAne hetu athaka parizrama kiyA / 'digambara jaina' patrikA ke tatkAlIna aMka ke anusAra kAzI meM jaina chAtra saMgha ne maMdiroM meM videzI vastra na lAne hetu dharanA diyA, unheM 4 dina bAda saphalatA mila paayii| 157 amolakacaMda jaina tathA khuzAlacandra jaina (gorAvAlA) ne isa daurAna jela yAtrAyeM kI aura briTiza sarakAra ko kar3A javAba diyA / amolakacaMda jaina san 1926 meM kAMgresa ke sadasya bana gaye the| 158 unhoMne san 1929 meM prathama zreNI meM vakAlata pAsa karane ke bAda kAzI kI adAlatoM meM apanI yukti aura pratibhA kI chApa chodd'ii| san 1930 kA dvitIya svataMtratA saMgrAma prArambha hote hI unhoMne sabhI rAjanaitika mukadame niHzulka lar3ane prArambha kara diye / isake kAraNa aMgrejI sarakAra kI najaroM meM ve khaTaka gye| zrI jaina ne sarakAra dvArA bhAratIya kaidiyoM para jeloM meM ho rahe bhISaNa atyAcAroM kA bhaMDAphor3a kara diyA / isa bAta para krodhita hokara sarakAra ne una para daphA 500 meM mukadamA calAyA tathA 500 rupaye jurmAne kI sajA sunaaii| 159 amolakacanda jaina ne kAMgresa ke AndolanoM meM bar3ha-car3hakara bhAga liyA tathA san 1932 meM isa Andolana ke aMtargata jela yAtrA kii| 160 zrI jaina san 1937 meM banArasa rAjanaitika sabhA ke saciva bane / 11 isa sabhA kI adhyakSatA govinda vallabha panta ne kI thI / isa sammelana ne kAzI meM svataMtratA Andolana kI lahara calAne meM mahattvapUrNa yogadAna diyA / 162 isI prakAra 1938-39 meM zrI jaina saMyukta prAnta ke zikSA maMtrI bAbU sampUrNAnanda ke prAiveTa sekreTrI rhe| 163 usa samaya unhoMne pUre saMyukta prAnta meM bhramaNa karake svataMtratA senAniyoM ko protsAhita kiyA tathA jaina samAja meM naye yuvAoM ko rASTrIya Andolana se jor3A / 114 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khuzAlacanda jaina ne isa Andolana ke tahata bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| zrI jaina svataMtratA saMgrAma meM jela gye| san 1930 meM umra bar3hAkara ve satyAgrahI bne| Ayurveda kaoNleja (kA.vi.vi.) chor3akara kaoNleja aura skUloM kI pikeTiMga meM laga gaye aura usI varSa gavarnameMTa saMskRta kaoNleja kI parIkSA kA unhoMne bahiSkAra kraayaa| zrI jaina ne zrI zivaprasAda gupta kI AjJA para vaitanika naukarI chor3akara vidyApITha kI avaitanika sevA ko aMgIkAra kiyaa| 6481 isa prakAra spaSTa hai ki savinaya avajJA Andolana meM uttara pradeza ke jaina samAja ne tana-mana-dhana se apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| sandarbha 1. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 91 2. uttara pradeza DisTrikTa gajeTiyara mujaphpharanagara, pRSTha 43 3. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 103, 10 4. sAkSAtkAra-zrI aruNagupta, adhyakSa-svataMtratA saMgrAma senAnI saMgaThana. ma.na.. 10.05.2008 5. 'jaina mitra' (sAptAhika patra), 16 akTUbara 1930, pRSTha 446 6. WHO's WHO of Delhi Freedom Fighters, Page 139 7. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 42 8. 'jaina mitra', dinAMka 16.10.1930, pRSTha 446, sUrata 9. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 40-41, 102, 103 10. sAkSAtkAra-zrImatI rukamaNI jaina (putrI sva. sumataprasAda jaina svataMtratA senAnI), 78 naI maMDI, mujaphpharanagara, dinAMka 21.09.2008, viDiyo rikorDiMga 11. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 96 12. svataMtratA saMgrAma ke sainika : jilA mujaphpharanagara, pRSTha 50 13. svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 218 14. jaina sTUDenTsa kaoNnphreMsa meM zrImatI lekhavatI jaina kA bhASaNa (pustikA), pRSTha 3, 15. yU.pI. pulisa sIkreTa ebsaTrekTa 1930, pairA 429 (Ara), 441 (jI) 16. dI hindustAna TAimsa, 16 apraila, 1930, pRSTha 5, dillI 17. yU.pI. pulisa sIkreTa ebsaTrekTa 1930, pairA 211 (DablyU) 18. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 15 19. dI hindustAna TAimsa, 27 apraila, 1930, pRSTha 8, dillI 20. 'jaina mitra' (sAptAhika), 16 akTUbara, 1930, pRSTha 446, sUrata 21. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 71 22. 'jaina mitra', 14 agasta, 1930, pRSTha 618, gurUvAra, sUrata 23. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 57 24. WHO's WHO of Delhi Freedom Fighters, Page 139 savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 115 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 117 26. 'digambara jaina' (sacitra vizeSAMka), pRSTha 31, aMka 1, 2 varSa 22 27. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 75 28. jaina phUlacanda : krAntikArI Andolana, suprasiddha prasaMga, pRSTha 22 29. vimalaprasAda jaina, krAMtikArI jIvana kI kucha jhalakiyA~, pRSTha 17, 18 30. sAkSAtkAra-zrI zizirakAnta jaina, 32, sukhadeva vihAra, naI dillI, dinAMka 02.04.2008 31. krAMtikArI AMdolana, suprasiddha prasaMga, pRSTha 22 32. WHO's WHO of Delhi Freedom Fighters, Page 137 33. krAMtikArI Andolana, suprasiddha prasaMga, pRSTha 248-263 34. jaina phUlacanda, baMdInAmA (bhAga 1), pRSTha 225 35. vimala prasAda jaina, krAMtikArI jIvana kI kucha jhalakiyA~, pRSTha 118 36. WHO's WHO of Delhi Freedom Fighters, Page 138 37. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 16, jilA meraTha, pRSTha 4, 5 38. svataMtratA saMgrAma ke sainika jilA meraTha, pRSTha 92 39. 'jaina mitra', 16 akTUbara 1930, pRSTha 446, sUrata 40. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 121-122 41. meraTha ke pA~ca hajAra varSa, pRSTha 163 42. WHO'S WHO of Delhi Freedom Fighters, Pag 139 43. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga-6 : jilA bulandazahara, pRSTha 'ca' 44. 'jaina jagata' (pAkSika patra), pRSTha 13, 14, 16 sitambara, 1930 45. jainendra : jIvana, vyaktitva aura kRtitva para sarvAMgINa dRSTipAta, pRSTha 10 46. svataMtratA senAniyoM kA baMdInAmA, bhAga 1, pRSTha 75, 168 47. jainendra kumAra peparsa, lisTa naM. 438, neharU maimoriyala myUjiyama eNDa lAibrerI, na.di. 48. niSkAma sAdhaka, sampAdaka banArasIdAsa caturvedI, pRSTha 536 49. 'vIra', pharavarI dvitIya, 1995, pRSTha 35 50. 'jaina mitra', 18 sitambara 1930, pRSTha 382, sUrata 51. zrImatI iMdirA gA~dhI abhinaMdana graMtha (bhAratavANI), pRSTha 51 52. 'jaina mitra' (sAptAhika patra), 24 agasta, 1930, kavara peja 53. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 25, jilA mathurA, pRSTha 20 54. sAkSAtkAra-kezavadeva jaina, RSabha brahmacarya Azrama, mathurA dinAMka 05.09.2008, sthAna-Azrama ___oNphisa, caurAsI, mathurA (u.pra.) 55. 'anekAnta', agasta san 1948, pRSTha 309 56. svataMtratA senAniyoM kA baMdInAmA (bhAga 1), pRSTha 65 57. 'anekAnta', sitambara 1948, pRSTha 356, 357 58. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mathurA, pRSTha 54, 60,61,50 59. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 58 60. jaina acala siMha, jela meM merA jainAbhyAsa, pRSTha 1 116 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 33, jilA AgarA, pRSTha 1 62. jela meM merA jainAbhyAsa, pRSTha 2 63. 'Aja' (dainika patra ), 29 pharavarI, 1932, dina somavAra, pRSTha 4, kaoNlama naM. 4, sampAdaka- bAbUrAva viSNu parAr3akara, kAzI 64. 'Aja', 10 mArca 1932, dina gurUvAra, pRSTha 7, kaoNlama naM. 1 65 a ) svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 24, 100 ba) bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 76 66. 'jaina mitra' (sAptAhika patra ), 17 julAI, 1930, kavara peja 67. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), 23 janavarI 1947, pRSTha 25 68. 'Aja', 10 mArca, 1932, dina gurUvAra, pRSTha 7, kAzI 69. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 8 70. 'jaina mitra', 14 agasta, 1930, pRSTha 618, sUrata 71. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 239, 286 72. sAkSAtkAra - zrI cimmanalAla jaina (svataMtratA senAnI) 06.09.2008 AgarA 73. svataMtratA Andolana meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 226 74 sAkSAtkAra - zrI madanalAla bainADA, dinAMka 06.09.2008, AgarA 75. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 24-29, sampAdaka - balabhadra jaina 76. jaina sUrajabhAna : acala carita, pRSTha 47, AgarA 77. 'sainika' (pramukha sAptAhika patra ), 20 akTUbara 1936, pRSTha 19 78. 'sainika', 1 disambara, 1936, pRSTha 14 zIrSaka- 'Agare meM cunAva kI dhUmadhAma' 79. vahI, 9 pharavarI, 1937, pRSTha 14, zIrSaka - AgarA ke zahara vAloM se anurodha sapheda aura hare raMga ko yAda rakhiye / ' 80. Uttar Pradesh District Gazetteer, 'Etah', Page 35 81. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 29, jilA eTA, pRSTha 17,43,28 82. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 30, jilA mainapurI, pRSTha gha, Ga 83. 'jaina mitra' (sAptAhika patra ), 31 julAI 1930, pRSTha 582 84. vahI, 14 agasta, 1930 pRSTha 618 85. vahI, 16 akTUbara, 1930, pRSTha 446 86. vahI, 7 agasta, 1930, pRSTha 598 87. 'jaina saMdeza', 23 janavarI, 1947, pRSTha 36, AgarA 88. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 12, jilA murAdAbAda, pRSTha 15 89. 'digambara jaina', kArtika mArgazIrSa, vIra saMvat 2457, pRSTha 16 'ca' 90. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), 23 janavarI, 1947, pRSTha 37 90. 'digambara jaina ' ( mAsika patrikA), pRSTha 16, sacitra vizeSAMka, sUrata 92. 'jaina saMdeza', rASTrIya aMka, pRSTha 35, AgarA 93. 'digambara jaina', sacitra vizeSAMka, pRSTha 16 'gha' sUrata 94. 'jaina mitra' 16 akTUbara 1930, pRSTha 446, gurUvAra, sUrata savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 117 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95. 'jaina mitra', 18 sitambara, 1930, pRSTha 382, guruvAra, sUrata 96. 'digambara jaina' (mAsika patrikA), sacitra vizeSAMka, pRSTha 16(gha) 97. U.P. District Gazetteers 'Farrukhabad', Page 59 98. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA pharrukhAbAda, pRSTha 636 99. jaina mitra', 26 jUna 1930, pRSTha 507, sUrata 100. svataMtratA saMgrAma ke sainika, ilAhAbAda DivIjana, jilA iTAvA, pRSTha kha 101. 'digambara jaina', julAI 1930, pRSTha 276, sUrata 102. 'jaina mitra', 17 julAI, 1930, mukha pRSTha, sUrata 103 svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 1, jhA~sI DivIjana, pRSTha 86, 85 104. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 43, 47, AgarA 105. vindhya pradeza ke rAjyoM kA svataMtratA saMgrAma kA itihAsa, pRSTha 233, 234, 235, 270 106. rajata nIrAjanA, pRSTha 15, lalitapura 107. 'jaina mitra', 17 julAI 1930, mukha pRSTha, sUrata 108 Fighters For Freedom, WHO's WHO : 1 : Jhansi Division, Page 51, 109. 'jaina sandeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 37-38, AgarA 110. rajata-nIrAjanA, pRSTha 16, 49, 26 111. zrI bhAratavarSIya digambara jaina DAyarekTarI (saMyukta prAnta), pRSTha 79 112. 'digambara jaina', bhAdrapada, vIra saMvat 2456, pRSTha 402, sUrata 113. 'jaina mitra', 2 akTUbara, 1930, pRSTha 720, sUrata 114 sAkSAtkAra-DaoN. ke.pI. jaina naI dillI, 26.12.2008 115. Uttar Pradesh District Gazetteer 'Saharanpur', Page 73 116. 'jaina saMdeza', 23 janavarI, 1947, pRSTha 30 117. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA sahAranapura, pRSTha 77 118. sahAranapura sandarbha, bhAga 1, pRSTha 155-156 119. 'jaina mitra', 17 julAI, 1930, gurUvAra, pRSTha 1 (kavara peja) 120. sahAranapura sandarbha, bhAga-1, pRSTha 164 121. svataMtratA saMgrAma ke sainika jilA sahAranapura, pRSTha 3 122. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 30 123. grAmINa janatA, ajitaprasAda jaina smRti aMka, pRSTha 5, DaoN. jayagopAla, 01.01.1984 124. sahAranapura sandarbha, bhAga 1, pRSTha 179 125 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 31 126. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA sahAranapura, pRSTha 5 127. 'jaina mitra' (sAptAhika patra), 18 sitambara, 1930, pRSTha 682 128. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 31 129. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, khaNDa 6, pRSTha 128, lakhanaU 130. 'jaina mitra', 5 jUna 1930, kavara pRSTha, gurUvAra, sUrata / 131. Jail Certificate, Office of the Superintendent District Jail Bijnor, 30.03.1974, 118 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132. Uttar Pradesh District Gazetteer 'Bijnor', Page 53 133. bijanaura jilA jela dvArA 30.03.1974, ko jArI pramANa patra 134. 'vardhamAna' vArSika patrikA (bijanaura aMka), pRSTha 93, 90,91,135 135. 'jaina mitra', 21 agasta 1930, gurUvAra, pRSTha 634, sUrata 136. sAkSAtkAra-nemicandra jaina, prazAsanIka adhikArI 'bhAratIya jJAnapITha', dinAMka 14.05.08 137. 'jaina saMdeza', rASTrIya aMka, 23 janavarI 1947, pRSTha 33, AgarA 138. dillI ke svataMtratA senAnI, bhAga 1, pRSTha 114 (saMkSipta paricaya), 139. 'vardhamAna', pRSTha 92, bijanaura, 1998-99 aMka 140. WHO'S WHO of Delhi Freedom Fighters, Page 139 141. vidhi vaMzikA (luhADyA parivAra), bhAga 1, pRSTha 36 142. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 3, pRSTha 186, ilAhAbAda DivIjana 143. vidhi-vaMzikA (luhADyA parivAra), pRSTha 37 144. svataMtratA saMgrAma ke sainika, ilAhAbAda Divijana, pRSTha 143, 144 145. vidhi vaMzikA, pRSTha 37 146. samAjonnAyaka krAMtikArI yuga puruSa brahmacArI sItalaprasAda, pRSTha 4 147. 'jaina mitra', 17 apraila 1930, gurUvAra, pRSTha 355, sUrata 148. Uttar Pradesh District Gazetteer 'Lucknow', Page 65 149. 'jaina mitra', 3 julAI, 1930, pRSTha 522, aMka 34, sUrata 150. zrI ajita kumAra jaina 'bAbU nivAsa', lakSmaNa sTIla kampanI, sTezana roDa, kAnapura dvArA likhita 'vaMza paramparA' lekha se uddhRta, pRSTha 4, 5 151. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA kAnapura, pRSTha 348 152. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka), pRSTha 33, AgarA 153. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA kAnapura, pRSTha 360 154. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 11, pRSTha 34, jilA deharAdUna 155. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 14, pRSTha 83, gar3havAla DivIjana, 156. 'saMsmaraNa' (smArikA), pRSTha 39, sampAdaka-pro. khuzAlacandra gorAvAlA 157. 'digambara jaina', bhAdrapada, vIra saMvat, 2456, pRSTha 402, sUrata 158. Parliament of India, Rajya Sabha, WHO'S WHO 1955, Page 14, Pub. Rajya Sabha Secretariat, New Delhi 159. 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMko. paSTha 40. AgarA 160. Fighters For Freedom, WHO's WHO : 2 : Varanasi Division, Page 450 161. Parliament of India, Council of States, WHO'S WHO 1952, Page 11 162. 'jaina saMdeza', rASTrIya aMka, pRSTha 40, AgarA 163. Parliament of India, Council of States, Page 11 164. svataMtratA Andolana aura banArasa, pRSTha 109, 110 savinaya avajJA Andolana aura jaina samAja :: 119 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna bhAratIya svataMtratA Andolana kA antima evaM mahattvapUrNa saMgrAma ' agasta krAMti' yA bhArata chor3o Andolana ke nAma se jAnA jAtA hai / sitambara 1939 meM yUropa para jarmanI kA AkramaNa prArambha ho gayA, jisake kAraNa dvitIya vizvayuddha chir3a gayA / briTiza sarakAra ne bhI yuddha kI ghoSaNA kara dii| briTiza sarakAra kI ghoSaNA ke kucha hI ghaMTe bAda bhArata ke vAyasarAya ne bhAratIya netAoM aura vidhAnasabhAoM ke janapratinidhiyoM se binA koI parAmarza liye, mitra rASTroM ke pakSa meM, bhArata ke yuddha meM sammilita hone kI ghoSaNA kara dI / bhAratIya netAoM ne mahAtmA gA~dhI ke netRtva meM isa ghoSaNA kA virodha kiyA / eka varSa taka netAoM ne vibhinna prayAsa kiye ki sarakAra apanI ghoSaNA ko vApasa le le, parantu unheM nirAzA hI hAtha lgii| aMtataH gA~dhI jI ne briTiza nItiyoM ke khilApha 17 akTUbara, 1940 ko 'vyaktigata satyAgraha' kA prArambha kara diyaa| isa Andolana meM sarakAra ke upekSApUrNa dRSTikoNa ke bAvajUda yaha dhyAna rakhA gayA ki jana Andolana ke kAraNa yuddha kI taiyArI meM bhayaMkara avyavasthA paidA na ho / satyAgraha kA vAstavika uddezya briTiza sarakAra ke isa dAve ko galata sAbita karanA thA ki bhArata yuddha kI taiyArI meM pUrI taraha madada de rahA hai| gA~dhI jI ne kAryakartAoM ko nirdeza diye ki vaha satyAgraha karane se pahale apane jile ke jilA majisTreTa ko yaha sUcanA de de ki vaha kaba, kahA~ aura kisa rUpa meM satyAgraha kreNge| mahAtmA gA~dhI ne sabase pahalA satyAgrahI vinobAbhAve ko cunA / vinobA jI cAra dina taka yuddha virodhI pracAra karate rahe, pAMcave dina sarakAra ne unheM giraphtAra kara liyaa| giraphtAra karake unheM tIna mahIne kI sajA dI gayI / unakI giraphtArI ke bAda eka-eka karake vibhinna kAMgresa kameTiyoM, vidhAnamaNDala ke kAMgresI sadasyoM tathA anya nAgarikoM ne satyAgraha karanA prArambha kara diyA / navambara 1940 ke aMta taka bar3I saMkhyA meM kAryakartA jela pahu~ca gye| sAre deza meM tanAtanI kA vAtAvaraNa 120 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna ho gyaa| briTiza sarakAra ne isa paristhiti se nipaTane ke lie yaha mahasUsa kiyA ki bhArata ko philahAla bhaviSya meM svazAsI sarakAra banAne ke pUre adhikAra dene kA nizcita vAyadA karanA pdd'egaa| ___briTiza sarakAra ne apane yuddhakAlIna maMtrimaNDala ke eka sadasya tathA teja-tarrAra vakIla sara sTaiphorDa kripsa ko apane prastAvoM ke sAtha mArca 1942 meM bhArata bhejaa| kripsa mizana ne briTiza kUTanIti se ota-prota apane prastAva bhAratIyoM ke sAmane rkhe| ina prastAvoM meM aneka khAmiyoM ke sAtha hI mukhya kamI yaha thI ki prAMtoM ko bhAratIya saMgha meM sammilita hone yA na hone kI chUTa de dI gayI thI, jo bhArata kI ekatA para kuThArAghAta thaa| ataH kripsa mizana viphala ho gyaa| isa viphalatA ke kAraNa bhArata meM sarvatra nirAzA kA vAtAvaraNa utpanna ho gyaa| aba yaha spaSTa ho gayA ki briTiza sarakAra se koI bhI AzA rakhanA vyartha hai| mAra deza meM utpanna nirAzA ke mAhaula ke bIca 8 agasta, 1942 ko bambaI meM akhila bhAratIya kAMgresa kameTI kA adhivezana bulAyA gayA, jisameM sarvasammati se 'bhArata chor3o' Andolana kA anumodana kiyA gyaa| isa prastAva ke pAsa hote hI mahAtmA gA~dhI ne apane bhASaNa meM kahA-'maiM turanta AjAdI cAhatA huuN| Apa saba logoM ko isI kSaNa se apane ko eka AjAda nAgarika samajhanA cAhie aura isa taraha kArya karanA cAhie, jaise Apa AjAda hoN|" gA~dhI jI ne bhAratavAsiyoM ko maMtra diyA 'karo kAma bhArata chor3o Andolana ke daurAna umar3A huA janasailAba mAnA ki bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 12125 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA mro|' unhoMne kahA ki aba hameM saMkalpa karanA hai ki aba hama gulAmI meM jindA nahIM rheNge| hama yA to aba bhArata ko AjAda kareMge yA usakA prayatna karate hue apane prANa tyAga deNge| yaha Andolana khulI bagAvata hai| sabhI dezavAsiyoM ko prakaTa rUpa se aMgrejI zAsana kA virodha karanA hai| aMgrejI sarakAra ne kAMgresa ke isa nirNaya ko bhAMpate hI Anana-phAnana meM 9 agasta 1942 ko mahAtmA gA~dhI sahita sabhI zIrSastha netAoM ko giraphtAra kara liyA aura una sabhI ko ajJAta sthaloM meM najarabaMda kara diyA gyaa| pichale AndolanoM meM bhAga lene vAle adhikAMza kAryakartAoM ko giraphtAra kara liyA gayA tathA sabhI kAMgresa saMgaThanoM ko gaira kAnUnI ghoSita kara diyA gyaa| deza meM yaha khabara phailate hI janatA meM roSa umar3a pdd'aa| jagaha-jagaha nAgarikoM ne sarakArI sampatti ko naSTa karanA prArambha kara diyaa| chAtra kaoNlejoM aura vizvavidyAlayoM se nikala Aye aura vidrohAtmaka gatividhiyoM meM zAmila ho gye| purAne kAryakartAoM ke sAtha hI bar3I saMkhyA meM nae kAryakartAoM ne 'bhArata chor3o Andolana' meM bhAga lenA prArambha kara diyaa| uttara pradeza (tatkAlIna saMyukta prAnta) ke jaina samAja ne bhI isa Andolana meM mahattvapUrNa bhAga liyaa| mujaphpharanagara jile meM 9 agasta, 1942 kI prAtaHkAla se hI goroM kA virodha prArambha ho gyaa| dezapremI nAgarikoM ne sarakArI sampatti ko naSTa karane kI yojanA banAI, isI bIca bhagata siMha roDa sthita kAMgresa kAryAlaya para pulisa ne chApA mArakara sArA sAmAna jabta kara liyA tathA mauke para upasthita kAMgresa kAryakartAoM ko giraphtAra kara liyaa| jile ke pramukha kAMgresI netA sumataprasAda jaina ko 9 agasta kI subaha hI pulisa ne giraphtAra kara liyaa| u.pra. sarakAra ke sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ko 15 mAsa ke lie najarabaMda kiyA gyaa| zrI jaina 1940 ke vyaktigata satyAgraha Andolana meM bhAga lene ke kAraNa bhI 9 mAha jela meM rahe the| jaina samAja mujaphpharanagara ke pramukha kAryakartA ugrasaina jaina sarrApha, ulaphatarAya jaina, cunnAlAla jaina (carathAvala), dIpacaMda jaina (vakIla, kairAnA) bhI 9 tArIkha ko hI giraphtAra kara liye gye| sUcanA vibhAga u.pra. ke anusAra ugrasaina jaina 1942 ke Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa lagabhaga 15 mAha najarabaMda rhe| zrI jaina ne 1940 ke vyaktigata satyAgraha Andolana meM bhI bhAga liyA, jisake kAraNa ve 1 varSa taka jela meM rhe| ulaphatarAya jaina ke viSaya meM ullekha milatA hai ki zrI jaina 1942 ke Andolana meM 15 mAha najarabaMda rhe| unhoMne 1940 ke AMdolana meM bhI 6 mAha kI kar3I kaida kI sajA paayii| carathAvala nivAsI cunnAlAla jaina ne apane kSetra meM aMgrejI sarakAra ke viruddha jamakara kAma kiyaa| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM zrI jaina ne 6 mAha kaida aura 122 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REST 52525 524 50 rupaye jurmAne kI sajA pAyI thii| bhArata chor3o AMdolana ke prArambha hote hI unheM giraphtAra kara liyA gayA tathA 18 mAsa kar3I kaida evaM 200 rupaye jurmAne kI sajA dI gyii| kairAnA ke dIpacaMda jaina bhI isa AMdolana meM pakar3e gye| mAyA 9 agasta kI dopahara meM jile ke pramukha netAoM kI giraphtArI kI khabara jaise hI kAma zrI aruNa gupta se sAkSAtkAra lete hue lekhaka ki vibhinna zikSaNa saMsthAoM meM pahuMcI, to vahA~ ke chAtroM meM sarakAra ke prati gusse aura roSa kI lahara daur3a gyii| DI. e.vI. evaM esa.DI. iMTara kaoNleja ke chAtroM ne ekatrita hokara sarakAra virodhI julUsa nikAlA, jo rAjakIya iNTara kaoNleja taka gyaa| yahA~ pulisa ne chAtroM ko betoM se pITakara titara-bitara kara diyaa| isa julUsa kA netRtva karane meM jaina chAtroM kA bhI sahayoga rahA, jinameM mAmacanda jaina evaM trilokacanda jaina pramukha the| mAmacaMda jaina ne Andolana kI anya gatividhiyoM meM bhI sakriya bhAga liyaa| 3 navambara, 1942 ko unheM pulisa ne giraphtAra kara liyA tathA bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 38 ke aMtargata 18 mAha kI kar3I kaida aura 50 rupaye kA jurmAnA una para lagAyA gyaa| Sim 12 agasta 1942 ko chAtroM ne eka aura julUsa nikAlA, jisakA netRtva esa. DI. iNTara kaoNleja ke chAtra netA lakSmIcaMda guptA ne kiyaa| isa julUsa para DipTI kalakTara balajIta siMha ne svayaM mauke para pahuMcakara bhayaMkara lAThIcArja kraayaa| isa lAThIcArja meM kaI chAtra burI taraha ghAyala ho gye| sukhabIra siMha jaina (ghI vAle, purAnI maMDI) para pulisa ne barbaratA pUrvaka lAThI brsaaii| lAThIcArja meM unake hAtha kI haDDI TUTa gayI aura ve tatkAla behoza ho gye| pulisa ne behozI kI hAlata meM hI unheM uThAkara jela meM baMda kara diyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unhoMne 3 mAsa kar3I kaida aura 50 rupaye jurmAne kI sajA paayii| jaina samAja ke vidyArthiyoM ne isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| 16 agasta 1942 ko prAtaHkAla esa.DI. iNTara kaoNleja ke vidyArthI premacanda jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha sarakAra virodhI julUsa nikaalaa| unhoMne zAma ke samaya mehatA klaba naI maNDI (mujaphpharanagara) meM AmasabhA karane kA ailAna kiyaa| julUsa 'mahAtmA gA~dhI kI jaya', 'aMgrejoM bhArata chor3o' ke nAre lagAtA huA naI maNDI kA cakkara lagAkara mana bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 123 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DipTI kalakTara AvAsa ke Age se nikalakara jaise hI mehatA klaba kI ora mur3a rahA thA, tabhI zahara kotavAla sahita bhArI pulisa bala vahA~ phuNcaa| pulisa ne premacanda jaina ke hAthoM meM se tiraMgA jhaNDA chInane ke lie unake hAtha para DaMDe se vAra kiyaa| jaise hI sipAhI jhaMDe ko lene ke lie Age AyA, vaise hI bhAratacaMda jaina ne jhaMDe ko lapaka liyaa| chAtroM ne niDaratApUrvaka pulisa se saMgharSa kiyA, parantu zahara kotavAla ke dvArA zIghra hI unheM giraphtAra kara liyA gyaa| premacanda jaina, bhAratacanda jaina ke atirikta akalaMkaprasAda jaina, dhanaprakAza jaina ne bhI pulisa se saMgharSa kiyaa| premacanda jaina ne 24 akTUbara 1942 ko 3 mAha kar3I kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA paayii| Andolana meM bhAga lene ke kAraNa unakI par3hAI bhI chUTa gyii| AjAdI ke bAda unhoMne phira adhyayana prArambha kiyA aura ela.ela.bI. kI DigrI prApta kii| lekhaka ne unake nivAsa para jAkara unake pramANa patra evaM tAmra patra ko dekhaa| 15 agasta 1972 ko uttara pradeza ke mukhyamaMtrI dvArA diye gaye isa tAmrapatra para ullekha kiyA gayA hai-'premacaMda jaina putra sammanalAla jaina mujaphpharanagara ko paccIsavIM svataMtratA jayaMtI para svataMtratA saMgrAma meM gauravapUrNa yogadAna ke lie uttara pradeza zAsana kRtajJatApUrvaka yaha tAmrapatra bheMTa karatA hai|13 hI premacanda jaina kI bhA~ti bhAratacaMda jaina ne bhI isa Andolana meM jela yAtrA kii| sUcanA vibhAga ke anusAra unheM 3 mAha kI kar3I kaida kI sajA dI gyii| akalaMka prasAda jaina ko 23 akTUbara 1942 ko 3 mAha kar3I kaida kI sajA sunAkara jela bhejA gyaa| dhanaprakAza jaina ne bhI 3 mAha kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA paayii| khataulI nivAsI gaMgAsahAya jaina ne bhArata chor3o AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa 9 agasta 1942 ko 11 mahIne jela kI sajA paayii| isase pUrva vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa zrI jaina 28 apraila, 1941 ko dhArA 38 DI.AI.Ara. ke aMtargata 1 varSa kar3I kaida aura 35 rupaye jurmAne kI sajA pA cuke the| unheM zAhajahAMpura jela meM rakhA gayA thaa| ne zAhapura (jilAmujaphpharanagara) nivAsI AnandaprakAza jaina ne isa Andolana meM HA sakriya bhAga lene ke kAraNa san 1943 meM zrI trilokacaMda jaina se sAkSAtkAra lete hue lekhaka kAra lete hue lekhakAlA 124 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 39(6) ke aMtargata 18 mAsa kar3I kaida kI sajA paayii|" Andolana ke daurAna trilokacaMda jaina ne apane sAthI arUNa gupta, jayaprakAza aura zyAmalAla ke sAtha rAta meM jAkara DI.e.vI. kaoNleja para tiraMgA laharA diyaa| prAtaHkAla isa ghaTanA kA patA calate hI aMgreja kalakTara je.vI. liMca ke hoza ur3a gye| usane kaoNleja ke prabaMdhaka hIrAlAla va haiDamAsTara kizorI lAla ko bulAkara turanta jhaMDA utArane kA nirdeza diyaa| prabaMdhaka ne jAkara tiraMgA haTavAnA cAhA, parantu chAtra nahIM mAne, aMta meM sahamati banI ki tiraMgA skUla meM navanirmita jimanejiyama hAla para phaharAyA jaayegaa|" zrI trilokacaMda jaina ke anusAra chAtroM kI yaha jIta tatkAlIna paristhitiyoM meM aitihAsika rhii| meraTha jile ke jaina samAja dvArA isa Andolana meM sakriya bhAga liyA gyaa| 10 agasta, 1942 ko aMgrejI pulisa ne meraTha ke sabhI pramukha kAryakartAoM evaM netAoM ko giraphtAra kara liyaa| jaina samAja ke kaI dezabhakta svayaMsevakoM ko bhI pulisa ne bandI banA liyA tathA unheM jeloM meM manamAnI yAtanAyeM dI gyii| sadara bAjAra meraTha nivAsI jainadattaprasAda jaina isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa cAra mahIne jela meM rahe, una para 50 rupaye kA jurmAnA bhI kiyA gyaa| vikToriyA pArka nivAsI amIcanda jaina, sadara nivAsI sumataprasAda jaina, neharUnagara nivAsI girilAla jaina, rUpacaMda jaina, phatehapura pUThI nivAsI nainacandra jaina ne bhI isa Andolana meM sakriya bhAga liyA aura jela yAtrAyeM kii| ___13 navambara, 1942 ko meraTha ke krAMtikAriyoM dvArA sI.ema.e. (kaMTrolara oNpha miliTrI ekAunTsa) kAryAlaya meraTha ke rikaoNrDa ko bamoM se ur3Ane kI yojanA banAyI gyii| isa yojanA ke tahata sI.ema.e. kAryAlaya meM kAryarat upendranArAyaNa vAjapeyI ne apane sAthI phaNIMdrakumAra jaina, dhIrendra kumAra jaina, jagadIzaprasAda jaina, mAsTara pRthvI siMha Adi ke sAtha milakara kAryAlaya meM 10 seviMga sTika bama pheNke| ina bamoM para audyogika rasAyana vibhAga banArasa vizvavidyAlaya likhA huA thaa| krAMtikAriyoM ko bama pheMkate hue sI.ema.e. kAryAlaya ke eka karmacArI ne dekha liyaa| usane upendranArAyaNa vAjapeyI ko pahacAna liyA aura turanta apane uccAdhikAriyoM ko isakI sUcanA dii| 16.11.1942 ko upendranArAyaNa ko pulisa ne giraphtAra kara liyA aura zIghra hI bama kANDa meM bhAga lene vAle anya krAMtikArI bhI pakar3e gye| krAMtikAriyoM meM zAmila upendranArAyaNa vAjapeyI, iMdranArAyaNa vAjapeyI aura phaNIMdakumAra jaina ko sarakAra ne AjIvana kArAvAsa kA daNDa sunaayaa|shess krAMtikAriyoM ko bhArata rakSA kAnUna ke aMtargata jela bheja diyA gyaa| dhIrendrakumAra jaina para U/r 35/39 DIR ke aMtargata kesa calAyA gayA aura unheM jela bheja diyA gyaa| jagadIzaprasAda jaina ko bhI giraphtAra kara liyA gyaa| zrI jaina 22 navambara 1942 bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 125 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se 13 julAI 1943 taka meraTha jela meM rhe| isa kesa ko 'meraTha bama kesa' ke nAma se jAnA jAtA hai| meraTha jile ke aMtargata Ane vAle amInagara sarAya, chaparaulI, saradhanA, rAr3adhanA, karanAvala tathA mavAnA meM bhI jaina samAja ne Age Akara bhArata chor3o Andolana meM bhAgIdArI kii| zItalaprasAda jaina ne amInagara sarAya meM isa Andolana kA netRtva kiyaa| vahA~ ke kAryakartAoM para unakA acchA prabhAva thaa| sarakAra ne una para jurmAnA lagA diyaa| jurmAnA vasUla karane ke lie pulisa unake AvAsa para phuNcii| unhoMne jurmAnA dene se sApha iMkAra kara diyaa| pulisa unheM giraphtAra kara rahI thI ki vahA~ ke saikar3oM logoM ne mauke para pahu~cakara pulisa kA virodha kiyA aura bar3A jarbadasta pradarzana kiyaa| pulisa ne krodhita hokara logoM kI piTAI karanI zurU kara dI aura turanta hI golI calA dii| bhIr3a meM zAmila zaMkara urpha nanheM nAma kA vyakti ghaTanAsthala para hI zahIda ho gyaa| anya kAryakartA burI taraha ghAyala ho gye| isa ghaTanA ke dUsare dina aMgrejI pulisa ne phira apanA damanacakra claayaa| zItalaprasAda jaina sahita 87 kAMgresI kAryakartAoM ko pulisa ne pakar3a liyA aura giraphtAra karake meraTha jela bheja diyaa| chaparaulI meM bhagavAnadAsa jaina ne isa Andolana meM bhAga liyA aura 3 mAsa kaida kI sajA paayii| zrI jaina isase pUrva 1940 ke vyaktigata satyAgraha meM zAmila hone ke kAraNa 6 mahIne jela meM raha cuke the| chaparaulI ke sumataprasAda jaina ne bhI isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela yAtrA kii| saradhanA meM meharacanda jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha bhArata chor3o Andolana meM dina-rAta kAma kiyaa| unhoMne sarakArI sampatti ko naSTa karane meM aham bhUmikA nibhaaii| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ne tor3a-phor3a ke kAryoM meM atyadhika bhAga liyaa| jisake kAraNa sarakAra ne unheM krAMti kA mukhya abhiyukta mAnate hue bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 38/35 ke aMtargata 3 varSa kar3I kaida kI sajA dii| unake sAthI cetanalAla jaina ko bhI jela bheja diyA gyaa| saradhanA kI bhA~ti hI rADadhanA ke janezvaradAsa jaina ne isa AMdolana meM pUrNa samarpaNa ke sAtha kArya kiyaa| unhoMne ghara-ghara tiraMgA jhaNDA phaharA diyA aura sarakArI DAkakhAne meM Aga lagA dii| zIghra hI aMgreja adhikAriyoM ne unheM giraphtAra karane ke lie pulisa dala ko rADadhanA bhejaa| pratyakSadarzI zrI subhASa jaina ke anusAra unheM pakar3ane ke lie 150 pulisa ke javAna Aye the aura sabhI zastroM se laisa the| pulisa ne 1 ghaMTe taka unheM pakar3ane ke lie saMgharSa kiyaa| ve niraMtara 'bhArata mAtA kI jaya' aura 'aMgrejoM bhArata chor3o' ke nAre lagA rahe the, aMta meM zrI jaina ko giraphtAra kara liyA gyaa| 126 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanAvala (meraTha) ke jugalakizora jaina ne vIra bhArata sabhA se svataMtratA Andolana meM bhAga lene kI preraNA pAkara 1930-38 ke bIca meM 5 bAra jela yAtrA kI thii| 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM unhoMne phira sakriya bhAgIdArI kI aura jela yAtrA kii| zrI jaina ko meraTha, lakhanaU aura dillI kI jeloM meM rakhA gyaa| mavAnA ke bhagavAnadAsa jaina ne bhI isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unheM 18 mAsa kar3I kaida kI sajA dI gyii|" paM. zIlacandra jaina zAstrI (mavAnA) jela to nahIM jA sake, parantu unhoMne isa Andolana meM pUrA hissA liyaa| unhoMne jela yAtriyoM ke parivAroM kI sevA karane kA bIr3A utthaayaa| khekar3A ke gopIrAma jaina, bar3auta ke zItalaprasAda jaina bhI isa Andolana meM jela yAtrI rhe| meraTha ke anya jaina nAgarikoM ne bhI deza ke prati apane kartavyoM kA pAlana kiyaa| bulandazahara, alIgar3ha, mathurA jiloM meM bhArata chor3o Andolana ke daurAna jaina samAja ne apanA sakriya yogadAna diyaa| bulandazahara ke raghubIrazaraNa jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha isa Andolana meM bhAga liyaa| unakI sakriya gatividhiyoM ke kAraNa sarakAra ne unheM giraphtAra kara liyA tathA unheM 6 mahIne kI kar3I kaida kI sajA dI gyii| alIgar3ha meM akSayakumAra jaina ne isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| 9 agasta 1942 ko unake nAma giraphtArI kA vAraMTa jArI kara diyA gayA, jisake kAraNa akSayakumAra jaina jela gye|| jela jAne se pUrva unhoMne AgarA se prakAzita 'sainika' patra se sambaddha rahakara aMgrejI sarakAra ke khilApha jamakara likhaa| unhoMne pUre pradeza meM bhramaNa karake aMgrejI nItiyoM kA virodha kiyaa| alIgar3ha nivAsI jainendrakumAra isa Andolana ke daurAna saparivAra maleriyA se grasita ho gaye, jisa kAraNa zrI jaina pahale donoM AndolanoM kI bhA~ti isa Andolana meM jela yAtrA nahIM kara paaye| thor3A svastha hone para unhoMne punaH deza ke lie kArya karanA prArambha kara diyaa| yazapAla jaina (alIgar3ha nivAsI) ne 1938 meM mahAtmA gA~dhI ke sAtha jur3akara sastA sAhitya maNDala aura jIvana sudhA mAsika ke sampAdaka ke rUpa meM dezavAsiyoM ko AjAdI kI lar3AI meM bhAga lene ko prerita kiyaa| isa Andolana ke daurAna unhoMne lekhana ke mAdhyama se deza kI sevA kii| mathurA meM bhArata chor3o Andolana ke daurAna kAryakartAoM ne aMgrejoM kA kar3A virodha kiyaa| sarakArI sampatti ko nukasAna pahuMcAne ke sAtha hI svayaMsevakoM ne jagaha-jagaha virodha svarUpa pradarzana kiye| pulisa ne nirmamatA pUrvaka kAryakartAoM ko pITanA evaM giraphtAra karanA prArambha kara diyaa| jaina samAja ke dezabhaktoM ko bhI pulisa ne giraphtAra kara liyaa| sunaharIlAla jaina 'AjAda' ko bhArata rakSA kAnUna kI dhArA 26 ke aMtargata sarakAra ne 10 mahIne taka najarabaMda rkhaa| zrI jaina ne apane kSetra bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 127 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahapaU meM sarakAra virodhI aneka kArya kiye the| unake pitA rikkhIlAla jaina ne bhI isa AMdolana meM bhAga liyaa| rikkhIlAla jI 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa 1 varSa jela meM raha cuke the| sarakAra ne una para 30 rupaye kA jurmAnA bhI lagAyA thA / vajAta rikvIlAla jaina AgarA meM seTha acalasiMha evaM bhagavatIdevI jaina ke sTecyu ke sAtha lekhaka ke dUsare putra jayantIprasAda jaina ne bhI isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| Andolana ke daurAna unhoMne apanI maMDalI ke sAtha mathurA meM jagaha-jagaha jAkara sarakAra virodhI nAre lagAye tathA sarakArI sampatti ko naSTa kiyaa| pariNAma svarUpa sarakAra ne unheM giraphtAra kara liyaa| zrI jaina 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM bhI bhAga lene ke kAraNa 6 mAsa kaida aura 20 rupaye jurmAne kI sajA pA cuke the| jugalakizora jaina ne bhI isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela ke kaSTa bhoge| zrI jaina 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM bhAgIdArI karane ke kAraNa bhI, 1 varSa kaida aura 24 rupaye jurmAne kI sajA pA cuke the| rAmasiMha jaina ko isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 15 dina najarabaMda rakhA gyaa| 1941 ke vyaktigata AMdolana meM bhAga lene ke kAraNa bhI zrI jaina 1 varSa kArAgAra meM rahe the aura una para 50 rupaye jurmAnA kiyA gayA thaa| ski| AgarA ke jaina samAja ne pahale AndolanoM kI bhA~ti vyaktigata satyAgraha tathA bhArata chor3o Andolana meM bhI sakriya bhAga liyaa| seTha acalasiMha jaina ne jilA kAMgresa kameTI ke pradhAna ke taura para pUre jile meM anavarata kArya kiyaa| mahAtmA gA~dhI dvArA vyaktigata satyAgraha kA kAryakrama jArI karate hI seTha jI ne 15 disambara, 1940 ko AgarA ke 'pRthvInAtha' nAmaka sthAna para satyAgraha karane kI sUcanA kAMgresa ke nirNayAnusAra jilA majisTreTa ko de dii| jilA prazAsana ne 15 tArIkha kI pratIkSA karane se pUrva hI 14 disambara ko seTha jI ko unake nivAsa sthAna se giraphtAra kara liyaa| 38 u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unheM 1 varSa kaida kI sajA huI thii| va vaidya ciraMjIlAla jaina ne tahasIla bAha jilA AgarA meM satyAgraha kiyA, jabaki 128 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake sAthI paMcamalAla jaina 19 pharavarI, 1941 ko cAvalI (AgarA) meM satyAgraha karate hae giraphtAra kara liye gye| lohA maMDI AgarA nivAsI makkhanalAla jaina ke putra padmakumAra jaina ne vyaktigata satyAgraha Andolana ke daurAna 3 agasta 1941 se 4 janavarI 1942 taka jela yAtrA kii| pannAlAla jaina patra cannIlAla jaina irAdata nagara AgarA bhI isa Andolana ke daurAna 7 julAI, 1941 ko pakar3e gaye aura unheM 3 mAha jela meM rakhA gyaa| una para 10 rupaye kA jurmAnA bhI kiyA gyaa| mahendra jaina bhI isa AMdolana ke daurAna giraphtAra kara liye gye| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unheM 15 apraila 1941 ko kaida kiyA gayA aura ve 18 disambara 1941 ko rihA kara diye gye| vyaktigata satyAgraha ke bAda zurU hue 'bhArata chor3o Andolana' meM AgarA ke jaina samAja ne apanI pUrI zakti jhoMka dii| bama visphoTa, pradarzana, giraphtAriyA~, samAcAra patroM kA gupta prakAzana Adi kAryoM meM jaina nAgarikoM ne bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| gordhanadAsa jaina ne kaI bama visphoTa karAkara aMgrejoM kI nIMda ur3A dii| zrI jaina AgarA meM 'mAsTara sAhaba' ke nAma se prasiddha the| unhoMne yojanAbaddha tarIke se seTha galI AgarA ke siTI posTa oNphisa ko ur3Ane ke lie ema.esa.sI. ke vidyArthI hukumacaMda jaina ko eka liphAphe meM bama rakhakara posTa oNphisa meM pArsala karAne hetu bhejaa| hukumacaMda jaina ke pArsala karAne ke kucha hI samaya bAda vaha bama phaTa gayA aura posTa oNphisa kA AdhA pharnIcara ur3a gyaa| isI prakAra gordhanadAsa jaina ne AgarA kaoNleja ke priMsIpala kI meja kI darAja meM bama rakha diyaa| kucha hI dera bAda visphoTa huA aura vaha meja chata taka ur3akara TUTa gii| cimmanalAla jaina ne bhI isI prakAra ke aneka kAryoM meM bhAga liyaa| lekhaka ko diye eka sAkSAtkAra meM unhoMne svIkAra kiyA thA ki AgarA meM bama visphoTa kI yojanA banAne meM unakI aham bhAgIdArI rahatI thii| zrI jaina apane AvAsa para chipAkara bama rakhate the aura jahA~ AvazyakatA par3atI, vahA~ unheM pahuMcAne ke lie sadaiva sajaga rahate the| pUre zahara meM unake dvArA bamoM kI pUrti karAne kI bAta zIghra hI pulisa ko patA cala gayI phalasvarUpa sarakAra ne dhvaMsAtmaka kArya karane ke aparAdha meM unheM giraphtAra kara liyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ko 12 pharavarI, 1943 ko dhArA 129 ke tahata giraphtAra kiyA gayA aura lambe samaya taka najarabaMda rakhA gyaa| __ AgarA ke samIpa hI sthita kAgAraula nAmaka gA~va meM eka sarakArI DAka baMgalA sthita thaa| krAMtikAriyoM ne rAta ke samaya dhAvA bolakara DAka baMgale meM Aga lagA dii| agni kI pakar3a itanI teja huI ki DAkabaMgale kA sArA sAmAna jala gayA aura aMta meM pUrI bilDiMga burI taraha phaTa gyii| isa agnikANDa kI khabara cAroM ora phaila bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 129 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyii| pulisa ne turaMta vahA~ pahuMcakara kAgAraula aura usase lage hue gA~va saunigA ko ghera liyaa| grAmINa logoM ko burI taraha pITA gayA aura una para sAmUhika jurmAnA kiyA gyaa| kAgAraula para tIna hajAra tathA saunigA para eka hajAra rupaye kA jurmAnA thopA gyaa| DAka baMgale ko jalAne meM jaina yuvakoM ne bhI bhAga liyA thA, ataH zIghra hI pulisa ne ina kAryakartAoM ko giraphtAra kara liyaa| phirojAbAda AgarA nivAsI 2 sage bhAI santalAla jaina va basaMtalAla jaina tathA rAmabAbU jaina, rAjakumAra jaina, dhanapati siMha jaina evaM gAMva jotarAja basaiyA AgarA nivAsI nemIcanda jaina ko pulisa ne giraphtAra kara liyaa| ___ 'jaina saMdeza' (rASTrIya aMka) ke anusAra santalAla jaina ko sarakAra dvArA DAka baMgalA jalAne ke aparAdha meM pakar3akara sarvaprathama choTI jela bhejA gayA, parantu una para kesa sAbita na hone ke kAraNa unheM najarabaMda kara diyA gyaa| maI 1943 ko sarakAra ne isa zarta para unheM rihA kiyA ki ve niyamita rUpa se thAne meM hAjirI diyA kareM, parantu santalAla jaina ne isa sarakArI AjJA ko nahIM mAnA, jisake kAraNa kucha hI dina bAda sarakAra ne unheM punaH najarabanda kara liyA tathA usake bAda akTUbara 1946 meM hI chodd'aa| basaMtalAla jaina, rAmabAbU jaina tathA rAjakumAra jaina ke sAtha bhI pulisa ne santalAla jaina jaisA vyavahAra kiyaa| dhanapatisiMha jaina ko sarakAra ne DAkabaMgalA agnikANDa kA lIDara mAna kara giraphtAra kiyaa| unheM kAphI yAtanAyeM dI gayI aura 1 varSa taka jela meM rakhA gyaa| nemIcaMda jaina ke viSaya meM 'jaina saMdeza' likhatA hai ki zrI jaina ko DAkabaMgalA jalAne ke Aropa meM 2 sAla taka najarabaMda rakhA gyaa| isa prakAra sarakArI sampatti ko naSTa karane ke kAraNa ina yuvakoM ne sajAeM paayii| AgarA ke roksI sinemA meM bama rakhane ke aparAdha meM nirmalakumAra jaina ko giraphtAra kara liyA gayA tathA unheM jela meM gaharI yAtanAyeM dI gyii| jagaha-jagaha TelIphona ke tAra kATe gye| ina gatividhiyoM meM bhI jaina samAja ne hAtha bNttaayaa| pItamacanda jaina, zyAmalAla jaina rAyabhA, baMgAlImala jaina, rAmasvarUpa jaina 'bhAratIya', pannAlAla jaina 'sarala', gulajArIlAla jaina Adi kAryakartAoM kI isa kArya meM bhAgIdArI rhii| pItamacanda jaina AgarA ke rAyabhA ilAke meM TelIphona tAra kATate hue pakar3e gye| pulisa ne unheM giraphtAra kara liyA tathA kaI mAha taka najarabanda rkhaa| zyAmalAla jaina ne bhI isa kArya meM bhAga lene ke kAraNa jela yAtrA kii| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina 25 sitambara, 1942 ko dhArA 29 ke aMtargata pakar3e gaye the| jela meM unheM lakavA mAra jAne ke kAraNa bahuta kaSTa uThAnA pdd'aa|" baMgAlImala 130 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina ko 25 mArca 1943 ko dhArA 129 ke aMtargata giraphtAra kara liyA gayA / zrI jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha bhArata chor3o Andolana meM kAphI kArya kiyA / rAmasvarUpa jaina apane nAma ke Age 'bhAratIya' lagAte the / dhArA 129 ke aMtargata 6 janavarI, 1943 se 5 mArca 1943 taka zrI jaina jela meM rhe| AgarA meM isa Andolana ke daurAna 'bhAratIya' jI kAryakartAoM ko aneka prakAra se madada karate the / pannAlAla jaina putra bAbUlAla jaina 11 sitambara, 1942 se 17 akTUbara 1942 taka najarabaMda rahe / 'jaina saMdeza' ke anusAra zrI jaina AgarA ke 'nArakhI' kSetra ke ekamAtra kAryakartA the, jo jela gaye / patra ke anusAra unhoMne san 1942 ke prArambha meM 'nirdhana - sevA sadana' sthApita karake gA~voM meM phailI huI galle kI kamI ko apane kharce se ma~gAkara pUrA kiyA aura grAmINavAsiyoM ko yaha saMdeza diyA ki aMgrejI rAja kA hI yaha pariNAma hai, jo Aja hama anna jaisI sarva sulabha vastu ke lie bhI tara rahe haiN| unhoMne kahA ki grAmINavAsiyoM ko cAhie ki ve bhArata ke svataMtratA Andolana meM apanA pUrNa yogadAna de / pannAlAla jaina ne bIsa gA~voM meM jAkara 'grAmya gIta sammelana' karAye tathA usake mAdhyama se grAmINoM ko Andolana meM bhAga lene hetu prerita kiyA / 18 gulajArIlAla jaina bhI bahuta samaya taka pulisa dvArA najarabaMda kiye gaye / zrI jaina phirojAbAda myUnisipala borDa ke ceyaramaina bhI rhe| AgarA kAMgresa kameTI ke pradhAna seTha acalasiMha jo, 9 agasta 1942 ko hI giraphtAra kara liye gaye the, 1 navambara 1943 ko rihA kara diye gye| 19 seTha jI ne jela se Ate hI phira AgarA meM pradarzana aura sarakAra virodhI kAryakrama prArambha kara diye / phalasvarUpa sarakAra ne unheM phira giraphtAra kara liyA / seTha acalasiMha 'bhArata chor3o Andolana' meM 2 sAla 6 mAha jela meM rahe / uttamacanda jaina ne bhI isa AMdolana meM pUrNa sahayoga diyaa| zrI jaina 1939 se hI rASTrIya AMdolana meM sakriya ho gaye the / isI varSa zrI jaina ko maujA barArA AgarA meM eka bar3I sabhA meM bhASaNa dene ke kAraNa giraphtAra kara liyA gyaa| 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa zrI jaina 13 mahIne jela meM rhe| 1942 kI 'agasta krAMti' ke pahale hI dina 9 agasta ko unheM giraphtAra kara liyA gayA aura 2 varSa taka jela meM najarabaMda rakhA gyaa| 1944 meM zrI jaina jaba jela se rihA hokara Aye, to unhoMne aMgreja adhikAriyoM dvArA jabaradastI mA~ge jA rahe caMde kA virodha kiyaa| pulisa ne unheM punaH giraphtAra kara liyA aura 2 mahIne najarabaMda rakhA / uttara pradeza sarakAra kA sUcanA vibhAga bhI ina sajAoM kI puSTi karatA hai / " lohA maNDI AgarA nivAsI ratanalAla jaina ne isa daurAna kAMgresa kAryakramoM meM Age bar3hakara bhAga liyA tathA dhana dene meM kabhI pIche nahIM haTe / bhArata chor3o Andolana bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 131 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI unhoMne sakriya bhAgIdArI kii| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina dhArA 26 ke aMtargata 16 agasta 1942 se 23 mArca 1943 taka najarabaMda rhe| unheM AgarA ke kendrIya kArAgAra meM rakhA gayA thA, jo usa samaya rAjanItika baMdiyoM se ThasAThasa bharA huA thaa| zrI jaina ne baMdI jIvana ke daurAna kArAgAra meM bhI kaidiyoM ko sadaiva rASTrabhakti se ota-prota kiyaa| mAnikacaMda jaina ne pichale AndolanoM kI bhA~ti 1942 ke Andolana meM bhI sakriya bhAga liyaa| sarakArI sampatti ko naSTa karane meM unhoMne aham bhUmikA nibhaaii| tor3a-phor3a ke aparAdha meM pulisa ne zrI jaina ko giraphtAra karake kotavAlI meM rakhA aura kAphI yAtanAe~ dii| pulisa unase visphoTaka padArthoM ke vitaraNa se sambandhita jAnakArI ugalavAnA cAha rahI thI, parantu zrI jaina ne kucha na btaayaa| sabhI prayatnoM ke bAda pulisa ne daphA 26 DI.AI.Ara. meM unheM 1 varSa ke lie najarabaMda kara diyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra mAnikacanda jaina mArca 1943 se 9 navambara 1943 taka najarabaMda rhe| kizanalAla jaina ne bhI isa Andolana meM apanA yogadAna diyaa| 1940 ke vyaktigata satyAgraha meM unheM sarakAra ne najarabaMda kara liyA thaa| 1942 meM 9 agasta se pUrva hI pulisa ne krAMtikArI hone ke kAraNa zrI jaina ko hirAsata meM le liyaa| usake bAda unheM lagabhaga 2 sAla taka AgarA aura phatehagar3ha jeloM meM rakhA gyaa| phirojAbAda AgarA nivAsI ratanalAla jaina putra rAdhAkizana jaina ne isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela kI sajA kaattii| jela meM bImAra hone ke kAraNa unheM adhika samaya kaida meM nahIM rakhA gyaa| zrI jaina ne 13 agasta 1942 se 1 janavarI 1943 taka jela kI sajA bhogii| naMdakizora jaina AgarA ke putra vimalakumAra jaina ne bhI isa AMdolana meM bhAgIdArI kii| AgarA kI tahasIla kirAvalI ke gA~va sAdhanakher3A nivAsI ummedIlAla jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha isa Andolana meM bhAga lekara jela yAtrA kii| AgarA ke jaina samAja ne isa Andolana ke daurAna vibhinna patra-patrikAoM ke mAdhyama se aMgrejI sarakAra ko kar3A javAba diyaa| pUre saMyukta prAnta meM yahA~ ke jaina nAgarikoM ke mAdhyama se akhabAroM meM briTiza nItiyoM kI AlocanA kI jAtI thii| agasta krAMti ke daurAna sarakAra ne bhAratIya samAcAra patroM para pAbaMdI lagAnI prArambha kara dI, taba dezabhaktoM ne sAiklosTAila mazIna se vibhinna patroM kA mudraNa prArambha kara diyaa| AgarA jile meM isa prakAra ke patroM meM 'siMhanAda', 'AgarA-samAcAra', 'spezala buleTina', 'AgarA paMca', 'AjAda hindustAna' Adi pramukha the| kAMgresa kI ora se prakAzana vibhAga kI jimmedArI mahendra jaina ko dI gyii| zrI jaina ne AgarA meM aisA prabaMdha kiyA ki rAtoM-rAta sarakAra ke khilApha samAcAra patra taiyAra kiye jAte 132 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura subaha brahmamuhUrta hone se pahale hI unheM ghara-ghara vitarita karA diyA jaataa| sarakAra ne ina samAcAra patroM ko rokane ke lie apanI tamAma zakti lagA dI, parantu vaha apane irAde meM kAmayAba nahIM ho skii| pulisa jaba nirAza ho gayI, to usane apanA gussA haoNkaroM para utAranA zurU kara diyaa| jo haoNkara milatA, usako pakar3akara pulisa bahuta mAratI aura usake bAda use havAlAta meM baMda kara diyA jAtA / 59 mahendra jI ke sAtha bAbU kapUracaMda jaina, nemIcanda jaina mittala, mAnikacaMda jaina, gordhanadAsa jaina, pratApacaMda jaina, govindarAma jaina Adi bhI gupta rUpa se ina samAcAra bAbU kapUracanda jaina patroM meM dina-rAta parizrama karate the| mahAvIra presa tathA sAhitya ratna bhaNDAra unakA pramukha aDDA thA / mahendra jaina ne apane presa meM 'lAla parce' ke nAma se eka bar3A sUcanA patra chApA, jisameM kAMgresa ke 8 agasta 1942 ko hue bambaI adhivezana ke samAcAra tathA gA~dhI jI ke vicAra prakAzita kiye gaye the / isa parce meM aMgrejoM ke khilApha bhI khulakara likhA gyaa| isa lAla parce ko AgarA meM ghara-ghara taka pahu~cAyA gyaa| isa parce ko par3hakara janatA meM joza kI lahara phaila gayI / yaha parcA AgarA ke atirikta uttara pradeza ke anya jiloM meM bhI vitarita kiyA gyaa| sarakAra ne parce chApane ke aparAdha meM mahendra jaina ko giraphtAra kara liyA aura 2 sAla taka baMda rkhaa| u. pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ko 9 sitambara, 1942 ko najarabaMda kara diyA gyaa| 2 mahendra jI ke sAthI bAbU kapUracaMda jaina jo mahAvIra presa ke mAlika the, apane presa se 'AjAda hindustAna' patra kA prakAzana karate the| sarakAra dvArA pichale Andolana ke daurAna unakI presa ko baMda kara diyA gayA thA, parantu zrI jaina bhArata chor3o Andolana meM phira sakriya ho gye| isa bAra unhoMne krAMtikAriyoM ko apanI presa ke eka hisse meM baiThAne kI bhI vyavasthA kara dii| pariNAmasvarUpa unakA presa krAMtikArI gatividhiyoM ke saMcAlana ke lie jAnA jAne lgaa| zIghra hI pulisa ne inakI talAza zurU kara dI, parantu zrI jaina pulisa ke hAtha nahIM Aye aura 1 sAla taka bhUmigata rahe / bhUmigata rahakara bhI ve barAbara AgarA ke Andolana para najara rakhate rahe / nemIcaMda jaina (mittala) ne siMhanAda ke prakAzana kA kArya apane hAtha meM lekara jana jAgaraNa kA kArya kiyA / siMhanAda meM aMgrejI sarakAra kI niMdA khule zabdoM meM kI jAtI thI / yaha patra sAiklosTAila thA aura isake vitarita karane kI yojanA bhI bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 133 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyaMta sartakatA ke sAtha sampanna kI jAtI thii| 'siMhanAda' chApane ke sthAna parivartita hote rahate the| pulisa AkAza-pAtAla eka karake bhI ise pakar3ane meM asamartha rhii| nemIcaMda jaina, AgarA ke krAMtikArI dala ke mukhya stambhoM meM gine jAte the| naye naujavAnoM ko parakhakara kArya karAne kI advitIya kSamatA zrI jaina meM samAhita thii| usa samaya krAMtikAriyoM ne AgarA sthita 'nArAyaNa bhavana' ko apanA kendrasthala banA rakhA thaa| zrI jaina vahA~ kI samasta vyavasthAoM ko sambhAlate the| nemIcaMda jaina prasiddha 'AgarA SaDyaMtra kesa' ke mukhya abhiyuktoM meM se eka the| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina para yaha mukadamA lagabhaga 2 varSa taka calA, parantu sarakAra para pramANika sabUta na hone ke kAraNa ve barI kara diye gye| barI hone ke bAda zrI jaina ko bhArata chor3o Andolana ke daurAna 7 disambara 1942 ko dhArA 26/129 ke aMtargata phira giraphtAra kara liyA gayA aura 25 sitambara 1944 taka ve jela meM rhe| zrI jaina AgarA ke kendrIya kArAgRha ke alAvA phatehagar3ha jela meM bhI rakhe gye| unake sahayogI mAnikacaMda jaina para sarakAra ne Aropa lagAyA ki ve 'AjAda hindustAna' ke prakAzana meM sahayoga dete haiN| unheM 8 mArca, 1943 se 9 navambara 1943 taka najarabaMda rakhA gyaa| gordhanadAsa jaina ne 'AjAda hindustAna' kA prakAzana aura sampAdana kA kArya sambhAla rakhA thaa| ataH pulisa ne unheM giraphtAra karake 1 sAla taka najarabaMda kara diyaa| una para sarakAra ne yaha bhI Aropa lagAyA ki ve guptarIti se Andolana kA saMcAlana karate haiN| pratApacaMda jaina ne bAbU kapUracaMda jaina va nemIcaMda jaina kA hara Andolana meM sAtha diyaa| saMdeha ke AdhAra para pulisa ne kaI bAra unheM parezAna kiyaa| govindarAma jaina ko bhI nemIcanda jaina kA sahayogI hone ke kAraNa sarakAra kI nArAjagI sahana karanI pdd'ii| 'jaina saMdeza' ke anusAra pulisa unake ghara se chApA mazIna kA eka purjA le AyI aura isI AdhAra para unheM 2 mahIne najarabaMda kara diyA gyaa| motIlAla jaina ko 'AjAda hindustAna' ke parce bAMTane ke kAraNa 6 mahIne kI sajA huii|69 AgarA ke jaina dezabhaktoM ne bhArata chor3o Andolana ke daurAna kAMgresa saMgaThana ko majabUta karane evaM jela jAne vAle kAryakartAoM ke parivAroM kI sahAyatA karane meM bhI aham bhUmikA nibhaaii| natthIlAla jaina ne apanI mitra maMDalI ke sAtha dezasevA meM bhAga liyaa| unakI maMDalI meM hukumacanda jaina, darabArIlAla jaina, phUlacaMda jaina bajAja, kiror3Imala jaina, zItalaprasAda jaina, zyAmalAla jaina 'bArauliyA', Adi kAryakartA the| AgarA nivAsI phUlacanda jaina (baravAsiyA) ne isa Andolana meM 'AjAda hindustAna' samAcAra patra bA~Tane kA kArya kara Andolana kI sUcanAoM ko eka sthAna 134 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se dUsare sthAna para pahu~cAkara AndolanakAriyoM kA manobala bar3hAyA tathA unheM Andolana kI gatividhiyoM se avagata kraayaa| AgarA kI tahasIla kirAvalI ke grAma puramAnA ke sAhasI aura karmaTha yuvA bAbUlAla jaina putra candanalAla jaina ne isa Andolana meM apanI sakriya bhAgIdArI kii| zrI jaina isa Andolana ke daurAna lambe samaya taka jela meM rhe| dhUliyA gaMja AgarA nivAsI mAsTara rAma siMha jaina ne bhI isa Andolana meM sahayoga diyaa| zrI jaina ko jela nahIM bhejA gyaa| unhoMne bAhara rahakara eka kAryakartA ke rUpa meM samarpita hokara kArya kiyaa| ___ grAma lar3AvanA (AgarA) nivAsI zyAmalAla jaina (satyArthI) ne 'agasta krAMti' meM sakriya bhAga liyaa| pulisa ne unheM giraphtAra kara liyA aura kAphI samaya jela meM rkhaa| phirojAbAda (AgarA) ke bAbU mAnikacaMda jaina bhI isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela gye| isa prakAra AgarA jaina samAja ne isa Andolana meM bar3I saMkhyA meM sammilita hokara apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| eTA, mainapurI, murAdAbAda, pharrukhAbAda aura iTAvA jiloM meM bhArata chor3o Andolana ke daurAna jaina samAja ne sakriya hokara kArya kiyaa| eTA meM 14 agasta 1942 ko kAMgresI kAryakartAoM ne sarakAra virodhI eka bar3A julUsa nikaalaa| pulisa ne bAbUrAma sAbuna vAle kI dukAna ke sAmane julUsa ko rokane kA prayAsa kiyA, parantu kAryakartAoM ne pulisa kI paravAha na karate hue julUsa cAlU rkhaa| krodhita hokara pulisa ne lAThIcArja karanA prArambha kara diyaa| usa samaya svayaMsevakoM kI saMkhyA adhika thI aura sarakArI taMtra kama thA, ataH janatA pulisa para TUTa par3I aura usane pulisa ko khader3a diyaa| pulisa ko maidAna chor3akara bhAganA pdd'aa| isa ghaTanA ke bAda jalasa punaH nAre lagAte hue Age bar3ha gyaa| rAste meM janatA ne sarakArI laiTarabaoNksa, TelIphona ke tAra evaM khambhe ukhAr3a diye| isake pazcAt julUsa kAlI nadI para bane relave pula ke pAsa pahu~cA aura usane rela kI lAinoM para pattharoM ke Dhera jamA karane zurU kara diye| usI samaya AgarA se Ane vAlI eka Trena para janatA ne dhAvA bola diyaa| Trena ke kaI DibboM ko burI taraha kSatigrasta kara diyA gyaa| isI ghaTanA ke daurAna aMgrejI pulisa cAra-pA~ca TrakoM meM savAra hokara vahA~ pahu~cI aura usane bhIr3a ko pIche khdedd'aa| pulisa ne lAThIcArja prArambha kara diyA aura usake bAda kAryakartAoM ko giraphtAra karanA zurU kara diyA gyaa| eTA meM jaina samAja ke yuvakoM ne bhI isa Andolana meM apanA sahayoga diyaa| jilA kArAgAra eTA ke adhIkSaka dvArA jArI pramANa-patra ke anusAra santakumAra jaina putra gurUdayAla jaina (nivAsI-AvAgar3ha jalesara, eTA) ne vyaktigata satyAgraha Andolana ke daurAna dinAMka 09.04.1941 meM 8 mAha kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA pAyI thii| bhArata chor3o Andolana meM julUsa ke daurAna unheM giraphtAra kara liyA gayA aura bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 135 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 mahIne taka jela meM rakhA gyaa| jela se vApasa Ane ke bAda unhoMne kAMgresa kameTI ke pradhAna ke taura para phira Andolana meM bhAgIdArI prArambha kara dii| mAra Aja jilA mainapurI meM agasta krAnti ke daurAna janatA ne aneka prakAra se apanA virodha pradarzana kiyaa| chAtroM kI eka gupta kameTI ne kasbe ke kone-kone meM har3atAla karAne ke lie hastalikhita parce cipakA diye| paryoM para likhe saMdeza ko par3hakara dukAnadAroM ne apanI dukAneM khAlI karake sAmAna gharoM meM bhara liyaa| jile meM sampUrNa kAmakAja Thappa par3a gyaa| janatA ne thAne para hallA bolakara pulisa ko jhukane para majabUra kara diyaa| thAne ke thAnedAra AlealI ne apanI pistaula krAMtikAriyoM santakumAra jaina ekA pAyA jAtAta tI gupapAla 7 medha yo mAga dhAgA sAgara " rA dinA-12-011 pArA 18 " Ther pahA mAsA 100 1- jugArA na dene para do mA paThAre yA kATane gayA thA dila- kha safree feNA. payA, thaa| ke sAmane jhukA dii| isa ghaTanA se sarakAra saceta ho gayI aura usane usI rAta do basa vizeSa pulisa bhejakara mainapurI meM giraphtAriyA~ zurU kara dii| cArapAiyoM para vizrAma kara rahe nAgarikoM ko baMdUka dikhAkara giraphtAra kara liyA gyaa| jile meM dhArA 144 lAgU ho gyii| OM mainapurI meM isa Andolana ke daurAna jaina samAja ne bhI apanI bhAgIdArI kii| rAmasvarUpa jaina putra choTelAla jaina (nivAsI khairagar3ha, mainapurI) ne sarakAra kI nAka meM dama kara diyaa| unhoMne sarakArI sampatti ko nukasAna pahu~cAne meM aham bhUmikA ciraMjI lAla emajae. 154, use / paTeepI santakumAra jaina kA jelapramANa-patra 136 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nibhaaii| aMta meM sarakAra ne gherAbaMdI karake unheM phirojAbAda meM giraphtAra kara liyaa| rAmasvarUpa jaina krAMtikArI maNDala ke maMtrI the| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina san 1942 se 1944 taka najarabaMda rakhe gye| thAnA kurAvalI mainapurI nivAsI dezadIpaka jaina ne bhI isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| san 1942 meM unhoMne pulisa se chipakara sarakArI kAryoM meM bAdhA pahuMcAne kA kArya kiyaa| san 1943 meM pulisa ne zrI jaina ko giraphtAra kara liyA tathA 14 mahIne kar3I kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA dii| deza dIpaka jaina ke sAthI darabArIlAla jaina bhI pakar3e gaye aura unheM eka varSa kA kaThina kArAvAsa aura 500 rupaye kA Arthika daNDa diyA gyaa|" bAbUrAma jaina mainapurI ne isa Andolana ke daurAna do bAra jela yAtrA kii| unake sahayoga se jile meM isa Andolana ko gati milii| murAdAbAda meM 9 agasta 1942 ko jile ke pramukha netAoM ko pulisa ne giraphtAra kara liyaa| giraphtArI ke virodha meM janatA ne julUsa nikAle aura tor3aphor3a kI kaI ghaTanAyeM bhI aMjAma dI gyii| 10 agasta ko jile ke jilA majisTreTa aura pulisa kaptAna ne hathiyAra baMda jatthe ke sAtha gazta nikaalii| yaha sarakArI kAphilA jaise hI mauhallA darIbApAna pahuMcA to usane vahA~ se lekara maMDI cauka taka logoM kA jamAva dekhaa| bhIr3a ne sArA bAjAra baMda kiyA huA thaa| adhikAriyoM ne bhIr3a ko turanta haTa jAne kI cetAvanI dI, parantu janatA ne sarakAra virodhI nAre lagAne prArambha kara diye| isase aMgrejI senA tilamilA gayI aura usane golI calAnI zurU kara dii| bhAgate hue logoM para bhI golI calAI gyii| isa golI kAMDa meM 200 vyakti ghAyala ho gaye aura 3 nAgarika zahIda ho gye| isake bAda pulisa ne giraphtAriyoM kA daura punaH prArambha kara diyaa| murAdAbAda ke jaina samAja ne isa vAtAvaraNa meM bhI sAhasa kA paricaya dete hue deza ke lie kArya kiyaa| kezavazaraNa jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha sthAnIya korTa meM jAkara rASTrIya dhvaja phaharA diyaa| dhvajArohaNa ke bAda unhoMne ekatrita jana samUha ko sambodhita karate hue 'karo yA maro' kA anusaraNa karane ko prerita kiyaa| zrI jaina ko korTa parisara meM hI pulisa ne giraphtAra kara liyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unheM 1 varSa kar3I kaida aura 50 rupaye jurmAne kI sajA dI gyii| ___ candausI (murAdAbAda) nivAsI ratanalAla jaina putra bholAnAtha jaina ne bhI isa Andolana meM apanA sahayoga diyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra unhoMne vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa bhI 250 rupaye jurmAne kI sajA pAyI thii| sipAhIlAla jaina ne pulisa se chipakara Andolana ke lie kArya kiyaa| unhoMne lagabhaga 50 gA~voM ke maMDala pradhAna ke taura para grAmINoM ke bIca jAkara bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ko unheM prerita kiyaa| vyaktigata satyAgraha meM bhI unhoMne bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 137 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga liyA thA, jisake kAraNa sarakAra ne unheM eka varSa kar3I kaida aura 25 rupaye jurmAne kI sajA dI thii| amarohA (murAdAbAda) nivAsI raghubIrazaraNa jaina kI dharmapatnI zrImatI premakumArI jaina isa daurAna vardhA gayI huI thii| unhoMne vardhA meM hI isa Andolana meM bhAga liyaa| pulisa ne unheM giraphtAra kara liyA aura unheM nAgapura kI jela meM baMda rakhA gyaa| __ jilA pharrukhAbAda meM isa Andolana ke daurAna dezapremI kAryakartAoM ne iMdaragar3ha (tiravA) ke thAne para hamalA bolakara vahA~ ke thAnAdhyakSa se pistaula chIna lii| AndolanakAriyoM ne sarakArI sampatti ko bhI naSTa karane kA prayAsa kiyaa| pulisa ne pramukha kAryakartAoM ko giraphtAra kara liyA tathA sAmAnya kAryakartAoM para burI taraha lAThI cArja kiyaa| pharrukhAbAda jile ke merApurA gA~va meM pulisa ne bhayaMkara golIbArI kI, jisameM kaI kAryakartA zahIda ho gye| jaina samAja ke vizambharadayAla jaina, guradhara jaina, rAmaratana jaina, manasukharAya jaina, dilasukharAya jaina Adi kAryakartAoM ne isa Andolana meM apanA sahayoga diyaa| vizambharadayAla jaina ne apanI isa maMDalI ke sAtha aMgrejI sarakAra ke virodha meM nikAle gaye julUsa meM bhAga liyaa| u.pra. sarakAra ke anusAra vizambhara dayAla jaina putra anokhe dayAla jaina ne vyaktigata satyAgraha meM bhI sakriya bhAga liyA thaa| briTiza sarakAra ne unheM 6 mahIne kI kar3I kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA dI thii| unake alAvA anya jaina kAryakartAoM ne bhI isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa aMgrejI sarakAra ke krodha kA sAmanA kiyaa|7 ___ jilA iTAvA meM kRSNalAla jaina putra jhunnIlAla jaina ke netRtva meM jaina samAja ne bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga liyaa| kRSNalAla jaina 1940 meM phArvarDa blaoNka ke Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 6 mAha jela kATa cuke the| unhoMne 'karmavIra' ke sampAdaka ke rUpa meM gorI sarakAra ke virodha meM aneka lekha prakAzita kiye| aMgrejI sarakAra ne unheM kaI bAra Andolana meM kAma na karane ke lie noTisa diyA, parantu unhoMne isakI paravAha na karake deza ke lie kArya karanA jArI rkhaa| isa kAraNa sarakAra ne vyaktigata satyAgraha ke daurAna zrI jaina ko pahale 2 mAha najarabaMda rakhA aura usake bAda 18 mahIne kar3I kaida kI sajA dii| kRSNalAla jaina yaha sajA bhogakara jaba bAhara Aye, to unhoMne apane sAthI zivasahAya jaina, kizana lAla jaina Adi ke sAtha phira Andolana meM sahayoga karanA prArambha kara diyaa| sarakAra ne unheM phira baMdI banA liyA aura isa bAra unheM 1 sAla 6 mAha najarabaMda rakhA gyaa| unake sAthI zivasahAya jaina ne bhI vyaktigata satyAgraha aura bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ke kAraNa do bAra jela yAtrA kI tathA 18 mAha kar3I kaida kI sajA paayii| -- gA~va bandA kotavAlI iTAvA nivAsI jhumulAla jaina ke putra kizanalAla jaina 138 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne bhI isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela kI yAtrA kI / jhA~sI jile meM 'agasta krAMti' ke prArambha hote hI kAryakartAoM aura Ama nAgarikoM ne aMgrejoM ke viruddha jamakara kArya karanA prArambha kara diyA / galI-galI me 'iMkalAba jindAbAda', 'bhArata mAtA kI jaya', 'aMgrejoM bhArata chor3o' ke nAre gUMja utthe| vartamAna kA lalitapura jilA usa samaya jhAMsI jile meM hI sthita thA / jhA~sI ke jaina samAja ne isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyA / hukumacaMda jaina ( bukhAriyA, ' tanmaya' ) vyaktigata satyAgraha ke samaya se hI sakriya ho gaye the / 1941 meM unhoMne 6 mAha kI sakhta sajA bhogI thii| 1942 meM bhArata chor3o Andolana ke daurAna zrI jaina ne krAMtikArI gatividhiyoM meM bhAga liyaa| sarakAra ne unheM giraphtAra karake eka varSa kI kaThora kaida tathA 100 rupaye jurmAne kI sajA dii| jela meM rahakara unhoMne deza bhakti se otaprota kAvya racanAoM kA sRjana prArambha kara diyA / ina kAvya racanAoM ko jinake zIrSaka 'Aga' 'Ahuti' aura 'pAkistAna' rakhe gaye the, bAda meM prakAzita bhI kiyA gayA / uttamacaMda jaina kaTharayA putra muralIdhara jaina ne isa Andolana ke daurAna nikAle jA rahe julUsa meM mukhya bhUmikA nibhAI / zrI jaina julUsa ke prArambha meM tiraMgA jhaMDA hAtha meM liye cala rahe the / sarakAra ne unheM 29 agasta 1942 ko dhArA 38 DI. AI. Ara. ke aMtargata giraphtAra kara liyaa| unheM 1 sAla kA kArAvAsa aura 100 rupaye kA jurmAnA bhugatanA par3A 189 sukhalAla jaina ne isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| pariNAma svarUpa zrI jaina ko 1 sAla kaida tathA 100 rupaye kA Arthika daNDa diyA gayA / " dhannAlAla jaina 'gur3hA ' putra mUlacanda jaina nivAsI lalitapura ne isa Andolana ke daurAna vidrohAtmaka gatividhiyoM meM bhAga lekara zAsana ke sira meM darda kara diyaa| har3atAla karavAne meM bhI unhoMne agraNIya bhUmikA nibhAI / sarakAra ne unheM giraphtAra kara liyA aura eka varSa kaida evaM 100 rupaye jurmAne kI sajA dI / " prabhudAsa jaina ke putra rAmacandra jaina ne yaha vicAra karake ki deza kA astitva parivAra ke astitva se bahuta adhika hai / isa Andolana meM krAMtikAriyoM ke sAtha kArya karanA zurU kara diyaa| sarakAra ne unheM pakar3ane ke lie kAphI prayatna kiye, parantu zrI jaina sarakArI sampatti ko nukasAna pahu~cAne meM lage rahe, aMta meM pulisa ne unheM giraphtAra kara liyA / unheM 1 varSa kaThora kArAvAsa tathA 100 rupaye jurmAne kI sajA dI gyii|" zikharacaMda jaina 'siMghaI' ko dhArA 144 tor3ane para 6 mAha kI sajA aura 50 rupaye kA jurmAnA bhugatanA pdd'aa| sUcanA vibhAga ke anusAra unheM bhArata pratirakSA kAnUna kI 38vIM dhArA ke aMtargata 29 agasta, 1942 ko yaha sajA huI thI / bAbUlAla jaina ne isa Andolana meM sakriya yogadAna diyA / unheM 1 varSa kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA dI gaI 13 bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 139 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lipiparaI nivAsI khUbacaMda jaina 'puSpa' ne apanI ojasvI vANI meM janatA ko rASTrIya bhAvanAoM se ota-prota kavitAyeM sunAkara deza prema kI ora AkRSTha kiyaa| zrI jaina ne daphA 144 kA bhI ullaMghana kiyaa| isa kAraNa sarakAra ne unheM 1 varSa taka kaThina kaida meM rakhA aura 500 rupaye jurmAnA bhI lagA diyaa| kezarabAI jaina ne vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa 1 mAha kaida kI sajA pAyI thii| bhArata chor3o Andolana meM ve jela yAtrA to nahIM kara pAyI, parantu unhoMne apratyakSa rUpa se deza sevA meM hAtha bNttaayaa| lalitapura nivAsI paMDita parameSThIdAsa jaina evaM unakI dharmapatnI zrImatI kamalAdevI jaina jo 1929 meM sUrata cale gaye the| isa Andolana meM sakriya rhe| parameSThIdAsa jaina ne 'jaina mitra' ke sampAdaka ke rUpa meM anekoM lekha likhakara janatA ko isa Andolana meM bhAga lene ko prerita kiyaa| sUrata meM zrI jaina ko hinda saMrakSaNa dhArA 26 ke aMtargata pharavarI 1943 meM giraphtAra kara liyA gyaa| unheM pahale sUrata jela meM rakhA gayA aura usake bAda sAbaramatI jela meM sthAnAntarita kara diyA gyaa| zrI jaina jela meM 4 mAha taka rhe|95 unakI dharmapatnI kamalAdevI ne sabhAbandI kAnUna ko bhaMga karake gA~dhI cauka sUrata meM aMgrejI sarakAra ke __paM. parameSThIdAsa jaina khilApha jozIlA bhASaNa diyaa| jisake kAraNa unheM bhI giraphtAra karake 5 mahIne jela meM rakhA gyaa| unakA 3 varSa kA baccA jainendra bhI jela meM unake sAtha rhaa| saMyogavaza parameSThIdAsa jaina va unakI patnI ahamadAbAda ke sAbaramatI jela meM eka sAtha rakhe gye| jela meM unhoMne rASTrabhASA hindI ke pracAra kA kArya prArambha kara diyaa| jaina dampatti ne karIba 500 sAthiyoM ko jo prAyaH gujarAtI the, hindI bhASA kA jJAna kraayaa| unhoMne 'rASTrabhASA pracAra samiti vardhA' ke aMtargata unakI parIkSAe~ bhI kraayii| unake vidyArthiyoM meM gaNezavAsudeva mAvalaMkara kA nAma pramukha hai| zrI mAvalaMkara AjAdI ke bAda bhAratIya lokasabhA ke prathama adhyakSa bne|98 parameSThIdAsa jaina ne jela se lauTane ke bAda punaH deza sevA kA kArya prArambha kara diyaa| AjAdI ke bAda zrI jaina lalitapura lauTa aaye| ki sthAnIya kAMgresa kameTI ke adhyakSa vaidya mathurAprasAda jaina ne 'agasta krAMti' meM sakriya bhAga liyA, jisake kAraNa unheM 10 mahIne taka jhAMsI jela meM najarabaMda rakhA gyaa| zrI jaina kI preraNA se anekoM nAgarikoM ne deza sevA meM bhAga liyaa| hukumacaMda 140 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina (bar3adhariyA) ne 1942 meM dhArA 144 tor3akara jela yAtrA kii| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra hukumacaMda putra paramAnanda jaina ne isa Andolana ke silasile meM 6 mAha kaida kI sajA paayii|100 zrI jaina ne una krAMtikAriyoM kI madada kI, jo chipa-chipakara aMgrejI sarakAra ko parezAna kara rahe the| unhoMne anekoM bAra apanI jAna khatare meM DAlakara senAniyoM ko sakriya sahayoga pradAna kiyaa| gopAladAsa jaina ne san 1941 meM vyaktigata satyAgraha meM bhAga lekara 9 mahIne kI sajA pAyI thii| 1942 ke Andolana meM zrI jaina 1 varSa jela meM rakhe gye| abhinaMdana kumAra jaina 'TaDaiyA' ne bhArata prati rakSA kAnUna kI 38vIM dhArA ke aMtargata 1942 meM eka varSa kI kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA paayii|| tArAcaMda jaina (kaMjiyA) ne 1941 ke satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa 1 sAla kI kaida tathA 100 rupaye jurmAne kI sajA paayii| 02 pAlI nivAsI govindadAsa jaina ne 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM bhAga lene ke kAraNa 6 mahIne jela kI sajA paayii| unhoMne jilA prazAsana ke cATukAroM ke AtaMka se janatA ko sadaiva bcaayaa| kundanalAla jaina 'malaiyA' ne 1941 ke vyaktigata satyAgraha meM 6 mAha kaida va 100 rupaye jurmAnA tathA bhArata chor3o Andolana meM 1 varSa jela kI yAtrA kii| 03 jhA~sI nivAsI zivaprasAda jaina bhI 1942 ke AMdolana ke silasile meM 1 varSa taka najarabaMda rhe| motIlAla jaina 'TaDaiyA' ne isa Andolana meM sakriya bhAgIdArI kI tathA 1varSa kaida tathA 100 rupaye jurmAne kI sajA paayii| DAlacaMda jaina ko bhI 1 varSa kI kaThora sajA dI gyii|05 maharaunI jilA jhAMsI nivAsI gopIcaMda jaina putra sarahUmala jaina ne rASTrIya Andolana meM pUrNa sahayoga diyaa| unhoMne 1941 ke vyaktigata satyAgraha Andolana meM 1 varSa kaThina kaida kI sajA pAyI aura usake bAda 1942 meM 1 varSa ke lie punaH jela gye|06 jAkhalauna jilA jhAMsI nivAsI rAjadhara jaina ne apane sAthI zivaprasAda jaina ke sAtha jela kI yAtrA kii| u.pra. sarakAra ke anusAra unheM kAMgresa ke Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa 1 varSa jela meM rakhA gyaa|07 zivaprasAda jaina aura rAjadhara jaina jaba jhA~sI kI jela meM baMda the, usI daurAna jela meM adhIkSaka ke sAtha unakA jhagar3A ho gyaa| adhIkSaka ne unheM bahuta parezAna kiyA aura bAda meM unheM senTrala jela AgarA bheja diyA gyaa|08 lalitapura nivAsI ThAkuracanda jaina ne bhI rASTrIya Andolana meM apanI Ahuti dii| unheM 17 agasta 1942 ko bhArata pratirakSA kAnUna kI 38vIM dhArA ke aMtargata giraphtAra karake 1 sAla kaThina kaida aura 100 rupaye jurmAne kI sajA dI gyii|09 paM. phUlacaMda jaina zAstrI 1941 ke vyaktigata satyAgraha ke daurAna lar3abArI (bAra) lalitapura meM sarakAra virodhI bhASaNa dene ke kAraNa giraphtAra kara liye gaye aura unheM bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 141 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 mAha kA kArAvAsa evaM 100 rupaye kA arthadaMDa diyA gyaa| isa Andolana ke daurAna unhoMne naye kAryakartAoM ko deza kA kArya karane ke lie prerita kiyA / dulIcaMda jaina, nivAsI tAlabehaTa ne 1941 ke satyAgraha meM 6 mahIne kI sajA pAyI / " unake sAthI bhaiyAlAla jaina, gokulacaMda jaina, harizcanda jaina ne bhI isa Andolana meM 1 mAha kI sajA tathA 100 rupaye kA arthadaNDa paayaa| tAla behaTa nivAsI zikharacaMda jaina kamyunisTa dala se jur3e the| isa dala meM kArya karane ke kAraNa sarakAra ne unheM 4 mahIne jela meM rkhaa| 2 camanalAla jaina jhA~sI ne bhI isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| zrI jaina Andolana ke prArambha meM hI giraphtAra kara liye gaye the|"" isa prakAra jhAMsI jile ke jaina samAja ne bar3I saMkhyA meM Age Akara 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM apanI Ahuti dI / jilA bA~dA meM jaina samAja ke pramukha kAryakartA surezacandra jaina ko bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAgIdArI ke kAraNa aMgrejI sarakAra kA kopabhAjana bananA par3A / unheM sarakAra ne bahuta lambe samaya jela meM rakhA tathA bhArI artha daNDa una para lagAyA gyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra sureza candra jaina putra phUlacanda nivAsI kalavAnagaMja bA~dA ko 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ke kAraNa bhAratIya daNDa saMhitA kI dhArA 420/120-bI ke aMtargata 15 sAla taka kaida meM rakhA gayA aura una para 15000 rupaye kA jurmAnA bhI lagAyA gayA / 14 sahAranapura jile meM 9 agasta 1942 ko bhArata chor3o Andolana kA prArambha hote hI janapadavAsiyoM meM briTiza sarakAra ke prati gussA phUTa pdd'aa| pUre jile meM har3atAla rakhI gayI aura jagaha-jagaha sarakArI sampatti ko naSTa karane kA kAma prArambha ho gyaa| bAbU ajitaprasAda jaina ke netRtva meM jaina samAja ke nAgarikoM ne bhI isa Andolana meM bhAga liyA / ajitaprasAda jaina ne pUre saMyukta prAnta meM rASTrIya Andolana ke kAryakramoM meM bar3ha-car3hakara hissA liyaa| zrI jaina ne 3, 4 mArca, 1940 ko baharAica jile ke rAjanItika sammelana meM mukhya rUpa se bhAga liyA thaa| isa sammelana meM puruSottamadAsa TaMDana, sampUrNAnanda jI, kailAzanAtha kAjU aura raphI ahamada kidavaI ke sAtha unhoMne ajitaprasAda jaina 142 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna DA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI sarakAra virodhI bhASaNa diyaa| sammelana ke bAda pulisa ne unheM giraphtAra kara liyaa| zrI jaina ko 1 varSa kaida aura 200 rupaye jurmAne kI sajA huii| bhArata chor3o Andolana meM unhoMne apane janapada sahAranapura meM aMgrejoM kA sakhta virodha kiyaa| phalasvarUpa unheM punaH giraphtAra kara liyA gyaa| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra zrI jaina ne isa Andolana ke daurAna 2 sAla 6 mahIne jela tathA 250 rupaye jurmAne kI sajA paayii|16 ajitaprasAda jaina jaba sahAranapura jela meM baMda the, usI daurAna 30 agasta, 1942 ko jilA kalakTara ela.jI. lAyaDa ne kArAgAra kA bhramaNa kiyaa| kalakTara ko dekhakara dezabhaktoM ne aMgrejI sarakAra virodhI nAre lagAne prArambha kara diye| lAyaDa isa bAta para bahuta nArAja ho gayA aura usane baMdiyoM para lAThI cArja karavA diyaa| isa lAThIcArja meM anya kaidiyoM ke sAtha ajitaprasAda jaina bhI ghAyala ho gye| rUpacaMda jaina sahAranapura ne bhI isa Andolana meM kAMgresa ke eka sakriya sipAhI ke rUpa meM kArya kiyaa| sahAranapura saMdarbha graMtha ke sampAdaka ko diye gaye eka sAkSAtkAra meM unhoMne kahA thA-'maiMne aura hamAre sAthiyoM ne tAra kATane, imArateM tathA DAkakhAnA Adi jalAne kA kAma kiyaa| manAnI sTezana ko Aga lagA dii| usa samaya kAzIrAma, banArasIdAsa aura indrasena (ambehaTA zekha) bhI hamAre sAtha the| vahA~ se hama bhAga gye| maiMne kAMgresa kI DAka kA kAma sambhAla liyaa| maiM DAka lekara dillI se AgarA gyaa| Agare meM maiMne DAka vilAyatIrAma ko de dii| unhoMne mujhe 1200 rupaye aura kucha sAmAna ambAlA pahu~cAne ke lie diyaa| maiMne vaha sAmAna ambAlA pahuMcA diyaa| vahA~ se mujhe eka pistaula aura do kaiMciyA~ dillI kAMgresa kameTI meM dene ko dI gyii| ambAlA se maiM sahAranapura AyA aura sinemA dekha rahA thA, tabhI sI.AI. DI. iMspekTara tanakhA sAhaba ne iMTaravala meM mere kandhe para hAtha rakhakara kahA. 'maiM naujavAnoM ko giraphtAra karanA nahIM caahtaa| tuma merA sTezana turanta khAlI kara do|' vahA~ se maiM paidala nAgala AyA aura vahA~ se dillI pahu~cakara sAmAna oNphisa meM jamanAdAsa kAyastha ko sauMpa diyaa| unakA sAmAna aura rupaye lekara AgarA gyaa| AgarA se phira 1200 rupaye aura DAka gaMgApura siTI ke lie lekara calA, parantu bAhara nikalate hI pulisa ne giraphtAra kara liyaa| mujha para 1200 rupaye jurmAnA kiyA gayA aura maiM sAr3he cAra mahIne jela meM rhaa| mere thaile meM rakhe 1230 rupaye bhI pulisa ne le liye|||7 ____ 12 agasta san 1942 ko zAMtisvarUpa jaina 'kusuma' ne sahAranapura se sarasAvA jAnevAlI sar3aka para sthita relave sTezana ke nikaTa TelIphona khambhe para car3hakara TelIphona ke tAra kATa diye| pulisa unakI isa gatividhi para najara rakha rahI thI, jaise hI zrI kusuma tAra kATakara khambhe se nIce utare, tabhI pulisa ne unheM giraphtAra kara bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 143 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liyaa| unheM pAsa ke eka gA~va meM eka caudharI ke yahA~ sakhta pahare ke bIca eka dina rakhA gyaa| 13 agasta kI zAma ko kucha gavAhoM ko ikaTThA karake DI.AI.Ara. dhArA 35 ke aMtargata pulisa ne unheM kArAgraha meM DAla diyaa| zrI jaina 13 agasta se 21 navambara 1942 taka jela meM rhe| 21 navambara ko 18 beMtoM kI sajA dekara unheM rihA kara diyA gyaa| unhoMne rihA hote hI punaH Andolana meM bhAga lenA zurU kara diyaa| isa bAra ve pulisa ke hAtha nahIM aaye| 22 navambara 1942 se 22 mArca 1943 taka unhoMne bhUmigata rahakara sarakAra ko parezAna rkhaa||| sarakArI sampatti ko nukasAna pahu~cAne ke kAraNa sahAranapura nivAsI zikharacaMda jaina, prakAzacaMda jaina, bAbUrAma jaina, kailAzacaMda jaina Adi ko bhI pulisa ne giraphtAra kara liyaa| unake viSaya meM kanhaiyAlAlamizra 'prabhAkara' ne likhA hai-9 agasta 1942 ko saba netA giraphtAra ho gaye aura sahAranapura meM har3atAla ho gyii| jile meM lAyaDa sAhaba kA tUphAnI rAjya aura usameM yaha himmata! har3atAla kI preraka zaktiyA~ giraphtAra kara kotavAlI meM lAI gayI aura vahA~ jUtoM, lAta, ghUsoM aura gAliyoM se unakA khUba svAgata huaa| ina logoM meM se zikharacaMda jaina munIma ko 6 mAha kI sakhta sajA, prakAzacaMda jaina ko 3 mAha sakhta kaida aura 300 rupaye jurmAnA tathA bAbUlAla jaina evaM kailAzacanda jaina ko chaH-chaH mahIne kI sakhta kaida kI sajA dI gyii| zrI prabhAkara ne prakAzacaMda jaina ke viSaya meM ullekha karate hue likhA hai-patalA-dubalA taruNa prakAzacanda jaina 1942 ke jhakore meM kAMgresa meM aayaa| pahale pahala jela meM hI maiMne use dekhaa| vaha bolatA, to bolatA hI rahatA aura cupa hokara per3a ke nIce jA baiThatA, to vahIM baiThA rhtaa| usake irAde bulanda the| jhummanalAla jaina ke putra haMsakumAra jaina ne pichale Andolana kI bhA~ti isa Andolana meM bhI sakriya bhAga liyaa| zrI jaina janapada sahAranapura ke aise pahale vyakti the, jo apanI pArivArika paristhitiyoM kA dhyAna na rakhate hue 11.08.1942 ko julUsa kA netRtva karate hue giraphtAra hue| usa samaya unakI kanyA kaThina roga se pIr3ita thI, jo kucha dina pazcAt hI svarga sidhAra gyii| 20 haMsakumAra jaina ne bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa jela kI yAtrAyeM kii| unhoMne isa Andolana ke daurAna 1942 meM do bAra 1-1 varSa kar3I kaida kI sajA paayii| haMsakumAra jaina ke bhAI zivacandrakumAra jaina bhI Andolana meM sakriya rhe| trilokacanda jaina ne apanI lekhanI ke mAdhyama se Andolana meM sahayoga diyaa| unake viSaya meM zrI 'prabhAkara' ne likhA hai-trilokacanda jaina ne bI.e. kA sarTiphikeTa ThukarA kara bAgI hone kA sarTiphikeTa liyA aura taba se ve lagAtAra rASTrIya Andolana meM kAma kara rahe haiN| isa Andolana meM unhoMne gA~dhI jI ke prati akhaNDa zraddhA rakhakara kArya kiyaa| 22 144 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ omaprakAza jaina ne 'akhila bhAratIya naujavAna sabhA' ke zramika vibhAga ke maMtrI pada para rahakara sahAranapura meM navacetanA kA saMcAra kiyaa| 23 rAmapura manihArana nivAsI hulAsacanda jaina bhI isa Andolana meM sakriya rahe, unheM kAphI dina jela meM vizrAma karanA pdd'aa| devabanda nivAsI narendrakumAra jaina bhI isa Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela gye||24 bijanaura janapada meM 9 agasta 1942 ko Andolana kA prArambha hote hI aMgrejI sarakAra kA virodha teja ho gyaa| pulisa ne kAryakartAoM kI giraphtArI prArambha kara dI tathA 9 agasta ko hI pulisa ne jilA kAMgresa kAryAlaya para chApA mArakara sArI sAmagrI barAmada kara lii| 12 agasta 1942 ko sthAnIya chAtroM ne vizAla julUsa nikAlakara sarakAra kA virodha kiyaa| julUsa ne pulisa thAnoM, tahasIla bilDiMga aura sarakArI oNphisoM meM ghusakara tor3a-phor3a kii|25 __bijanaura jile ke nUrapura thAne para kaI hajAra kI bhIr3a ne jabaradasta hamalA kiyaa| jile kA mAhaula pUrNa rUpa se svataMtratA Andolana ke raMga meM raMga cukA thaa| bijanaura ke jaina samAja ne bhI isa Andolana meM apanI bhAgIdArI kii| ratanalAla jaina 1941 meM vyaktigata satyAgraha Andolana meM bhAga lekara 8 mahIne najarabaMda rahe the| unheM AgarA ke jela meM rakhA gyaa|bhaart chor3o Andolana prArambha hote hI unheM sarakAra ne phira giraphtAra kara liyA aura 18 mahIne taka jela meM rkhaa| zrI jaina bijanaura kI jela meM rakhe gye| jela meM rahate hue ve barAbara gupta rUpa se sthAnIya kAryakartAoM ko Avazyaka nirdeza dete rahate the| 1943 ke aMta meM jaba ve chUTakara jela lauTe to sthAnIya kAryakartA unheM eka julUsa ke rUpa meM kArAgAra se laaye| julUsa 'bhArata mAtA kI jaya' tathA 'mahAtmA gA~dhI kI jayakAra' se gUMja rahA thaa| ratanalAla jaina jela se Ane ke bAda punaH Andolana ke kArya meM laga gye| nemIzaraNa jaina ne apanI maMDalI ke sAtha isa Andolana meM sakriya bhAga liyaa| phalasvarUpa pulisa ne unheM giraphtAra kara liyaa| zrI jaina ko 18 mahIne kaida huii| unakI mAtA durgAdevI jaina tathA dharmapatnI zrImatI zIlavatI devI ne isa Andolana ke daurAna apratyakSa rUpa se deza kI sevA kii| dhAmapura meM pyArelAla jaina ke putra mahAvIraprasAda jaina ne rASTrIya Andolana meM mahattvapUrNa bhAgIdArI kii| zrI jaina ko vyaktigata satyAgraha Andolana meM bhAga lene ke kAraNa 1 sAla jela meM rakhA gyaa| bhArata chor3o Andolana meM ve 4 mahIne jela meM rahe aura una para 200 rupaye kA jurmAnA kiyA gyaa| 27 najIbAbAda ke sAhU zreyAMsaprasAda jaina ne apane parivAra evaM udyogoM kI paravAha na karake bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga liyaa| sarakAra ne unheM giraphtAra kara liyA tathA 2 mAha lAhaura jela meM rkhaa| jela meM unhoMne anazana kiyA tathA jela se chuTane ke bAda pratyakSa bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 145 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se sarakAra virodhI kAryakalApoM meM bhAga liyaa| sAhU parivAra ke navayuvaka mUlezacandra jaina ne bhI isa daurAna jela yAtrA kii||29 ilAhAbAda, lakhanaU aura kAnapura jiloM meM bhI jaina samAja dvArA agasta krAMti meM bhAga lene ke ullekha milate haiN| ilAhAbAda ke dArAnagara kasbe ke tArAcaMdra jaina ne pichale Andolana kI bhA~ti isa Andolana meM bhI sakriya bhAga liyaa| zrI jaina ko isa daurAna ilAhAbAda jilA kAMgresa kameTI kA variSTha upAdhyakSa niyukta kiyA gayA thaa| unhoMne isa Andolana meM bhAga lenevAle navAgaMtuka kAryakartAoM ko prazikSaNa diyA tathA unheM Avazyaka suvidhAyeM upalabdha kraayii| unhoMne lambe samaya taka lAlabahAdura zAstrI, DaoN. kailAzanAtha kATajU Adi netAoM ke sAtha kArya kiyaa| 90 bhArata chor3o Andolana ke prArambha hote hI unheM giraphtAra kara liyA gayA tathA 9 mahIne kar3I kaida kI sajA dI gii| jela meM zrI jaina ne baMdI sAthiyoM ke lie Avazyaka cIjoM kI mA~ga ko lekara 17 dinoM taka anazana kiyaa| 1943 meM ve sajA pUrI karake jela se bAhara aaye| bAhara Ate hI unhoMne punaH sakriyatA prArambha kara dii| sarakAra ne 06.08.1943 ko unheM punaH giraphtAra kara liyaa| unheM ilAhAbAda ke nainI senTrala jela meM 14 dinoM taka najarabaMda rakhakara kAphI yAtanAyeM dI gyii|32 ilAhAbAda nivAsI bhagavAnadAsa jaina patra devIprasAda jaina ne bhI bhArata choDo Andolana meM apanA sakriya sahayoga diyaa| Andolana meM bhAga lene ke kAraNa unheM 1942 meM 10 mahIne kI sajA dI gyii| zrI jaina ko bhI nainI senTrala jela meM rakhA gayA thaa| 33 lakhanaU nivAsI brahmacArI sItalaprasAda ne 'jaina mitra' meM 'dezasevA' zIrSaka se 1940 meM apane vicAra vyakta kiye| unhoMne likhA-'bhArata kI dazA dayAjanaka hai, dezasevA dharma hai, kaThina vrata hai| yaha eka aisA yajJa hai, jisameM apane ko homa denA hotA hai|' brahmacArI jI ne aMtima samaya taka jaina samAja ko deza ke lie kArya karane ko prerita kiyaa| 1941 ke anta meM ve bahata asvastha ho gaye aura 10 pharavarI 1942 ko brahmacArI jI ne isa saMsAra ko chor3a diyaa| unakI aMtima yAtrA meM unakI bhAvanA ke anurUpa unheM svadezI vastra pahanAye gye| lakhanaU kI galiyoM meM apAra janasamUha unakI zavayAtrA ke sAtha khaddara ke tiraMge jhaMDe laharAtA huA cala rahA thaa| isa prakAra unhoMne prArambha se lekara aMta taka rASTra ke lie kArya kiyaa| kAnapura meM isa Andolana ke daurAna janatA ne hiMsaka rUpa dhAraNa karake sarakArI taMtra ko naSTa karane ke lie kArya karanA prArambha kara diyaa| mohammadapura ilAke meM sthita iMspekzana hAUsa meM Aga lagA dI gyii| bidhanU sarkala meM jiledAra ke oNphisa para AkramaNa karake use naSTa karane kA prayAsa kiyA gyaa| 23 agasta 1942 ko kAnapura ke nikaTa eka gA~va bhoganIpura meM krAMtikAriyoM ne paMcAyata ke kAgajoM meM Aga lagA dI aura gA~va ke mukhiyA tathA caukIdAra ko istIphA dene ke lie bAdhya kiyaa| 146 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnapura meM pradarzanakAriyoM ne TelIphona ke baksoM ko jalA diyA tathA relave lAina para tor3aphor3a kii| aMgrejI sarakAra ne pradarzanakAriyoM kA damana karanA prArambha kara diyaa| 10 agasta, 1942 kI riporTa ke anusAra pulisa ne julUsa nikAla rahe vidyArthiyoM para goliyAM claaii| isa ghaTanA meM pA~ca vidyArthI jakhmI ho gye| kAnapura meM pulisa kI sahAyatA ke lie phaujI sainikoM ko bhI tainAta kiyA gayA thaa| 35 kAMgresa ke pramukha kAryakartAoM ko khoja-khoja kara giraphtAra kiyA jA rahA thaa| ina kAryakartAoM meM jaina samAja ke svayaMsevaka bhI zAmila the| kAnapura nivAsI sundaralAla jaina ko briTiza sarakAra ne oNnarerI majisTreTa banA rakhA thaa| rASTrIya Andolana ke daurAna unhoMne apane pada ko tyAga diyaa| 36 zrI jaina vyaktigata satyAgraha ke samaya se hI kAMgresa ke kAryoM meM sahayoga karane lage the| isa daurAna ve jela bhI gye| u.pra. sUcanA vibhAga ke anusAra sundaralAla jaina putra kanhaiyAlAla jaina 16/17 eca, Ayakara adhikArI sivila lAInsa kAnapura san 1941 ke vyaktigata satyAgraha Andolana meM bhArata pratirakSA kAnUna kI dhArA 38 ke aMtargata 1 varSa kar3I kaida meM rahe aura una para 150 rupayA jurmAnA bhI kiyA gyaa| sundaralAla jaina ke choTe bhAI mahezacaMdra jaina bhI vyaktigata satyAgraha Andolana ke silasile meM 2 mAsa taka najarabaMda rakhe gaye the|37 ina donoM bhAiyoM ke viSaya meM 'jaina saMdeza' kA rASTrIya aMka likhatA hai-vaidya kanhaiyAlAla jaina ke bar3e putra sundaralAla jaina aura choTe putra mahezacanda jaina ne bhArata chor3o Andolana meM bhAga lekara sarakAra ko parezAna rkhaa| unhoMne isa daurAna kAnapura ke jaina-ajaina navayuvakoM ko preraNA dekara Andolana meM sakriya kiyaa| 38 kAnapura nivAsI bAbUrAma jaina ne rASTrIya Andolana meM pUrNa samarpaNa ke sAtha kArya kiyaa| isa Andolana meM ve lambe samaya taka jela meM rhe| uttara pradeza sUcanA vibhAga ke anusAra bAbUrAma jaina putra TuMDAmala jaina nivAsI chapara mauhallA kAnapura eka niSThAvAna kAryakartA haiM, jinhoMne san 1942 ke bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa 7 varSa kI kar3I kaida kI sajA bhogii| 39 sUcanA vibhAga ne 7 varSa sajA kA jo ullekha kiyA hai, vaha kevala bhArata chor3o Andolana ke saMdarbha meM kiyA hai, jabaki lekhaka ko pramANika srotoM se yaha patA calA hai ki bAbUrAma jaina kAnapura ko sabhI rASTrIya AndolanoM ke daurAna dI gayI jela kI sajA kI avadhi 7 sAla baiThatI hai| jo sUcanA vibhAga u.pra. dvArA kevala 1942 meM hI dikhAI gayI hai| isa prakAra spaSTa hai ki bAbUrAma jaina bhArata chor3o Andolana ke sAtha hI pichale donoM AndolanoM meM bhI lambe samaya taka jela meM rhe| unakI bhA~ti kAnapura ke jaina samAja ke anya dezabhaktoM ne bhI deza ke lie pUrNa samarpaNa ke sAtha kArya kiyaa| phUlacaMda jaina apane putra manoharalAla jaina evaM bhatIje RSabhakumAra jaina ke sAtha jela gye| kanahIlAla ke bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 147 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ putra navalakizora jaina, rUpacanda jaina, bAbU devakumAra jaina, padmarAja jaina, khemarAja jaina, dhUpacanda jaina ne bhI bar3ha-car3hakara isa Andolana meM bhAgIdArI kii| 411 kAzI (banArasa) meM syAdvAda jaina mahAvidyAlaya ne pahale donoM rASTrIya AndolanoM meM apanA sakriya yogadAna diyA thaa| mahAvidyAlaya kI dezabhakti kI bhAvanA ke anurUpa mahAtmA gA~dhI, madana mohana mAlavIya, bAbU bhagavAnadAsa, bAbU zrI prakAza jI, AcArya narendra deva, bAbU sampUrNAnanda Adi rASTrIya netA samaya-samaya para jaina vidyAlaya meM padhArate rhe| sabhI netAoM ke bhASaNoM aura sAnidhya kA prabhAva jaina chAtroM para bahuta gaharAI taka pdd'aa| mA bhArata chor3o Andolana kA prArambha hote hI rASTrIya bhAvanA se ota-prota ina vidyArthiyoM ne mAtR bhUmi ke lie svayaM ko phira samarpita kara diyaa| kAzI kI sthiti usa samaya bahuta vikaTa thii| cAroM ora briTiza sarakAra kA damana cakra cala rahA thaa| 9 agasta, 1942 ko Andolana kA prArambha hote hI jaina chAtroM ne pradarzanakAriyoM ke sAtha milakara kAzI meM jagaha-jagaha har3atAla kraayii| saMskRta kI choTI se choTI pAThazAlA se lekara kvIMsa kaoNleja taka har3atAla ke lie unhoMne dhAvA bolaa| jaina chAtroM ne sarakAra virodhI parce chapavAye aura paM. kailAzacandra unheM kAzI kI galI-galI meM vitarita kiyaa| ina poM ke vitaraNa se sarakAra parezAna ho gyii|42 zIghra hI pulisa ne Apattijanaka parce vitarita karanevAle dala ke mukhiyA zItalaprasAda jaina ko giraphtAra kara liyaa| 24 agasta 1942 ko sarakAra ne daphA 34/39 DI.AI.Ara. ke aMtargata zrI jaina ko 2 varSa kaThora kArAvAsa aura 50 rupaye jurmAne kI sajA dii|43 zItala prasAda jaina, jaina vidyAlaya meM ema.e. aura darzanAcArya ke chAtra the| jela meM sarakAra ne unheM manamAnI yAtanAyeM dii| pahale unheM jilA jela meM rakhA gayA aura phira vahA~ se senTrala jela meM bheja diyA gyaa| senTrala jela ilAhAbAda meM unheM kaI bAra 'tanahAI' meM rakhA gyaa| zrI jaina do varSa bAda jaba jela se Aye, to unakA svAsthya TUTA huA thaa| isa kAraNa ve Age kI par3hAI nahIM kara paaye| jaina mahAvidyAlaya kAzI ke chAtroM ne apanA saMgaThana banAkara gupta rUpa se sarakAra virodhI kArya karane kA nizcaya kiyaa| isa chAtra saMgha meM bAlacaMdra jaina, gulAba candra jaina, narendra goyalIya jaina, harIzabhUSaNa jaina, sagunacandra jaina, tArAcanda jaina, hukumacanda jaina Adi chAtra sakriya rUpa se kArya karane lge|45 isa dezabhakta chAtra saMgaThana ne apanI baiThaka meM bAlacanda jaina ko apanA netA cunaa| usake bAda chAtroM 148 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja se caMdA ekatrita kiyA tathA sarakAra virodhI kArya karane ke lie chAtroM kI alaga-alaga samitiyAM bhI banAI gayI / 1 jaina chAtra saMgha ne sarvaprathama apanA kAryakSetra grAmINa ilAkoM ko cunaa| chAtra gA~va-gA~va jAkara sarakArI sampatti ko tor3ane-phor3ane kA kArya karane lage / isa kArya meM choTI umra ke vidyArthiyoM ne bhI bhAga liyaa| jaina mahAvidyAlaya ke aise chAtroM ko isa daurAna kaThinAI kA sAmanA karanA par3A, jo dUsare prAntoM ke rahanevAle the, ve chAtra banArasa ke AsapAsa kI sthiti kA sahI jJAna na hone ke kAraNa kabhI-kabhI bhaTaka bhI jAte the / 'jaina saMdeza' ke tatkAlIna aMka ke anusAra bAharI prAntoM ke kaI jaina chAtra kAzI ke eka gA~va meM sarakAra virodhI gatividhi ko aMjAma dene ke lie ravAnA hue| ye chAtra sahI mArga kA patA na hone ke kAraNa rAta bhara bhaTakate rahe aura jaba lakSya para pahu~ce, to patA calA ki vahA~ kArya samApta ho cukA hai| kabhI ye krAMtikArI vIra car3hI huI gaMgA kI laharoM para naukA khete hote aura kabhI khetoM kI anajAna pagaDaMDiyoM meM aMdherI aura badalI bharI rAtoM naMge paira calate rhte| 146 isa prakAra bAharI jaina chAtroM ne kaThinAI ke bIca bhI isa Andolana meM apanA sakriya yogadAna diyA / aMgrejI sarakAra dina-pratidina naye-naye kAnUnoM dvArA AndolanakAriyoM para zikaMjA kasa rahI thii| 19 agasta, 1942 ko sarakAra ne saMyukta prAnta meM 'senA vizeSAdhikAra kAnUna' lAgU kara diyaa| isa saMdarbha meM 'Aja' ne likhA ki pUre saMyukta prAnta meM sazastra sainika vizeSa adhikAra kAnUna lAgU kara diyA gayA hai / isa kAnUna ke anusAra yadi santarI kI AjJA kI bhI avajJA kI gayI yA sainikoM kI rakSA meM : rakhI gayI kisI bhI prakAra kI sampatti kI surakSA ke lie khatarA paidA huA, to aparAdhI ko giraphtAra karake phauja bandUka Adi kA upayoga kara sakatI hai, jisake kAraNa mauta bhI ho sakatI hai| saMyukta prAnta ke gavarnara ne bhArata rakSA niyama 9 ke anusAra yaha bhI AjJA jArI kI hai ki kisI majisTreTa yA pulisa aphasara kI AjJA ke binA kisI asalI musAphira yA sarakArI karmacArI ke atirikta koI bhI relave kI bilDiMga athavA usakI jamIna para nahIM jA skegaa| jo isa AjJA kA ullaMghana karegA, use 3 sAla kI sajA aura jurmAnA bhugatanA pdd'egaa| 147 aMgrejI sarakAra kI khUphiyA najara syAdvAda jaina mahAvidyAlaya para bhI par3a cukI thI / ataH usane eka sAtha chApA mArakara vidyAlaya ke kucha dezabhakta chAtroM ko giraphtAra kara liyaa| ina chAtroM meM ghanazyAmadAsa jaina, ratanacaMda jaina dhanyakumAra jaina, harIndra bhUSaNa jaina, nAbhinandana jaina, dayAcaMda jaina, sugamacaMda jaina Adi pramukha the / ina sabhI chAtroM ko jilA kArAgAra banArasa meM rakhA gyaa| usa samaya jilA kArAgAra meM ratanacaMda jaina aura sugamacaMda jaina sabase kama umra ke kaidI the / ina kaidiyoM meM se dayAcaMda jaina TIkamagar3ha ma.pra. ke rahanevAle the| zrI jaina jela se vApisa Akara bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 149 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Andolana meM kAma karate-karate zahIda ho gye| _ briTiza sarakAra ke damana ke bAvajUda bhI mahAvidyAlaya ke chAtroM kA utsAha kama nahIM huA aura ve lagAtAra krAMtikArI kArya karate rhe| 7 pharavarI 1943 ko banArasa hindU vizvavidyAlaya meM bama visphoTa huaa| jisase sAre aMgrejI zAsana meM har3akampa maca gyaa| pulisa ne jaina chAtra saMgha syAdvAda mahAvidyAlaya ke netA bAlacaMda jaina ko isa sambandha meM giraphtAra kara liyaa| 'jaina saMdeza' ke rASTrIya aMka ke anusAra hindU vizvavidyAlaya meM hue bama dhamAke ke silasile meM bAlacaMda jaina kaida kara liye gye| isa kesa ke silasile meM unheM kAphI yAtanAyeM sahanI pdd'ii| amAnuSika tarIkoM se unheM isa SaDyaMtra meM bhAga lenevAloM ke nAma batAne ke lie majabUra kiyA gyaa| isa prasaMga meM pulisa ko harIndrabhUSaNa jaina kA nAma patA claa| harIndra jI abhI kucha dina pahale hI jela se chUTe the| nidAna unheM apanI par3hAI chor3akara rAtoM rAta pharAra honA pdd'aa| bAlacaMda jaina ne aneka kaSToM ke bAvajUda vIratA dikhaaii| pUre do varSa unheM jela meM rakhA gyaa| pulisa sadaiva yaha saMdeha karatI rahI ki unake pAsa darjanoM pistoleM haiN| unakA sambaMdha deza ke bar3e-bar3e krAMtikAriyoM se thaa| vizvavidyAlaya bama SaDyaMtra meM jaina mahAvidyAlaya kA nAma Ane ke kAraNa sarakAra kA sI.AI.DI. vibhAga samaya-samaya para mahAvidyAlaya meM Akara jA~ca-par3atAla karane lgaa| eka dina usane 'khataranAka hathiyAra' chipAne ke saMdeha meM vidyAlaya kI talAzI lI, parantu use kucha Apattijanaka vastu barAmada nahIM huii| isI daurAna eka pulisa iMspekTara ne batAyA ki hathiyAra gaMgA meM pheMka diye gaye haiN| phalataH mallAha bulAye gaye aura car3hI huI gaMgA meM bhI khoja kI gaI, parantu sI.AI.DI. kA yaha prayAsa bhI niSphala siddha huaa| aMta meM isa TIma ne maMdira kI talAzI lii| maMdira kI talAzI hone para eka bharI huI pistaula aura kucha tor3a-phor3a kA sAmAna mila gyaa| pulisa ne sAmAna jabta karake mauke para gulAbacanda jaina, amRtalAla jaina aura ghanazyAmadAsa jaina ko giraphtAra kara liyaa| 48 uparyukta ghaTanA se pUre banArasa meM yaha khabara phaila gayI ki jaina mahAvidyAlaya ke chAtra hathiyAroM kA saMgraha bhI rakhate haiN| jaina mahAvidyAlaya kA adhikArI varga bhI chAtroM kI sahAyatA karatA thaa| vidyAlaya ke pradhAnAcArya paMDita kailAzacandra jaina tathA mainejara pannAlAla jaina Ayudha aura visphoTaka padArtha niyama bhaMga tathA anya Apattijanaka mAmaloM meM jela gaye, apane vidyArthiyoM ko jela meM par3hane ke lie pustakeM bhejate the tathA maukA milane para unheM mahAvidyAlaya kA banA huA khAnA bhI bhejA jAtA thaa| isa prakAra syAdvAda jaina mahAvidyAlaya ne 'agasta krAMti' meM apanI mahattvapUrNa bhAgIdArI kii| banArasa ke amolakacaMda jaina aura khuzAlacandra jaina 'gorAvAlA' isa krAMti meM 150 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI deza ke sAtha khar3e rhe| zrI jaina ne 1941 ke vyaktigata satyAgraha Andolana meM bhI bhAga liyA thA, jisake kAraNa unheM 6 mahIne kA kArAvAsa aura 100 rupaye jurmAne kI sajA huI thii| 50 bhArata chor3o Andolana meM unhoMne banArasa kAMgresa kameTI meM sakriya bhAga lenA prArambha kara diyaa| phalasvarUpa zrI jaina ko 1942 ke aMtima mahIne meM giraphtAra kara liyA gayA aura unheM 25 disambara 1944 taka najarabaMda rakhA gyaa| khuzAlacaMdra jaina ne banArasa ke sAtha-sAtha pUre pradeza meM rASTrIya Andolana ko majabUtI se calAne meM apanA sahayoga diyaa| 1941 ke vyaktigata satyAgraha Andolana ke daurAna zrI jaina uttara pradeza kAMgresa kameTI ke maMtrI the||5| isa pada para rahate hue unhoMne kAMgresa ke kAryakartAoM ko aMgrejI sarakAra ke viruddha kArya karane ko prazikSita kiyaa| 25 julAI 1941 ko unhoMne vyaktigata satyAgraha meM bhAga liyaa| sarakAra ne unheM daphA 129 aura daphA 39 ke aMtargata giraphtAra kara liyA aura pharavarI 1942 taka jela meM rkhaa| 52 jela se Ane ke bAda unhoMne bhArata chor3o Andolana kI taiyArI prArambha kara dii| isa Andolana meM unhoMne hindU vizvavidyAlaya, syAdvAda jaina mahAvidyAlaya evaM anya zikSaNa saMsthAoM ke vidyArthiyoM ko sAtha lekara pUre banArasa meM briTiza sarakAra ke khilApha pradarzana kiye| phalasvarUpa sarakAra ne 3 sitambara, 1942 ko unheM giraphtAra karake jela bheja diyaa| zrI jaina ko 31 disambara, 1944 taka jela meM rakhA gyaa| 53 isa prakAra banArasa jile meM to jaina samAja ke nAgarikoM ne apanA sakriya yogadAna diyA hI sAtha hI pUre uttara pradeza meM kAMgresa ko majabUta banAne meM bhI yahA~ ke jaina samAja kA sahayoga rhaa| uparyukta adhyayana ke AdhAra para yaha spaSTa hai ki bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA mahattvapUrNa yogadAna rhaa| isa Andolana ke mAdhyama se bhAratIya janatA ne aMgrejoM ke viruddha apanA Akroza khulakara vyakta kiyaa| janatA ne aMgrejI sarakAra ko yaha batA diyA ki deza meM krAMti kI bhAvanA usa sImA ke pAra pahuMca cukI hai, jahA~ para janatA apanI svataMtratA ke adhikAra ke lie bar3I se bar3I takalIpheM uThAne aura balidAna dene ko taiyAra hai| isa Andolana meM uThe vyApaka jana Akroza se aMgrejI sarakAra ke dimAga meM yaha bAta acchI taraha A gayI ki bhArata meM unake sAmrAjyavAdI zAsana ke sirpha gine-cune dina zeSa raha gaye haiN| san 1942 kA AMdolana eka artha meM bhArata ke svataMtratA Andolana kI samApti kA paricAyaka thaa| isa vidroha ke bAda prazna sirpha yaha taya karane kA raha gayA thA ki sattA kA hastAMtaraNa kisa tarIke se ho aura svataMtratA ke bAda sarakAra kA svarUpa kyA ho? 3 jUna 1947 ko lArDa mAuMTabeTena ko bhArata kA vAyasarAya banAyA gyaa| kAMgresa aura muslima lIga ke bIca sattA ko lekara bhayaMkara matabheda paidA ho gaye the| bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 151 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMta meM muslima lIga pAkistAna ke nirmANa se hI saMtuSTa huii| pazcimI kSetra ke paMjAba, pazcimottara sImA prAnta, siMdha aura blUcistAna aura baMgAla kA pUrvArddha aura AsAma kA silahaTa jilA milAkara pAkistAna nAma se eka svataMtra deza banAyA gyaa| mAuMTabeTena ne isa yojanA ko svIkRti de dii| aMta meM 15 agasta 1947 kI AdhI rAta ko, eka naye yuga kA sUtrapAta karate hue bhArata kI saMvidhAna sabhA ne eka prastAva pAsa karake bhArata ko svAdhIna ghoSita kara diyaa| isa avasara para apanA bhAvapUrNa bhASaNa dete hue pradhAnamaMtrI javAharalAla neharU ne kahA- 'Aja kA dina hamAre lie bar3e saubhAgya kA dina hai, jisakI hama yugoM se pratIkSA kara rahe the| Aja hama apanI pratijJA pUrI kareMge pUrNa rUpa meM to nahIM, phira bhI sArabhUta rUpa meN| AdhIrAta kA ghaMTA bajate hI, jaba sArA saMsAra so rahA hogA, bhArata jAga uThegA aura eka naye jIvana meM, svAdhInatA ke eka naye yuga meM praveza kregaa| 154 isa prakAra dezavAsiyoM ke mahAna tyAga aura balidAna ke kAraNa bhArata svataMtra ho gyaa| 26 janavarI 1950 ko deza meM saMvidhAna lAgU kara diyA gayA aura bhArata eka gaNataMtrIya deza bana gayA / sandarbha 1. Tribune, 9 August, 1987, Page 5, Topic-The Quit India Movement by R.R. Diwakar, Chandigarh 2. svataMtratA saMgrAma ('Aja' svarNajayaMtI smArikA) pRSTha 186 3. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 143 4. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 103 5. 6. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 143 svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 10,11,28 bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 143,144 8. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 72 7. 9. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 145 10. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 101 11. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mu.nagara kA yogadAna, pRSTha 146, 147 12. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 52 13. sAkSAtkAra-azoka kumAra jaina putra sva. zrI premacanda jaina, 474, kambalavAlAbAga naI maNDI, mujaphpharanagara 21.09.2008 tathA svataMtratA senAnI tAmrapatra para aMkita ullekha / 14. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 65 15. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM munagara kA yogadAna, pRSTha 175, 202, 188 16. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mujaphpharanagara, pRSTha 7 17. a. dainika jAgaraNa, 11 agasta, 2008, pRSTha 4, meraTha saMskaraNa 152 : : bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 147 18. sAkSAtkAra-zrI trilokacanda jaina, ambA vihAra meraTha roDa, mujaphpharanagara, 23.09.2008 19. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 40 20. dIpaMkara AcArya, svAdhInatA Andolana aura meraTha, pRSTha 302, 303, 305, 313, 320 21. a. jaina phUlacaMda, dillI ke svataMtratA senAnI, pRSTha 64, bhAga 10 ba. jilA gajeTiyara, meraTha, pRSTha 58, 64 22. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha Ga, 75 23. dIpaMkara AcArya, svAdhInatA Andolana aura meraTha, pRSTha 323 24. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 88 25. sAkSAtkAra-zrI subhASa jaina, zakuna prakAzana, dariyAgaMja naI dillI, dinAMka 23.02.2008 26. dillI ke svataMtratA senAnI, pRSTha 69 27. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA meraTha, pRSTha 75 28. jaina saMdeza, 23 janavarI, 1947, pRSTha 34, AgarA 29. dIpaMkara AcArya, svAdhInatA Andolana aura meraTha, pRSTha 321, 322 30. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA bulandazahara, paSTha 67 31. a. hindI-patrakAritA ko akSaya kumAra jaina kI dena (aprakAzita zodhaprabaMdha), pRSTha-17 ba. sAkSAtkAra-zrI hRdayavikrama jaina, gulamohara pArka, naI dillI, dinAMka 17.12.08 32. akSaya kumAra jaina peparsa, lisTa naM. 439, 1915-1993, neharU smRti saMgrahAlaya evaM pustakAlaya, naI dillI 33. DaoN. jyotiSa jozI, jainendra kumAra saMcayitA, pRSTha 515 34. yazapAla jaina, vyaktitva evaM kRtitva (aprakAzita zodha prabaMdha), pRSTha 9, 35. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mathurA, pRSTha 72, 61 36. sAkSAtkAra-zrI kezavadeva jaina (sahapaU) RSabha brahmacaryAzrama mathurA, dinAMka 05.09.2008 37. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mathurA, pRSTha 20, 21, 60 38. jaina saMdeza, 19 disambara, 1940, mukha pRSTha para sacitra 39. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 1 40. jaina saMdeza, 27 pharavarI, 1941, pRSTha 4, AgarA 41. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 66, 100 42. zrI gordhanadAsa jaina abhinandana graMtha, pRSTha 123 43. sAkSAtkAra-svataMtratA senAnI zrI cimmanalAla jaina, pathavArI AgarA, dinAMka 06.09.2008 44. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 32 45. zarmA manoharalAla : bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 59, 60 46. jaina saMdeza, rASTrIya aMka, pRSTha 25, 26, 27, 28, 29 47 svataMtratA saMgrAma ke sainika, AgarA, pRSTha 150,87, 130, 29, 67 48. jaina saMdeza, rASTrIya aMka, pRSTha 29 49. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 1 50 bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 212 bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 153 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 5, 112 52. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 219, 239 53. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 101 54. vahI, pRSTha 101 55. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 27, 26 56. svataMtratA saMgrAma ke sainika, pRSTha 112 57. WHO'S WHO of Delhi Freedom Fighters Volume-II, Page 140, Gazetteer Unit, Delhi Government 58. gordhanadAsa jaina abhinandana graMtha, pRSTha 219, AgarA 59. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 24, 27, 25 60. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 257 61. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 25, AgarA 62. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 100 63. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 258 64. vahI, pRSTha 260, 261 65. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 65, 66 66. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), 23 janavarI, 1947, pRSTha 25 67. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA AgarA, pRSTha 101 68. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 223 69. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 26,27,28,29 70. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna va anya ___ patra-patrikAoM para AdhArita, pRSTha 28 71. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna. pRSTha 285 72. gordhanadAsa jaina abhinandana graMtha, pRSTha 226, 227 73. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 26, 27 74. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA eTA, pRSTha 'ja' 75. jilA kArAgAra eTA ke adhIkSaka dvArA dinAMka 5.5.1972 ko jArI kiye gaye pramANa-patra kI satya pratilipi para aadhaarit| 76. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, khaNDa 6, pRSTha 92 77. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA mainapurI, pRSTha cha, 57, 22 78. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 36, 37 79. jaina samAja kA vRhda itihAsa (prathama khaNDa), pRSTha 622, jayapura 80. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA murAdAbAda, pRSTha - ca 81. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA murAdAbAda, pRSTha 12, 55 82. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA murAdAbAda, pRSTha 71 83. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 65 84. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA pharrUkhAbAda, pRSTha kha, 712 154:: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85. vIra saMdeza (mAsika patra ), mArca, 1943, pRSTha 12, AgarA 86. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA pharrukhAbAda, pRSTha 712 87. svataMtratA saMgrAma ke sainika, iTAvA, pRSTha 15, 102, 116 88. rajata nIrAMjanA ( smArikA), pRSTha 5, 20, 22 89. Fighters for Freedom, WHO's WHO no.1, Jhansi Division, Distt. Jhansi, Pg. 86 90. rajata nIrAMjanA, pRSTha 34, 35 91. Fighters for Freedom, WHO's WHO, Jhansi, Page 54 92. rajata nIrAjanA, pRSTha 28, 93. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jhAMsI DivIjana, jilA jhAMsI, pRSTha 87,71 94. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA jhAMsI, pRSTha 57, 56 95. rajata nIrAjanA, pRSTha 39, 30, 31, 32 96. 'sumana' kSemacaMdra : divaMgata hindI sevI (dvitIya khaNDa), pRSTha 521 97. vahI, pRSTha 521 98. vahI, pRSTha 521 99. vahI, pRSTha 521 100. Fighters for Freedom, WHO's WHO, Jhansi, Page 59 101. rajata nIrAjanA, pRSTha 27, 46, 69 102. Fighters for Freedom, WHO's WHO, Jhansi, Page 85 103. rajata nIrAjanA, pRSTha 85, 26, 27 104 svataMtratA saMgrAma ke sainika, jhAMsI Divijana, jilA jhAMsI, pRSTha 87, 78 105. rajata nIrAjanA, pRSTha 94 106. Fighters for Freedom, WHO's WHO, Jhansi, Page 56 107. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jhAMsI DivIjana, jilA jhAMsI, pRSTha 79 108. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 43 109. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jhAMsI DivIjana, jilA jhAMsI, pRSTha 62 110. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, khaNDa 6, pRSTha 95 111. rajata nIrAjanA, pRSTha 99, 100 112. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 39 113. 'Aja' (dainika patra ), 14 agasta, 1942, pRSTha 2, kAzI 114. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jhAMsI DivIjana, jilA bAMdA, pRSTha 127 115. Uttar Pradesh District Gazetteers 'Bharaich', Page 43 116. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA sahAranapura, pRSTha 3 117. sahAranapura sandarbha, pRSTha 196, 197, 192 119. 118. kavi zAMtisvarUpa 'kusuma' vyaktitva evaM kRtitva . jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 31, 32, AgarA 120. zarmA, DaoN. ke.ke., sahAranapura sandarbha, pRSTha 193 121. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA sahAranapura, pRSTha 77, 78 bhArata chor3o Andolana meM jaina samAja kA yogadAna :: 155 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 31 123. zarmA DaoN. ke.ke., sahAranapura sandarbha, pRSTha 150 124. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 31, 36 125. Uttar pradesh District Gazetteers 'Bijnor', Page 54 126. Aja (dainika patra ), 23 agasta, 1942, pRSTha 1, kAzI 127. puNya smaraNa pRSTha 16, 23, vardhamAna pRSTha 93, 91, 90, 92 128. gomaTezvara sahastrAbdI mahotsava darzana, 1981, pRSTha 13 129. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, khaNDa 6, pRSTha 87 130. vidhI vaMzikA, luhADyA parivAra, bhAga-1, pRSTha 37 131. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 3, ilAhAbAda, pRSTha 186 132. vidhI vaMzikA, luhADyA parivAra, pRSTha 36,37 133. WHO's WHO of Delhi Freedom Fighters, Volume II, Page 137 134. goyalIya ayodhyAprasAda, jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 34, 32 135. jaina phUlacaMda, bhArata chor3o Andolana, pRSTha 204, 197 136. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 34 137. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga 3, jilA kAnapura, pRSTha 510,436 138. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 33 139. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA kAnapura, pRSTha 411 140. sAkSAtkAra-DaoN. zazikAnta jaina, lakhanaU, dinAMka 27.12.2007 141. kAnapura kala, Aja aura kala ( khaNDa 1), pRSTha 88,93 142. jaina saMdeza (sAptAhika patra ), 4 janavarI, 1940, pRSTha 8, 40, 41 143. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 238 144. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 41 145. svataMtratA Andolana aura banArasa, ThAkuraprasAda siMha, pRSTha 238, 146. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 41 147. Aja (dainika patra ), zanivAra, 22 agasta, 1942, mukha pRSTha 148. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), pRSTha 41, 42, 43 149. 'saMsmaraNa' (smArikA), pRSTha 56, sampAdaka - pro. khuzAla candra gorAvAlA 150. Fighters for Freedom, WHO's WHO : 2 : District Varanasi, Page 450, 451 151. svataMtratA Andolana aura banArasa, pRSTha 106, 110 152. rajata nIrAjanA, pRSTha 77 153. svataMtratA Andolana aura banArasa, pRSTha 110 154. rAmagopAla : bhAratIya svataMtratA saMgrAma kA itihAsa, pRSTha 450 156 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA bhAratIya svataMtratA Andolana meM vibhinna patra-patrikAoM ne apanI vizeSa bhUmikA kA nirvAha kiyaa| inake mAdhyama se janatA ne na kevala dezabhakti kA pATha sIkhA, balki aMgrejI zAsana ko ukhAr3a pheMkane kA bhI saMkalpa liyaa| jaina samAja ne vibhinna bhAratIya bhASAoM meM aneka patra-patrikAoM kA prakAzana kiyA, san 1937 meM 'jaina mitra' meM prakAzita sUcI ke anusAra jaina samAja ke patroM kI saMkhyA 74 thii| agaracanda nAhaTA ne apanI sUcI meM tatkAlIna 59 patroM kA saMkSipta paricaya diyA thaa| jaina siddhAnta bhAskara kI sUcI ke anusAra jaina samAja ke bhUtakAlIna patroM kI saMkhyA 105 tathA cAlU patroM kI saMkhyA 66 thii| DaoN. jyotiprasAda jaina dvArA 1949-50 I. meM taiyAra kI gaI jaina patra-patrikAoM kI sUcI meM jo kaI sthAnoM se prakAzita huI hai, ke anusAra 166 pUrva prakAzita patra-patrikAoM (90 digambara jaina tathA 66 zvetAmbara jaina va 10 anya jaina saMpradAya) tathA 84 tatkAlIna patra-patrikAoM kA vivaraNa milatA hai| caurAsI tatkAlIna patra-patrikAoM meM hindI kI 50, gujarAtI 16, marAThI 3, kannar3a 2, aMgrejI 2, urdU 1, hindI-gujarAtI 7, hindI marAThI 1, hindI urdU 1 aura hindI aMgrejI kI 1 patra-patrikAeM zAmila haiN| inakI prakAzana avadhi sAptAhika 16, pAkSika 16, mAsika 45, traimAsika 5 tathA arddhavArSika 2 haiN| isa prakAra jaina samAja dvArA bar3I saMkhyA meM patra-patrikAoM kA prakAzana kiyA jAtA thaa| tatkAlIna saMyukta prAnta ke jaina samAja ne bhI agraNI hokara patra-patrikAoM kA prakAzana, saMcAlana aura saMpAdana kiyaa| jaina saMta brahmacArI sItalaprasAda ke athaka parizrama evaM preraNA se saMyukta prAnta meM aneka jaina patra-patrikAoM kA prakAzana huaa| anya jaina saMsthAoM ne bhI apane patroM kA prakAzana kiyaa| ina patra-patrikAoM meM sabase purAnA patra 'jaina gajaTa' ko mAnA jAtA hai| isakA prakAzana disambara 1895 se lekara Aja taka niraMtara cAlU hai|' ____ 'jaina gajaTa' ke prathama aMka ke mukha pRSTha para ullekha milatA hai ki 'jaina gajaTa bAbU sUrajabhAna vakIla ke prabaMdha se devabanda jilA sahAranapura se prakAzita hotA hai| bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 157 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha patra hara aMgrejI mahIne kI 01-08-16 aura 24 tArIkha ko bhAiyoM kI sevA meM hAjira huA kregaa| kAlAntara meM 'jaina gajaTa' lakhanaU se prakAzita hone lgaa| ti jaina sampAdaka samUhamA 1. paM. jiyAlAla (jIyAlAla prakAza, pharukhanagara), 2. zeTha hIrAcanda nemacanda (jaina zodhaka, solApura), 3. zeTha chogAlAla (jaina prabhAkara, ajamera), 4. paM. pannAlAla bAkalIvAla (jaina hitaiSI), 5. paM. sUrajabhAna (jaina gajaTa, devabanda).6. gopAladAsa baraiyyA (jaina mitra. sarata).7.bA. devakamAra (jaina gajaTa, ArA).8.bA. jagalakizora mukhtAra (jaina gajaTa, devabanda), 9. jaya kumAra DI. cavera, (jaina bhAgyodaya, akolA), 10. bA. jugamandaralAla jaina (jaina gajaTa aMgrejI), 11. paM. kallApA (jaina bodhaka, kolhApura), 12. bI.pI. pATIla (jaina vijaya, hosura), 13. tAtyA neminAtha pAMgala (vande jinavaram), 14. e.pI. caugule (jina vijaya, kAnaDI) 158 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArI sItala prasAda, ajitaprasAda jaina, A. jugala kizora mukhtAra Adi suyogya sampAdakoM ne isa patra ko apanI lekhanI se jaina samAja kA pramukha sAptAhika patra bnaayaa| 1903 meM jaina gajaTa aMgrejI bhASA meM nikalane lagA, jisakA saphala saMcAlana ajitaprasAda jaina, lakhanaU ne kiyA 17 'jaina gajaTa' ke atirikta saMyukta prAnta se aneka patra-patrikAoM kA prakAzana huA / ina patroM ne tatkAlIna paristhitiyoM meM deza sevA kA vrata lekara jaina samAja ko Andolana meM bhAga lene ko prerita kiyA / devabanda (sahAranapura) se jaina samAja ke kaI patra prakAzita hote the| ina patroM meM 1898 meM prakAzita 'jJAnaprakAzaka', 1909 meM jaina prakAzaka, 1910 meM 'nArI hitakArI', 1912 meM pAkSika jaina pradIpa, jaina pracAraka, Adi pramukha the| AjAdI ke samasta AndolanoM meM ye patra sakriya rahe / AgarA ke jaina patroM ne bhI AjAdI kI lar3AI meM apanA amUlya sahayoga diyA / ina patra-patrikAoM meM 1918 meM prakAzita jaina patha pradarzaka, jaisavAla jaina, zvetAmbara jaina, jAti 00 jaina sampAdaka samUha (vIra saMvat 2440) 1. zrI nAthUrAma premI (jaina hitaiSI, mumbaI), 2. zeTha padamarAja (jaina siddhAnta bhAskara, kalakattA), 3. digvijaya siMha (jaina tattvaprakAzaka, iTAvA), 4. bra. zItalaprasAda (jaina mitra, lakhanaU), 5. bA. ajitaprasAda (jaina gajaTa, lakhanaU), 6. mUlacanda kisanadAsa kApaDIA (digambara jaina, sUrata), 7. e. bI. laTThe (pragati jinavijaya, kolhApura), 8. bA. jyotiprasAda (jaina pradIpa, devabanda), 9. paM. udayalAla, 10. Ara. Ara. bobaDe ( vande jinavaram ), 11. vaidya jinezvaradAsa (bhArata nArI hitakArI, mainapurI), 12. vaidya zaMkaralAla (vaidya, murAdAbAda), 13. mI. raNadive (sumati, vardhA) prabodhaka, vIra saMdeza, jaina saMdeza, vIra bhArata Adi pramukha haiM 1898 meM sahAranapura se jaina hitopadezaka, 1913 meM iTAvA se 'jaina tatva prakAzaka' tathA 1918 meM 'satyodaya' kA prakAzana huaa| vArANasI se 1921 meM bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 159 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ahiMsA' patra nikAlA gayA, to sarasAvA se 'anekAnta' nAmaka mAsika patrikA kA prArambha san 1929 meM kiyA gyaa| meraTha se 'vIra' nAmaka mAsika patra 8 navambara 1923 se prArambha huA, jo Aja bhI nirantara prakAzita ho rahA hai| meraTha kI jainakumAra sabhA kA patra bhI AjAdI ke Andolana meM sahAyaka bnaa| bijanaura se 1928 meM 'Adarza jaina caritra' tathA 1933 meM 'jaina darzana' nAmaka patroM kA prArambha huaa| murAdAbAda se 1920 meM 'vaidya', hAtharasa se 1916 meM 'jaina mArtaNDa', bulandazahara se 1927 meM sanAtana jaina, lalitapura se 1932 meM siddhi, mathurA se maI 1937 se jaina saMdeza, ilAhAbAda se jaina patrikA, jaina hosTala maigajIna tathA phirojAbAda se 1926 meM utkarSa nAmaka patra nikAlA gyaa| isake atirikta bhI aneka patra-patrikAoM ke prakAzita hone kI sambhAvanA ho sakatI hai| AjAdI kI lar3AI meM 'jaina mitra', kA yogadAna bhI sadaiva smaraNIya rhegaa| 'jaina mitra' kI sthApanA AgarA nivAsI paMDita gopAladAsa jaina 'baraiyA' ne kI thii| 1909 se 1929 taka brahmacArI sItalaprasAda isake sampAdaka rhe| brahmacArI jI kI preraNA se jaina mitra ne lagAtAra jaina samAja ko svataMtratA Andolana meM bhAga lene ko prerita kiyaa| isI prakAra 'digambara jaina', jainamahilAdarza Adi patrikAoM ne bhI AjAdI kA bigula bjaayaa| jaina patra-patrikAoM ke atirikta jaina samAja ne sArvajanika patrakAritA ke kSetra meM bhI sakriya rahakara svataMtratA Andolana meM apanA yogadAna diyaa| mahendra jI (AgarA) ne sainika, sAhitya saMdeza, AgarA paMca, AgarA satyAgraha samAcAra, hindustAna samAcAra, sainika kA siMhanAda Adi patroM ke mAdhyama se na kevala AgarA meM apitu pUre saMyukta prAnta meM AjAdI kA bigula bjaayaa| akSayakumAra jaina ne sainika, sanAtana jaina aura vIra ke mAdhyama se deza sevA meM hAtha bNttaayaa| ayodhyAprasAda goyalIya, yazapAla jaina, jainendrakumAra ne kramazaH anekAnta (mAsika), jIvana sudhA (mAsika), lokajIvana (mAsika) Adi patra-patrikAoM ke mAdhyama se deza sevA kii| asahayoga Andolana, savinaya avajJA Andolana, bhArata chor3o Andolana meM to . jaina patra-patrikAoM kA yogadAna rahA hI, ina AndolanoM ke prArambha hone se pUrva hI jaina patroM ne dezavAsiyoM ke hRdaya meM deza ke prati samarpaNa kI bhAvanA jagAnI prArambha kara dI thii| sAptAhika jaina patra 'jaina gajaTa' ne apane prakAzana varSa 1895 se lagAtAra 1947 taka deza ke svataMtratA saMgrAma meM bhAga liyaa| patra ke sampAdakIya dezabhakti kI bhAvanA se ota-prota rahate the| ___16 disambara, 1907 ko jaina gajaTa meM 'baMdemAtaram aura jaina jAti' zIrSaka se likhA gayA sampAdakIya lekha kAphI lokapriya huaa| sampAdaka ne likhA-Ajakala 160 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratavarSa meM bhArata bhUmi kI bhakti kI ajaba dhUma maca rahI hai| ghara-ghara meM bandemAtaram zabda kI gUMja ho rahI hai| jagaha-jagaha deza hitaiSitA kI carcA ho rahI hai| bahuta loga paropakAra ke Upara nyauchAvara ho rahe haiN| nagara-nagara aura grAma-grAma meM sabhAyeM aura jalase hote haiN| deza hitaiSitA para bar3e-bar3e vyAkhyAna diye jA rahe haiM aura paropakAra kA joza phailAyA jA rahA hai| deza ke lie kArya karane vAle kAryakartAoM ke prati bhAratIya janatA ke sammAna evaM prema kA ullekha karate hue jaina gajaTa ne likhA- 'jaba deza bhaktoM ko rAjadaNDa diyA jAtA hai, to sAre bhArata meM isakA zoka hotA hai, isa zoka meM samAcAra patroM ke aneka patra kAle hote rahate haiM aura unake chUTa jAne para ghara-ghara badhAI hotI hai| maMgala gIta gAye jAte haiM aura gAje-bAje ke sAtha phUloM kI varSA karate hue vaha jela khAne se ghara taka bar3e utsAha ke sAtha lAye jAte haiN|' patra ne dezavAsiyoM meM svadezI vastuoM kA pracAra karate hue likhA-'bhAratavAsI videzI vastuoM ko grahaNa karanA tyAga deveM aura bhArata kI hI banI huI vastu ko barte aura svayaM sarva prakAra kI vastu banAnA prArambha kreN| baMga-bhaMga ke samaya baMgAla nivAsiyoM dvArA aMgrejI sarakAra ke tIvra virodha kA ullekha karate hue jaina gajaTa ne likhA-dhanya hai baMgAla ke zUrabIroM ko ki unhoMne lArDa karjana kI isa nIti kA sAhasa ke sAtha virodha kiyaa| baMgAliyoM ne sarakAra kA isa sAhasa ke sAtha virodha kiyA ki sAre jagata meM khalabalI maca gaI, unhoMne pahale se bhI adhika aikyatA karake yaha dikhA diyA ki baMgAliyoM ke viruddha kArya karane kA kyA phala hotA hai aura vaha ruSTa hokara kyA kara sakate haiN| baMgAlI logoM ne dRr3ha sAhasa ke sAtha videzI vastuoM kA tyAga kiyaa| ghara meM jo kucha videzI vastu kapar3e-latte Adi the, saba jalA diye aura dezI hI vastra pahanane lge| jo dhanADhya mahAzaya pA~ca-pA~ca rupaye gaja kA kapaDA pahanate the, vaha do Ane gaja kA dezI moTA kapar3A pahanane lage, ucca gharAne kI striyA~ jo do-do rupaye gaja kI malamala aura dasa-dasa rupaye gaja kA rezama pahanatI thIM, unhoMne bhI moTA kapar3A svIkAra kiyaa| isa prakAra videzI vastroM kA bahiSkAra karake unhoMne aMgrejI sarakAra ko kar3A javAba diyaa| ___ jaina gajaTa' ne jaina samAja se bhI videzI vastuoM ko tyAgane kA AhvAna karate hue likhA-yadi 14 lAkha jainiyoM (tatkAlIna bhArata kI anumAnita jaina janasaMkhyA) meM pahale pahala do-cAra bhI videzI vastu tyAga kareM, to bahuta hai| unake dekhA-dekhI aura samajhAne se anya dasa-bIsa tyAga kareMge aura phira unakI koziza se 100 vA 200 bhAI tyAga kareMge aura phira isa prakAra prathA cala par3egI aura sampUrNa jaina jAti videzI vastuoM ko tyAga kara svadezI vastuoM kA prayoga karane lgegii| jo jaina bhAI videzI vastu kA tyAga karate jAye, unako ucita hai ki vaha isakI sUcanA turaMta jaina gajaTa meM deN| jaina gajaTa unakA nAma dhanyavAda ke sAtha prakAzita bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 161 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kregaa|" isa samAcAra se 'jaina gajaTa' dvArA bar3I tatparatA se videzI vastuoM ke bahiSkAra kA abhiyAna calAne kA patA lagatA hai| mAIyoM ko dikhaaiye|| isa patra ko saba jainI jaina gajaTa ka kakakakakaka yaha patra saptAhika hai arthAt eka mahIne Dara meM cAra bAra prakAzita hotA hai / / - bAbU sUrajabhAna vakIla ke prabaMdha se deva banda jilA sahAranapura se prakAzita hotA yaha patra hara aMgarejI mahIne kI 1-8-16 aura 24 tA0 ko bhAIyoM kI sevA meM hAjira huvA karegA // prathamavarSa disambara san 1995 tA0 8 aGka 2 'jaina gajaTa' kI purAnI phAiloM ke adhyayana se patA lagatA hai ki isa patra ne apane pratyeka aMka meM svadezI pracAra evaM videzI bahiSkAra kA abhiyAna claayaa| eka aMka meM jaina gajaTa ne apIla kI - 'he mere nirdhana deza bhAiyoM! tathA dhanADya mahAzayoM! sAvadhAna ho jAo, rakSakoM kA bharosA chor3a sambhalakara khar3e hoo| svadezI vrata grahaNa karake deza ke kalyANa meM udyamI hoo, deza kI dazA hara taraha se sudhArane kA prayatna karo aura jaina gajaTa kA hindI, aMgrejI saMskaraNa bandemAtaram maMtra kA uccAraNa kro| jaba vyApArI varga ke svadezI Andolana se vilAyata vAsiyoM ke hRdayoM meM khalabalI par3egI, taba hI ina rakSakoM ke hRdayoM meM sadbuddhi aayegii| bhAiyoM aba mAtA kI sevA meM tumhArA zUrapanA dikhAne kA samaya AyA hai / isalie dRr3ha citta se svadezI vastu kA pracAra aura AviSkAra kro| 2 jaina samAja ne apane prayatnoM se aneka svadezI kArakhAnoM kI sthApanA bhI kI, jisakA pracAra-prasAra jaina gajaTa dvArA hotA thA / patra ne likhA- hamAre pAsa lAlA chajjUsiMha mukhtyArasiMha jaina mAlika svadezI kArakhAnA, posTa TIkarI, jilA meraTha ne apane kArakhAne meM bane hue vastra bheje haiN| vastra majabUta, khUbasUrata aura saste mAlUma ALTTEST FEGISTERED NO. A. 313. --THE- Jaina Gazette. VOL. X BEING THE MONTHLY ORGAN OF THE BHARAT JAINA MAHAMANDAL. ALL-INDIA JAINA ASSOCIATION. Jagmander Lal Jaini, M. A., Ajit Prasada, M.A., LL. B. Lues Now, OerenBER 1914 162 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Editors. No. 10. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavA~ bhaag| aMka 11-12 Roman mamta kArtika mArga02442 navambara, disa01916 mmsamme hote haiN| svadezI vastu ke premiyoM ko avazya namUnA maMgAkara dekhanA caahie| kArakhAne meM kaMbala kazamIrA va darI vagairaha bhI banate haiM, yaha aura bhI harSa kI bAta hai| 'jaina gajaTa' dvArA nirantara svadezI kA pracAra kiyA jAtA rhaa| patra meM prakAzita eka kavitA, jisakA zIrSaka thA-'zakkara saMgrAma dezI-videzI kA jhagar3A' bhI bahuta lokapriya huii| isa kavitA meM dezI aura videzI zakkara ke bIca bahasa dikhAkara anta meM dezI zakkara ko vijayI dikhAyA gyaa| jaina gajaTa ne bAda ke tInoM AndolanoM meM bhI pUrva kI bhA~ti hI bhAga liyA tathA jaina samAja ko AndolanoM meM bhAga lene ko prerita kiyaa| jaina gajaTa' kI bhA~ti hI 'jaina hitaiSI' patrikA ne hitaM manohAri ca durlabha vacaH / bhI svataMtratA Andolana meM bhAga lene ko dezavAsiyoM ko prerita kiyaa| jaina hitaiSI jainhitaissii| kA prakAzana pannAlAla jaina (murAdAbAda) ne prArambha kiyA thaa| usake viSaya meM tIrthaMkara patrikA meM ullekha PanasnaNASRARARANARoy milatA hai-jaina hitaiSI bIsavIM sAre hI saMgha sanehake sUtasauM, saMyuta hoM, na rahe kou deSI / / premasauM pAle svadharma sabhI, rahaiM satyake sA~ce svarUpa-gaveSI / sadI ke AraMbhika do dazakoM vaira virodha na ho matamedateM, ho sabake saba bandhu shubhessii| meM prakAzita eka pratinidhi bhAratake hitako samajheM saba, cAhata hai yaha jainahitaiSI / / mAsika thA, jo 'sarasvatI' BREASERSEASEASERVerseRSERIA aura 'vizAla bhArata' kA mdrbaahu-sNhitaa| samakAlIna thaa| 'jaina (grantha-parIkSA-lekhamAlAkA caturtha lekha / ) hitaiSI' ke mAdhyama se jaina patra-patrikAoM ke pAThaka ko (le. zrIyuta bAbU jugalakizorajI mukhtaar| | jina logoMkA abhItaka yaha khayAla rahA hai ke madhyavatIM kisI samayameM huA hai| astu / eka bhinna yuga meM praveza kA ki yaha graMtha (bhadrabAhusaMhitA) mabAhu zruta- isa graMthake sAhityakI jA~case mAlama hotA hai| avasara milaa| jaina hitaiSI balIkA banAyA huA hai-Ajase lagabhaga 2300 ki jisa kisI vyaktine isa graMthakI racanA kii| varSa pahalekA banA haA hai unheM pichalA lekha hai vaha niHsandeha apane gharakI akala bahuta kama ko hI isa bAta kA zreya hai par3hanese mAlUma hogayA par3hanese mAlama hogayA hogA ki yaha aMtha vAsta- rakhatA thA aura use athakA sampAdana krnaa| varma bhadrabAhu zrutakevalIkA banAyA huA nahIM hai, nahIM AtA thaa| sAtha hI, jAlI aMtha bnaaneke| na unake kisI ziSya-aziSyakI racanA hai aura kAraNa usakA Azaya bhI zuddha nahIM thA / yahI na vikramasaMvat 1657 se pahalehIkA banAhaA vajaha hai ki usase, aMdhakI svataMtra racanAkA hai| balki isakA avatAra vikramakI 17 vIM honA to dUra rahA, idhara udharase uThAkara rakkhe | hue bhI apane dezavAsiyoM / / zatAbdike uttarArdhama-saMvat 1657 ora 1665 e prakaraNoMkA saMkalana bhI ThIka torase nahIM ko Adhunika saMdarbho se jor3A / aura unameM eka aTUTa jaina hitaiSI kA purAnA aMka 2 bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 163 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manobala kI sRSTi kii|" saMyukta prAnta nivAsI paMDita jugala kizora mukhtAra (sarasAvA) ne jaina hitaiSI ko camakAne meM apanA pUrNa yogadAna diyA / 'jaina hitaiSI' asahayoga Andolana se pUrva hI jaina samAja ko deza sevA hetu prerita karane lagI thii| eka aMka meM patrikA ne likhA 1882 OM satyodaya ka mAsika patra sampAdaka va prakAzaka-candrasena jaina vaidya. pharavarI, 1316 * viSaya sUcI sAgata [lekhaka- 0 0 0 "bhAratIya, ] paTela pila 3-bhagavAna kA janmAbhiSeka Ajakala svarAjya kA Andolana bar3e jora-zora se ho rahA hai| deza kI tamAma jAtiyA~ isa bAta ko samajhane lagI haiM ki binA svarAjya mile bhAratavarSa kA vAstavika kalyANa nahIM ho sakatA hai / pyAre jainI bhAiyoM! isa Andolana meM tumhAre zAmila hue binA yaha Andolana adhUrA sA lagatA hai| aba tumhAre cupa rahane kA samaya nahIM hai| rAjanIti ke maidAna meM aao| loga tumhArI bA~Ta joha rahe haiM / tumhArA yaha paramparAgata kAma hai| tumhAre hI hAtha lagAne se yaha chappara uThegA aura prANimAtra kA duHkha dUra hogA / samaya- samaya para isI prakAra kI TippaNiyoM se patrikA jaina samAja ko saceta karatI rhii| patrikA meM mahAtmA gA~dhI ke lekha tathA bhASaNa bhI niraMtara chapate rahate the| gA~dhI kA satyAgraha Azrama zIrSaka se gA~dhI jI ke bhASaNoM kA sArAMza bhI jaina hitaiSI ne prakAzita kiyaa| jisameM satyavrata, ahiMsA vrata, brahmacarya vrata, svAdoM * [ lekhaka-bAra sUrajamAnujIvakIla ] -bhUgola (pRthivI kA varNana ) [ le0vA0] sUrajabhAnajI va mAthi hastinApura kA bhaviSya [ le0-eka Azrama-hiteSI ] -zodha lekhaka-nayana ] [ 34 19 2 164 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna 53 182824-18218 satyodaya kA purAnA aMka Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA saMyama, svadezI vrata, nirbhayatA kA vrata, achUtoddhAra, rAjanIti Adi mahattvapUrNa binduoM para gA~dhI jI ne prakAza DAlA / " jaina hitaiSI patrikA nirantara rASTrIya AndolanoM meM bhAgIdArI karatI rahI / hAtharasa se prakAzita jaina mArtaNDa kA prArambha 1916 se huaa| isa patrikA ne bhI niraMtara deza ke Andolana meM kAma kiyaa| isakI TippaNiyoM se nArAja hokara briTiza sarakAra ne kaI bAra ise cetAvanI dI tathA kaI bAra patrikA se jamAnata mA~gI gayI / iTAvA se 1918 se prakAzita 'satyodaya' mAsika patrikA ne bhI bhArata ke nAgarikoM ko dezabhakti kI ora prerita kiyA / isa patrikA ne AjAdI ke sabhI AndolanoM meM bhAgIdArI kI 'paTela bila' jaise muddoM para to 'satyodaya' ne pUrA morcA hI khola diyA / usane likhA- paTela bila para isa samaya dezabhara meM bar3I le-de ho rahI haiM isa bila kA virodha vahIM kara rahe haiM, jisane ise bhalI-bhA~ti nahIM samajhA / mAnanIya paTela jI ne impIriyala kauMsila meM yaha bila isalie peza kiyA hai ki eka jAti yA varNa kA hindU yadi dUsarI jAti yA varNa ke hindU ke yahA~ vivAha kara le, to isa vivAha se, jo santati ho, vaha kAnUna kI dRSTi meM jAyaja samajhI jAye / ataH isameM to kisI ko virodha nahIM karanA cAhie, isakA virodha karanA mUrkhatA hai / 2 isI prakAra anya muddoM para bhI patrikA niraMtara likhatI rahI / san 1921-22 meM mahAtmA gA~dhI dvArA calAye jA rahe asahayoga Andolana kI raNabherI baja rahI thii| isa samaya saMyukta prAnta ke jaina samAja ne kaI patra-patrikAoM kA prakAzana Arambha kiyaa| akhila bhAratIya jaina mahilA pariSad kA 11vAM adhivezana maI, 1921 meM lakhanaU meM sampanna huA / isI avasara para 'jaina mahilAdarza' mAsika patrikA nikAlane kA nirNaya liyA gyaa| isake sampAdana kA uttaradAyitva mA~ zrI caMdAbAI ko sauMpA gyaa| mA~ zrI ne lagAtAra 52 varSoM taka isakA sampAdana kiyA / 23 'jaina mahilAdarza' ne AjAdI kI lar3AI meM kaMdhe se kaMdhA milAkara deza kA sAtha diyA / una dinoM bhAratIya nArI kI sthiti bahuta dayanIya thii| jaina mahilAdarza ne nArI jAgaraNa kA Andolana calAkara mahilAoM ko apane adhikAroM se paricita karAyA tathA deza ke lie kArya karane ko prerita kiyaa| patrikA kI sampAdikA candAbAI jI kI prazaMsA sabhI rASTrIya netA karate the / unakI sampAdakIya TippaNiyA~ sadaiva deza ke lie kArya karane ko prerita karatI thI / 8 navambara 1923 meM akhila bhAratIya digambara jaina pariSad meraTha ne 'vIra' pAkSika patra zurU kiyaa| yaha patra taba se Aja taka nirantara prakAzita ho rahA hai 'vIra' patra kI sthApanA meM brahmacArI sItalaprasAda kA yogadAna ullekhanIya rhaa| 1 bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 165 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 navambara san 1924 brahmacArI jI ne bahuta nirmANakA samaya taka isakA svayaM sampAdana kiyaa| unake dvArA likhe gaye zrI bhAratavarSIya digambara jaina pariSad kA sampAdakIya vaktavya pAkSika patra aura lekha mArmika aura ucca koTi ke hote the| brahmacArI jI saphara meM hoM, tUphAnI daure meM hoM, roga zaiyA para hoM athavA sabhA meM hoM, sadaiva niyamita rUpa se 'vIra' meM likhate rhe| unakA Adeza rahatA thA ki 'vIra' ke prakAzana meM derI na ho| zAza se svatatrAtA Andolana meM 'vIra' ne bar3ha-car3ha kara bhAga liyaa| pratyeka vIra kA purAnA aMka Andolana se jaina samAja ko jor3ane meM 'vIra' kA pramukha yogadAna rhaa| isa patra ke pratyeka aMka meM deza se jur3e AndolanoM kI carcA hotI thii| 'vIra' kA eka lekha dekhiyeH zIrSaka-'asahayoga aura jaina dharma do nahIM haiN| isake aMtargata patra ne likhA-asahayoga dekhane meM to rAjanaitika Andolana hai, kintu vAstava meM yaha vizuddha dhArmika athavA AdhyAtmika Andolana hai| bhArata meM rAjanIti dharma kA aMga huA karatI hai| ataeva asahayoga dharma hote hue bhI AdhyAtmika svataMtratA ke sAtha hI sAtha rAjanaitika svataMtratA dilAne kA bhI amogha astra hai| vartamAna sarakAra kI bhArata para rAjya karane kI jo nIti hai, vaha kisI se chipI nahIM hai, arthAta yaha sarakAra baniyA sarakAra hai| bhArata ke dhana se iMglaiNDa vAsiyoM kA peTa bharanA hI isa sarakAra kA mukhya dhyeya hai| isako jahA~ jJAna dhyeya meM bAdhA kI tanika bhI zaMkA huI ki isane jaliyA~vAlA bAga jaise nindanIya kArya kiye| ataH aisI praNAlI ko dUra karane ke lie rASTra hamAre liye jo kArya nizcita kare, use pUrNa karanA hamArA kartavya haiN| hameM apanA dharma samajhakara pagAyaka gaMbhUSaNa yAcArI zItalaprasAdajI zrIyuta kAmatAprasAdajI 166 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarakArI upAdhiyoM, sarakArI nyAyAlayoM, kauMsiloM, sarakArI vidyAlayoM aura videzI vastroM kA pUrNataH bahiSkAra karanA caahie| videzI vastroM meM carbI lagAyI jAtI hai, jisako chUnA bhI hamAre lie bar3A bhArI pAtaka hai|5|| ___'vIra' ne kAMgresa ke svadezI kAryakrama ke pracAra meM bhI hAtha bNttaayaa| usane likhA-kAMgresa kameTI ne svadezI pracAra ke lie mahAtmA gA~dhI kA progrAma svIkAra kiyA hai aura unake anusAra AgAmI mArca se videzI kapar3e kA bahiSkAra, khaddara kA pracAra aura zarAba kI pikeTiMga zurU hogii| 10 mArca (itavAra) ko dezabhara meM svarAjya sabhAeM hoMgI, jinameM sarvadala sammelana ke nirNaya ko svIkAra karane kI ghoSaNA hogii| isake bAda dUsare itavAra (tArIkha 17 mArca) ko aura phira hara mahIne ke pahale itavAra ko videzI kapar3e ke bahiSkAra aura khaddara ke pracAra kA udyoga hogaa| uparAnta tIsare itavAra (tArIkha 24 mArca) ko aura lagAtAra hara mahIne ke dUsare itavAra ko madyapAna niSedha ke lie pracAra kArya hogA aura phira mArca ke aMtima itavAra ko akhAr3oM meM kuztiyA~ va anya kAryakrama hoNge| isa prakAra eka vyavasthita DhaMga se deza meM kAMgresa ke ukta progrAma ko saphala banAne kA udyoga kiyA jaayegaa| yadi deza ke naujavAnoM ne sacce dila se netAoM kA sAtha diyA, to eka daphe deza meM pavitra khaddara hI khaddara dikhAI dene lagegA aura madyapAna ke niSedha se deza meM saMyama kI mAtrA bhI bddh'egii| jaina pariSad ne pahale hI videzI kapar3e ke bahiSkAra kA prastAva svIkAra kara liyA thaa| hameM vizvAsa hai ki hamAre jainI bhAI isa apavitra kapar3e ko kataI nahIM chuyeMge aura jisa madya se ve ghRNA karate haiM, use avazya dUsaroM se chur3Ane meM agrasara hoNge| AgarA meM paMDita motIlAla neharU ne jaina samAja ko apanA jo saMdeza diyA thA, use vIra ne prakAzita kiyaa| patra ne likhA-Agare meM jayaMtI utsava ke samaya motIlAla neharU ne jo zabda saMdeza rUpa meM kahe the, una para pratyeka jainI ko lakSya denA Avazyaka hai| neharU jI ne do bAteM khAsa taura para kahIM thii| eka-jainI bhAI apane samAja ke andara aura bAhara vAloM ke sAtha bhrAtR-bhAva paidA kareM aura dUsarI ahiMsA siddhAnta ke mahatva ko sarvocca sthAna denevAle jainI bhAI apavitra videzI vastroM kA pUrNataH tyAga kreN|27 vIra ne jaina samAja meM ina bAtoM kA pracAra kiyaa| patra meM 'deza meM vividha halacala' zIrSaka se samAcAra prakAzita kiye jAte the| inake dvArA bhAratIya nAgarikoM ko deza ke Andolana meM bhAga lene ko utsAhita kiyA jAtA thaa| patra ne bhAratIya va aMgreja kaidiyoM meM sarakAra dvArA kiye jA rahe bhedabhAva kI sadaiva AlocanA kii| isa saMdarbha meM patra meM zrIyut jitendra dAsa va bauddha sAdhu zrI vijayA ke balidAna ko pramukhatA se prakAzita kiyA gyaa| patra ne likhA-jitendradAsa ne 63 dina bhUkhe rahakara 13 sitambara ko prANa tyAga kiye| isa balidAna ne samasta bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 167 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata meM sanasanI paidA kara dI / kalakattA meM unakI aMtima yAtrA meM 5 lAkha janatA sammilita huii| deza ke kone-kone meM jalase hue / isI prakAra bauddha bhikSu kA samAcAra, patra meM isa prakAra prakAzita huA-barmA jela meM bauddha sAdhu zrI vijayA ne isa bAta para bhUkha har3atAla kI ki bauddha sAdhuoM ko unake dharmAnusAra pIle vastra eka pakSa meM do bAra pahanane ko diye jAye / unhoMne 161 dina upavAsa karake isa zarIra ko tyAga diyA / inake balidAnoM para bar3I vyavasthApaka sabhA meM sarakAra ke viruddha prastAva rakhe gaye, jinameM sarakAra kI kaThora nIti para kar3I samAlocanA kI gaI aura sarakAra ke viruddha prastAva pAsa kiye gaye / mahAtmA gA~dhI ke saMyukta prAnta ke dauroM kI khabareM bhI 'vIra' prakAzita karata thA / patra meM eka samAcAra thA - 'Ajakala mahAtmA gA~dhI prAnta meM daurA lagA rahe haiM, jahA~-jahA~ jAte haiM, vahA~-vahA~ janatA kI ora se unheM thailI bheMTa kI jA rahI haiN| AzA kI jAtI hai ki unheM prAnta se do-tIna lAkha rupayA bheMTa meM mila jAyegA, yaha rupayA khAdI pracAra meM lgegaa| saMsAra meM Aja mahAtmA gA~dhI sabase mahAn vyakti hai / dezabhara ko una para pUrI zraddhA hai aura janatA hRdaya kholakara unakA svAgata karatI hai| grAmINa janatA to unake darzanoM ke lie lAlAyita hai, bIsoM mIla se janatA unake darzanoM ko AtI hai| 28 isI prakAra 'vIra' ne saMyukta prAnta meM cala rahI gatividhiyoM para najara rakhI tathA apane pAThakoM ko ina samAcAroM se lAbhAnvita kiyA / 'vIra' kI lokapriyatA jaina samAja meM kAphI vyApaka thI / patra meM sUcanAe~ aura samAcAroM ke alAvA bahasa, bAtacIta aura vAda-vivAda Adi zIrSakoM ke mAdhyama se pAThakoM ko lAbhAnvita kiyA jAtA thaa| pratyeka aMka meM pichale aMka kI sAmagrI para pAThakoM kI pratikriyAe~ prakAzita kI jAtI thI / patra ke bAre meM 'tIrthaMkara' vizeSAMka likhatA hai, 'vIra' pAThazAlAvAdI aura parIkSAphala chApU akhabAra nahIM thA / vaha jaina hote hue bhI eka vyApaka udAra rASTrIya akhabAra thaa| usake saMpAdaka khuda svataMtratA Andolana meM sapatnIka jela jA cuke the / patra meM AjAdI, dezabhakti, gA~dhI, neharU aura subhASa para tathA Dhillana, sahagala, zAhanavAja kI giraphtArI ke virodha jaise viSayoM para racanAe~ chapatI thIM / rASTrIya samAcAroM, nirNayoM aura ghaTanAoM ko pramukhatA se prakAzita kiyA jAtA thA / inake sAtha tAjA citra bhI hote the / vIra meM chape samAcAroM ko par3hane ke lie loga TUTa par3ate the| hara kasbe meM vIra ke bahuta grAhaka the / grAhaka ke sAtha hI isameM likhane vAle bhI bahuta the / " 'vIra' ke sampAdakoM meM brahmacArI sItalaprasAda, paMDita parameSThIdAsa jaina, rAjendrakumAra jaina, akSayakumAra jaina, bAbU kAmatAprasAda jaina kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai, jinhoMne patra ke mAdhyama se to deza ke Andolana meM bhAga liyA hI, 168 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI pratyakSa rUpa se bhI svataMtratA ke isa yajJa meM apanI Ahuti dii| vartamAna meM bhI vIra kA prakAzana vyavasthita DhaMga se cala rahA hai| san 1921 meM vArANasI se 'ahiMsA' nAma kI sAptAhika patrikA kA prakAzana prArambha huaa| isa patrikA kA prakAzana akhila bhAratIya ahiMsA pracAriNI pariSad ke prathama adhivezana se prArambha huaa| yaha adhivezana kAzI nAgarI pracAriNI samiti ke bhavana meM DaoN. bhagavAnadAsa jI ke sabhApatitva meM huA thaa| pariSad tathA patrikA kI sthApanA meM paMDita umarAvasiMha jaina (nyAyatItha) ne athaka parizrama kiyaa| pariSad evaM patrikA ke pracAra ke lie upadezaka ghumAye gaye, jainetara janatA ne bhI isa kArya meM acchA hAtha bNttaayaa| aneka rajavAr3oM ne bhI sahAnubhUti pradarzita kii| bahuta se raIsa eka muzta sau-sau rupaye dekara pariSad ke AjIvana sadasya bne| prArambha meM 'ahiMsA' kA prakAzana eka-dUsare presa se hotA thaa| kucha hI samaya bAda eka svataMtra presa kharIda liyA gayA, jo ahiMsA presa ke nAma se vikhyAt huaa| ____ 'ahiMsA' patrikA ne asahayoga Andolana ke daurAna bhAratIyoM meM pArasparika sahayogI bhAvanA kA saMcAra karane meM tathA videzI zAsana praNAlI ko dhvasta karane meM apanI aham bhUmikA nibhaaii| rASTra kA tatkAlIna astra 'ahiMsA' kA nAma dhAraNa kara 'ahiMsA patra ne rASTra kI AvAja meM AvAja milAkara mahatvapUrNa kArya kiyaa| patrikA ne aMgrejI sarakAra kI khule zabdoM meM nindA kI tathA gA~dhI jI dvArA calAye jA rahe AndolanoM kA samarthana kiyaa| sarakAra ne kaI bAra rUSTa hokara 'ahiMsA' para mukadame calAye, parantu usakA svara maMda nahIM pdd'aa| ____ 'Aja' samAcAra patra kA eka samAcAra thA-zIrSaka 'mAnahAni kA abhiyoga', 'pAyaniyara kA saMvAdadAtA zilauMga (AsAma) se tAra detA hai ki AsAma sarakAra ne 'sarveTa', 'yaMga iNDiyA' aura 'ahiMsA' patroM meM prakAzita pulisa adhIkSaka aura sahAyaka pulisa adhIkSaka ke Upara lagAye gaye durvyavahAra ke abhiyoga ko par3hA hai| ukta aphasara isa sambandha meM kahate haiM ki yaha abhiyoga jhUThA hai| ataH sarakAra ne ina tInoM patroM ke viruddha mAnahAni kA mukadamA calAne kI anumati de dI haiN|'32 'ahiMsA' patra usa samaya rASTrIya gatividhiyoM meM vizeSa sajaga rahatA thaa| jaina samAja ke isa patra ne sabhI AndolanoM meM apanA yogadAna diyaa| 'ahiMsA' kI hI bhA~ti jaina mitra' ne AjAdI kI lar3AI meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| jaina mitra kA pahalA aMka sana 1900 meM nikalA thaa| pahale varSa se lekara naveM varSa taka isake sampAdaka AgarA nivAsI paMDita gopAladAsa baraiyA rhe| zrI baraiyA mahAn jaina vidvAna the, unhoMne hI isa patra kA prArambha karAyA thaa| kAlAMtara meM prakAzana kI suvidhA ke kAraNa 'jaina mitra' sUrata se nikalane lgaa| bhAratIya rASTrIya AndolanoM kA samarthana isane pUre joza ke sAtha kiyaa| jaina mitra kA samarthana gA~dhI bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 169 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jI ke ahiMsA, satyAgraha aura svadezI Andolana se rahA / usane aMgrejoM kI hara usa nIti kA virodha kiyA, jisameM bhAratIyoM ke prati anyAya yA bhedabhAva thA / enIbesenTa, tilaka, gA~dhI jI ke vicAroM ko vaha prakaTa karatA thA / 'jaina mitra' ne rASTrIya Andolana ke samarthana hetu janajAgaraNa calAyA / patra meM prakAzita sampAdakIya lekha, samAcAra, kavitAeM Adi dezabhakti kI bhAvanA se ota-prota hote the| paMDita parameSThIdAsa jaise kAryakartA to jeloM meM bhI gaye aura kapAr3iyA jI AjIvana khaddaradhArI tathA svataMtratA ke samarthaka rahe / svataMtratA Andolana ke daurAna 'jaina mitra' ne rASTrIya cetanA kI AgavAnI kii| kAMgresa kI prazaMsA karate hue patra ne likhA- kAMgresa ke dvArA sabase uttama kArya yaha huA hai ki bhArata varSa ke vividha prAntoM ke nivAsiyoM meM ekatA kA saMcAra huA / 20 varSa ke pahile eka prAnta ke nivAsI dUsare prAnta ke nivAsiyoM se sneha sambandha nahIM kara pAte the, parantu aba prativarSa pRthaka-pRthaka prAntoM meM kAMgresa adhivezana hone ke kAraNa yaha truTi dUra ho gayI hai / vividha prAntoM ke deza hitaiSI bhAI eka-dUsare se milakara deza cintA meM kucha samaya vyasta rahate haiM / aneka sthAnoM meM kAMgresa ke adhivezana hone se loga samajhane lage haiM ki kAMgresa ke kAryakartA deza kA kalyANa karane ke lie sarakAra se ucita svatva mAMgate haiM / sarakAra ke kAnoM taka apanI pukAra pahu~cAne ke lie isa samaya kAMgresa sarIkhA koI bhI sAdhana nahIM hai / 4 1 'jaina mitra' ne lAlA lAjapatarAya ke balidAna para sampAdakIya likhA, jisakA zIrSaka thA - 'hAM! jaina vaizyakulI lAlA lAjapatarAya ' isake aMtargata patra ne likhA- paMjAba kesarI lAlA lAjapatarAya 63 varSa kI Ayu meM isa zarIra ko tyAgakara paraloka sidhAra ge| lAlAjI kA janma agravAla kula meM huA thaa| unakA kula dharma jaina thA / lAla jI ne deza kI kitanI sevA kI, isakA ullekha bhalA kauna kara sakatA hai? aMgreja pulisa oNphisara unakI isa dezabhakti se cir3ha gaye, isalie unhoMne lAlA jI ke Upara aisI lAThiyoM kI mAra dI, jisakA asara unake jIvana ke viyoga meM kAraNa bana gyaa| vAstava meM dekhA jAye, to unhoMne apanA jIvana hI deza ke Upara nyauchAvara kara diyA / bAlapana se lekara maraNa taka unakA jIvana caritra paropakAritA ke rasa se bharapUra / unake jIvana kI sevA anukaraNIya hai / hama apane sacce hRdaya se prArthanA karate haiM ki lAlA jI kI AtmA ko sukha-zAMti kI prApti ho tathA unake suputroM ke sAtha saMvedanA prakaTa karate hue yaha prArthanA karate haiM ki ve bhI paropakAra vRtti ko dhAraNa kareM tathA isa jaina dharma ko bhI samajheM aura isase lAbha uThAyeM | 35 'jaina mitra' ne apane AgAmI aMka meM likhA- lAlA lAjapatarAya jaina vaMza ke sUrya the| jinhoMne deza kI sevA meM vIra bhagavAna sadRza apanA suyaza sthira kiyA hai| jaina kauma ke navayuvakoM ko lAlA jI kI dezasevA kA anukaraNa karanA cAhie aura 170 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAesamparA zAna mAna karane ke liye mApane amerikA mAra kara ske| yaha hamAre mAtA-pitAnoMkA aparAdha bahavasI saMsthAnokA nirIkSaNa kiyA inhoMne phIro-hai jo jainadharmakI zikSA pArammameM nahIM dete hai| mapura va meraThake anAthAlbokA bhI prabaMdha kiyA / ApakA zraddhAna bhAyaMtramAnake siddhAMtoyara antataka LUDE A san 190 ra sahAna phamina kamIzanama maTama na rhaa| mApanecara gavAhI dekara dezakI bar3I sevA kii| sana 190 diyA bhAbira kucha voTa mo. hamane bAbA same nimola saaprnnyaa| meMgaDA mile meM bhArI mUcAla mAmAyA taba bhIka mApaNa hune unase patA calatA thA ki mApa pAmpatyamA viparIto. bApane duHsika pIr3itA bahuta kAma kiyA thA kI rUparetI mAgaNI mAnArIbIne sAmAlAviSayAvara manivAsa rasma bhApa bhAratIya rATrIya samAmeM Apako kucha na banakI parata paDaneko bIbIso zAmila hue aura varase kamisa dvArA dezakI sevA Apane bahuta preyase ahama kI thii| sAsara badAravAra sambata karate rahemanaraharaDoremavenTAphahama apane sacce hAyase bhAvanA mata susvAra vA029 navambara san 192TApIpaka sosAyaTI sthApita kI nidarA sana bALAmIkI mAtmAko sukha zAMtikI prApti ho smaa| rAbargakA bahuta rahAra kiyaa| 19. navasarga- unake sapatraka sAtha samavedanA pragaTa karate hara sampAdakAya-vaktavyopakara mAyako deza nikAlA diyA taba bhApa yaha meraNA karate hai kimI paropakAra vRtiko apane udezvara iMTe rahe aura kITakara pUrvakta deza- pAraNa kareM tathA isa nadharmako bhI samajhe aura hAjana vaizyakalI- sevA kii| mahAyuddha meM sAMse bhApako isase kAma uThAyeM / amerikA meja diyA, kaI varSoM pIche mAya punaH lAlA lAjapatarAya! adhyAtmika sopaan| emAva-kezarI lAlA lAjapatarAya vara kI 1910ItA memake samaya bahAcarya mhaabt| sune isa zarIrako tyAgakara paraloka sidhAra gae / mApane presIDenTa hokara bahuta sevA kii| samma ) mama banavAna kubne humA thaa| mATI mI ApakI spIce mAkI hotI thii| yaha jAnI ainaka nirmakI sAinA mAtA mnmaa| ApakA bhanma mikA mahAsamAkI bhI Apane bahuta sevA kii| hamA bhAna pAMca mahAnAyase mAna bAkI apanA Ama nAgarAmameM humA thaa| bAdAmIke motIlAla neharU likhita deza zAsana ke masaude kI bhAvanA mA rahA hai| yaha vrata bhI paramopakArI hai| pArasa unakI mAtAkA bar3A masara mAmo bahuta bhArI puSTi mApane kii| bhApake ho bhandolanase apane manakI vRttiko kAma saMtrAse mila rkhnaa| ekApayaMbhameM nipunnbii| Apa vi-yaha masaudA hindU musammAnoko madhiza rUpase parama brahAvata hai| jaba manakA bartana apane mAmabhAvanA bahAtemAyAkamAva yUnivasiTIma mAnya hogamA sAimana kamIzana ke virodha meM Apane svarUpa ramane lagatA hai taba anya viSayoMse udAsa namA parIkSA pAsa ke sAmAnAne sanara unita bhAga liyA aura bAhorameM eka mahI deza honAtA hai baptI samaya yaha methuna saMzA niraka kA guruhAra mApakI mAyuyasako sevAke sAtha bApane sahamanavAnako homAtI hai| vAstava meM mAmadhyAnake liye methuna malepakAra dikhA diyA ki deza loga sAima- bhAva vanita vRttikI bahuta bar3I Avazyaka hai| mAyAmAlAbAsanavamekA jJAna nayA nAkI nilakumakadara nahIM karate haiN| nima jahA~ aisA pariNAma ho jAtA hai ki bhagata sarva kAjamAnada sAsvatAya bara mora mAsa isase mAphisara unakI isa dezabhaktise bigae the aisA strI puruSa sarasamAna dikhate . kisIkI bhI kAma aamnaagomaagyaa| mAmalA isIliye unhoMne mAmA dekhakara pariNAmamAma vikAra nahI padA hotaa| kAma mApanela kuzavyama kiyaa| mora Upara aisI kAThiyoMkI mAra dI misabhAhanahI cita-nirmaka thAna meM ar3e prakAra mAna-ho vidhAyI tamA haMsarAna bhApa vo jabara mApake bhIbanake viyoga kArama para gyaa| mAmAtma aura pulosa bajhabarva mAmIne ina donoM vyaktiyoM kI mada mAstabameM dekhA mAne to mApane mAmA jIvanI vratako pAte haiN| ve apane pariNAmoMmeM yaha mAna mAra jUnama dayAnanda elovevideza upara nyauchAvara kara diyaa| bArUpanase rakhate ki aisA nimitta na miLAyA nAve nisase mAmA kA aura isake liyazavahAra maraNataka bhApakA jIvana caritra paropakAratAke khioma saga bahAne vAlI mAoko banA maaye| psliye| baha 12 manu-ramase bharapUra mApake bhIvanakI sevA anudharana aisI pustaka par3hate haiM jinake dvArA liyoni bIkorar3Ane meM bhI bhAga lete gii| maga upndo| mapanI hi aisI ni yAmapanI bahIdi mApako mAyAbambAmanadharmakA jAma khate ki khiyoMki rUpako dekhate hara moni mAmAlAsa kAlenako dete kA diyA jAtA to bApa hAsanamakI mAra nahIM kAte haiM / mina manohara aMga dekhn| sakaTa kAmakabhI matrI rahe bavA homaatii| jesI sevA mApane kAryasa kAma mAtra utsava hotA hai sanakIpane samAnatA macAna DiyA zikSA saMbaMdhI mAmI kIbasI kucha menasamAmakI bhI bApa bhAyoko alaga rakhate haiN| kI bhAmarati 'jaina mitra' meM prakAzita lAlA lAjapatarAya para likhA gayA sampAdakIya, 1928 rASTrIya jIvana meM bhI khulakara bhAga lenA caahie| jaina mitra ne lAlA jI ke smAraka hetu dhana dene kI bhI apIla kii| usane likhA- DAkTara anasArI, ghanazyAmadAsa biDalA va paMDita madanamohana mAlavIya ne lAlA jI ke smAraka ke lie pAMca lAkha rupaye kI apIla kI hai| hama jainoM kA bhI kartavya hai ki lAlA jI ke kArya kI sevA meM hAtha bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 171 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bNttaayeN| jaina dhanavAnoM ko ucita hai ki kucha rakama sacce paropakAra bhAva se zIghra hI bhejeN| isa phaNDa ke maMtrI va khajAMcI ghanazyAmadAsa bir3alA niyata hue haiN| unakA patA-rAyala eksaceMja pailesa naM. 9. kalakattA hai| isI pate para rupayA bhejanA ucita hai| kalakattA, bambaI, dehalI Adi ke nagaroM meM jo agravAla jaina haiM, unakA sabase pahale kartavya hai ki ve dravya bhejakara sevA kreN| lAlA jI agravAla jaina hI the| hama apane jaina chAtroM ko kaheMge ki ve jahA~ bhI par3hate hoM, 1 rupaye prati chAtra ke hisAba se dhana ekatra kara zIghra hI Upara ke pate para bheja deM tathA apane dAna kA samAcAra 'jaina mitra' ko bhejeM, jisase hameM saMtoSa ho ki itane jainoM ne apanA pavitra kartavya pAlA hai| jaina mitra ke mAdhyama se brahmacArI sItalaprasAda ne jaina samudAya ke logoM se kAMgresa kA sadasya banane kA AhvAna kiyaa| rASTrIya mahAsabhA ke sabhAsada zIghra baniye zIrSaka se unhoMne likhA-bambaI meM tArIkha 24-25 maI ko jo kAMgresa kameTI ke adhivezana hue, usameM mahAtmA gA~dhI jI ke peza karane se yaha prastAva pAsa huA hai ki zIghra hI tArIkha 31 agasta, 1929 se pahale-pahale kAMgresa ke sabhAsada, 7 lAkha strI-puruSa ho jAne caahie| kevala cAra AnA vArSika dene se hara eka strI puruSa sabhAsada ho sakatA hai| sabhAsada kA yaha kartavya hai ki vaha khAdI pahane, mAdaka vastu na leve tathA aspRzya jAtiyoM se ghRNA na kre| sabhAsadoM kI jarUrata isalie hai ki yadi briTiza sarakAra ne neharU riporTa ke anusAra svarAjya kI yojanA svIkAra nahIM kI, to 31 disambara ke bAda pUrNa svataMtratA ke lie ghoSaNA karanI pdd'egii| usa samaya ina sabhAsadoM kA kartavya hogA ki kAMgresa ke prastAva ke anusAra asahayoga va satyAgraha ke lie taiyAra ho jAyeM aura deza kI svataMtratA ke lie apanA yogadAna deN| jaina bhAI va bahanoM ko bhI ucita hai ki premapUrvaka dezasevA ke bhAva se kAMgresa ke sabhAsada baneM va paradezI vastroM kA svayaM tyAga kareM va tyAga karAne kA udyama kreN| ___ lAhaura meM pUrNa svarAjya kA prastAva pAsa hote hI 'jaina mitra' ne apane sampAdakIya meM jaina samAja ko Andolana meM bhAga lene ko prerita kiyaa| usane likhA-bhAratIya prajA ke hAthoM meM apane hI diye hue kara ko kisa prakAra kharca karanA hai, yaha bhI svataMtratA prApta nahIM hai| isake alAvA anekoM aise kAraNa haiM, jisase bhAratIya janatA bahuta duHkhI hai| isalie rASTrIya mahAsabhA meM (lAhaura kAMgresa meM) isa varSa yaha prastAva pAsa kiyA gayA hai ki pUrNa svarAjya prApta kiyA jAye va isake lie kauMsila ko chor3akara bAhara Akara pUrA-pUrA udyoga kiyA jaaye| mAdaka vastuoM kA pracAra baMda kiyA jAye, svadezI vastuoM kA va khAsakara svadezI vastroM kA vyavahAra bhArata vyApI kiyA jAye tathA ahiMsaka asahayoga va satyAgraha ke dvArA pUrNa svarAjya prApta kiyA jaaye| jainiyoM ko ucita hai ki ina kAmoM meM kAMgresa kA hAtha bNttaaveN| 172 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdaka vastuoM kA pracAra-khAsakara zarAba kA pracAra baMda karAnA bahuta hI jarUrI hai| jainiyoM ko cAhie ki jisa gA~va meM ve rahate haiM, vahA~ zarAba kI dukAna ko uThavAne kA udyoga kreN| grAmavAsiyoM ko madirA ke doSa batAkara unase madyatyAga kI pratijJA kraayeN| isase grAmavAsiyoM kA bahuta bar3A upakAra hogaa| jainiyoM ko Avazyaka hai ki ve dezI auSadhiyoM se hI kAma calAyeM, paradezI auSadhiyoM ko bilkula bhI kAma meM na leN| isase hamArA saMyama bhI palegA va deza kA hita bhI hogaa| pyAre bhAI va bahinoM! Apako khAdI va anya hAtha ke bane vastroM ke pahanane ke lie niyamabaddha ho jAnA caahie| aba zaukInI ko chor3a denA caahie| isane hamArA bhArI nAza kiyA hai| jaba bhArata mAtA parataMtra hai, taba bhAratIyoM kI vaha zaukInI, jisase yaha parataMtratA ke baMdhana meM jakar3I rahe ghora hiMsAtmaka va svaghAta karAnevAlI hai| jaina netAoM ko Avazyaka hai, ki jo jo loga maMdira va upAzraya meM darzana karane Ate haiN| unameM se eka-eka ko samajhAkara dezasevA kI pratijJA karAne kA kAma apane hAtha meM leN| deza sevA ke sAtha-sAtha dayA va paropakAra kA bhAva hone se yaha sevA puNya karma ko bA~dhane vAlI hai| isake sivAya deza kI pUrNa svataMtratA ke lie jo jo AjJA kAMgresa nikAle, usako zirodhArya karanA caahie| jahA~ va jaba kabhI satyAgraha karane kA kAma par3e, usa samaya usakI saphalatA ko jainiyoM ko pUrI-pUrI madada karanI caahie| 'jaina mitra' nirantara apane sampAdakIya vaktavyoM meM isI prakAra kI preraNA jaina samudAya ko detA rhaa| paM. javAharalAla neharU kA saMdeza jaina mitra ne prakAzita kiyA, jisameM neharU jI ne kahA-aba hamane pragaTa yaMtra khola diyA hai, jisase hama isa deza ko videzI zAsana se svataMtra kreN| saba sAthiyoM ko aura sabhI deza ke nara-nAriyoM ko nimaMtraNa diyA jAtA hai ki ve isameM zAmila hoM, parantu unake lie jo bhaMDAra meM inAma mileMge, ve kaSTa haiM, kaida haiM aura zAyada maraNa bhI hoN| saradAra vallabhabhAI paTela kI giraphtArI para jaina mitra ne apane sampAdakIya meM likhA-mahAtmA gA~dhI svataMtratA kA yuddha ahiMsAtmaka prayoga ke dvArA tArIkha 12 mArca, 1930 ko prArambha karane vAle the| usake pahale hI unake dAhine hAtha, deza va prajA ke sacce hitaiSI, bAraDolI ke kRSakoM kA kaSTa nivAraNa karane vAle bambaI sarakAra para vijaya kI patAkA phaharAne vAle zrIyut saradAra vallabha bhAI paTela ko tArIkha 8 mArca ke dina jela bheja diyA gyaa| duHkha, mahAduHkha hai ki deza ke sacce hitaiSI ke sAtha sarakAra ne aisA kaThora vyavahAra kiyaa| isa damananIti ke kAraNa bhArata meM cAroM ora svataMtratA ke lie marane hetu Aga bhar3aka uThI hai| cAroM tarapha deza meM sabhAeM ho rahI haiN| saradAra kI kurbAnI ko dekhakara svayaMsevaka hajAroM kI saMkhyA meM taiyAra ho rahe haiN| aise samaya meM Apa bhAratIyoM kA yaha parama dharma hai ki ve mahAtmA gA~dhI jI kA bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 173 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha deN| yadi unako jela meM DAlA jAye, to hajAroM va lAkhoM svayaMsevaka khuzI se jela jaayeN| binA balidAna ke kabhI bhI kArya kI siddhi nahIM ho sakatI hai| aba jaba svataMtratA kI prApti kA yuddha chir3a gayA hai, taba isako aMta taka calAnA cAhie aura saphalatA kI AzA sacce bhAva se karanI caahie| ___'jaina mitra' ne likhA-hamAre jaina bhAiyoM ko bhI isa ahiMsAmaya yuddha meM pUrNa sAtha denA caahie| vAstava meM dekhA jAye to yaha kar3A ahiMsAmaya tapa jaina sAdhu ke tapa kA namUnA hai| jaise jaina sAdhu AtmasvAtaMtraya ke lie AtmadhyAna kI agni jalAte haiM aura nAnA prakAra kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, Akroza, vadha, apamAna Adi upasargoM ko sahate haiM, parantu mana meM kiMcit bhI dveSabhAva va krodhabhAva nahIM lAte haiM aura apane kArya meM lage rahate haiM, vaise hI isa ahiMsAmaya yuddha meM mahAtmA gA~dhI jI svayaM tapa kara rahe haiM va dUsaroM ko bhI preraNA kara rahe haiN| yaha to eka jainatva kA hI prayoga hai| isameM jainoM ko tana-mana-dhana se pUrNa sahayoga karanA caahie| kyA hI acchA ho koI jaina dhana kubera bhAmAzAha ke samAna khar3A ho jAye aura gA~dhIjI ke caraNoM meM apanA sarva dhana arpaNa kara de| isase bar3hake dUsarA avasara deza kI sevA kA nahIM ho sktaa| parameSThIdAsa jaina (lalitapura) ne jaina mitra meM eka lekha likhakara aMgrejI sarakAra ko khulI cetAvanI de dii| unhoMne likhA-yaha Andolana satyatApUrNa Andolana hai, aba yaha silaga cukA hai| vaha taba taka nahIM bujha sakatA, jaba taka ki anyAya, atyAcAra evaM parAdhInatA ke kile ko bhasma na kara degaa| bhAratIyoM ko purnajanma para vizvAsa hai, isalie unheM marane kA Dara nahIM hai| sarakAra ko apanI jitanI zakti ajamAnI ho ajamA sakatI hai| merA jaina yuvakoM se nivedana hai ki Apa vizvAsa rakheM ki mahAtmA gA~dhI jo kucha bhI kahate haiM, vaha bhArata ke kalyANa hetu tathA hamArI aura manuSyatA kI rakSA ke lie kahate haiN| isalie jaina yuvAnoM! Aja hI satyAgraha saMgrAma ke sainika banakara apane vIra-dharma-ahiMsA kI rakSA kro| bhArata ko svataMtra banAkara manuSyatA prApta kara apanA jIvana saphala bnaao| mahAtmA gA~dhI dvArA namaka satyAgraha prArambha kiyA gyaa| isa avasara para bhI jaina mitra ne prabhAvapUrNa sampAdakIya likhakara jaina samudAya ke sAtha-sAtha bhAratavAsiyoM ko Andolana se jor3ane kA prayAsa kiyaa| patra ne gA~dhI jI aura unakI ziSyamaNDalI kI tulanA jaina sAdhuoM ke saMgha vihAra se kii| jaina mitra ne likhA-ahiMsAtmaka satyAgraha ke lie mahAtmA gA~dhI kA 91 anuyAyiyoM ko sAtha lekara paidala roja 10 va 12 mIla calate hue ahamadAbAda se sUrata karIba 200 mIla AnA, paidala calane vAle ziSya varga sahita jaina sAdhuoM ke dRSTAMta ko caritArtha kara rahA hai| yaha ahiMsA va tyAgamaya saMgha bhAratIya svataMtratA ke 174 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie hai, taba jaina sAdhuoM kA ahiMsA va tyAgamaya saMgha AtmasvataMtratA ke lie hotA hai / itanA hI aMtara hai / jaise - jaina saMgha meM saMyama hotA hai, vaisA saMyama isa saMgha meM thaa| jaise jaina sAdhu saMgha jisa grAma meM ThaharatA hai, usa grAma ko bhArabhUta na hote hue jo bhojana pAna milatA hai, use saMtoSa pUrvaka le letA hai / vaise hI isa gA~dhI saMgha ne svayaM bhojana pAna kA prabaMdha na kiyA / jahA~ yaha saMgha pahu~cA, vahA~ ke grAmavAloM ne jo bhojanapAna diyA, usI ko saMtoSapUrvaka grahaNa kiyA / jaise jaina sAdhu saMgha jisa grAma ke bAhara ThaharatA hai, vahA~ ke grAmavAsiyoM ko samyaka dharma kA upadeza dekara saccA dharma zraddhAna karAtA va madirA mA~sAdi tyAga karAtA hai, vaise hI isa gA~dhI saMgha ne jahAM yaha ThaharA, vahA~ deza svAtaMtraya kA upadeza diyA, logoM se mAdaka vastueM chur3AI va khAdI kA pracAra kiyaa| vAstava meM isa gA~dhI saMgha kI paidala yAtrA duniyA kI dRSTi meM Azcaryajanaka sI ho rahI hai / hameM to yaha sacce jaina sAdhu saMgha kI yAtrA kI smRti karA rahI hai| 'jaina mitra' ne Age likhA - tArIkha 12 mArca, 1930 ko yaha saMgha calA thA, tArIkha 6 apraila ko yaha DAMDI meM AyA / itane kar3e pravAsa ke bAda ahiMsAtmaka satyAgraha kA prArambha mahAtmA gA~dhI ne sabase pahale kiyA, arthAta namaka ko banAnA zurU kara diyA va inake sAthiyoM ne bhI aisA hI kiyaa| 6 apraila kA dina bhArata ke itihAsa meM eka bar3A bhArI smRti divasa mAnA jAyegA, jaba mahAtmAjI ne ahiMsAtmaka yuddha kI nIMva bhAratIya svataMtratA ke lie DAlI | mahAtmA gA~dhI jI ke hAtha lagAte hI cAroM tarapha deza meM dezahitaiSI svayaMsevaka namaka banAne lge| udhara bhAratIya sarakAra bhI damana nIti kA zastra lekara maidAna meM A DaTI aura netAoM ko pakar3a-pakar3akara jela bhejane lgii| jaina samAja ke navayuvaka bhI isa Andolana meM jela jA rahe haiM, yaha harSa kI bAta hai / aMta meM AvazyakatA yahI hai ki lAkhoM deza sevaka mahAtmA gA~dhI ke anuyAyI hokara isa yuddha ko saphala banAyeM / hama mahAtmA gA~dhI ke Atmabala tyAga ahiMsAbhAva kI sarAhanA karate hue yaha maMgala kAmanA karate haiM ki vIragA~dhI kI bhAvanA saphala ho, yaha bhArata svataMtra ho / 40 'jaina mitra' ne savinaya avajJA Andolana ke daurAna saMyukta prAnta ke jaina anuyAyiyoM ke satyAgraha ke samAcAra pramukhatA se prakAzita kiye| ina samAcAroM kA vistArapUrNa varNana adhyAya tIna, cAra evaM pA~ca meM kiyA jA cukA hai| jaina mitra niraMtara likhatA rahA tathA jaina anuyAyiyoM para usakA vyApaka prabhAva bhI par3A / paMDita parameSThIdAsa jaina ne jaina mahilAoM se AhvAna kiyA ki ve saMgaThana banAkara madyapAna niSedha aura videzI vastra bahiSkAra kA kArya kreN| jaina mitra meM unhoMne likhA ki jaina mahilAoM ko dukAnadAroM ko samajhAnA hogA ki bhAI ! aise bure vyApAra ko chor3a do| vaha dukAna vAle avazya hI isa bAta ko svIkAra kreNge| bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 175 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miSa RANAdhArako romo mA KARNINTRO TD - padAra ya pasAra yApAryamA kA jAyakA NE 10501 divsko| .. to N AA New jASi nisA Maes yo badAyare mamatI svadezI - mAmA mazAtmA (mohanadAsa karamacaMda gAMvItrI manamAna emaparakI bhAvAnumAna sumArAsa hinyo ra (samA vikAra mahilAoM ko zarAba pIne vAloM kI dukAnoM para jAkara bhI satyAgraha de 9. karanA caahie| punaH jaina mahilAoM kA AhvAna karate hue unhoMne likhA-jaina maI digambara jaina prAntikasamAkA sAzAhikapatrA mahilAoM! Apa isa koniyari) samAsa pravaka-yuvacanda minadAsa kaapdd'iyaa| INTERVva, susvAra devAya mudIrA pIra saMvata 1456 sA0 8.1910. satyAgraha saMgrAma meM bar3ha-car3hakara bhAga leN| jenamitrake 20 varSaka upahAra pranyatattvabhAvanAkI vI0pI0 horahI hai. milate hI uddaale| aise pavitratA ke kAryoM meM Apako saMkoca kI liye emabATa mAlA AvazyakatA nahIM hai| hamAre zrAvikAzrama mahAtmAjI kaaraavaasmeN|| bambaI kI chAtrAeM Frano le bhAna nityaprati samudra se pAnI lAkara namaka bAra banAtI haiM tathA aura miramAna se sama bhI tamAma rASTrIya By de - RapamA vi kAryoM meM bhAga letI haiN| aba jaina videzakA koSamA mahAtmA gAMdhIjI mahilAoM ko pIche 'jaina mitra' ke prathama pRSTha para prakAzita nahIM rahanA caahie| dezabhakti se otaprota kavitAkAra unheM videzI vastroM kA mArA parityAga kara khAdI pahananI cAhie tathA deza ko svataMtra banAne meM pUrNa sahAyaka bananA caahie| / mahAtmA gA~dhI kI giraphtArI para jaina mitra ne apane mukha pRSTha para gA~dhI jI kA citra prakAzita kiyaa| isI pRSTha para paMDita parameSThIdAsa jaina ne 'mahAtmA jI kArAvAsa meM', zIrSaka se eka kavitA likhI-mizAna kAjI "hai hinda ke hita kA vidhAtA Aja kArAvAsa meN| lagiyA sarakAra kI dIvAla haiM basa cAra jisake pAsa meN|| yAmAnAta jaise rUI meM dabAkara koI rakhe aMgAra ko| kA vaise rakhA hai jela meM usa zAMti ke avatAra ko|| yAyAvara (nakArI nAmamA mAko lahiNa mAtA mArAvAsa meM / sArImAnasa bAra jisake paas| mAdhAkara maarii| sevA meM samAtile aAkArako meharabAra dilAyI mAre pAnI garI , usamA yahA~para kAma jaba miTa hApamA sarakAra mesA maamii| banAne kAko pramATita mahogA mAgo jaat nmbr hbi aalaa hy' kaar sthaan / para paradeziyokA hAtha adhikAra mAratacApakA sapUrNa mila jAgA Harija mI zAMti paagen| milyoko bahisA-satyadayAnamA sAkAra ramapama mAvika bAra eso bar3hAkara pATI gAvI garera jeTameM yAparavaramiDegA yamapanA khetmeN|| (HI) gara 176 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mohana hamAre hinda kA aba bhI hamAre pAsa hai / hai deha kevala kaida meM, usakA yahA~ para vAsa hai / / yaha yuddha miTa jAyegA, sarakAra aisA mAnatI / hoMgI anekoM zaktiyA~ pragaTita nahIM yaha jAnatI / / "42 isI prakAra kI aneka mArmika kavitAyeM 'jainamitra' ke mukha pRSTha para parameSThIvAsa jaina dvArA likhI jAtI thI / eka anya kavitA hai bhArata mA~ ke lAla peTa para patthara rakhakara sote haiM / nanheM nanheM bAlaka nizadina bhUkhe pyAse rote haiM / / kitane hI to tar3apa tar3apakara prANa anna bina khote haiM / itane para bhI nAtha! Aja anyAya anekoM hote haiM / / / cithar3e nahIM lAja r3hakane ko aisI kaMgAlI AI | cautaraphA se bhagavan! isa para vipatti ghaTA kaisI chAI / / naSTa bhRSTa kara diyA gulAmI ne sone kA hiMdustAna | ThukarA rahe svArathI isako jisakA thA jagabhara meM mAna / / 13 'jaina mitra' svataMtratA Andolana ke samaya deza kI AvAja bana gyaa| jaina samAja ke nAgarika patra se preraNA lekara AjAdI ke Andolana meM kUda par3e / eka jaina bandhu ne jaina mitra ko eka patra likhA, jisameM usane likhA ki merA nAma bhI satyAgrahiyoM kI sUcI meM likha leM, maiM eka jainI kI haisIyata se aise ahiMsAtmaka Andolana meM bhAga lenA param saubhAgya samajhatA hU~, jisake saphala ho jAne para karor3oM manuSyoM ke duHkha dUra ho sakate haiN| Age usane likhA- merI patnI ne jo kucha varSoM pahale gahanoM aura vilAyatI kapar3oM se ladI huI thI, aba saba chor3a diyA hai aura jahA~ hamAre yahA~ osavAla mAravAr3I jaina samAja meM parade kA ghora sAmrAjya hai, vahA~ tArIkha 26 janavarI, 1930 ke svAdhInatA ke julUsa meM usane paradA prathA ko tor3akara svayaMsevikA kI haisiyata se bhAga liyaa| maiM Apako yaha bhI vizvAsa dilAnA cAhatA hU~ ki isa Andolana meM jaba kabhI aMgreja bhAiyoM kI golI kA zikAra hone kA mujhe avasara prApta hogA, to Apa mujhe pIche haTate na pAyeMge / " isa vyakti kI bhAvanA dekhakara lagatA hai ki isake hRdaya para rASTrIya Andolana kA kitanA adhika prabhAva pdd'aa| isI prakAra aneka jaina anuyAyI apanA nAma jaina mitra meM likhavAte the aura AvazyakatA par3ane para apane prANoM ko nyauchAvara karane ko tatpara rahate the| isa daurAna jaina seTha bhI apanA kartavya nibhAne meM pIche nahIM haTe / 'jaina mitra' kA eka samAcAra thA - satyAgraha premI seTha hIrAlAla jaina ( rAdhaugar3ha ) sUcita karate haiM ki jo sthAnIya bhAI satyAgraha saMgrAma meM sammilita hue haiM yA honA cAhate haiM, ve apane nAbAliga baccoM ko hamAre pAsa bheja deN| unake vastra, bhojana, par3hane Adi kI bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 177 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrI vyavasthA kI jAyegI aura carkhA Adi upayogI kArya sikhAyA jaayegaa| 'jaina mitra' bhI samaya-samaya para dhanavAnoM ko prerita karatA rahatA thaa| 'jaina seThoM ko deza vIra rasa pradhAna sacitra sAhityika mAsika patra) sevA kA suavasara' zIrSaka se prakAzita eka samAcAra ke aMtargata jAgrata jaga-maga ho uThe, jisa se phira yaha deza / usane likhA-mahAtmA sunA rahI unnati-uSA, vahI "vIra-sandeza" // gA~dhI kA satyAgraha saMgrAma joroM para cala rahA hai bhAga 1 AgarA-pauSa zuklA 2 saM0 1983-vIrasaM0 24531 aura khUbI yaha hai ki isa saMgrAma kA ekamAtra lAja hinduAne kii| amodha astra jaina dharma [lekhaka-zrI0 amRtalAla jI caturvedI ] kA pramukha siddhAMta jAna kuravAna muru govinda ImAna kArI, 'ahiMsA dharma' hai| basa, jJAta hai hakIkata hakIkata gharAne kii| yaha saMgrAma kyA hai? amRta cauhAna ne sujIta juddha satrai bera, ahiMsA dharma kA apUrva garada ur3AI gorI marada janAne kii| pracAra hai| isalie Aja kavvara liTAI kATa kaTaka akavvara kI, jainI bar3I saMkhyA meM isa kIrata amara hai pratApa maradAne kii| ahiMsA saMgrAma meM bhAga jaMga ke auraMga saMga bhaMga saba raMga kriye, le rahe haiN| jo jaina seTha zera zivarAja rakhI lAja hinduAne kii| jismAnI dikkateM uThAne ko taiyAra nahIM haiM, unheM 'vIra saMdeza' ne bhI dezabhakti kA saMdeza diyA cAhie ki ve svadezI vastroM kA pracAra karAyeM aura giraphtAra hue jaina svayaMsevakoM ke kuTumbI janoM kI sevA kreN| jaina jela yAtriyoM kI sahAyatArtha jaina seThoM ko eka sahAyaka phaNDa sthApita karanA cAhie, jisase gupta yA pragaTa rUpa se svayaM sevakoM kI madada kI jA ske| jaina jamIMdAroM ko ImAnadArI aura neka nIyatI se apanI AsAmiyoM ke sAtha vyavahAra karanA caahie| sArAMzataH isa svarNa avasara ko apane hAtha se nahIM nikAlanA caahie|mikaakaa lavAnika 178 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArI sItalaprasAda ne bhI samaya-samaya para jaina mitra ke sampAdaka ke rUpa meM janatA se apIleM kii| eka apIla thI-zIrSaka 'vartamAna meM dAvateM baMda honI cAhiye' isake aMtargata brahmacArI jI ne likhA-jaba deza meM hAhAkAra phailA hai aura mahAna ahiMsAtmaka yuddha chir3a rahA hai aura bar3e-bar3e netA jela meM ghora kaSTa bhoga rahe haiM, taba yaha zobhatA nahIM hai ki hama dAvateM kareM yA dAvateM udd'aaveN| hama apane bhAiyoM se kaheMge ki ve hAla meM koI bhI jImana kahIM na kreN| dazalAkSaNI va ratnatraya vrata ke upalakSya meM jo jImana karanA ho, usako bhI baMda rakheM aura jo paisA ekatrita ho, use deza sevA meM deN| isa samaya hama sabhI kA yahI kartavya hai| yaha samaya zoka kA hai| jaba 18000 deza ke ratna deza ke pIche jela meM dina kATa rahe haiM, moTI jaAra kI roTI cAba rahe haiM, taba hama loga paraspara miThAI ur3AveM, yaha bilkula hI anucita hai|6| brahmacArI sItalaprasAda ne 'jaina mitra' ke mAdhyama se deza sevA meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| unakI preraNA kA hI yaha phala huA ki saMyukta prAnta ke jaina patrapatrikAoM ne svataMtratA Andolana meM rASTrIya cetanA kI AgavAnI kii| digambara jaina' patrikA jo sUrata se nikAlI jAtI thI, brahmacArI jI kI preraNA se hI dezabhakti ke mArga para agrasara huii| isa patrikA ne bhI apane pratyeka aMka meM svataMtratA Andolana se sambandhita mahattvapUrNa sAmagrI prakAzita kii| AgarA se nikalanevAle jaina patra-patrikAoM ne bhI svataMtratA Andolana meM apanI vizeSa bhUmikA adA kii| ina patroM meM janatA ko prerita karane ke lie mahattvapUrNa sAmagrI prakAzita kI jAtI thii| 'maiM jindA hU~' zIrSaka se likhe eka nATaka meM AgarA se prakAzita 'vIra saMdeza' ne bar3A mArmika citraNa prakAzita kiyA aura janatA se deza ko svataMtra karAne kI apIla kii| mahendra jaina dvArA sampAdita 'vIra saMdeza' bhAratavAsiyoM meM deza prema kI bhAvanA jagAne meM sAdhana bnaa| isa patra ke pratyeka aMka meM deza ke rASTrIya netAoM ke citra evaM samAcAra pramukhatA se prakAzita hote the| vIra saMdeza kI bhAvanA deza ke lie sadaiva samarpita rhii| usake mukha pRSTha para prakAzita 'varadAna' kavitA meM mAtRbhUmi kI mahimA kA savistAra varNana kiyA gyaa| vIra saMdeza ne samaya-samaya para deza ke Andolana se sambandhita nirbhIka TippaNiyA~ kii| sAyamana kamIzana ke sambandha meM usane likhA-12 akTUbara, 1928 kI AdhI rAta ko zrI sAyamana ne bhArata kI bhUmi para apane caraNa rakhe, atithi premI bhAratIya janatA ne 'tRNAni bhUmirUdakaM' ke anusAra kAlI jhaMDiyoM aura 'sAyamana lauTa jAo' ke bulaMda nAroM se unakA svAgata kiyaa| usI rAta ko unhoMne avilamba pUnA kI yAtrA kI, jisake daurAna sTezana-sTezana para unake svAgata meM vahI pUrva kathita madhura rAga gAye gye| bambaI yuvaka saMgha ne pUnA sTezana para unake svAgata ke lie kAlI bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 179 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhaNDiyoM ke bandarabAra laTakAye tathA bijalI kI rozanI se 'sAyamana lauTa jAo' kA pradarzana kiyaa| Baa svadezI pracAra meM bhI 'vIra saMdeza' ne mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| usane likhA-mahAtmA gA~dhI kA Adeza hai ki pratyeka dezAbhimAnI apane ghara, bAhara par3osiyoM aura nagaravAsiyoM sabako khaddara dhAraNa kraayeN| kauMsila meM kAma karane vAle loga sarakArI kArobAra meM khaddara kA upayoga kraayeN| dezI saudAgaroM se videzI vastra kharIdavAnA bilkula banda karA deM aura isake lie dvArAvarodha (pikeTiMga) kiyA jaaye| patra ne likhA ki yadi deza ke premIjana apane sarvamAnya netAoM ke ina upadezoM kA yathAvata AcaraNa kareM aura nIce se Upara taka svadezI maya ho jAyeM, to duHkhI bhArata kI yaha lauha zrRMkhalAeM adhika kAla taka TikI nahIM raha sktii| isI prakAra anya viSayoM para bhI 'vIra saMdeza' ne aneka lekha prakAzita kiye| AgarA se hI prakAzita honevAle 'zvetAmbara jaina, hindustAna samAcAra' Adi patroM ne bhI svataMtratA Andolana kA bigula bjaayaa| zvetAmbara jaina kA prakAzana san 1925 meM prArambha ho gayA thaa| isa patra ne deza ke svataMtratA Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| patra meM prakAzita TippaNiyoM se aMgrejI sarakAra vicalita ho gayI, phalasvarUpa yU.pI. sarakAra ne naye oNrDineMsa ke anusAra isa sAptAhika patra aura presa se eka-eka hajAra kI jamAnateM maaNgii| aisI paristhiti patra ke sAmane AtI rahatI thI, parantu kucha samaya vizrAma lene ke bAda 'zvetAmbara jaina' phira kAma karanA zurU kara detA thaa| Aja bhI yaha patra AgarA se niraMtara prakAzita ho rahA hai| A AgarA ke bAbU kapUracaMda jaina ne apane kaI patroM ke mAdhyama se deza sevA meM bhAga liyaa| kapUracaMda jaina ke pUre parivAra ne deza sevA meM hAtha bNttaayaa| zrI jaina kI patnI zrImatI kastUrIdevI jaina tathA putrI ku. kaMcanabAI patra-patrikAoM ke prakAzana meM to madada karatI hI thIM, sAtha hI svadezI pracAra meM bhI ve sadaiva agraNIya rhii| 'digambara jaina' patrikA ne apane tatkAlIna aMka meM likhA ki kastUrI devI jaina parde kI prathA ko tor3akara deza sevA meM khUba kArya kara rahI zrImatI kastUrIdevI jaina ku.kaMcana bAI 180 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| AgarA meM unhoMne acchI halacala utpanna kara dI haiM / kaMcanabAI ke sandarbha meM patrikA likhatI hai- kaMcanabAI jaina kapUracaMda jaina kI vIra putrI hai| deza sevA meM isa sukumArI ne kamAla kiyA hai| isa yuvatI ne apanI maNDalI ke sAtha jaina maMdira para pikeTiMga karake darzanArtha Ane vAle bhAI bahinoM ko dezI vastra upayoga karane kI pratijJA dilAI hai| 54 'mahAvIra presa' ke mAdhyama se 'hindustAna samAcAra' dainika patra bhI kapUracaMda jaina ne nikAlanA prArambha kiyA / isa samAcAra patra ne AgarA ke sAtha hI sAtha Asa-pAsa ke ilAkoM meM apanI pakar3a banAyI / patra meM aMgrejI sarakAra kI nItiyoM kI khule zabdoM meM nindA kI jAtI thI / zIghra hI sarakAra ne isa patra tathA mahAvIra presa se 2000 rupaye kI jamAnata mA~ga lI / kapUracaMda jaina ne kAMgresa ke netAoM ke pharamAna ke mutAbika kucha samaya ke lie presa ko baMda kara diyA 15 'jaina saMdeza' (sAptAhika patra ) ke mAdhyama se bhI deza kI sevA kI gii| kapUracaMda jaina ne 1937 meM jaina saMdeza kA prArambha kara diyA thA / isa patra ne deza kI pIr3A ko samajhakara usake anusAra sAmagrI prakAzita karanI prArambha kara dI / 'jaina saMdeza' ne rASTrIya AndolanoM ke daurAna sakriya hokara deza ke AndolanoM meM hAtha ba~TAyA / usameM likhe gaye sampAdakIya dezabhakti kI bhAvanA se otaprota hote the| 'bekArI kI samasyA kaise sulajhe ?' zIrSaka se likhe gaye sampAdakIya meM jaina saMdeza ne likhA- hamAre deza ke sAmane janatA kI bekArI dUra karane kI eka jaTila samasyA upasthita hai| deza kI Arthika dazA kA anumAna isI bAta se kiyA jA sakatA hai ki bhArata ke 35 karor3a nivAsiyoM meM se kucha lAkha manuSya hI aise haiM, jinakI vArSika AmadanI do hajAra yA usase adhika hai / yadi deza kI kula AmadanI ko usake 35 karor3a nivAsiyoM meM bA~TA jAye, to prati vyakti Aya 24 rupaye prativarSa kA hI ausata AtA hai| isa ausatana AmadanI meM zaharI logoM kI bhI AmadanI sammilita hai| isa hisAba se dekhA jAye to grAmINa aMcaloM meM rahane vAle bhAratIyoM kI sthiti to aura bhI dayanIya hogii| gRha udyoga samiti ke adhyakSa kumArayyA kI riporTa ke anusAra- grAmINa bhAratIyoM kI sAlAnA Aya kA ausata to mAtra 12 rupaye prati vyakti hI hai / isakA matalaba yaha huA ki eka grAmavAsI eka dina meM do paise paidA karatA hai / isa ausata se bhArata ke grAmavAsiyoM kI garIbI aura bekArI kA bhayAnaka citra A~khoM ke sAmane khiMca jAtA hai| jIvana ke lie do cIjoM kI atyanta AvazyakatA hotI hai, eka nivAraNa ke lie anna kI aura dUsare tana DhAMkane ke lie vastra kI / bhAratIyoM ke lie isa aMgrejI rAja meM inakA prabaMdha karanA bhI muzkila par3a rahA hai| 1 patra ne Age likhA- pichale samaya meM jaba bhArata kA bhAgya sUrya camaka rahA thA, bhArata ke nivAsI na kevala apane liye hI vastra taiyAra karate the, apitu yahA~ ke taiyAra bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 181 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue vastra videzoM ko bhI jAte the| usa samaya bhArata ko isa kArobAra se acchA lAbha thA, kintu Aja ulTI hI gaMgA baha rahI hai, hameM tana Dhakane ke lie videzoM kA muhatAja honA par3a rahA hai| apane deza kA vastra vyavasAya naSTa bhraSTa ho gayA hai| pichale mahAyuddha meM dhotI jor3e kA dAma caugunA ho gayA thA, parantu lAcAra hokara hameM vahI kharIdanA pdd'aa| bhAratIyoM ko aba carkhe kI punaH zaraNa lenI pdd'egii| purAtana bhArata meM bhI striyAM-puruSa ghara-ghara sUta kAtA karate the aura unhIM ke kAte hue sUta kA kapar3A unake tana DhAMkane ke kAma AtA thaa| Aja bhI yadi bhArata ke bekAra strI-puruSa bhArata ke bhUle hue isa udyoga ko apanA leM aura bekAra idhara-udhara kI dhUla phAMkane ke bajAya yadi mana ko mAra kara sUta kAtanA prArambha kara deM, to unake kaSToM meM usase kucha kamI avazya hogii| agale aMka meM 'jaina saMdeza' ne likhA-pratyeka jile meM aisI kendrIya saMsthA ho, jo taiyAra khAdI kI khapata vagairaha kA prabandha kare aura dhanikoM se candA mA~gane ke bajAye khAdI kharIdane kA anurodha kre| isa taraha kI saMsthA se bekAra bhAiyoM aura bahinoM ko rAhata milegii| apane bhAiyoM kI bekArI dUra karane ke lie hameM carkhe ko apanAnA caahie| jaina saMdeza ne 'gA~dhI jI aura ahiMsA' zIrSaka se likhe sampAdakIya meM likhA-gA~dhI jI kI ahiMsA se koI sahamata ho yA na ho, kintu isa bAta se sambhavataH sabhI sahamata haiM ki bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha ke bAda saMsAra meM ahiMsA kI punaH pratiSThA bar3hAne kA zreya gA~dhI jI ko hI prApta hai| ahiMsA aura jainatva eka taraha se paryAyavAcI hI hai, kyoMki ahiMsA bhAva ke binA jainatva Thahara hI nahIM sakatA, jo saccA ahiMsaka hai, vahI to jaina hai| jaina dharma ke pravartakoM kI yahI to saMsAra ko anupama dena hai| isa hisAba se gA~dhI jI sacce jaina kI zreNI meM Ate haiN| gA~dhI jI to svarAjya se bhI adhika ahiMsA para hI jora dete haiN| eka bAra unhoMne kahA bhI thA ki hiMsA se prApta svarAjya bhI mujhe svIkAra na hogaa| yadi deza ke netA aura janatA ahiMsA kI zakti kA anubhava na kara lete, to kyA ve kabhI gA~dhI jI ko apanA patha pradarzaka mAna sakate the?59 gA~dhI jI ke ahiMsA aura usake parikara viSayaka vicAroM tathA kAryoM se yaha spaSTa hai ki unakI ahiMsA na banAvaTI hai aura na matalaba se bharI huI, use to ve AdhyAtmika aura laukika sukha aura zAMti kA amodha upAya samajhate haiN| jaina saMdeza ne apane sampAdakIya ke mAdhyama se dezavAsiyoM ke vicAroM ko prabhAvita kiyaa| patra ke kucha sampAdakIya lekha vizeSa rUpa se sarAhe gaye, jinameM 2 maI, 1940 ko prakAzita gA~dhI aura ahiMsA, 23 maI 1940 ko prakAzita 'hama aura ahiMsA', 17 akTUbara 1940 kA 'bhArata kA roga : netAgiri', 13 mArca 1941 kA 182 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhAratIya rASTra kA itihAsa', 23 maI 1941 kA 'bhArata aura usake zAsaka', 2 akTUbara 1941 kA 'abhAgA bhArata', 6 navambara 1941 kA ' hamArI dAsatA kA kAraNa', 15 janavarI 1942 kA 'deza kI rAjanItika sthiti', 9 apraila 1942 kA 'briTiza yojanAyeM aura hama', 31 maI 1942 kA 'ahiMsA se hI deza kI rakSA', 20 agasta 1942 kA 'anna kI maha~gAI', 11 pharavarI 1943 kA 'pAkistAna yA gulAmI' Adi sampAdakIya vaktavya prasiddha hue / jaina saMdeza ne jaina samAja meM gA~dhI jI dvArA calAye jA rahe AndolanoM kA pracAra-prasAra karane meM bhI sahayoga diyA / patra meM eka samAcAra chapA thA - mahAtmA gA~dhI ne vyaktigata satyAgraha kI ijAjata de dI hai aura lagabhaga 1500 satyAgrahiyoM kI sUcI unhoMne banA lI hai / isake phalasvarUpa gA~dhI jI kI AjJA se saradAra vallabha bhAI paTela aura vidarbha ke prAMta pati zrI bRjalAla viyANI ne 18 tArIkha ko bhASaNa diyA aura giraphtAra kara liye gaye / jaina samAja ko bhI vyaktigata satyAgraha meM bar3ha-car3hakara bhAga lenA cAhie | 2 saMyukta prAnta ke jaina samAja ne rASTrIya Andolana meM tana-mana-dhana se yogadAna diyA tathA bar3I saMkhyA meM jeloM kI yAtrAyeM kii| jaina patra-patrikAoM meM aMgrejI sarakAra kI khilAphata kI jAne lgii| sarakAra dvArA ina patroM para pAbaMdI lagA dI jAtI, parantu kucha samaya bAda jaina bandhu punaH patroM kA prakAzana prArambha kara dete aura phira vahI sarakAra virodhI abhiyAna calAyA jAtA thA / jaina saMdeza meM isase sambandhita samAcAra chapate rahate the| eka samAcAra thA - bhArata rakSA kAnUna meM zAMti presa ke mainejara nemIcanda jaina kI giraphtArI ke kAraNa 'vIra bhArata' kA prakAzana banda ho gayA thA, aba usakA punaH prakAzana 5 jUna, 1940 ko zikohAbAda meM honevAlI kArya samiti kI mITiMga ke bAda hone jA rahA hai, taba taka pAThaka pratIkSA kareM | 3 jaina samAja ke patroM ke sAtha hI sarakAra ne kucha jaina pustakoM para bhI pAbaMdI lgaayii| isase sambandhita samAcAra 'jaina saMdeza' ke mukha pRSTha para prakAzita kiyA gyaa| zIrSaka - 'jaini daNDanam yU.pI. meM jabta ' - paMDita bhagavatAcArI dvArA likhita 'jainidaNDanam' pustaka yU.pI. sarakAra ne jabta kara lI hai / na jAne sarakAra kI kyA maMzA hai ? ' jaina saMdeza ne satyAgraha se sambaMdhita samAcAroM ko bhI pramukhatA se prakAzita kiyaa| patra ne likhA-bhArata meM gA~dhI jI ke netRtva meM punaH prArambha huA satyAgraha saMgrAma gata 17 navambara, 1940 se jora pakar3atA jA rahA hai / deza ke netAoM kI jela yAtrAeM zurU ho gaI haiN| paMDita javAhara lAla neharU aura saradAra paTela jela jA cuke haiN| ina paMktiyoM ke pAThakoM taka pahu~cate-pahu~cate prAyaH sabhI pramukha netA jela pahu~ca cukeNge| gA~dhI jI ne satyAgraha na cher3ane kI bahuta koziza kI, kintu briTiza gavarnameMTa bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 183 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuddha ke bAda svataMtratA dene kA vacana dene ke lie bhI taiyAra nahIM huii| kendrIya asembalI meM deza ke pratinidhiyoM ke jo joradAra bhASaNa hue unase sarakAra ko havA kA rukha parakhanA cAhie thA, parantu aisA lagatA hai ki binA zakti AjamAye sarakAra kA dila nahIM psiijegaa| abhI to jela khAne bhare jaayeNge| usake bAda sulaha kI bAtacIta zurU hogii| pariNAma kyA hotA hai? yaha to samaya hI batalAyegA, kintu aise vikaTa samaya meM bhI sarakAra apanI haTha nahIM chor3anA cAhatI, yaha dekhakara acaraja bhI hotA hai aura kheda bhii|65 jaina saMdeza kI ye nirbhIka TippaNiyA~ use dezabhakta akhabAra siddha karatI hai| patra ne saMyukta prAnta ke samAcAroM ke atirikta anya prAntoM ke satyAgraha samAcAroM ko bhI sthAna diyaa| kucha samAcAroM para najara ddaaliye| pahalA samAcAra dekhiye-rAvalapiNDI meM kAMgresa sozalisTa pArTI ke maMtrI zrI jogendralAla jaina ne satyAgraha kiyA aura giraphtAra kara liye gye| satyAgraha ke samaya lagabhaga tIsa hajAra manuSyoM kI bhIr3a thii| bhIr3a meM se kucha manuSyoM ne pulisa vAloM para IMTa, patthara pheMke, jisase lagabhaga 16 kAMsTebala ghAyala ho gye| _ 'jaina saMdeza' kA dUsarA samAcAra thA-sivanI jaina samAja ke suprasiddha vayovRddha netA gulAbacanda jaina Aja karIba 24 dina se grAmoM meM satyAgraha karate hue jabalapura kI ora pahuMca rahe haiN| unakI umra karIba 50 varSa hai, parantu ve apane zarIra kI tanika bhI paravAha na karake saccI lagana ke sAtha dezasevA meM cale jA rahe haiN| eka anya samAcAra thA, zIrSaka 'satyAgraha Andolana meM jaina', tArIkha 13 janavarI, 1941 ke zAma 4 baje kaTanI tahasIla (madhya pradeza) ke pramukha kAMgresI netA myUnisipala kamiznara siMghaI kAlUrAma jaina mahAtmA gA~dhI ke AdezAnusAra satyAgraha kareMge tathA 15 janavarI ko vIracanda jaina paharUvA mauje (sthAna kA nAma) meM satyAgraha kreNge| isa ahiMsAtmaka Andolana meM hara eka jaina ko apanI deza bhakti kA paricaya denA caahie| _ 'jaina saMdeza' isI prakAra niraMtara jaina samAja ko rASTrIya Andolana meM bhAga lene ko prerita karatA rahA tathA jo jaina bandhu Andolana meM sakriya bhAga le rahe the| unheM yaha patra protsAhana detA rhaa| bhArata chor3o Andolana meM bhI isa patra kI bhUmikA prazaMsanIya rhii| AjAdI milane se 7 mAha pUrva jaina saMdeza ke 100 pRSThIya rASTrIya aMka kA prakAzana kiyA gyaa| isa rASTrIya aMka ke mukha pRSTha para 'svAdhInatA kI pratijJA' zIrSaka se likhA gayA lekha dezabhakti ke bhAvoM se bharA huA thaa| patra ne likhA-hamArA vizvAsa hai ki anya dezoM ke nivAsiyoM kI taraha bhAratIyoM kA bhI yaha aparihArya adhikAra hai ki vaha svataMtratA prApta kareM, apane parizrama kA phala svataH upabhoga kareM, tAki unheM apanI unnati kA pUrNa avasara mila ske| hamArA yaha bhI vizvAsa hai ki 184 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgapAka kirA kAnika bIra ni0 ma0 navambara e ere-- vArSika samma isa kiraNa kA pesaar 18--- - --- TO yadi koI sarakAra janatA ko ina adhikAroM se vaMcita karatI hai tathA usakA damana karatI hai, to janatA ko adhikAra hai ki vaha usa sarakAra ko badala de yA jar3amUla se ukhAr3a pheNke| briTiza sarakAra ne bhAratIya janatA ko kevala apanI svataMtratA se hI vaMcita nahIM kara rakhA, varan usakI nIti sArvajanika zoSaNa anekAMta para avalambita hai aura usane bhArata ko Arthika, rAjanaitika, sAMskRtika aura AdhyAtmika dRSTi se bhI naSTa-bhraSTa kara rakhA hai| ataH hamArA vizvAsa hai ki bhArata se briTiza sarakAra ko apanA nAtA tor3a lenA cAhiye aura deza ko pUrNa svarAjya pradAna karanA caahie| hama apane tanamukharAya jaina una sahastroM sAthiyoM ke prati sammAna prakaTa karate haiM, jinhoMne anekAMta, mAsika patra kA aMka svataMtratA saMgrAma meM apamAna sahA mI tathA apanI sampatti aura jIvana taka nyauchAvara kara diye haiN| unakA Atma tyAga aura balidAna hama logoM ko apane kartavya kA nirantara jJAna karAtA rahegA aura jaba taka hama carama lakSya para na pahu~ca jAye, taba taka hameM vizrAma na karane kA upadeza karatA rhegaa| Aja ke dina phira hama pratijJA karate haiM ki hama kAMgresa ke siddhAntoM kA anuzAsana pUrNa DhaMga se pAlana kareMge aura jaba kabhI kAMgresa bhArata kI svataMtratA ke saMgrAma ke lie AhvAna karegI, tabhI hama usake izAre para maidAna meM utara Ane ke lie sadA taiyAra rheNge| 'jaina saMdeza' ke isa vizeSAMka meM deza ke pramukha netAoM ke sandeza bhI prakAzita hue| paMDita govinda vallabha panta ne apane saMdeza meM kahA-'yaha kahane meM tanika bhI sandeha nahIM ki jaina samAja ne svataMtratA ke Andolana meM bahuta bar3A bhAga liyA hai aura kitane hI kAryakartAoM kA rAjanaitika kSetra meM pramukha sthAna hai| AzA hai ki jaina samAja sadaiva isI taraha agraNI rhegaa| saradAra vallabhabhAI paTela ne apane saMdeza meM kahA-'jaina zabda kA artha hai, -00-00- 00-00- 08-ee- - - -- - - - sampAdaka saMcAlakajugalakizAra mukhtAra nArasevA mandira saramAyA (sahAranapura) kanA~da sarakama pI0 0 08 dehalo 2 mau den - Heat bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 185 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitendriyatA, saMyama aura ahiNsaa| jahA~ ahiMsA hai, vahA~ dveSabhAva nahIM raha sakatA hai| duniyA ko yaha pATha par3hAne kI javAbadArI Aja nahIM, to kala ahiMsAtmaka saMskRti kA pAlana karane vAle jainiyoM ko hI lenI hogii|' AcArya narendra deva ne apane saMdeza meM likhA-'yaha jAnakara prasannatA huI ki ApakA patra (jaina saMdeza) sAmAjika hote hue bhI rASTrIya dRSTikoNa rakhatA hai aura rASTra kI saba hI svastha pravRttiyoM meM apanA sahayoga pradAna karatA hai| vividha sampradAyoM ko apanI saMkucita manovRtti kA parityAga kara udAra rASTrIya bhAvanA se kAma lenA caahie| AzA hai ki ApakA patra satata isa bAta kI ceSTA karegA ki hamAre jaina bhAI rASTrahita ke sabhI kAryoM meM sahayoga deN|' bambaI lejisleTiva esembalI ke spIkara kundanamala phirodiyA ne apane saMdeza meM kahA-'maiM jainoM ke vAste dUsarA kyA saMdeza de sakatA hU~? alAvA isake ki jaina isa zabda meM hI samatA, sevA aura saMyama inakA saMgraha ho jAtA hai| ina tInoM aMgoM kI aba duniyA ko bahuta jarUrata hai| saba jaina isa samaya khar3e hokara 'jaina kyA kara sakatA hai' yaha duniyAM ko batalA deMge aura mahAtmA gA~dhI jisa ahiMsA kA tatva lekara khar3e haiM, usako sahAyatA deMge, yahI mujhe jaina samAja se AzA hai|' . bAbU sampUrNAnanda, bAbU zrI prakAza, bambaI ke maMtrI vI.jI. khera, madhya prAnta ke maMtrI paMDita dvArakAprasAda mizra tathA aneka esembalI aura vidhAna pariSad sadasyoM ne 'jaina saMdeza' ko rASTrIya aMka nikAlane para zubhakAmanA aura saphalatA ke saMdeza bheje| _ 'jaina saMdeza' ne apane sampAdakIya meM likhA-jaina samAja ne bhArata ke svataMtratA yuddha meM bharasaka sahAyatA aura sahayoga diyA hai| hamArA vizvAsa hai ki jaina samAja anupAta kI dRSTi se isa yuddha meM pahalI paMkti meM rahI hai| usane jana, dhana ko isake lie paryApta mAtrA meM arpaNa kiyA hai|" jaina saMdeza' ne apane isa mahatvapUrNa aMka meM saMyukta prAnta ke sAtha hI sampUrNa bhArata varSa ke jaina svataMtratA senAniyoM kA vivaraNa prakAzita kiyaa| yaha aMka 23 adhyAyoM meM baMTA thaa| ina adhyAyoM meM 'varNI jI kI cAdara, AjAda hinda phauja meM jaina, ve phA~sI ke takhte para bhI muskurAye the, saMyukta prAnta kA rASTrIya kSetra meM mahatvapUrNa bhAga, madhya prAnta ke rASTrIya jaina, mAlavA aura rAjapUtAnA ke rASTrIya jaina, bihAra baMgAla ke rASTrIya jaina, bambaI prAnta ke rASTrIya jaina, dehalI aura paMjAba ke rASTrIya jaina, sphUTa rASTrIya jaina, vibhinna dhArA sabhAoM ke jaina sadasya' Adi lekha tathA kaI rASTrIya kavitAe~ bahuta lokapriya huii| isa prakAra 'jaina saMdeza' ne svataMtratA saMgrAma ke anta taka dezabhakti kI bhAvanA kA pracAra kiyA tathA jaina samudAya ko dezasevA meM Age Ane ko prerita kiyaa| 15 186 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agasta 1947 ko hamAre deza ko svataMtra hone kA gaurava prApta huaa| isa vijaya ke avasara para jaina patra-patrikAoM ne aneka lekha evaM samAcAra prakAzita karake khuzI mnaayii| kucha patrikAoM ne rASTra pitA mahAtmA gA~dhI ke sambandha meM bhI lekha prakAzita kiye| 'anekAnta' ne likhA-15 agasta ko jaba samasta bhArata svataMtratA samAroha meM lIna thA, taba hamArA rASTrapitA kalakatte meM baiThA sampradAyika viSa pI rahA thaa| samagra bhArata kI icchA use abhizikta karane kI thI, parantu vaha kalakatte se hilA nahIM aura usane sAMketika bhASA meM sAvadhAna kara diyA ki jisa samudramaMthana se svataMtratA sudhA nikalI hai, usI se sampradAyavAda-halAhala bhI nikala par3A hai| yaha mujhe cupacApa pIne do| isakI agara bUMda bhI bAhara rahI, to sudhA ko garala banA degii| mahAtmA gA~dhI kI mRtyu para unheM zraddhAMjali dete hue anekAnta ne likhA-rASTrapitA ke nidhana para hama kyA zraddhAMjali arpita kareM? hama to unakI bher3a the| jidhara ko saMketa kiyA bar3he, jaba rokA ruke, parvatoM para car3hane ko kahA, car3he aura girane ko kahA, to gire| zraddhAMjali to hamArI pIr3hI dara pIr3hI arpita karegI, jise svataMtra bhArata meM janma lene kA adhikAra bApU ne pradAna kiyaa| isa prakAra uttara pradezIya jaina patra-patrikAoM ne prArambha se lekara anta taka bhAratIya svataMtratA Andolana meM apanA yogadAna diyaa| ina patroM kI eka pramukha vizeSatA yaha bhI rahI ki ye vyAvasAyikatA se pUrNataH achUtI rahI aura niHsvArtha bhAva se deza sevA meM saMlagna rhii| jaina samAja ne aneka kaThinAiyoM ke bAvajUda ina patroM kA nirantara prakAzana kiyA tathA inake mAdhyama se lAbha arjana yA apane saMkIrNa hitoM kI pUrti nahIM kii| jaina patroM ne ahiMsAvAdI mUlyoM kI sthApanA meM to bala pradAna kiyA hI, sAtha hI na kevala gA~dhI jI ke svadezI Andolana meM racanAtmaka sahayoga diyA, balki sampUrNa bhAratIya svataMtratA Andolana meM bhI unakA mahatvapUrNa yogadAna rhaa| sandarbha 1. jaina mitra, kArtika su. 8, vIra ni.saM. 2464, pRSTha 6-8 2. osavAla navayuvaka, 1 maI 1937, pRSTha 20-23 3. jaina siddhAnta bhAskara, varSa 5, kiraNa 1, 1938, pRSTha 42-45 4 prakAzita jaina sAhitya (bhUmikA), dillI 1958, pRSTha 63, 65-67 5. jaina gajaTa, 21 janavarI 1999, pRSTha 7, lakhanaU 6. vahI, 1 disambara, 1985, varSa 1, aMka-eka 7. Progressive Jains of India, Satish Kumar Jain, Page 24 8. bhArata meM hindI patrakAritA, sampAdaka-DaoN. rameza jaina, pRSTha 386-397 9. goyalIya ayodhyAprasAda, jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 36 bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 187 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. jaina gajaTa, 16 disambara, 1907, varSa 12, pRSTha 3, 4 11. vahI, 1 pharavarI 1908, varSa 13, aMka 5, pRSTha 3,4,5 12. vahI, 8 mArca 1908, pRSTha 14 13, vahI, 8 pharavarI 1909, pRSTha 7, zIrSaka - svadezI vastra 14. vahI, 8 sitambara, 1909, pRSTha 5 15. jaina gajaTa ke tatkAlIna aMkoM ke adhyayana para AdhArita / 16. bhArata meM hindI patrakAritA, pRSTha 387, zIrSaka-jaina patrakAritA 17. tIrthaMkara (patra-patrikA vizeSAMka), pRSTha 53 18. jaina hitaiSI, lekha- 'rAjanIti ke maidAna meM Ao', pRSTha 448 19. jaina hitaiSI, janavarI 1916, pRSTha 223-225 20. bhArata meM hindI patrakAritA, lekha-jaina patrakAritA, pRSTha 391 21. Aja (samAcAra patra ), 6 maI 1921 I., pRSTha 2 22. satyodaya, janavarI san 1919, pRSTha 28 23 brahmacAriNI paMDitA candAbAI abhinandana graMtha, pRSTha 56 24. jaina jAgaraNa ke agradUta, lekha - brahmacArI sItalaprasAda, pRSTha 36, 37 25. vIra (pAkSika patra ), 15 disambara, 1924, pRSTha 90-93 26. vIra, 19 pharavarI, 1929, pRSTha 20 27. vIra, 1 jUna, 1929, pRSTha 12 28. vIra, 16 akTUbara, 1929, pRSTha 34, 35 29. tIrthakara (patra - patrikA vizeSAMka), pRSTha 168-170 para AdhArita Progressive Jains of India, Page 58, 92, 93, 53, 66, 40 30. i) ii) sAkSAtkAra - zrI ramAkAnta jaina, jyoti nikuMja, dinAMka 26.12.2007 31. jaina jAgaraNa ke agradUta, pRSTha 181, 182, bhAratIya jJAnapITha 32. Aja ( samAcAra patra ), 2 mArca 1922, dina guruvAra, pRSTha 5 33 mUlacaMda kizanadAsa kApar3iyA abhinaMdana graMtha, pRSTha 7-12,5,8 34. jaina mitra (mAsika), pauSa, zrI vIra saMvata 2431, aMka 3, pRSTha 10 35. jaina mitra (sAptAhika patra ), 29 navambara 1928 pRSTha 21 36. vahI, 13 disambara, 1928, sampAdakIya vaktavya, pRSTha 53 37. vahI, 6 jUna, 1929, varSa 30, aMka 29, pRSTha 455, sUrata 38. vahI, 30 janavarI, 1930, pRSTha 177, 178 39. vahI, 20 mArca, 1930, sampAdakIya - vaktavya, pRSTha 289 40. vahI, 17 apraila, 1930, satyAgraha saMgrAma meM jainiyoM kA kartavya, pRSTha 359 41. vahI, 24 apraila, 1930, pRSTha 374 42. vahI, 8 maI, 1930, gurUvAra, varSa 31, aMka 26, kavara pRSTha 43. vahI, 29 maI, 1930 paravIna bhArata, kavara pRSTha 44. vahI, 5 jUna, 1930, eka jainI ke patra kA sAra, pRSTha 465 45. vahI, 15 maI, 1930, satyAgraha premI seTha, pRSTha 424, 426 188 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. vahI, 7 agasta, 1930, guruvAra, pRSTha 604 47. digambara jaina (mAsika patrikA), akTUbara, 1929 janavarI 1932 48. vIra saMdeza, 5 janavarI 1927, pRSTha 94, 95 49. vahI, 4 pharavarI, 1927, aMka 4, bhAga 1, pRSTha-kavara peja 50. vahI, akTUbara 1928, sAyamana saptaka lIlA, pRSTha 422 51. vahI, disambara, 1928, svadezI Andolana, pRSTha 498 52. bhArata meM hindI patrakAritA, zIrSaka-jaina patrakAritA, pRSTha 393 53. jaina mitra, 17 julAI, 1930, pRSTha 554 54. digambara jaina, sacitra vizeSAMka, kArtika mArga zIrSa, pRSTha 16 55. jaina mitra, 21 agasta, 1930, zIrSaka - mahAvIra presa baMda, pRSTha 634 56. jaina saMdeza, 18 janavarI, 1940, pRSTha 5, 6 57. vahI, 25 janavarI, 1940, pRSTha 6 58. vahI, 1 pharavarI, 1940, pRSTha 5, 6 59. vahI, 2 maI, 1940, pRSTha 5, 6 60. vahI, 9 maI, 1940, pRSTha 6 61. lekhaka ne dinAMka 05.09.2008 ko jaina saMdeza ke vartamAna meM mukhya kAryAlaya caurAsI mathurA jAkara ina sabhI lekhoM kI chAyA prati prApta kI / isa kArya meM patra ke prabaMdhaka zrI tArAcaMda jaina, 'premI', phirojapura jhirakA tathA sahAyaka zrI surendra jaina mathurA kA pUrNa sahayoga lekhaka ko milA / uparyukta upayogI lekhoM kI saMkhyA adhika hone ke kAraNa isa grantha meM na dene kA nirNaya lenA par3A / 62. jaina saMdeza (sAptAhika patra ), 21 navambara, 1940, pRSTha 14 63. vahI, 30 maI, 1940, mukha pRSTha, AgarA 64. vahI, 26 agasta, 1943, mukhapRSTha 65. vahI, 28 navambara, 1940, pRSTha 6 66. vahI, 20 pharavarI, 1941, pRSTha 14 67. vahI, 6 mArca, 1941, pRSTha 3 68. vahI, 9 janavarI, 1941, pRSTha 3 69. jaina saMdeza ke tatkAlIna aMkoM ke adhyayana para AdhArita 70. jaina saMdeza (rASTrIya vizeSAMka), 23 janavarI, 1947, pRSTha 4, 5,2 71. vahI, sampAdakIya lekha, pRSTha 2 72. anekAnta ( mAsika patra), pharavarI, 1948, pRSTha 3 bhAratIya svatantratA Andolana meM jaina patra-patrikAoM kI bhUmikA :: 189 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. jaina gajaTa 16 disambara, 1997, varSa 1Po 11. vahI, 1 pharavarI 18 32. vahI, 8 mArca 15. vahIM 8 pharavarI 14. vahIM, 8 sitambara Ye Ceer reer r FREIF 3201 JESSE OF 08 amoi phrinDI bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna 16. bhArata meM hindI 17. tIrthaMkara 18. 19. 20. 21. Aja svatantratA Andolana meM jaina lekhakoM kI bhUmikA Se 88 from as for re 82 bhAratIya svatantratA Andolana ke daurAna jaina samAja ke pratibhAvAna lekhakoM ne apanI kalama ke mAdhyama se bhAratIya janatA ko jAgRta karane meM aham bhUmikA nibhaaii| ina lekhakoM kI racanAyeM aMgrejI sarakAra ko lalakAratI thI aura unameM sAmrAjyavAdI sarakAra kA cunautIpUrNa virodha kiyA jAtA thaa| jaina lekhakoM ne nibandha, kavitA, kahAnI, gadya, kAvya, upanyAsa Adi sAhitya ke sabhI aMgoM meM dezabhakti se otaprota lekhana kArya kiyA / ' 30. uttara pradeza nivAsI ina lekhakoM meM RSabhacaraNa jaina, jainendrakumAra, yazapAla jaina, akSayakumAra jaina, zAMti svarUpa jaina 'kusuma', bhagavatsvarUpa jaina tathA AnandaprakAza jaina pramukha haiN| ina lekhakoM meM se adhikAMza ne svataMtratA Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela yAtrAe~ bhI kI, jinakA varNana pUrva ke adhyAyoM meM kiyA jA cukA hai| ina jaina lekhakoM kI racanAoM ne tatkAlIna samaya meM apanI vizeSa chApa chodd'ii| ina lekhakoM ne sAmAjika kurItiyoM para bhI prahAra kiye / RSabhacaraNa jaina grAma sarAya sadara, jilA bulaMdazahara (vartamAna noeDA) meM 1 janavarI, 1911 ko janmeM zrI jaina ne san 1925 meM 'mahArathI' meM prakAzita 'miTTI ke rupaye' nAmaka kahAnI se sAhitya jagata meM praveza kiyaa| usa samaya bhArata parataMtra thA tathA yahA~ ke nivAsI bar3I saMkhyA meM sAmAjika 190 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna 1801 20 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kurItiyoM meM jakar3e hue the| RSabhacaraNa jaina ne ina paristhitiyoM meM apanI kahAniyoM aura upanyAsoM ke mAdhyama se deza ko jagAne kA krAMtikArI kArya kiyaa| __RSabhacaraNa jaina dvArA likhita 'dillI kA kalaMka, durAcAra ke aDDe, campAkalI, tIna ikke, vezyA putra, burkevAlI, mayakhAnA, mandira dIpa, janAnI savAriyA~ Adi kRtiyA~ bahucarcita huii| unhoMne gadara, har3atAla Adi kRtiyoM ke mAdhyama se aMgrejI zAsana ko llkaaraa| sarakAra ne unakI ina kRtiyoM ko jabta kara liyaa| har3atAla nAmaka kahAnI saMgraha ko 1931 meM prakAzita hote hI pratibaMdhita kara diyA gyaa| briTiza sarakAra ne unheM 2 mahIne kI sajA dI, parantu zrI jaina lekhana kArya karane hetu jurmAnA bharakara jela se vApasa A gye| RSabhacaraNa jaina ne apanI kRti 'har3atAla' kI pahalI kahAnI meM mahAna krAMtikArI bhagata siMha kA varNana karate hue asembalI bama kANDa kA citraNa kiyaa| unhoMne aMgrejI sarakAra dvArA banAye gaye vibhinna kAnanoM para bhI kaDA kaTAkSa karate hue likhA-vaha pArliyAmeMTa kA chilakA hai na aseMbalI, usameM pheMkA bhagata siMha ne bm| javAna bahAdura thA, tarrAra thA, zera dila thA, basa, pakar3a mNgaayaa| zinAkhta meM dera kyA thI aura adAlata apanI, apane bApa kii| jaba adAlata kA pahiyA bhI karNa ke ratha kI taraha pha~sA adAlata meM, to jhaTa vAyasarAya sAhaba ne TribyUnala kI moTara bheja dii| yA mulAhije meM becAroM se maMgavA lI gaI yA kaheM, acchA khAsA korTamArzala huaa| lekhaka ne Age likhA ki sarakAra ne sAMDarsa hatyAkANDa meM 23 mArca 1931 ko zAma ke sAta baje bhagata siMha, sukhadeva aura zivarAma ko phA~sI para laTakA diyaa| tInoM vIroM ke viSaya meM unhoMne likhA-kama se kama ye tInoM dUsarA janma lene ko vyAkula the? kAlepAnI meM, yA jela meM sar3akara to unakA jIvana vyartha ho jAtA aura itane, dUsarA janma lekara ve dobArA dezahita karate, itane unheM yahI saba taraha ke kaSTa uThAne pdd'te| mahAtmA gA~dhI dvArA aMgreja sarakAra se kiye gaye samajhaute se lekhaka prasanna nahIM haiM, ve likhate haiM ki gA~dhI jI ke prayAsoM ke bAda bhI sarakAra ne ina tInoM naujavAnoM ko phA~sI de dI, isakA matalaba yaha hai ki sarakAra gA~dhI jI ko kucha nahIM samajhatI aura unake mAdhyama se apanA kArya siddha kara rahI hai| unhoMne sarakAra ke bhAvoM ko isa prakAra vyakta kiyA-'gA~dhI, ajI bakA kareM gaaNdhii| pahale aphasara loga haiM, sarakAra haiM, hama haiM yA pahale gaaNdhii| pahale hama haiM, hamArA hita hai, hamAre aphasaroM kA hita hai, hamAre dezavAsiyoM kA hita hai, hamAre naukaroM kA hita hai, hamAre kutte kA hita hai, usake bAda kahIM gA~dhI kA aura usake sAthiyoM ke hita kA vicAra karane kI guMjAiza nikala sakatI hai| gA~dhI koI hamArA riztedAra thor3e hI hai, jo usakI bAta sira A~khoM para rakheM, vaha to janAba, hamArA duzmana hai, solaha Ane duzmana pakkA raajdrohii| kyA kareM! bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 191 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basa nahIM calatA, varanA isI ko sabase pahale phA~sI para laTakA deN| bhagata siMha aura unake sAthiyoM ke balidAna ke bAda kAnapura meM huI pratikriyA kA varNana karate hue lekhaka ne likhA ki kAnapura kAMgresa kameTI ne bhagata siMha ko zraddhAMjali dene ke lie har3atAla kA mArga cunaa| har3atAla karAne ke lie calI maMDalI meM zAmila kucha asAmAjika tatvoM ke kAraNa nagara meM hindU-muslima ke daMge bhar3aka utthe| cAro tarapha lUTa-pATa hone lagI, goliyA~ calane lagI, rakta bahane lagA, aise samaya meM vaha bhagata siMha ke badale kI huMkAra bharane vAlI raMgIna phauja gAyaba ho gii| unakA patA aba DhU~Dhe na milegaa| ve to rAma jAne kisa tahakhAne meM jA chipe haiN| lekhaka hindU-musalamAnoM ke bIca sevA kArya kara rahe gaNezazaMkara vidyArthI kI prazaMsA karate haiM tathA una logoM para kaTAkSa karate haiM, jo aise avasara para gAyaba ho gaye haiN| kahAnI meM unhoMne buMdU cappala vikretA tathA muralIdhara aura caMdo pati-patnI kA mArmika varNana kiyA hai, jo ina daMgoM kA zikAra bne| unhoMne likhA-'bAjAra ke eka vIrAna kone meM kucha phaujI khar3e haiM, kisI kI baMdUka kaMdhe para hai, kisI kI jamIna para, kisI kI bagala meN| eka aMgreja phoTUgrAphara unakA phoTU le rahA hai| dUsare bAjAra meM dukAneM jala rahI haiM, mAra-kATa ho rahI hai, zora maca rahA hai aura idhara ye miliTrI ke javAna udhara se bekhabara muskurAte hue phoTo khiMcavA rahe haiN| yaha huA bhagata siMha kA badalA aura nAma kI har3atAla tathA jhUThe pradarzana kA prinnaam|' / lekhaka bhAratavAsiyoM ko preraNA dete hue yaha kahate haiM ki hameM ina jhUThe kAryoM se bacakara sacce mana se deza ko AjAda karAne ke lie parizrama karanA caahie| unhoMne likhA-hindU-musalamAna pratyeka bhAratavAsI ko samajha lenA cAhie ki iMglaiNDa vAle hamAre hitaiSI nahIM haiM, unase rakSA kI AzA hameM nahIM rakhanI cAhie, hameM to apane vyaktitva itane ujjvala aura vikAra rahita banA lene cAhie ki eka-dUsare ke gale milakara raha sakeM aura samaya Ane para eka-dUsare kI rakSA aura sahAyatA kara skeN| ___choTI beTI' zIrSaka se likhI kahAnI jo 'har3atAla' kahAnI saMgraha meM saMkalita hai, meM lekhaka ne 5 maI, 1930 kI prAtaHkAla kA varNana kiyA hai| isa dina mahAtmA kI giraphtArI kA samAcAra milate hI svayaMsevakoM ne bAjAra baMda karA diyA aura ve eka garlsa skUla ko baMda karAne ke lie phuNce| usa garlsa skUla kI priMsipala rAyabahAdura ena.ena. sarakAra kI patnI hai| miseja sarakAra ne kisI bhI kImata para apanA skUla baMda na karane kA ailAna kara diyaa| har3atAla karAne vAloM kI netA bhI eka strI thI, usane priMsipala mahodayA se kaI bAra skUla baMda karane kA Agraha kiyA, isa para miseja sarakAra krodhita ho gayI aura unhoMne pulisa ko bulA liyaa| paccIsa-tIsa haTTe-kaTTe sipAhiyoM ne Akara har3atAliyoM kI giraphtAriyAM zurU kara dii| sipAhI eka svayaMsevaka se jhaMDA chInanA cAhatA thA, isa chInA-jhapaTI meM jaise 192 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI vaha tiraMgA nIce girane ko thA, tabhI skUla kI saikeNr3a haiDa rAmadulArI ne Age bar3hakara girate hue jhaMDe ko thAma liyA aura adhyApikAoM aura chAtrAoM kI ora mu~ha pherakara usane kahA, 'lAnata aisI naukarI para aura dhikkAra aisI zikSA para / deza kI lAja, isa jhaMDe ko maiMne thAma liyA hai, aba jo merA sAtha denA cAheM, ve mere sAtha AyeM / ' sabase pahale eka lar3akI, lAla khaTTara kI dhotI pahane, na jAne kahA~ se kUdakara rAmadulArI ke pAsa Akara khar3I huI aura jhaMDA apane hAtha meM lekara bolI, Ao, aura kauna AtI hai / ' miseja sarakAra ne jo dekhA usakI A~kheM kholane ko kAphI thA / vaha lar3akI aura koI nahIM unhIM kI choTI beTI thI / miseja sarakAra kI A~kheM phaTI raha gayI, sira cakarAne lagA aura ve dhama se kursI para baiTha gyiiN| unhoMne cAroM ora dekhA, sArA A~gana chAtrAoM, adhyApikAoM, pulisavAloM aura hathakar3I ber3I se majabUra har3atAliyoM se bharA hai aura sabake Age tiraMgA jhaMDA liye unakI choTI beTI khar3I muskurA rahI hai / tabhI acAnaka miseja sarakAra uchalakara meja para car3ha gayI aura cillAkara bolI- maiM skUla baMda karane kI AjJA detI hU~, pulisa se maiM koI zikAyata nahIM karatI, chor3a do sabako, bolo mahAtmA gA~dhI kI jaya / miseja sarakAra meM Aye isa parivartana se har3atAliyoM aura chAtrAoM, adhyApikAoM meM ullAsa bhara gayA aura vaha julUsa Age bar3ha gayA / isa julUsa ke Age-Age miseja sarakAra kI choTI beTI cala rahI hai aura pIche-pIche khuda miseja sarakAra bhI cIkhatI A rahI haiM / ' har3atAla karo ! har3atAla karo !!' isa kahAnI meM RSabhacaraNa jaina ne tatkAlIna svayaMsevakoM ko yaha saMdeza diyA thA ki unheM pUrNa samarpaNa se prayatna pUrvaka Andolana kA kArya karanA cAhie, eka dina saphalatA unheM avazya hI prApta hogI / 'usake bAda ' zIrSaka se likhita eka anya kahAnI meM jaina lekhaka ne rAmasiMha nAmaka eka navayuvaka kA varNana kiyaa| rAmasiMha garIba vidhavA kA ikalautA beTA hai / vidhavA mA~ cAhatI hai ki usakA beTA zIghra hI par3hAI karake kamAne lage aura usakA vivAha bhI ho jAye, parantu rAmasiMha tatkAlIna Andolana se prabhAvita hokara deza ke lie kArya karane ko tatpara ho jAtA hai, vaha mA~ kI bAtoM ko TAlatA rahatA hai / eka dina jaba rAmasiMha apane kamare meM apane mitroM se bAta kara rahA thA, to mA~ ne usakI bAteM suna lI aura use yaha sunakara bahuta dhakkA lagA ki usakA beTA krAMtikArI kAryoM meM bhAga le rahA hai| usane apane beTe ko kAphI samajhAyA, parantu rAmasiMha nahIM mAnA / rAmasiMha ne eka dina pulisa ke aphasara 'misTara' kI golI mArakara hatyA kara dii| sarakAra ne rAmasiMha ko giraphtAra kara liyA aura use phA~sI kI sajA dI gayI / bUr3hI mA~ apane ekamAtra sahAre rAmasiMha ko phA~sI diye jAne kA samAcAra sunakara behoza ho gayI, jaba use hoza AyA, to use apane beTe kA aMtima patra milaa| beTe bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 193 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne likhA thA-'mA~, kala jelara mere pAsa AyA thaa| usane mujhase kahA, 'tumheM tA...ko phA~sI de dI jaaegii|' acchA hai, eka dina maranA sabhI ko hai, jinake javAna beTe haije, plega aura anya bImAriyoM ke zikAra hokara mara jAte haiM, ve bhI saMtoSa kara letI haiM, jina grAmINa mAtAoM ke abodha bAlaka auSadha aura anna ke binA bhUkhe-pyAse tar3apa-tar3apakara mara jAte haiM, ve bhI aMta meM kaleje para patthara rakha hI letI haiN| ...aura mA~, tuma jAnatI ho, aise mRtakoM ke sAtha sahAnubhUti prakaTa karanevAle aMguliyoM para gine jA sakate haiM aura mere sAtha to sAre deza kI sahAnubhUti hai, kyoMki maiM apane vyaktigata svArtha ke lie nahIM mara rahA huuN| aura mA~, sambhava hai ki mere marane se deza usa kaMTakAkIrNa patha para eka kadama Age bar3he, jo zurU se Akhira taka khUna aura takalIphoM se bharA hai| basa mA~, merA aMtima praNAma svIkAra karo aura phA~sI pAne ke bAda mere zava kA mAthA cUmakara tuma sacce hRdaya se mujhe AzIrvAda denA, yahI merI aMtima kAmanA hai| rAmasiMha ko phA~sI para car3hA diyA jAtA hai aura vaha mAtRbhUmi ke lie balidAna ho jAtA hai| isa kahAnI meM lekhaka ne ghara kI paristhitiyoM ke anukUla na hone ke bAda bhI rAmasiMha ke deza ke lie balidAna hone kA sajIva citraNa kiyA hai| RSabhacaraNa jaina kI isI taraha kI kahAniyoM ne dezavAsiyoM ke mana meM rASTrIya Andolana se jur3ane kI bhAvanA paidA kii| RSabhacaraNa jaina ne paiMtIsa varSa kI Ayu taka (1946) paiMtIsa pustakoM kI racanA kii| unhoMne DyUmA aura talsTAya ke kaI kathA graMthoM kA saphala anuvAda kiyaa| ina kathA graMthoM meM 'kaidI, kaMThahAra, bAdazAha kI beTI, SaDyaMtrakArI, mahApApa aura devadUta' ullekhanIya haiN| zrI jaina ne 'citrapaTa' aura 'sacitra darabAra' patrikAoM ke sampAdana dvArA patrakAritA ke kSetra meM naye mAnadaMDa sthApita kiye| isa prakAra RSabhacaraNa jaina ne rASTrIya AndolanoM ke samaya apanI lekhanI se bhAratavAsiyoM ko jAgRta kiyaa| unhoMne kaI naye lekhakoM ko bhI protsAhana dekara deza ke lie likhane hetu prerita kiyaa| jainendra kumAra 2 janavarI 1905 ko kaur3iyAgaMja jilA alIgar3ha meM janmeM jainendra kumAra jaina ne 1923 meM nAgapura meM hue aitihAsika jhaMDA satyAgraha ke daurAna jela yAtrA kii| kArAvAsa ke daurAna hI unhoMne apanA pahalA lekha-'deza jAga uThA' likhaa| isa lekha ke bAda jainendra kumAra nirantara likhate rhe| unakA 'devI ahiMse' nAmaka lekha bhI bahuta carcita huaa| 194 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1929 meM unhoMne 'phA~sI' nAmaka kathA saMgraha likhA, jo usI varSa sarasvatI presa banArasa se prakAzita huA / usake bAda unake upanyAsa parakha ( 1929), tapobhUmi (1932), sunItA (1935), tyAgapatra (1937), kalyANI ( 1938 ) tathA kathA saMgraha vAtAyana (1931), do cir3iyA~ (1934), naI kahAniyA~ (1936), dhruvayAtrA ( 1944 ) aura lalita nibaMdha jar3a kI bAta (1945 ) Adi prakAzita hue / ndra kumAra ne 1930 meM kathAkAra premacanda aura zAMtiniketana ke saMsthApaka ravIndranAtha ThAkura se mulAkAta karake unakA mArgadarzana prApta kiyaa| isI varSa unhoMne khAna abdula gaphphAra khAna, DaoN. aMsArI aura DaoN. saiphuddIna kicalU ke sAtha svataMtra Andolana meM kAma kiyA / savinaya avajJA Andolana ke daurAna jainendra jI 22 mahIne kArAvAsa meM rahe / ' 1936 meM mahAtmA gA~dhI kI adhyakSatA meM gaThita 'bhAratIya sAhitya pariSad' meM jainendra jI ko saMsthApaka sadasya manonIta kiyA gyaa| isa pariSad ke anya sadasyoM meM ke. ema. muMzI tathA premacanda pramukha the / 1937 meM kAMgresa dvArA prAMtIya sarakAroM kA gaThana kiyA gayA / jainendra jI ne isa gaThana se apanI asahamati vyakta kI aura usI varSa 'tyAgapatra' nAmaka apanA upanyAsa prakAzita kiyA / isake prakAzana se unheM vyApaka prazaMsA prApta huI / isI prakAra jainendra kumAra svataMtratA Andolana ko apane vicAroM se prabhAvita karate rhe| unheM Adhunika hindI kahAnI sAhitya kA tRtIya adhyAya svIkAra kiyA gayA hai| pro. kesarI kumAra siMha ne likhA hai - 'Adhunika hindI kahAnI sAhitya kA prathama adhyAya premacandajI se Arambha hotA hai, dvitIya adhyAya prasAdajI se aura tRtIya adhyAya jainendrajI se|" jainendra kumAra dvArA 1929 meM likhita 'phA~sI' kathA saMgraha bahuta lokapriya huaa| isa kathA saMgraha ko lAhaura kAMgresa ke adhivezana para becA gyaa| usI samaya isa pustaka kA pUrA saMskaraNa samApta ho gyaa| isa pustaka ke mAdhyama se deza ke krAMtikAriyoM kA dhyAna jainendra kumAra kI ora AkarSita huA tathA saccidAnanda hIrAnanda vAtsyAyana 'ajJeya' se unake ghaniSTha sambandha bana gaye / 'phA~sI' saMgraha meM saMkalita eka kahAnI 'gadara ke bAda' meM lekhaka ne 1857 kI krAMti ke samaya kA varNana kiyA / isa kahAnI meM eka karnala aura usakI patnI kA citraNa kiyA gayA hai, jo gadara ke samaya eka-dUsare se bichur3a jAte haiN| karnala patnI ko 'pure kA caudharI' apane ghara meM zaraNa detA hai / caudharI svayaM krAMtikArI hai aura usakI maMDalI ne bahuta se aMgrejoM ko gadara ke daurAna svAhA kiyA hai, parantu caudharI striyoM kI kadara karatA hai aura usa aMgreja mahilA ko apane ghara meM koI kaSTa nahIM hone detA / 1 durbhAgyavaza yaha krAMti saphala nahIM ho pAyI aura aMgreja phira se dillI kI bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 195 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAgaDora sambhAlane ko taiyAra ho gaye / lekhaka ne apane zabdoM meM likhA- 'kaise bahAdurazAha pakar3A gayA, kaise usake do baccoM kA khUna piyA gyaa| alaMkAra meM nahIM, culluoM meM piyA gayA, kisa taraha aMgrejoM kI amaladArI phira ho gayI, phira kisa taraha zAMti phailI aura kisa taraha phA~siyA~ dI gaI aura kisa taraha aura bahuta se Dhake aura ughar3e kAma kiye gaye, yaha sabhI ko patA hai / ' jaba krAMti zAMta ho gayI, to caudharI ne usa aMgreja mahilA ko usake ghara ke pAsa surakSita chor3a diyA / vaha aMgreja mahilA caudharI kA ahasAna mAnatI huI apane karnala pati ke pAsa calI gyii| usakA aba eka mArzala korTa kA nyAyadhIza hai / apanI patnI ko pAkara vaha bahuta prasanna huA / idhara dUsarI ora pulisa ne pure ke caudharI ko gadara meM zAmila hone ke kAraNa giraphtAra kara liyA aura use mArzala korTa ke usI nyAyadhIza ke sAmane peza kiyA gayA, jisakI patnI kI caudharI ne rakSA kI thI, parantu majisTreTa aura caudharI isa paricaya se anabhijJa the| korTa meM caudharI se tamAma savAla javAba kiye gye| aMta meM caudharI ne garajakara kahA-'maiM tuma logoM ko yahA~ nahIM cAhatA / tuma logoM kA rAja maiM nahIM maantaa| yaha tumhArI majisTreTI bhI mujhe svIkAra nahIM hai| tuma aMgreja ho, apane deza meM rho| hama hindustAnI haiM, hama yahA~ raha rahe haiM / tumhAre yahA~ jagaha nahIM hai, kama hai-acchI bAta hai, to phira yahA~ raho, para AdamiyoM kI taraha se raho / yaha tumhArI sira para car3hane kI Adata kaisI hai? so hI hama nahIM cAhate, aise jaba taka rahoge, taba taka hama tumhAre khilApha rheNge| bhAI banakara rahoge / barAbara-barAbara ke / gorepana kI aiMTha meM na rahoge, to hama bhI tumase ThIka vyavahAra kareMge aura phira dekheM kauna tumhArA bAla bhI chU sakatA hai, parantu yadi aise nahIM banoge, to hamAre dama meM jaba taka dama hai, taba taka hama tumhAre duzmana raheMge / basa aura kyA kahalavAte ho? nyAyadhIza ne caudharI ko phA~sI kI sajA sunA dii| korTa se ghara jAkara nyAyadhIza saMyogavaza apanI patnI se isa kesa kA jikra karatA hai / jaise hI usakI patnI yaha sunatI hai ki caudharI ko usake pati ne hI phA~sI de dI hai, to vaha cIkha mArakara mUrchita ho par3atI haiN| usake bAda jaba usakI mUrchA TUTatI hai, to vaha daur3I-daur3I phA~sI sthala para pahu~catI hai aura lAzoM ke DheroM meM se caudharI kA zava khojakara, gAr3I meM rakhakara use apane baMgale para le AtI hai / lekhaka ne likhA- baMgale para lAza ko khAsa kamare meM le jAyA gyaa| IrAna kA banA huA kAlIna khUna ke dhabbe se lAla hotA jA rahA hai| isakI use paravAha na huI / kahA- jaoNna ! suno! idhara aao| isakI kriyA ThIka taura para karanI hogI aura saba kharca tumheM karanA hogA / sunA? karoge? jaoNna ne sammatisUcaka sira hilA diyA / acchA, aba inake pairoM meM sira navAo ! yaha devatA AdamI thA / vizvAsa rakho, vizvAsa rakho, 196 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake pairoM meM sira navA rahe ho, jo tumase U~cA thA, pakkA thA aura paramAtmA ko pyArA thaa| karnala ne sira pairoM meM navA diyaa| usake bAda vaha aMgreja mahilA apane pati ke pApoM kA prAyazcita karane ke lie baMgalA chor3akara nikala letI hai| pati ke tamAma anurodhoM ko bhI vaha anasunA kara detI hai| kahAnI ke aMta meM jainendra jI ne likhA-jahA~ caudharI kA zava jalA thA, vahIM jamunA kinAre kaI sAla taka eka jhopar3I rhii| kahate haiM, yahA~ eka pagalI tapasvinI rahatI thI, jisakA kAma kabhI ha~sanA aura kabhI ronA thaa| isa ha~sane aura rone kA koI krama na thaa| vaha kisI se nahIM bolatI thii| yaha raMga meM itanI sapheda thI ki loga use yamunA-tIra kI saMrakSikA pretAtmA samajhakara usase dUra-dUra rahate the| taba eka dina vaha jhopar3I nahIM rahI aura na vaha pagalI hI phira dekhI gii| jainendra jI ne isa kahAnI meM jahA~ caudharI kI dezabhakti kA varNana kiyA hai, vahIM usa aMgreja mahilA dvArA caudharI ke prati jJApita kRtajJatA kA bhI mArmika citraNa kiyA hai| isa prakAra kI kahAniyA~ dezavAsiyoM ke hRdaya meM apane deza ke prati samarpaNa kI bhAvanA jAgRta karatI thii| jainendra kumAra kA mahAtmA gA~dhI se bhI nikaTa samparka rhaa| gA~dhIjI ke patra bhI samaya-samaya para unheM milate rahate the| 10.12.1934 ko vardhA se bheje patra meM bApU ne likhA-bhAI jainendra kumAra, tumhArA khata milA hai| tumhArA nirNaya mujhe bahuta priya lagA hai| dillI ke irda-girda kI dehAta le lo| vahA~ saha parivAra raho, tIna ghaMTe AjIvikA ke sAdhana meM dete raho aura bAkI samaya grAma udyoga meM denaa| rAja prakaraNa usake sAtha nahIM clegaa| logoM kI sevA hI sarvavastu hai| maiM isa mAsa ke Akhira meM dillI Ane kI AzA rakhatA huuN| usa samaya mujhe milanA aura kucha pUchanA hai, to puuchnaa| ___ eka dUsare patra meM gA~dhI jI ne likhA-bhAI jainendrakumAra, 'do cir3iyA', kI prathama kahAnI to par3ha lii| Age bar3ha hI nahIM sakA huuN| icchA to hai hii| mujhako bhASA acchI lgii| tuma apanI choTI-moTI bAta avazya likhA kro| haradhyAna siMha jI vahA~ ke ejeMTa hoNge| unase milo aura eka koI dehAta, isase behatara haiM ki dillI kI harijana bastI, pasaMda kara lo aura use svaccha karo aura kraao| zuddha cAvala, ATA vagairaha kA pracAra kro| apane jIvana ke lie to pheraphAra kara hI liyA hogaa|' vibhinna mahApuruSoM kA sAnidhya prApta karate hue jainendra jI ne pUre svataMtratA Andolana meM apanI lekhanI ke mAdhyama se deza kI mahatI sevA kii| svataMtratA ke bAda bhI barAbara unakI kalama lekhana kArya karatI rahI, unhoMne lagabhaga ATha hajAra pRSThoM meM sarjanAtmaka aura vaicArika sAhitya kI racanA kI, jo Adhunika hindI sAhitya meM advitIya udAharaNa haiN| bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 197 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazapAla jaina nAmakArakatA alIgar3ha jile ke vijayagar3ha kasbe meM 1 sitambara 1912 ko janme yazapAla jaina ne 1929-30 meM eka sAmAjika upanyAsa likhakara apanI sAhitya yAtrA prArambha kara dii| patA mahAtmA gA~dhI se prabhAvita hokara zrI jaina ne deza sevA ko apanA Adarza banAyA aura apane sAhitya meM garIbI, daheja, Arthika viSamatA, madyapAna, zikSA aura sAmAjika mUlyoM kA hAsa Adi samasyAoM para tIkSNa prahAra kiye tathA samAja ko dizA pradAna kii| 1938 meM yazapAla jaina gA~dhIvAdI sAhityika saMsthA 'sastA sAhitya maMDala' se jur3a gaye aura isI varSa 'jIvana sudhA' mAsika patrikA ke sampAdaka ke rUpa meM unhoMne rASTrIya Andolana ke sambandha meM likhanA prArambha kara diyaa| unhoMne jIvana sAhitya, madhukara aura milana nAmaka mAsika patra-patrikAoM kA bhI sampAdana kiyaa| para yazapAla jaina ne aneka pustakoM kA lekhana aura sampAdana kiyaa| unake dvArA likhI gayI kRtiyA~ gA~dhI kI kahAnI, gA~dhI-hindI darzana, bhArata vibhAjana kI kahAnI, san 42 kA zahIda rameza, sva. hemacandra, samAja vikAsa mAlA (174 pustakeM nava-sAkSaroM ke lie), kalaza, setu nirmAtA, bhora kI AhaTa, rAjakumAra kI pratijJA, amRtaghaTa (upanyAsa) Adi bahuta prasiddha huii| unhoMne kaI smRti graMthoM kA sampAdana bhI kiyA, jinameM gA~dhI : vyaktitva, vicAra aura prabhAga, gA~dhI : saMsmaraNa aura vicAra, neharU : vyaktitva aura vicAra, rAjendra bAbU : vyaktitva darzana, vinobA : vyaktitva aura vicAra, samanvaya ke sAdhaka : kAkA kAlelakara Adi pramukha haiN|dvaark akSayakumAra jaina kA 30 disambara 1915 ko vijayagar3ha (jilA-alIgar3ha) meM janme akSayakumAra jaina ne svataMtratA senAnI ke sAtha hI eka lekhaka aura patrakAra ke rUpa meM bhI deza kI sevA kii| zrI jaina kI pahalI kahAnI 'parityaktA' akTUbara 1934 meM prakAzita huii| unakI kahAniyA~ tathA lekha sabhI pramukha samAcAra patroM meM chapane lge| jaina saMdeza ne unake viSaya meM likhA-akSayakumAra jaina suyogya kahAnIkAra haiN| unakI racanAe~ adhikatara sArvajanika patroM meM chapatI haiN| inakI parityaktA nAmaka pustaka abhI kucha varSa pahale hI prakAzita huI hai| pustaka meM lekhaka kI khAsa kRtiyoM kA saMgraha hai| unakI yaha racanA saphala utarI hai| bhASA zailI upayukta hai, para aMgrejI zabdoM kI bharamAra thor3I khaTakatI hai| akSayakumAra jaina se hameM bhaviSya meM bahuta AzAyeM haiN| 198 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAla akSaya jI ina AzAoM para khare utare tathA 1940 meM unhoMne eTA se prakAzita 'sudarzana' nAmaka mAsika patrikA ke sampAdaka kA pada grahaNa kiyaa| sampAdaka ke rUpa meM zrI jaina ne deza kI tatkAlIna paristhiti ke anukUla rASTrIya Andolana ke samarthana meM tathA briTiza sarakAra ke virodha meM likhanA zurU kara diyaa| unhoMne AgarA se prakAzita prasiddha patra 'sainika' meM bhI apanI sevAyeM dii| isa patra ke mukhya sampAdaka kRSNadatta pAlIvAla bar3e krAMtikArI aura dezabhakta the| va akSayajI ko bacapana se hI deza ke mahAn netAoM kA sAnidhya milA thA, jisakI chApa unakI lekhana zailI para spaSTa dikhAI detI hai| 1933 meM ve kAzI hindU vizvavidyAlaya ke chAtra rahate hue vizvavidyAlaya ke kulapati mahAmanA paMDita madanamohana mAlavIya se bahuta adhika prabhAvita hue the| mAlavIyajI ne eka bAra unheM apane hAthoM se prasAda bhI khilAyA thaa| prati dezabhakti se otaprota akSayakumAra jaina ne bhArata chor3o Andolana meM jela yAtrA kii| usake bAda unhoMne 1946 taka jaina samAja ke pramukha sAptAhika patra 'vIra' kA sampAdana kiyaa| 'vIra' meM bhI ve deza ke Andolana ke bAre meM likhate rhe| 4 apraila, 1947 ko dillI se navabhArata TAimsa kA prakAzana prArambha huaa| zrI jaina prArambha se hI patra se jur3a gaye aura 1955 meM ve akhabAra ke pradhAna sampAdaka bne| _ akSayakumAra jaina ke sAhitya ne bhI apAra khyAti prApta kii| unakI kRtiyoM meM amara zahIda indirA gA~dhI, kahAniyA~ balidAna kI, chatrapati zivAjI, jela se jasaloka taka, deza prema kI kahAniyA~, bujhegI nahIM mazAla, bhArata-pAka yuddha DAyarI, yAda rahI bAteM, yuga puruSa rAma, vizva ke mahApuruSa, sAhasI saMsAra, hamAre parama vIra senAnI Adi pramukha haiN|aadii zAMtisvarUpa jaina 'kusuma' grAma dhanorA (jilA-meraTha) meM 24 akTUbara, 1923 ko janme zAMti svarUpa jaina apane jIvana ke adhikAMza varSa sahAranapura meM rahe aura yahI para unhoMne bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa jela yAtrA kii| ma svataMtratA Andolana meM zrI kusuma ne apane gItoM se utsAha kA saMcAra kiyaa| san 1935 meM bAraha varSa kI Ayu meM unhoMne apanA pahalA gIta 'hama karate vandana terA' mAtRbhUmi ko samarpita kiyaa| usake bAda kavi ne sahAranapura meM jagaha-jagaha jAkara kAvya goSThiyoM meM bhAga liyA aura apane gIta sunaaye| zIghra hI bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 199 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kusuma kI racanAyeM 'manasvI, zikSA sudhA, dIdI' patrikA evaM sAptAhika hindustAna meM chapane lgii| eka sabhA meM jisameM aMgreja kalakTara bhI upasthita the, kavi 'kusuma' ne dezabhakti se otaprota aura bhAratIya janatA ko sambodhita karate hue eka gIta par3hAjAga, jAga re jAga jATa kAttiA aura hAtha pasAre kyA takatA hai? kati ma ta kANA mana cAhI tU kara sakatA hai, tor3a tor3a re mA~ ke bandhanamA gatimAnI masyA lipaTe kAle naag|6F ka isa prakAra ke gItoM se jaina kavi kAphI prasiddha ho gye| AcArya kSemacandra sA'sumana' aura kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne unakI racanAoM ko sraahaa| 14 agasta se 21 navambara 1942 taka zrI kusuma bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene ke kAraNa jela meM rhe| vahA~ bhI unhoMne apane gItoM se kaidI bhAiyoM meM utsAha kA saMcAra kiyaa| unhoMne likhA bAlo phira jaMjIreM bola uThIM, ra elohA lene insAna cale, bhArata ke vIra javAna cale, san sattAvana kI yAda liye, phira se takadIreM bola utthiiN| zAMtisvarUpa jaina ne svataMtratA Andolana ke daurAna kAphI saMkhyA meM gItoM kI racanA kii| ina racanAoM ko svataMtratA ke bAda prakAzita bhI kiyA gyaa| bhagavatsva rUpa jaina 'bhagavata' AgarA janapada ke etamAdapura nAmaka kasbe meM san 1911 meM janme bhagavatsvarUpa jaina ne svataMtratA Andolana ke daurAna bahuvidha sAhitya kI racanA kii| unakI kavitAe~, kahAniyA~ aura nATakoM ne tatkAlIna samAja ko dezabhakti kI bhAvanA se otaprota kiyA aura sAtha hI sAmAjika kurItiyoM ko dUra karane meM bhI apanA yogadAna diyaa| unakI racanAe~-'cA~da, abhyudaya, vicAra, sacitra bhArata, sumitra, hindustAna, mAyA, manamohana tathA anekAnta' Adi aneka patroM meM prakAzita hotI thii| zrI bhagavat kI pahalI pustaka 'jhanakAra' san 1934 meM lakhanaU se prakAzita hi 200 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huii| usake bAda san 1944 taka unakI 2 darjana se bhI adhika pustakeM janatA ke bIca gayI aura unheM vyApaka prazaMsA milii| ina pustakoM meM kahAnI saMgraha : 'krAMtikArI kI mA~, durga dvAra, do hRdaya, usa dina, A~sU, mAnavI', nATaka : 'bhAgya, atyAcAra, garIba, bali, jo car3hI nahIM, Ahuti', kavitA saMgraha : 'taruNa gIta, jhanakAra, upavana' Adi ne bhAratIya janatA meM apUrva utsAha kA saMcAra kiyaa| bhagavatsvarUpa jaina ke kRtitva kI saphalatA kA yaha pramANa hai ki unakI kaI racanAoM kA anuvAda marAThI bhASA meM karake unakA prakAzana kiyA gyaa| unake dvArA viracita aneka gIta bhI bahuta lokapriya hue aura unakA rikaoNrDa banAkara jagaha-jagaha vitarita kiyA gyaa| AgarA kA pramukha sAptAhika patra 'sainika' bhI barAbara unakI dezabhakti se ota-prota racanAe~ prakAzita karatA thaa| deza bhakti kI kavitAoM se bhagavatsvarUpa jaina nirantara dezavAsiyoM ko unake adhikAroM ke viSaya meM saceta karate rahe tathA briTiza sarakAra kI AlocanA karate hue bhArata mAtA ko svataMtra karAne ke lie apanI lekhanI calAte rhe| durbhAgyavaza ati alpa Ayu meM 5 disambara, 1944 ko unakA nidhana ho gyaa| AnandaprakAza jaina 15 agasta 1927 ko mujaphpharanagara ke zAhapura kasbe meM janme zrI jaina ne bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga liyA aura Der3ha varSa kI kaThina kArAvAsa kI sajA paayii|| jela yAtrA se pUrva hI zrI jaina lekhana ke kSetra meM kadama rakha cuke the| 1941 meM unakI pahalI kahAnI 'jIvana naiyA' prakAzita huii| usake bAda unhoMne nirantara sAhitya racanA karake deza ke rAjanItika aura sAmAjika jIvana para apanI chApa chodd'ii| ___ AnandaprakAza jaina eka mahAna lekhaka the| unake jIvana para zivAjI vizvavidyAlaya kolhApura (mahArASTra) se suzrI sujAtA prakAzacandra mehatA ne 'Ananda prakAza jaina : vyaktitva tathA kRtitva' viSaya para pIeca.DI. kI upAdhi prApta kii| isa zodha prabaMdha meM unake svataMtratA senAnI jIvana se lekara sAhityakAra jIvana kI U~cAiyoM taka kA varNana kiyA gayA hai| isa prakAra AnandaprakAza jaina ne deza ke lie apanA mahatvapUrNa yogadAna diyaa| sAmAjika kurItiyoM ko dUra haTAne meM jaina samAja kA yogadAna jaina dharma ke pA~ca mahAvratoM meM pahalA mahAvrata 'ahiMsA' hai| 'ahiMsA' ke siddhAnta ko jaina anuyAyI sarvazreSTha mAnate haiN| svataMtratA Andolana ke daurAna mahAtmA gA~dhI ne ahiMsA ko hI apanA astra banAyA aura usI ke AdhAra para hamArA deza svataMtra huaa| bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 201 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA paramodharmo yanodharmastato jaya jIvadayA pracAriNI sabhA ke kAryakartAoM kI baiThaka kA dRzya svataMtratA Andolana ke daurAna (1919-1947) tatkAlIna saMyukta prAnta meM jaina samAja ne aMgrejI sarakAra kA to khulakara virodha kiyA hI, sAtha hI samAja meM phailI vibhinna kurItiyoM ko dUra haTAne ke lie bhI kAphI prayatna kiyaa| AgarA meM sthApita zrI jIvadayA pracAriNI sabhA ne pUre pradeza meM pazuoM kI baliyoM ko rokane hetu apanA bar3A dala banAkara mahatvapUrNa kArya kiyA / isa dala ne navambara 1926 meM peMData (jakhaiyA) AgarA meM honevAle vizAla mele ke avasara para dI jAne vAlI pazu bali ko rukavA diyaa| isa mele meM hajAroM kI saMkhyA meM loga Ate aura kaI mIla dUra taka tambU gAr3akara tthhrte| AnevAle yAtrI devI mA~ ko prasanna karane ke lie pazuoM kI bali (vizeSakara suaroM kI) dete the / jIvadayA pracAriNI sabhA ne isa kurIti ko samApta karane ke lie 115 svayaMsevakoM kA giroha ekatrita kiyaa| isa kArya meM avAgar3ha (eTA) kI sevAsamiti, kurAvalI sevA samiti, phirojAbAda sevA samiti aura jasarAnA skAuTa kameTI ke svayaMsevakoM ne bhI apanA yogadAna diyA / ina sabhI svayaMsevakoM ne bali denevAle yAtriyoM ko 'ahiMsA' kA upadeza diyA tathA samajhAyA ki devI mA~ bali dene se prasanna nahIM hotI aura bali denA mahAna pApa hai| bahuta saMkhyA meM yAtriyoM ne svayaMsevakoM kI bAta ko mAnakara bali nahIM dI, parantu kucha yAtrI AsAnI se na mAne, unhoMne melA parisara se bAhara jAkara bali denI cAhI, parantu svayaMsevakoM ne lAlA nemicanda jaina (AgarA) ke netRtva meM mauke para pahu~cakara unakA yaha prayAsa bhI viphala kara diyA aura pUrNa rUpa se hiMsAbaMdI kara dI / jIvadayA pracAriNI sabhA AgarA ne vindesarI devI 'viMdhyAcala' meM prativarSa hone TIST 202 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlI 25 hajAra pazuoM kI bali hiMsA ko rokane ke lie athaka parizrama kiyA, parantu use AdhI se kucha adhika hI saphalatA mila paayii| pUrNa saphalatA hetu sabhA ne kAphI prayatna kiyaa| sabhA ne jIvana mAtA (sIkara) meM prativarSa naudurgA ke dinoM meM hone vAle 5 hajAra pazuoM ke vadha (bali) ko rokane ke lie kAphI prayatna kiyA, jisase vahA~ adhikAMza rUpa se bali prathA ruka gayI, parantu phira bhI mAtA ke nAma para kucha andhabhaktoM ne 36 bakaroM kI bali de dii| jIvadayA pracAriNI sabhA ke kAryakartAoM ne jagaha-jagaha jAkara bali hiMsA para roka lgvaayii| maujA caurasiyA (jilA pharrukhAbAda) ke kachavAha kSatriya mahAsabhA ke vArSika adhivezana para pahuMcakara sabhA ke pracArakoM ne ahiMsA para prabhAvazAlI vyAkhyAna diyaa| isa bhASaNa se prabhAvita hokara kachavAha mahAsabhA ne apanI pUrI jAti meM bali hiMsA para roka lagA dii| mahAsabhA ne eka niyama bhI pArita kiyA ki yadi koI birAdarI kA AdamI kisI bhI devatA para kisI taraha kI bali karegA, to use jAti se khArija kiyA jAyegA tathA 25 rupayA jurmAnA bhI lagAyA jaayegaa| kachavAha kSatriya mahAsabhA ke saMrakSaka rAjA sUryamAna siMha (avAgar3ha) ne bhI isa niyama ko sakhtI se lAgU karane kA AhvAna kiyaa| jIvadayA pracAriNI sabhA ke prayatnoM se sTeTa 'ekA' jilA, mainapurI meM prativarSa dazahare aura nau durgA para hone vAlI saiMkar3oM pAr3hA bakaroM kI bali hiMsA ko rAjAjJA se sadA ke lie banda kara diyA gyaa| pahale yahA~ rAjA kI tarapha se bhI bali dI jAtI thii| AgarA ke seTha acalasiMha bhI ina sAmAjika kurItiyoM ko dUra karane hetu prayatna karate rahate the| janavarI 1935 meM unhoMne harijana bastI meM ghUmate hue dekhA ki kucha harijana eka jindA suara ko Aga meM DAla rahe haiM aura use khAne kI taiyArI ho rahI hai| seTha jI ne turanta isa nindanIya kArya ko rukavAyA aura una logoM ko samajhAkara Age bar3ha gye| kucha logoM ne seTha acalasiMha ko batAyA ki harijanoM meM yaha Ama prathA hai aura kAphI samaya se cala rahI hai| isa bAta ko sunakara seTha jI bahuta cintita hue aura unhoMne isa sambandha meM gA~dhI jI ko patra likhaa| gA~dhI jI seTha acalasiMha kA patra pAkara bahuta parezAna ho gye| unhoMne turanta hI acalasiMha ko patra likhaa| apane patra meM gA~dhI jI ne likhA-bhAI acalasiMha, tumhArA patra milaa| suara kI bAta par3hakara maiM to vyAkula citta bana gayA huuN| kyA Apane yaha dRzya pahalI bAra hI dekhA? kitane harijana the? yaha dekhakara Apane kucha kiyA? yadi kiyA, to una logoM ne kyA uttara diyA? yadi jindA suara ko Aga meM DAlate the, to kyA vaha cIkhate nahIM the? Apa isa bAre meM sUkSma nirIkSaNa karake mujhe likheN| yadi yaha prathA harijanoM meM sarvasAdhAraNa hai, to hameM bar3A Andolana karanA bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 203 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogaa| agara jaise Apa likhate haiM, vaise hara jagaha hotA hogA, to yaha bhayaMkara pApa harijanoM kA nahIM hamArA hai, vaise maiM mAnUMgA ki hamane unakI ghora upekSA kI hai| usakA hI yaha pariNAma ho sakatA hai|" seTha acalasiMha ne mahAtmA gA~dhI ke sAtha milakara isa kurIti ko dUra karane hetu kAphI prayatna kiye| kAzI meM jaina samAja dvArA sthApita 'ahiMsA pracAraka saMgha' ne bhI pazubali rokane hetu prayAsa kiye| saMgha ne kAzI ke sAtha-sAtha hajArIbAga (bihAra) jile ke kolhuA pahAr3a para caitra kI rAmanavamI para kAlezvarI devI ke nAma para hone vAlI bali ko rokane meM bhI saphalatA prApta kii| 27 devabanda, (jilA-sahAranapura) meM mA~ kAlI ke mandira para kucha loga rakta aura madirA se zakti kA AhvAna karate the| usa samaya maMdira meM bakaroM kA vadha kiyA jAtA thA / devabanda ke pramukha samAjasevI bAbU jyotiprasAda jaina ne apane sAthiyoM ko sAtha lekara isa hiMsAmaya kArya ko baMda karAne hetu Andolana calAyA aura kAphI prayatnoM ke bAda ve saphala hue| isa saphalatA meM unake sahayogI svAmI nArAyaNaAnanda kA bhI pramukha sahayoga rhaa| jyotiprasAda jaina ne mA~ tripura bAlA sundarI ke mele meM laganevAlI mITa zaoNpa ko sadaiva ke lie banda karAne meM saphalatA prApta kii| zrI jaina ne vRddha vivAha aura bAla vivAha kA bhI khulakara virodha kiyaa| san 1925 meM unhoMne 'bUr3he kA vivAha ' nAmaka eka nATaka likhA- jo atyanta lokapriya huA / isa nATaka ko utsAhapUrvaka vibhinna maMcoM para dikhAyA jAtA thA, jo vRddha vivAha para tIkSNa prahAra karatA thA 18 isa prakAra jaina samAja ne sAmAjika kurItiyoM ko dUra haTAne meM bhI apanA mahatvapUrNa yogadAna diyA / netAjI subhASacandra bosa AjAda hinda phauja meM jaina samAja kA yogadAna AjAdI kI lar3AI meM AjAda hinda phauja ke sainikoM ne netAjI subhASacandra bosa ke netRtva meM apanA mahatvapUrNa yogadAna diyA / yadyapi jApAna kI parAjaya ke bAda AjAda hinda phauja kI yojanA asaphala ho cukI thii| parantu isa senA ne una rASTravAdiyoM kI hatAza bhAvanA ko DhAr3hasa ba~dhAyA, jo nirAzA aura asahAyatA se trasta ho cuke the / AjAda hinda phauja meM jaina samAja ne bhI apanA yogadAna diyaa| karnala DaoN. rAjamala jaina 'kAsalIvAla' ne phauja meM cikitsA evaM svAsthya 204 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevA ke nidezaka evaM netAjI ke nijI cikitsaka ke rUpa meM mahatvapUrNa sevAe~ dii| rAjamala jaina kA janma yadyapi navambara 1906 meM jayapura meM huA thA, parantu unakA kAphI samaya saMyuktaprAnta meM hI vyatIta huaa| lakhanaU vizvavidyAlaya se 1929 meM unhoMne ema.bI.bI.esa. kI DigrI lI aura usake bAda ucca zikSArtha videza cale gye| 1931 meM zrI jaina ne iMglaiNDa se DI.TI.ema. eNDa eca. tathA 1932 meM laMdana se ema.Ara.sI.sI. kI upAdhiyA~ prApta kii| 1935 meM ve iNDiyana meDikala sarviseja (AI.ema.esa.) ke lie cune gye| AI.ema.esa. meM cune jAne ke bAda aMgrejI sarakAra meM unhoMne lephTineMTa karnala taka ke vibhinna padoM para kArya kiyaa| briTiza sarakAra ne dvitIya vizvayuddha ke samaya DaoN. jaina ko apanI senAoM kI cikitsA hetu malAyA bhejaa| vahA~ unakI mulAkAta subhASacandra bosa se ho gyii| netAjI kI preraNA se rAjamala jaina ne apanI mAtRbhUmi kI sevA kA vrata liyaa| unhoMne apanI sarakArI naukarI tyAga dI aura AjAda hinda phauja kI sevA karanI prArambha kara dii| unakI yogyatA ko dekhate hue netAjI ne unheM AI.ena.e. ke maMtrimaNDala kA sadasya evaM cikitsA tathA svAsthya sevAoM kA nidezaka manonIta kiyaa| tara subhASacandra bosa DA. jaina para bahuta adhika bharosA karate the| ataH ve zrI jaina ko una naye sthAnoM para sArI vyavasthA aura bhUmikA taiyAra karane ko bheja dete the, jahA~ AjAda hinda phauja pahu~cane vAlI hotI thii| DaoN. jaina ne bhI netA jI kI abhilASAoM ke anurUpa rASTrabhakti se otaprota bahAdura sainika ke rUpa meM kArya kiyaa| dvitIya vizvayuddha kI samApti para aMgrejI sarakAra ne unase nArAja hokara unheM giraphtAra kara liyA aura lambe samaya taka jela meM baMda rkhaa| jela se zrI jaina maI 1946 meM rihA hue| AjAda hinda phauja kI sahAyatArtha jaina santoM ne bhI jaina samAja kA AhvAna kiyA aura svayaM bhI isa senA kI sahAyatA kii| aMgrejI sarakAra ne AjAda hinda phauja ke kucha aphasaroM ke viruddha vaphAdArI kI zapatha tor3ane aura vizvAsaghAta kA Aropa lagAkara una para mukadamA calAnA prArambha kara diyaa| aMgrejI sarakAra ke isa rukha se pUre deza meM DaoN. rAjamala jaina 'kAsalIvAla' bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 205 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodha kI lahara phaila gyii| ina aphasaroM ko bacAne ke lie bhArata ke prakhyAta vakIloM ne milakara 'AjAda hinda phauja bacAva samiti kA gaThana kiyA / isa samiti ko kArya karane ke lie dhana kI bhI AvazyakatA thI / ataH dhana ko ekatrita karanA prArambha kiyA gyaa| jaina samAja ne bhI isa kArya meM bar3ha-car3hakara dAna diyA / lalitapura ke haserA gA~va meM janme prasiddha jaina santa zrI gaNezaprasAda varNI kA pravAsa navambara 1945 meM jabalapura (ma.pra.) meM cala rahA thA / prAtaHkAla unake pravacana sunane ke lie bar3I saMkhyA meM zraddhAlu upasthita the / ina logoM meM madhya prAntIya sarakAra ke gRha sadasya paMDita dvArakAprasAda mizra, rASTrIya kavi narasiMha dAsa aura kaI dha rAyabahAdura bhI upasthita the / pravacana ke daurAna zrI varNI ne tatkAlIna paristhitiyoM kA ullekha karate hue AjAda hinda phauja kI sahAyatArtha apanI cAdara ko samarpita kara diyaa| unhoMne kahA - bhaiyA! mere pAsa sirpha do cAdara haiM / unameM se maiM eka cAdara detA huuN| yaha jitane meM bike so beca lo| maiM to una AjAda hinda phaujiyoM kI rakSA ke lie apanA hRdaya aura yaha cAdara, donoM arpaNa karatA huuN| 2 jaina saMta ke isa vAkya kA pUrI janasabhA meM eka anokhA prabhAva pdd'aa| sabhA meM upasthita eka zraddhAlu ne varNI jI kI cAdara ko 3001/- rupaye meM lekara punaH use varNI jI ko pradAna kara dI / upasthita bhaktoM ne bhI yathAzakti dhana kA dAna kiyA / isa dhana ko 'AjAda hinda phauja' kI sahAyatA ke lie bhejA gayA / jaina saMta bhAvanA ke prabhAvasvarUpa aura rASTrIya netAoM ke nirantara virodha ke kAraNa briTiza sarakAra ko AjAda hinda phauja ke aphasaroM kI sajA ko samApta karanA par3A aura sainika aphasaroM ko rihA kara diyA gayA / isa prakAra jaina samAja ke Ama nAgarikoM se lekara jaina santoM ne bhI AjAda hinda phauja meM apanI bharapUra madada dI / anya mahatvapUrNa yogadAna jaina samAja ke anekoM dezabhaktoM ne jo pratyakSa rUpa se Andolana meM bhAgIdArI nahIM kara pAye, apratyakSa rUpa se deza kI sevA kii| aise dezabhaktoM meM AgarA nivAsI lAlA bharosIlAla jaina bhI eka the / lAlA jI ne sAvana kaTarA sthita apanA makAna pramukha krAMtikArI bhagata siMha ko de rakhA thA / bhagata siMha isa makAna meM eka maiDikala sTuDenTa ke rUpa meM kAphI samaya rhe| unhoMne apanA chadam nAma balavanta siMha kha huA thA / lAlA jI ke makAna meM pUre prAnta evaM deza ke krAMtikArI Ate rahate the / unake makAna meM kAphI saMkhyA meM visphoTaka sAmagrI rahatI thI aura vahIM bama bhI banAye the| yaha sthAna itanA gupta thA ki koI bhI yaha na jAna sakA ki makAna meM kyA hotA hai aura kauna rahatA hai? bharosIlAla jaina saba kucha jAnate hue bhI isalie mauna rahate the, kyoMki ve mAnate 206 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the ki krAMtikArI deza ko AjAda karAne hetu hI yaha saba kArya kara rahe haiN| unakA isameM koI bhI nijI svArtha nahIM hai / lAlAjI samaya-samaya para dezabhaktoM ko Avazyaka vastueM bhI upalabdha karAte rahate the / isa prakAra bharosIlAla jaina ne apratyakSa rUpa se deza ko apanA yogadAna diyA / bAbU munnAlAla jaina poddAra aura unake anuja lAlA totArAma poddAra (pharma munnIlAla dvArakAdAsa, 76 bar3atalA sTrITa, kalakatA) dvArA nirmita digambara jaina zrI pArzvanAtha maMdira evaM dharmazAlA iTAvA svataMtratA saMgrAma ke daurAna krAMtikAriyoM kI gatividhiyoM kA pramukha kendra rhii| isake aMtargata AnevAlI jaina kanyA pAThazAlA kI pradhAnAdhyApikA zrImatI kauzalyA devI evaM vyavasthApaka lAlA madhubanadAsa poddAra ne bhI Age bar3hakara svataMtratA senAniyoM kI madada kI / iTAvA ke zrI jJAnacaMda jaina jaruratamaMda svataMtratA senAniyoM, kaviyoM evaM lekhakoM kI sahAyatA karane hetu Age aaye| vahIM zrI kRSNalAla jaina evaM zrI zikharacaMda jaina ne vibhinna samitiyoM meM rahakara deza kI sevA kii| unhoMne sAdA jIvana vyatIta kiyA evaM sadaiva khAdI vastra hI pahane / AgarA ke vikhyAta hiMdI sAhityakAra, lekhaka evaM samAlocaka bAbu gulAba rAya (ema.e.), seTha maTarUmala bainAr3A evaM zrI tArAcaMda rapariyA ne svataMtratA AMdolana ke daurAna AMdolanakAriyoM kI hara prakAra se sahAyatA kI / unakI bhA~ti hI anya jaina svayaMsevakoM ne bhI aneka prakAra se bhAratIya svataMtratA Andolana meM apanI bhAgIdArI kii| 35 sandarbha jaina saMdeza (sAptAhika patra ), 21 disambara, 1939, pRSTha 9 a. rAya rustama, pratibaMdhita hindI sAhitya, khaNDa 1, pRSTha 2 ba. jaina jyoti aitihAsika vyakti koza, prathama khaNDa, pRSTha 180 WHO's WHO of Delhi Freedom Fighters, Volume II, Page 139, Gazetteer Unit, Delhi pratibaMdhita hindI sAhitya, khaNDa 1, pRSTha 181-214 jaina jyoti aitihAsika vyaktikoSa, prathama khaNDa, pRSTha 180-181 1. 2. 3. 4. 5. 6. jainendra kumAra saMcayitA, pRSTha 514, 518-522,515 7. jainendra ke upanyAsoM meM sAMskRtika evaM sAmAjika cetanA ( aprakAzita zodha prabaMdha), zodhakatrI - kumArI uSA rAnI, pRSTha 11,8 8. phA~sI tathA anya kahAniyA~, pRSTha 1-5, 31-37, 40-45 9. jozI, DaoN. jyotiSa : jainendra kumAra saMcayitA, pRSTha 509, 510 10. jaina nirmalA : jainendra racanAvalI, khaNDa 1, bhUmikA pRSTha 5 11. yazapAla jaina, vyaktitva evaM kRtitva (aprakAzita zodha prabaMdha), pR. 14, 320, 319, 318 bhAratIya svatantratA Andolana ke anya upakramoM meM jaina samAja kA yogadAna :: 207 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jaina saMdeza (sAptAhika patra), 21 disambara 1939, pRSTha 9, AgarA 13. hindI patrakAritA ko akSaya kumAra jaina kI dena, (aprakAzita zodha prabaMdha), pRSTha 309, ___ zodhakartA-ajaya kapila, rur3akI 14. jaina akSaya kumAra, yAda rahI mulAkAteM, pRSTha 20 15. hindI-patrakAritA ko akSaya kumAra jaina kI dena, pRSTha 17 16. kavi zAMti svarUpa 'kusuma' vyaktitva evaM kRtitva, pRSTha 2,3,4,5, 17. zarmA DaoN. ke.ke., sahAranapura sandarbha, pRSTha 193 18 Adhunika jaina kavi, pRSTha 84 19. divaMgata hindI sevI, dvitIya khaNDa, pRSTha 606, 605 20. divaMgata hindI sevI, dvitIya khaNDa, pRSTha 606 21. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, pRSTha 177 22. jaina Ananda prakAza, kuNAla kI A~kheM (aitihAsika upanyAsa) 23 jaina rAjeza : vaizAlika kI chAyA meM pRSTha 64 24. jaina mitra (sAptAhika patra), 11 navambara, 1926, pRSTha 10 (sacitra) 25. vIra (pAkSika patra), 1 jUna 1925, pRSTha 419, 418 26. jaisavAla pratApacanda, seTha acala siMha abhinandana graMtha, pRSTha 44,105 27. jaina saMdeza (sAptAhika patra) 2 maI, 1940, pRSTha 5 28. bAbU jyoti prasAda jaina vyaktitva aura kRtitva, pRSTha 33, 34 29. svataMtratA saMgrAma, pRSTha 167, 168 30. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), 23 janavarI, 1947, pRSTha 16 31. svataMtratA saMgrAma, pRSTha 168 32. jaina saMdeza (rASTrIya aMka), 23 janavarI, 1947, pRSTha 14, 15,16 33. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, pRSTha 173 34. sAkSAtkAra-zrI sI.ke. jaina (pUrva mahAsaciva lokasabhA) mUla nivAsI iTAvA, ___ dinAMka 28 pharavarI, 2014, gur3agAMva 35. kAnapura kala, Aja aura kala (khaNDa 1), pRSTha 91 208 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkarSa bhAratIya svataMtratA Andolana meM uttara pradeza jaina samAja kA yogadAna graMtha meM u.pra. ke jaina samAja dvArA bhAratIya svataMtratA Andolana meM diye gaye yogadAna para prakAza DAlA gyaa| jaina samAja ne rASTrIya Andolana ke vibhinna upakramoM meM apanI bhAgIdArI kara svataMtratA Andolana ko Age bar3hAne meM sahayoga diyaa| 1919-1947 I. taka cale rASTrIya Andolana para mahAtmA gA~dhI kA sarvAdhika prabhAva pdd'aa| gA~dhI jI bacapana se hI jaina dharma se bahuta prabhAvita the| unhoMne jaina AcAra-vicAra kA gahana adhyayana kiyaa| gA~dhI jI ne zrImad rAyacaMda jaina ko apanA gurU aura paramamitra mAnA tathA unase samaya-samaya para mArgadarzana bhI liyaa| sambhavataH isalie unake dvArA calAye gaye sabhI AndolanoM meM 'ahiMsA' ke siddhAnta kA mukhya rUpa se pAlana kiyA gayA aura isI ahiMsA ko astra banAkara unhoMne aMgrejI sarakAra ke viruddha morcA kholaa| paMjAba kesarI lAlA lAjapatarAya kA janma jagarAoM (paMjAba) ke eka jaina parivAra meM huA thaa| unhoMne rASTrIya Andolana meM aham bhUmikA adA kI aura deza para balidAna ho gye| isa prakAra pramukha rASTrIya netAoM (mahAtmA gA~dhI, lAlA lAjapatarAya) kI vicAradhArA tathA jIvana para jaina siddhAntoM kA prabhAva rhaa| uttara pradeza (tatkAlIna saMyukta prAnta) meM jaina samAja kI saMkhyA bahuta kama thii| 1921, 1931, 1941 kI janagaNanA riporTa ke anusAra uttara pradeza meM jaina samAja kI janasaMkhyA kramazaH, 68, 111 (kula janasaMkhyA kI 0.173 pratizata), 67,954 (kula janasaMkhyA kI 0.167 pratizata) tathA 103029 (kula janasaMkhyA kI 0.183 pratizata) thii| uttara pradeza ke 17-18 jiloM meM mukhya rUpa se jaina samAja kA nivAsa thaa| ina jiloM meM mujaphpharanagara, meraTha, bulandazahara, alIgar3ha, mathurA, AgarA, eTA, mainapurI, murAdAbAda, iTAvA, jhA~sI, sahAranapura, bijanaura, ilAhAbAda, lakhanaU, kAnapura, deharAdUna aura banArasa jile ullekhanIya haiN| uttara pradeza ke jaina samAja ne svataMtratA Andolana ke daurAna deza ke Arthika, sAmAjika aura rAjanItika vikAsa meM bhI apanA yogadAna diyaa| najIbAbAda (bijanaura) ke sAhU zAMtiprasAda jaina, sAhU zreyAMsaprasAda jaina Adi ne uttara pradeza ke sAtha hI dillI, mahArASTra, bihAra, baMgAla, rAjasthAna Adi prAntoM meM vibhinna udyoga niSkarSa :: 209 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lgaaye| ina udyogoM ne deza ke hajAroM berojagAroM ko rojagAra pradAna kiyaa| sAhU parivAra ne kAgaja, cInI, vanaspati, sImeMTa, pATa nirmita vastue~, bhArI rasAyana, nAiTrojana, khAda, pAvara, elkohala, plAivuDa Adi se sambandhita udyogoM kI sthApanA ko| sAhU parivAra ke atirikta uttarapradeza jaina samAja ke anya udyogapatiyoM ne bhI deza ke Arthika vikAsa meM apanI mahatvapUrNa bhUmikA adA kii| ina udyogapatiyoM meM sAsanI (hAtharasa) ke chedIlAla jaina evaM prakAzacandra jaina ne 1932 meM sAsanI meM uttara bhArata ke sabase bar3e kA~ca kArakhAne 'khaNDelavAla glAsa varksa' kI sthApanA kii| isa kArakhAne kI zAkhAe~ anya sthAnoM para bhI kholI gyii| AgarA ke seTha acalasiMha ne uttara pradeza meM naye-naye udyogoM kI sthApanA karAne hetu kAphI prayatna kiye| 1938 meM seTha jI ne uttara pradeza ke tatkAlIna udyogamaMtrI DaoN. kailAzanAtha kATajU kI sahAyatA se pradeza meM vibhinna udyoga lagAne hetu dhanavAnoM ko protsAhita kiyaa| navambara 1938 meM seTha jI ne lakhanaU meM saMyukta prAntIya audyogika sammelana kA Ayojana kraayaa| isa sammelana meM pUre pradeza ke una pramukha kAryakartAoM ne bhAgIdArI kI, jo udyoga lagAne meM icchuka the| yaha sammelana apane uddezyoM meM saphala rhaa| seTha acala siMha jo pazudhana ko deza ke Arthika vikAsa kI rIr3ha mAnate the, ne deza ke pazudhana ko surakSita rakhane ke lie AgarA meM 24-26 disambara 1945 ko akhila bhAratIya pazu rakSA sammelana kA vizAla Ayojana kraayaa| pUre bhArata meM apane taraha kA yaha anUThA tathA prathama sammelana thaa| isa sammelana ne bhAratavAsiyoM ke mana meM apane pazudhana ke prati AkarSaNa paidA kiyaa| samAjasevA heta vibhinna zikSaNa saMsthAoM, auSadyAlayoM, dharmazAlAoM Adi kI sthApanA bhI jaina samAja dvArA kI gii| ina saMsthAoM ne jAti-pAti ke bhedabhAva se Upara uThakara sacce mana se bhAratIya nAgarikoM kI sevA kii| vibhinna sthAnoM para kaI DigrI kaoNleja, 25-30 sthAnoM para jaina hAIskUla evaM iNTaramIDieTa kaoNleja tathA lagabhaga 100 jUniyara prAimarI skUla va prAthamika pAThazAlAe~ jaina samAja dvArA khulavAI gyii| jaina saMta gaNezaprasAda varNI, brahmacArI sItalaprasAda Adi ne pradeza meM vyApaka bhramaNa karake vibhinna sAmAjika kurItiyoM ko samApta karane meM aham bhUmikA nibhaaii| jaina dhanavAnoM ne apane dhana se kaI sAmAjika TrasToM kI sthApanA kI, jisake mAdhyama se unhoMne aneka prakAra se samAjasevA meM hAtha bNttaayaa| kucha jaina nAgarikoM ne aMgrejoM se prabhAvita hokara rAyabahAdura kI upAdhi grahaNa kara lI, parantu unhoMne dezadrohI kAryoM meM kabhI sarakAra kA sAtha nahIM diyaa| puruSoM ke sAtha-sAtha jaina parivAra kI mahilAoM ne bhI samAjasevA hetu kAphI kArya kiye| zrImatI lekhavatI jaina, zrImatI candravatI jaina Adi mahilAoM ne samAjasevA ke Adarza udAharaNa samAja ke samakSa prastuta kiye| bhAratIya svataMtratA Andolana ke daurAna rAjanItika kSetra meM bhI uttarapradeza ke 210 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina samAja ne apanA mahatvapUrNa yogadAna diyaa| jaina samAja ke kaI kAryakartAoM ne prAdezika evaM rASTrIya stara para aMgrejoM ke viruddha saMgharSa meM bhAga liyaa| ina jaina kAryakartAoM meM sahAranapura ke bAbU ajita prasAda jaina, devabanda kI zrImatI lekhavatI jaina, mujaphpharanagara ke sumata prasAda jaina, bijanaura ke bAbU ratana lAla jaina, nemizaraNa jaina, AgarA ke seTha acala siMha jaina, banArasa ke bAbU amolaka canda jaina Adi kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| mahAtmA gA~dhI ne raulaTa ekTa, jaliyA~vAlA bAga hatyAkANDa evaM briTiza sarakAra ke vibhinna atyAcAroM se trasta hokara deza meM 'asahayoga Andolana' kA AhvAna kiyaa| asahayoga Andolana ke kAryakrama ke aMtargata racanAtmaka evaM nakArAtmaka donoM pakSoM kA samanvaya kiyA gyaa| racanAtmaka kAryakramoM ke aMtargata deza meM hindU-muslima ekatA, ahiMsA, satyAgraha, achUtoddhAra evaM svadezI kA pracAra kiyA gyaa| nakArAtmaka kAryakramoM ke aMtargata deza kI janatA ne sarakArI kaoNlejoM, pariSadoM evaM nyAyAlayoM kA bahiSkAra kiyaa| asahayoga Andolana ke daurAna jaina samAja kA eka bar3A sammelana ahamadAbAda meM huA, jisameM pUre bhArata ke jaina samAja ne bar3ha-car3hakara bhAgIdArI kii| isa sammelana meM brahmacArI sItalaprasAda ne mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| isa sammelana meM zAmila hokara jaina samAja ke logoM ne bar3I saMkhyA meM apanI upAdhiyoM ko tyAga diyA tathA saMkalpa liyA ki ve deza ko aMgrejI sarakAra se mukta karAne meM apanA pUrNa sahayoga deNge| isa sammelana kA mahatva isI bAta se lagAyA jA sakatA hai ki tatkAlIna dainika samAcAra patra 'Aja' ne ise pramukha rUpa se prakAzita kiyA tathA sammelana ke una mahatvaparNa prastAvoM ko alaga se prakAzita kiyA. jo ki jaina samAja ne pAsa kiye the| uttara pradeza ke jaina samAja ne asahayoga Andolana meM racanAtmaka evaM nakArAtmaka donoM kAryakramoM meM bhAga lekara aMgrejI sarakAra kA virodha karane meM ahama bhUmikA nibhaaii| racanAtmaka kAryakramoM ke aMtargata jaina samAja ne svadezI vastuoM ke pracAra-prasAra meM pUrI lagana ke sAtha kArya kiyaa| 'ahiMsA' ke siddhAnta ko mAnane vAle isa samAja ke kAphI kAryakartAoM ne isa Andolana ke tahata apanI vibhinna upAdhiyoM ko tyAga diyaa| mujaphpharanagara ke sumataprasAda jaina, sahAranapura ke bAbU jhummanalAla jaina, bijanaura ke bAbU ratanalAla jaina, AgarA ke bAbU cA~damala jaina Adi ne apanI vakAlata chor3a dii| jaina saMta mahAtmA bhagavAnadIna ne apanI sTezanamAsTarI kI sarakArI naukarI ko chor3akara hastinApura meM gurukula kAMgar3I kI tarja para cala rahe RSabha brahmacaryAzrama meM chAtroM ko dezabhakti ke lie taiyAra kiyA aura aMgrejI sarakAra se jamakara lohA liyaa| 1918 meM rAjanaitika kaidI ke rUpa meM bijanaura jela meM baMdI raha cuke bhagavAnadIna jI ne sarakAra dvArA kaidiyoM ke sAtha mAmUlI DAkuoM jaisA bartAva niSkarSa :: 211 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane, unake pairoM meM DaNDA ber3iyA~ DAlane aura rAta meM kaI kaidiyoM ko eka sAtha eka jaMjIra meM bA~dha kara pratAr3ita kiye jAne jaise vyavahAra kA sAmanA kiyA / mujaphpharanagara, meraTha, AgarA, sahAranapura, bijanaura, kAnapura jiloM meM jaina samAja ne asahayoga Andolana meM mahattvapUrNa bhAgIdArI kii| ina jiloM ke atirikta bulandazahara, mathurA, eTA, mainapurI, murAdAbAda, iTAvA jhA~sI, ilAhAbAda, lakhanaU meM jaina samAja ke logoM ne bar3ha-car3hakara isa Andolana meM bhAga liyA / alIgar3ha ke jainendrakumAra ke parivAra ne isa Andolana meM bAharI pradezoM meM jAkara bhI dezabhakti kI misAla kAyama kI tathA jeloM kI yAtrAeM kii| jainendra kumAra kI mAtA rAmadevI bAI jaina ne dillI ke pahAr3I dhIraja meM eka jaina mahilAzrama kI sthApanA kii| jisa meM adhyayana karane vAlI lar3akiyoM ko dezabhakti kI preraNA dI jAtI thI / Azrama kI chAtrAyeM kisI na kisI rUpa meM kAMgresa kI sevA meM lagI rahatI thii| isa Andolana ke daurAna mahilAzrama kI tIna lar3akiyoM ko pulisa kI mAra khAnI par3I tathA eka lar3akI jo bAla vidhavA thI, 6 mahIne jela meM rahI / jela jAne ke samaya usakI umra 18-19 varSa thI / banArasa meM jaina samAja dvArA sthApita 'syAdvAda jaina mahAvidyAlaya' ne asahayoga Andolana meM apanI bhAgIdArI kI / yahA~ ke chAtroM ne videzI kapar3oM kI holI jalAyI tathA sarakArI parIkSAoM kA bahiSkAra karane meM apanA sahayoga diyA / ahiMsA aura satyAgraha ke AdarzoM se prerita jaina chAtroM ne mahAvidyAlaya meM svadezI cIjoM ke atirikta anya vastuoM ke prayoga para pUrNataH pAbaMdI lagA dI / lakhanaU ke ajitaprasAda jaina (eDavokeTa), brahmacArI sItala prasAda, ataraulI ke mahAtmA bhagavAnadIna, AgarA ke seTha acalasiMha jaina Adi rAjasthAna ke prasiddha krAMtikArI arjuna lAla seThI (jaina) se pratyakSa rUpa se jur3e hue the| seThI jI ne asahayoga Andolana ke daurAna 10 dina taka AgarA meM rahakara janapadavAsiyoM se videzI vastroM ko jalAne kA AhvAna kiyA, jisakA vyApaka prabhAva par3A / tatkAlIna patra 'Aja' ne ina samAcAroM pramukha rUpa se prakAzita kiyaa| zrI seThI kI giraphtArI ke virodha meM bhI uttara pradeza jaina samAja ne apanI aham bhUmikA nibhAI / mahAtmA gA~dhI ne 12 mArca, 1930 ko apane 78 anuyAyiyoM ke sAtha sAbaramatI Azrama se prasthAna karake 200 mIla kI padayAtrA karate hue 6 apraila 1930 ko dANDI ke samudra taTa para pahu~cakara namaka kAnUna ko bhaMga kiyaa| namaka kAnUna ke bhaMga hote hI pUre deza meM savinaya avajJA Andolana kA prArambha ho gayA / isa Andolana ke tahata pUre deza meM namaka banAyA gayA / satyAgrahI kAryakartAoM ne jagaha-jagaha 'satyAgraha AzramoM' kI sthApanA kI / uttara pradeza ke jaina samAja ne Andolana kA prArambha hote hI isameM apanI 212 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakriya bhAgIdArI kii| mujaphpharanagara meM sumataprasAda jaina, ugrasena jaina ke netRtva meM sthAnIya kAlI nadI para namaka banAyA gyaa| mujaphpharanagara ke satyAgraha Azrama ko ku~jA kA Azrama kahakara pukArA jAtA thaa| mu.nagara ke AsapAsa ke grAmINa ilAkoM-zAmalI, carathAvala, kairAnA, khataulI Adi sthAnoM se kaI jaina svayaMsevaka isa Andolana meM bhAga lekara jela gye| ____ meraTha janapada meM bhI bar3I saMkhyA meM jaina samAja ke loga isa Andolana meM zAmila hue| meraTha ke sundaralAla jaina ne apane sAthiyoM ke sAtha hiNDana taTa (vartamAna gAjiyAbAda) para pahu~cakara namaka bnaayaa| meraTha meM 'lAla posTara kesa' meM sundaralAla jaina mukhya abhiyukta the| atarasaina jaina, raghuvIra siMha jaina, girilAla jaina Adi ne bhI jela yAtrAe~ kii| tatkAlIna meraTha janapada ke bar3auta, khekar3A, chaparaulI, amInagara sarAya ke jaina samAja ne bhI isa Andolana meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| sisAnA (bAgapata) ke krAMtikArI vimala prasAda jaina ne 8 apraila 1929 ko kendrIya asembalI meM hue bama visphoTa kI mahatvapUrNa ghaTanA kI taiyArI meM anathaka parizrama kiyaa| dillI Sar3ayaMtra kesa ke mukhya abhiyukta vimala prasAda jaina isa kesa meM 3 varSa kendrIya kArAgAra dillI, purAnI jela dillI, mulatAna Adi kArAgAroM meM rakhe ge| unake bhAI dhanakumAra jaina tathA jugamandaradAsa jaina ne bhI deza sevA meM bhAga liyA aura jela yAtrAe~ kii| AgarA meM seTha acalasiMha ke netRtva meM jaina samAja ne bar3I saMkhyA meM isa Andolana meM bhAga liyaa| seThajI isa Andolana ke daurAna sthAnIya kAMgresa kameTI ke adhyakSa the| mahendra jaina evaM unakI dharmapatnI zrImatI aMgUrI devI ke sAtha hI kAphI saMkhyA meM jaina svayaMsevakoM ne isa daurAna jela kI yAtrAe~ kii| sahAranapura meM ajitaprasAda jaina ke netRtva meM namaka kAnUna tor3ane meM janatA ne bhAga liyaa| pUre jile meM aMgrejI sarakAra ke viruddha janatA kI bhAvanAyeM bhar3aka utthii| jhummanalAla jaina ke putra haMsa kumAra jaina ne isa Andolana meM sakriya hokara rur3akI chAvanI meM sipAhiyoM ko bhar3akAne hetu iztahAra baaNtte| isase sampUrNa chAvanI meM koharAma maca gyaa| zrI jaina ko giraphtAra karake 4 sAla kI sakhta kaida kI sajA dI gyii| sahAranapura ke anya ilAkoM rAmapura manihArana, devabanda, sarasAvA Adi meM bhI jaina samAja ke logoM ne bar3ha-car3hakara Andolana meM bhAga liyaa| bijanaura meM jilA kAMgresa kameTI kI ora se namaka Andolana ke prathama adhinAyaka ratanalAla jaina ke netRtva meM namaka banAyA gyaa| nemizaraNa jaina ne saparivAra isa Andolana meM bhAga lekara jela kI yAtrAe~ kii| bijanaura ke anya ilAkoM-najIbAbAda, dhAmapura, nahaTaura Adi meM rahanevAle jainI, isa Andolana meM sakriya bhAga lene ke kAraNa jeloM meM bheja diye gye| niSkarSa :: 213 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara pradeza ke anya jiloM meM bhI isa varga ke logoM ne Age Akara isa Andolana meM apanA sakriya yogadAna diyaa| namaka kAnUna tor3ane ke sAtha hI unhoMne videzI vastroM ke bahiSkAra hetu Andolana claaye| jaina maMdiroM meM prayoga kI jAne vAlI videzI dhotI-dupaTTe ko haTAkara svadezI vastroM kA prayoga karanA prArambha kara diyA gyaa| jaina navayuvakoM ne jaina maMdiroM meM dharane dekara jaina samAja se videzI vastroM ke tyAga kA saMkalpa kraayaa| tatkAlIna samAcAra patroM ke anusAra AgarA, najIbAbAda (bijanaura), iTAvA, lakhanaU, banArasa, murAdAbAda, khekar3A (meraTha), lalitapura, sahAranapura ke jaina samAja ne videzI vastroM ke bahiSkAra hetu Andolana calAye aura unameM abhUtapUrva saphalatA prApta kii| jaina svayaMsevakoM ne uttara pradeza ke sAtha hI anya pradezoM meM jAkara bhI isa Andolana meM bhAga liyaa| ayodhyAprasAda goyalIya (jaina) tathA jainendrakumAra, jo isa Andolana ke daurAna dillI meM the, ne savinaya avajJA Andolana meM bhAga lekara jela kI yAtrAe~ kii| __ bhAratIya svataMtratA Andolana ke aMtima evaM mahatvapUrNa par3Ava bhArata chor3o Andolana meM bhI dezavAsiyoM ne bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| mahAtmA gA~dhI ne briTiza nItiyoM ke khilApha 17 akTUbara 1940 ko vyaktigata satyAgraha kA prArambha kara diyaa| isa satyAgraha kA mUla uddezya briTiza sarakAra ke isa dAve ko galata sAbita karanA thA ki bhArata yuddha kI taiyArI meM pUrI taraha madada de rahA hai| uttarapradeza ke jaina samAja ke vyaktiyoM ne vyaktigata satyAgraha Andolana ke daurAna bar3I saMkhyA meM satyAgraha karate hue apanI giraphtAriyA~ dii| bambaI meM 8 agasta 1942 ko akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ke adhivezana meM 'bhArata chor3o' Andolana kA anumodana kiyA gyaa| isa prastAva ke pAsa hote hI mahAtmA gA~dhI ne apane bhASaNa meM kahA-'maiM turanta AjAdI cAhatA huuN| Apa saba logoM ko isI kSaNa se apane ko eka AjAda nAgarika samajhanA cAhie aura isa taraha kArya karanA cAhie, jaise Apa AjAda hoN|' mahAtmA gA~dhI ne dezavAsiyoM ko maMtra diyA 'karo yA maro' / unhoMne kahA ki aba hameM yaha saMkalpa karanA hai ki aba hama gulAmI meM jindA nahIM rheNge| hama yA to aba bhArata ko AjAda kareMge yA AjAdI prApta karane kA, prayatna karate hue apane prANa tyAga deNge| aMgrejI sarakAra ne kAMgresa ke isa nirNaya ko bhAMpate hI Anana-phAnana meM mahAtmA gA~dhI sahita sabhI zIrSastha netAoM ko giraphtAra kara liyA aura pUre deza meM sabhI kAMgresa saMgaThanoM ko gaira kAnUnI ghoSita kara diyaa| deza meM yaha khabara phailate hI janatA meM vyApaka roSa umar3a pdd'aa| jagaha-jagaha nAgarikoM ne sarakArI sampatti ko naSTa karanA prArambha kara diyaa| chAtra kaoNlejoM aura vizvavidyAlayoM se nikala Aye aura vidrohAtmaka gatividhiyoM meM zAmila ho gye| 214:: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAne dezabhakta kAryakartAoM ke sAtha hI bar3I saMkhyA meM naye kAryakartAoM ne isa Andolana meM bhAga lenA prArambha kara diyaa| uttarapradeza ke jaina samAja ne isa Andolana meM bhI bar3I saMkhyA meM bhAga liyaa| isa Andolana meM ahiMsA kA pAlana karane vAle jaina samAja ne bhI hiMsaka gatividhiyoM meM bar3ha-car3hakara bhAga liyaa| 'bhArata chor3o' Andolana meM uttarapradeza ke jaina chAtra ne bhI apanI aham bhUmikA adA kii| mujaphpharanagara ke DI.e.vI evaM esa.DI. iNTara kaoNleja meM adhyayanarat chAtroM ne pUre zahara meM sarakAra virodhI julUsa nikaale| isa julUsa meM jaina chAtra bhI bar3I saMkhyA meM sammilita hue| aMgrejI pulisa ne ina vidyArthiyoM ko giraphtAra kara liyaa| banArasa ke syAdvAda jaina mahAvidyAlaya ke chAtroM ne sarakAra virodhI parce chapavAye aura unheM kAzI kI galI-galI meM vitarita kraayaa| ina paryoM se sarakAra parezAna ho gayI aura usane isa aparAdha meM jaina chAtroM ko giraphtAra kara liyaa| jaina chAtra saMgha ke sadasyoM ne gAMva-gAMva jAkara sarakArI sampatti ko nukasAna pahu~cAne arthAta tor3ane-phor3ane kA kArya bhI kiyaa| ina chAtroM ne kAzI ke bar3e-bar3e netAoM ke netRtva meM jagaha-jagaha jAkara har3atAla kraayii| saMskRta kI choTI se choTI pAThazAlA se lekara kvIMsa kaoNleja taka har3atAla ke lie unhoMne dhAvA bolaa| isa Andolana ke phalasvarUpa aMgrejI sarakAra ko yaha patA laga gayA ki deza meM rASTrIyatA kI bhAvanA usa sImA ke pAra pahuMca cukI hai, jahA~ janatA apanI svataMtratA ke adhikAra ko prApta karane ke lie bar3I se bar3I takalIpheM uThAne aura kurbAnI dene ko taiyAra hai| isa Andolana ke phalasvarUpa hI aMgrejI sarakAra ko yaha spaSTa ho gayA ki bhArata meM unake sAmrAjyavAdI zAsana ke sirpha gine-cune dina hI zeSa raha gaye haiN| vibhinna jaina patra-patrikAoM ne bhI bhAratIya svataMtratA Andolana ko Age bar3hAne meM apanI vizeSa bhUmikA adA kii| ina patroM ne bhAratIya janatA ko dezabhakti kA pATha par3hAyA aura aMgrejI zAsana ko ukhAr3a pheMkane kA saMkalpa lene meM sahAyatA dii| pradeza se prakAzita evaM saMcAlita jaina patra-patrikAoM ne nirantara jaina samAja ko Andolana se jor3e rkhaa| 'jaina gajaTa' (sAptAhika patra) ne dezavAsiyoM ko svadezI vrata grahaNa karake deza ke kalyANa meM sahayogI banane ke lie protsAhita kiyaa| patra ne videzI vastuoM kA bahiSkAra karane ke lie samAja ko prerita kiyaa| isa patra ne AhvAna kiyA ki svadezI vastuoM kA pracAra aura aviSkAra kro| 'jaina gajaTa' ne apane pratyeka aMka meM svadezI vastuoM ke pracAra-prasAra evaM videzI vastuoM ke bahiSkAra hetu aneka lekha likhe| ___'jaina hitaiSI' mAsika patra ne jaina samAja ko rASTrIya Andolana meM bhAga lene hetu prerita kiyaa| patra ne likhA ki binA svarAjya mile hamAre deza kA vAstavika kalyANa nahIM ho sktaa| jaina samAja kA AhvAna karate hue patra ne likhA ki pyAre niSkarSa :: 215 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina bhAiyoM ! isa Andolana meM tumheM bar3ha-car3hakara bhAga lenA caahie| tumhAre zAmila hue binA yaha Andolana adhUrA lagatA hai / rAjanIti ke maidAna meM Akara tumheM aMgrejI zAsana se mukAbalA lenA caahie| isa zAsana ke naSTa hone ke bAda hI deza ke samasta prANiyoM kA duHkha dUra hogaa| isa prakAra patra ne jaina samAja ko rASTrIya kAryoM meM sahayoga dene ke lie samaya-samaya para prerita kiyA / 'vIra' (pAkSika patra ) ne bhI jaina samAja ko Andolana meM bhAga lene ko protsAhita kiyA tathA aMgrejI sarakAra kI khule zabdoM meM nindA kii| eka aMka meM patra ne likhA ki vartamAna sarakAra kI bhArata para rAjya karane kI jo nIti hai, vaha kisI se chipI nahIM hai, yaha sarakAra baniyoM kI sarakAra hai / isa sarakAra kA mukhya dhyeya bhArata ke dhana se iMglaiNDa vAsiyoM kA peTa bharanA hai / patra ne AhvAna kiyA ki jaina samAja ko aisI sarakAra ko samApta karane ke lie rASTrIya netAoM kA sAtha denA cAhie tathA apanA dharma samajhakara sarakArI upAdhiyoM, sarakArI nyAyAlayoM, kauMsiloM, sarakArI vidyAlayoM aura videzI vastroM kA pUrNataH bahiSkAra karanA cAhie / 'vIra' patra saMyukta prAnta ke una jiloM kI khabaroM ko pramukhatA se prakAzita karatA thA, jinameM svataMtratA Andolana kA netRtva jaina bandhuoM dvArA hotA thA / inameM the AgarA, mujaphpharanagara, sahAranapura, bijanaura, kAnapura, meraTha Adi jile pramukha 1 'vIra' patra ke viSaya meM indaura se prakAzita mAsika patrikA 'tIrthaMkara' ne likhA thA - vIra pAThazAlAvAdI aura parIkSAphala chApU akhabAra nahIM thA / vaha jaina hote hue bhI eka vyApaka udAra rASTrIya akhabAra thA / patra meM AjAdI, dezabhakti, gA~dhI, neharU, subhASa candra bosa aura Dhillana, sahagala, zAhanavAja kI giraphtArI ke virodha jaise viSayoM para racanAe~ chapatI thI / rASTrIya samAcAroM, nirNayoM aura ghaTanAoM ko pramukhatA se prakAzita kiyA jAtA thA / inake sAtha tAjA citra bhI hote the / vIra meM chape samAcAroM ko par3hane ke lie loga TUTa par3ate the| hara kasbe meM vIra ke bahuta grAhaka the / grAhaka ke sAtha hI isameM likhane vAle bhI bahuta the / 1 aMgrejI sarakAra ne vArANasI se prakAzita 'ahiMsA' (sAptAhika), hAtharasa se prakAzita 'jaina mArtaNDa' (mAsika), AgarA se prakAzita 'zvetAmbara jaina ' (sAptAhika), hindustAna samAcAra (dainika patra ), devabanda se prakAzita 'jaina pradIpa' (mAsika) Adi jaina patra-patrikAoM ko sarakAra virodhI samAcAra chApane ke kAraNa kaI bAra noTisa bhejA tathA unase jamAnata mA~gI gayI / tatkAlIna samAcAra patra Aja, jaina mitra bhI isa bAta kA samarthana karate haiM / brahmacArI sItalaprasAda ne jaina mitra (sAptAhika) ke sampAdaka ke rUpa meM nirantara svataMtratA Andolana se sambaMdhita lekha evaM samAcAra prakAzita kiye| jaina mitra ne aMgrejI sarakAra ko kaI bAra khulI cunautI dii| eka aMka meM patra ne likhA 216 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki yaha Andolana satyatApUrNa Andolana hai, aba yaha sulaga cukA hai| vaha taba taka nahIM bujha sakatA, jaba taka ki anyAya, atyAcAra evaM parAdhInatA ke kile ko bhasma na kara degaa| bhAratIyoM ko purnajanma para vizvAsa hai, isalie unheM marane kA Dara nahIM hai| sarakAra ko apanI jitanI zakti ajamAnA ho ajamA sakatI hai| eka anya aMka meM 'jaina mitra' ne likhA ki mahAtmA gA~dhI kA satyAgraha saMgrAma joroM para cala rahA hai| isakI vizeSatA yaha hai ki isa saMgrAma kA ekamAtra amodha astra jaina dharma kA siddhAnta 'ahiMsA' dharma hai| basa yaha saMgrAma kyA hai? ahiMsA dharma kI apUrva prabhAvanA hai| isalie Aja jainI bar3I saMkhyA meM isa ahiMsA saMgrAma meM bhAga le rahe haiN| patra ne Age likhA-jo jaina seTha jismAnI (zArIrika) dikkateM uThAne ko taiyAra nahIM haiM, unheM cAhie ki ve svadezI vastroM kA pracAra karAyeM aura giraphtAra hue jaina svayaMsevakoM ke kuTambIjanoM kI sevA kreN| _ 'jaina mitra' ke mAdhyama se brahmacArI sItalaprasAda samaya-samaya para janatA se apIleM karate rahate the| unake dvArA kI gaI eka apIla thI-'jaba deza meM hAhAkAra phailA hai aura mahAn ahiMsAtmaka yuddha chir3a rahA hai aura bar3e-bar3e netA jela meM ghora kaSTa bhoga rahe haiM, taba yaha zobhatA nahIM hai ki hama dAvateM kareM va dAvateM udd'aaveN| hama apane bhAiyoM se kaheMge ki ve hAla meM koI bhI jImana kahIM na kre| dazalAkSaNI va ratnatraya vrata (jaina samAja ke tyauhAra) ke upalakSya meM jo jImana karanA ho, to unako baMda rakheM aura jo paisA ekatrita ho, use deza sevA meM deN|' ___AgarA ke mahendra jaina dvArA sampAdita 'vIra saMdeza' (mAsika patrikA) bhAratavAsiyoM meM deza prema kI bhAvanA jagAne meM sAdhana bnii| isa patrikA meM deza ke rASTrIya netAoM ke citra evaM samAcAra pramukhatA se prakAzita kiye jAte the| AgarA ke kapUracaMda jaina ne vibhinna samAcAra patroM ke mAdhyama se dezasevA meM bhAga liyaa| prasiddha jaina sAptAhika patra 'jaina saMdeza' ke janmadAtA kapUracanda jaina ne 'jaina saMdeza' ke mAdhyama se rASTrIya Andolana ke daurAna sakriya hokara kArya kiyaa| patra meM prakAzita sampAdakIya lekha vizeSa rUpa se par3he jAte the| jaina saMdeza ne deza ke svataMtra hone se pUrva 23 janavarI 1947 ko apane eka 100 pRSThIya rASTrIya aMka kA prakAzana kiyA, jisameM jaina samAja dvArA rASTrIya Andolana meM kI gayI bhAgIdArI kA vistAra pUrvaka ullekha kiyA gyaa| uttarapradeza jaina samAja ke pratibhAvAna lekhakoM ne bhI apanI kalama ke mAdhyama se svataMtratA Andolana meM aham bhUmikA nibhaaii| ina lekhakoM kI racanAe~ aMgrejI sarakAra ko lalakAratI thI aura unameM sAmrAjyavAdI sarakAra kA cunautIpUrNa virodha kiyA jAtA thaa| ina lekhakoM ne nibandha, kavitA, kahAnI, gadya kAvya, upanyAsa Adi sAhitya ke sabhI aMgoM meM dezabhakti se ota-prota lekhana kArya kiyaa| uttara pradeza niSkarSa :: 217 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivAsI ina lekhakoM meM RSabhacaraNa jaina, jainendrakumAra jaina, yazapAla jaina, akSayakumAra jaina, zAMtisvarUpa jaina 'kusuma', bhagavatsvarUpa jaina, AnandaprakAza jaina pramukha the| ina lekhakoM ke lekhana meM bhAratavAsiyoM kI pIr3A aura unakA svAbhimAna jhalakatA thaa| eka kahAnI meM jainendakumAra ne 'pure ke caudharI' nAmaka pAtra ke mAdhyama se aMgrejI korTa ke nyAyAdhIza ko kahalavAyA-maiM tuma logoM ko yahA~ nahIM caahtaa| tuma logoM kA rAja maiM nahIM maantaa| yaha tumhArI majisTreTI bhI mujhe svIkAra nahIM hai| tuma aMgreja ho, apane deza meM rho| hama hindustAnI haiM, hama yahA~ raha rahe haiN| tumhAre yahA~ jagaha nahIM hai, kama hai-acchI bAta hai, to phira yahA~ raho, para AdamiyoM kI taraha se rho| yaha tumhArI sira para car3hane kI Adata kaisI hai? so hI hama nahIM cAhate, aise jaba taka rahoge, taba taka hama tumhAre khilApha rheNge| bhAI banakara rhoge| barAbara-barAbara ke gore pana kI aiMTha meM na rahoge to hama bhI tumase ThIka vyavahAra kareMge aura phira dekheM kauna tumhArA bAla bhI chU sakatA hai| parantu yadi aise nahIM banoge, to dama meM jaba taka dama hai, taba taka hama tumhAre duzmana rheNge| yaha vAkyAMza jainendra kumAra dvArA likhe gaye 'phA~sI' kathA saMgraha meM saMkalita hai, jo 1933 meM prakAzita huA thaa| isa prakAra jaina lekhakoM ne apanI kalama ke mAdhyama se bhI svataMtratA Andolana kA bigula bjaayaa| uttarapradeza ke jaina samAja ne svataMtratA Andolana ke daurAna samAja meM phailI vibhinna sAmAjika kurItiyoM ko dUra karane ke lie bhI kAphI prayatna kiyaa| AgarA meM sthApita zrI jIvadayA pracAriNI sabhA ke sadasyoM ne pUre pradeza meM pazuoM kI baliyoM ko rokane hetu apanA bar3A dala banAkara kArya kiyaa| sabhA ke prayatnoM se peMData (jakhaiyA AgarA), vindesarI devI (viMdhyAMcala), jIvanamAtA (sIkara), maujA caurasiyA (pharrukhAbAda), sTeTa 'ekA' (mainapurI) Adi sthAnoM para hone vAlI pazubali ko rokane hetu pUrNa prayatna kiyA gayA aura isa kArya meM sabhA ko kAphI saphalatA bhI prApta huii| kAzI ke 'ahiMsA pracAraka saMgha' ne bhI pazubali rokane hetu prayAsa kiye| devabanda ke bAbU jyotiprasAda jaina ne apane kasbe ke mA~ kAlI maMdira para dI jAne vAlI bakaroM kI bali ko baMda kara diyA tathA vRddha vivAha aura bAla vivAha kA bhI khulakara virodha kiyaa| jaina samAja ne AjAda hinda phauja meM bhI apanA yogadAna diyaa| karnala DaoN. rAjamala jaina kAsalIvAla ne AjAda hinda phauja meM cikitsA evaM svAsthya sevA ke nidezaka evaM netAjI ke nijI cikitsaka ke rUpa meM mahatvapUrNa kArya kiyaa| jaina saMta gaNezaprasAda varNI ne eka sabhA meM AjAda hinda phauja kI sahAyatArtha apanI cAdara ko samarpita kara diyaa| jaina saMta kI isa cAdara se prApta dhanarAzi ko AjAda hinda phauja kI sahAyatA hetu bhejA gyaa| isa prakAra bhAratIya svataMtratA Andolana ke vibhinna upakramoM meM uttara pradeza ke jaina samAja ne mahatvapUrNa yogadAna diyaa| 218 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha sUcI 1. ahiMsA aura satya (gA~dhI jI), sampAdaka-rAmanAtha 'sumana', prakAzaka-uttara pradeza gA~dhI smAraka nidhi, sevApurI : vArANasI, 1965 2. asahayoga Andolana kI jhA~kiyA~ (1921), prakAzaka-sUcanA aura prasAraNa maMtrAlaya, bhArata sarakAra, 1971 acala siMha abhinandana grantha, sampAdaka-pratApa canda jaisavAla, prakAzaka-seTha acalasiMha abhinaMdana grantha samiti, 9/149, motI kaTarA, AgarA, 1974 acala-carita, lekhaka-sUrajabhAna jaina 'prema', prakAzaka-seTha jIvana paricaya prakAzana samiti, AgarA, 1958 5. alIgar3ha janapada kA rAjanaitika itihAsa, lekhaka-pro. cintAmaNI zukla, prakAzaka-avadheza kumAra zukla, kRSNApurI, mathurA, 1979 6. Adhunika jaina kavi, sampAdikA-zrImatI ramA jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, 1952 7. AjAdI kI lar3AI ke jabtazudA tarAne (saMkalana), prakAzaka-sUcanA aura prasAraNa maMtrAlaya, paTiyAlA hAUsa, naI dillI, 1998 8. Adhunika bhArata ke zilpI lAlA lAjapatarAya, bhAga-5, sampAdaka-vizva prakAza gupta, prakAzaka-rAdhA pablikezansa, naI dillI, 2006 9. indirA gA~dhI abhinandana graMtha, prabandha sampAdaka-vizvambharanAtha pANDe, prakAzaka-eziyA pabliziMga hAUsa, naI dillI, 1975, 10. uttara pradeza meM krAntikArI Andolana kA itihAsa, lekhaka-DaoN. ena.sI. meharotrA, DaoN. pUnama zarmA, prakAzaka-AtmArAma eNDa saMsa, kazmIrI geTa, dillI-6, 1999 11. uttara pradeza meM gA~dhI jI, pradhAna sampAdaka-ramAnAtha 'sumana', prakAzaka-gA~dhI sAhitya prakAzana, bhavAnI kuTIra, 59 zivacaraNa lAla roDa, ilAhAbAda, 1970 12. uttara pradeza aura jaina dharma, sampAdaka-DaoN. jyotiprasAda jaina, prakAzaka-jJAnadIpa prakAzana, jyoti nikuMja, cAra bAga, lakhanaU, 1976 13. kavi zAMti svarUpa 'kusuma' : vyaktitva evaM kRtitva, caudharI caraNa siMha vizvavidyAlaya meraTha dvArA varSa 1998 meM svIkRta aprakAzita zodha-prabaMdha, zodhakartI-sAdhanA tomara 14. kuNAla kI A~kheM : Ananda prakAza jaina, prakAzaka-parAga prakAzana, 3/114, karNa galI vizvAsanagara zAhadarA, dillI, 1991 15. krAMtikArI Andolana : suprasiddha prasaMga (svatantratA senAnI graMthamAlA bhAga-6) lekhaka-phUlacanda jaina, sampAdaka-mastarAma kapUra, prakAzaka-kansepTa pabliziMga kampanI, dillI, 1999 sandarbha sUcI :: 219 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. gomaTezvara sahastrAbdI mahotsava darzana 1981 (smArikA), sampAdaka-nIraja jaina, prakAzaka __-zravaNabelagolA digambara jaina mujaraI insTITyUzaMsa mainejiMga kameTI, zravaNabelagolA (karnATaka), 1981 17. gordhanadAsa jaina abhinandana grantha, prabandha sampAdaka-svarUpacanda jaina, prakAzaka-zrI gordhanadAsa jaina svatantratA saMgrAma senAnI abhinaMdana samAroha samiti, AgarA, 1996 18. DaoN. kAmatAprasAda jaina kA vyaktitva evaM kRtitva, lekhaka-zivanArAyaNa saksenA, prakAzaka-mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, di jaina pustakAlaya, gA~dhI cauka, sUrata 19. jela meM merA jainAbhyAsa : acalasiMha jaina, prakAzaka-zrI nihAla siMha jaina, pUrva sAMsada, rozana mauhallA, AgarA, 1990 20. jaina jAgaraNa ke agradUta : ayodhyAprasAda goyalIya, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa roDa, banArasa, janavarI 1952 21. jaina samAja kA vRd itihAsa, lekhaka evaM sampAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla, prakAzaka-jaina itihAsa prakAzana saMsthAna, kisAna mArga, barakata nagara, ToMka ror3a, jayapura, 1992 22. jaina saMskRti koza (tRtIya khaNDa), prophesara bhAgacandra jaina 'bhAskara', prakAzaka-sanmati prAcya zodha saMsthAna, nyU ekTeMzana eriyA, sadara, nAgapura, 2002 23. jaina dharma kA itihAsa (dvitIya khaNDa), kailAza candra jaina, prakAzaka-DI.ke. prinTa varlDa (prA.) li., zrI ku~ja, bAlInagara, naI dillI, 2005 24. jaina jyoti aitihAsika vyaktikoza (prathama khaNDa) a-aM, sampAdaka-DaoN. jyotiprasAda jaina, prakAzaka-jJAnadIpa prakAzana, lakhanaU, 1988 25. jaina dharma, ahiMsA evaM mahAtmA gA~dhI, lekhaka-AcArya vidyAnanda muni, prakAzaka-kunda kunda bhAratI, 18-bI, spezala iMsTITyUzanala eriyA naI dillI, 2007 26. jainendra ke upanyAsoM meM sAMskRtika evaM sAmAjika cetanA, caudharI caraNa siMha vizvavidyAlaya, meraTha dvArA varSa 2001 meM svIkRta aprakAzita zodha prabandha, zodhakarcI-USA rAnI 27. jainendra kumAra saMcayitA, sampAdaka-DaoN. jyotiSa jozI, prakAzaka-pUrvodaya prakAzana, 7/8, dariyAgaMja, naI dillI, 2002 28. jainendra racanAvalI, khaNDa-1, sampAdaka-nirmalA jaina, prakAzaka-bhAratIya jJAnapITha, 18, iMsTITyUzanala eriyA, lodI roDa, naI dillI, 2008 29. jIvana patha para : lekhaka-DaoN. zyAma siMha zazi, prakAzaka-zilAlekha prakAzana, 4/32, vizvAsanagara, zAhadarA, dillI-32, 1999 30. tanasukharAya jaina smRti graMtha, sampAdaka maMDala-jainendra kumAra jaina, yazapAla jaina, akSaya kumAra jaina, prakAzaka-tanasukha rAya smRti graMtha samiti, 21 aMsArI roDa, dillI, 1982 31. dillI ke svatantratA senAnI (saMkSipta paricaya), bhAga-1, prakAzaka-dillI prazAsana, 1979 32. dillI ke svatantratA senAnI (svatantratA senAnI graMthamAlA bhAga-10), lekhaka-phUlacaMda jaina, sampAdaka-mastarAma kapura, prakAzaka-kansepTa pabliziMga kampanI, dillI, 1999 33. dillI jaina DAyarekTarI 1961, sampAdaka-DipTImala jaina, prakAzaka-jaina sabhA, naI dillI 34. dillI jaina DAyarekTarI 1975, sampAdaka-satIza kumAra jaina, prakAzaka-jaina sabhA, dillI 220 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. divaMgata hindI sevI ( prathama khaNDa), lekhaka - kSemacandra 'sumana', prakAzaka- zakuna prakAzana, 3625, subhASa mArga, naI dillI, 1981 36. divaMgata hindI sevI (dvitIya khaNDa), lekhaka - kSemacandra 'sumana', prakAzaka - zakuna prakAzana, 3625, subhASa mArga, naI dillI, 1983 37. pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAe~, lekhaka - DaoN. jyotiprasAda jaina, prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, 2000 38. pUjana-pATha - pradIpa (jinavANI saMgraha), sampAdaka - zrIkRSNa jaina, prakAzaka - zailI zrI pArzvanAtha digambara jaina saMsthAna, purAnI sabjI maMDI, dillI, 2008 ( 37vA~ saMskaraNa) 39. pratibaMdhita hindI sAhitya ( khaNDa 1), sampAdaka - rustamarAya, prakAzaka - rAdhAkRSNa prakAzana prAiveTa limiTeDa, 2 / 38, aMsArI mArga, dariyAgaMja, naI dillI, 1999 40. paMDita kailAzacandra zAstrI abhinandana grantha, prabaMdha sampAdaka - bAbUlAla jaina, prakAzakaabhinandana graMtha samiti, rIvA~ (ma.pra.), 1980 41. paMDitA brahmacAriNI candA bAI abhinandana grantha, sampAdikA - zrImatI suzIlA sultAna siMha jaina, prakAzaka- akhila bhAratIya digambara jaina mahilA pariSad, dillI, 1982 42. phA~sI tathA anya kahAniyA~, lekhaka - jainendra kumAra, prakAzaka- pUrvodaya prakAzana, 7/8, dariyAgaMja, naI dillI, 1933 va 1995 43. brahmacArI zItalaprasAda, lekhaka - DaoN. jyotiprasAda jaina, prakAzaka - akhila bhAratavarSIya digambara jaina, pariSad, darIbAkalAM, dillI, 1985 44. bAbU jyoti prasAda jaina : vyaktitva evaM kRtitva, sampAdaka - kulabhUSaNa jaina, prakAzakasaMvarddhana saMsthAna, meraTha, 2005 45. bhagavAna mahAvIra smRti graMtha, pradhAna sampAdaka - DaoN. jyoti prasAda jaina, prakAzaka - zrI mahAvIra nirvANa samiti lakhanaU (u.pra.), 1975 46. bhArata kA svatantratA saMgharSa, lekhaka - pro. bipanacandra, prakAzaka - hindI mAdhyama kAryAnvaya nidezAlaya, dillI vizvavidyAlaya, dillI, 1995 47. bhArata kA rASTrIya Andolana, lekhaka - DaoN. dineza candra caturvedI, prakAzaka- mInAkSI prakAzana, begama brija, meraTha, 1989 48. bhAratIya svatantratA saMgrAma kA itihAsa, lekhaka - rAmagopAla, prakAzaka - bhArata buka senTara, 17, azoka mArga, lakhanaU, 1996 49. bhArata meM hindI patrakAritA, sampAdaka-DaoN. rameza jaina, prakAzaka- boharA prakAzana, caur3A rAstA, jayapura, 1989 50. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM mujaphpharanagara kA yogadAna, lekhaka - raghunaMdana varmA, aruNa gupta, prakAzaka - svataMtratA saMgrAma senAnI saMgaThana evaM jilA prazAsana, mujaphpharanagara, 1997 51. bhAratIya svataMtratA saMgrAma meM AgarA kA yogadAna, lekhaka - manohara lAla zarmA, prakAzaka- vIra pustaka maMdira, namaka maNDI, AgarA, 1990 52. bhAratavarSIya digambara jaina DAyarekTarI, san 1914, prakAzaka - seTha khemarAja zrI kRSNadAsa bambaI sandarbha sUcI :: 221 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53. bhArata chor3o Andolana (svatantratA senAnI graMthamAlA bhAga - 8), lekhaka - phUlacaMda jaina, sampAdaka - mastarAma kapUra, prakAzaka- kansepTa prakAzana, naI dillI, 1999 54. mere sAthI : lekhaka - mahAtmA bhagavAnadIna, prakAzaka- bhArata jaina mahAmaMDala vardhA, 1952 55. meraTha ke pA~ca hajAra varSa, sampAdaka-vighneza kumAra, prakAzaka- hastinApura zodha saMsthAna, meraTha, 1996 56. merI jIvana gAthAH lekhaka - gaNeza prasAda varNI (bhAga-1), sampAdaka - DaoN. pannAlAla jaina, prakAzaka - zrI gaNeza varNI jaina graMthamAlA, vArANasI 57. mUlacaMda kizanadAsa kApar3iyA abhinandana grantha, sampAdaka - DaoN. zekharacanda jaina, prakAzakaabhinandana samAroha samiti, digambara jaina pustakAlaya, sUrata 58. yazapAla jaina : vyaktitva evaM kRtitva, caudharI caraNa siMha vizvavidyAlaya, meraTha dvArA varSa 1990 meM svIkRta aprakAzita zodha prabandha, zodhakatrI - ku. zailajA sArasvata 59. yAda rahI mulAkAteM, lekhaka - akSaya kumAra jaina, prakAzaka - rAjapAla eNDa saMsa, kazmIrI geTa, dillI, 1971 60. rajata-nIrAMjanA, sampAdaka - DaoN. parazurAma zukla virahI, prakAzaka- harinArAyaNa caube, adhyakSa-nagara pAlikA lalitapura (u. pra.), svAdhInatA rajata jayaMtI, 1972 61. lAjapatarAya jIvana tathA kArya, lekhaka - phirojacanda ( anuvAdaka - mohindara siMha ), prakAzaka-prakAzana vibhAga, sUcanA aura prasAraNa maMtrAlaya, bhArata sarakAra, 1987 62. lekhavatI jaina ema. ela. sI. ambAlA kA bhASaNa, 10 maI, 1935 (pustikA), prakAzaka- candrakumAra zAstrI, mujaphpharanagara, 1935 63. vidhi-vaMzikA, luhADyA parivAra - sAsanI, bhAga-1, 2, sampAdaka - pradyumna kumAra jaina, ilAhAbAda, prakAzaka- luhADyA parivAra, sAsanI (hAtharasa) u.pra., 2002, 2003 64. vimala prasAda jaina : krAMtikArI jIvana kI kucha jhalakiyA~, lekhikA - rUpavatI jaina, prakAzaka- zakuna prakAzana, 3625 subhASa mArga, naI dillI, 1994 65. vindhya pradeza rAjyoM kA svatantratA saMgrAma kA itihAsa, lekhaka - zyAmalAla sAhU, prakAzaka - rAjendra priMTiMga presa, nivAr3I (ma.pra.), 1975 66. vaizAlika kI chAyA meM : sampAdaka - rAjeza jaina, prabhAkiraNa jaina, prakAzaka- nezanala pabliziMga hAUsa, 2/35, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI, 2001 67. zahIdanAmA (svatantratA senAnI granthamAlA bhAga-4), lekhaka - phUlacanda jaina, sampAdaka- mastarAma kapUra, prakAzaka-kansepTa pabliziMga kampanI, naI dillI, 1999, vizeSa sahayoga-rASTrIya abhilekhAgAra, naI dillI 68. saMskRti ke cAra adhyAya : rAmadhArI siMha dinakara, prakAzaka- kedAranAtha siMha, udayAcala, rASTrakavi dinakara patha, rAjendra nagara, paTanA, 1956 evaM lokabhAratI prakAzana, 15-e, mahAtmA gA~dhI mArga, ilAhAbAda 69. satya ke prayoga ( AtmakathA ), lekhaka - mohanadAsa karmacanda gA~dhI, anuvAda - kAzInAtha trivedI, prakAzaka-navajIvana prakAzana maMdira, ahamadAbAda-14, 1957 70. sAMskRtika cetanA aura jaina patrakAritA, DaoN. saMjIva bhAnAvata, prakAzaka - siddhazrI prakAzana, 222 : : bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakanagara, jayapura, 1990 71. sAdhu merA bApa thA, lekhikA-rUpavatI jaina, prakAzaka-kansepTa pabliziMga kampanI, naI dillI, 1995 72. sahAranapura sandarbha, lekhaka evaM sampAdaka-DaoN. ke. ke. zarmA, prakAzaka-sandarbha prakAzana, gila kaoNlonI (nArAyaNapurI), nikaTa-nArAyaNa maMdira, sahAranapura, 1986 73. sahAranapura sandarbha, bhAga-2 (sahAranapura kI mahAna vibhUtiyA~ 1858-1988), lekhaka evaM sampAdaka-DaoN. ke.ke. zarmA, DaoN. siprA bainarjI, prakAzaka-sandarbha prakAzana, sahAranapura, 1996 74. svatantratA saMgrAma, bipanacandra, amaleza tripAThI, barUNa de, prakAzaka-nezanala buka TrasTa iMDiyA, naI dillI, 1972 75. svatantratA saMgrAma, 'Aja' svarNa jayantI ke avasara para prakAzita, prakAzaka-Aja kAryAlaya, jJAnamaNDala limiTeDa, vArANasI :u.pra.ddha 76. svataMtratA senAniyoM kA baMdInAmA, bhAga-1, lekhaka-phUlacanda jaina, sampAdaka-mastarAma kapUra, prakAzaka-kansepTa pabliziMga kampanI, naI dillI, 1999 77. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-mujaphpharanagara, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1969 78. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-meraTha, bhAga-16, sampAdaka-ThAkara prasAda siMha. prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1970 79. svAdhInatA Andolana aura meraTha, AcArya dIpaMkara, prakAzaka-janamata prakAzana, 54/4, jAgRti vihAra, meraTha, 1993 80. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-bulandazahara, bhAga-6, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1969 81. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-mathurA, bhAga-25, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1972 82. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-AgarA, bhAga-33, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1972 83. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-eTA, bhAga-29, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU 84. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, jilA-mainapurI, bhAga-30, sampAdaka- ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU 85. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA-murAdAbAda, bhAga-12, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1970 86. svataMtratA-saMgrAma ke sainika, bhAga-3, ilAhAbAda DivIjana (jilA-iTAvA, ilAhAbAda, kAnapura, phatehapura aura pharrukhAbAda), prakAzaka-sUcanA vibhAga, u.pra. lakhanaU, 1968 87. svataMtratA-saMgrAma meM pharrukhAbAda janapada kA yogadAna, sampAdaka-DaoN. bI.pI. gautama, prakAzaka-bhAvanA prakAzana, 126, paTapar3agaMja, dillI, 1997 88. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga-1, jhA~sI DivIjana (jilA-jAlauna, jhA~sI, bA~dA, sandarbha sUcI :: 223 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamIrapura), sampAdaka-esa.pI. bhaTTAcArya, prakAzaka-sUcanA vibhAga, u.pra., 1963 89. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA-sahAranapura, bhAga-15, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1969 90. svataMtratA saMgrAma ke sainika, jilA-deharAdUna, bhAga-11, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, uttara pradeza, lakhanaU, 1970 91. svataMtratA saMgrAma ke sainika, bhAga-14, gar3havAla DivIjana (jilA-uttarakAzI, camolI, TiharI gar3havAla aura paur3I gar3havAla), sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-sUcanA vibhAga, u.pra., 1970 92. svataMtratA Andolana aura banArasa, sampAdaka-ThAkura prasAda siMha, prakAzaka-vizvavidyAlaya prakAzana, vArANasI, 1990 93. hindI-patrakAritA ko akSaya kumAra jaina kI dena, caudharI caraNa siMha vizvavidyAlaya, meraTha dvArA varSa 1987 meM svIkRta aprakAzita zodha prabandha, zodhakartA-ajaya kapila, rur3akI ENGLISH BOOK LIST 94. CENSUS OF INDIA, 1921, UNITED PROVINCES OF AGRA AND OUDH, VOLUME XVI, PART I, REPORT, BY E.H.H. EDYE, I.C.S.. SUPERINTENDENT CENSUS OPERATIONS, ALLAHABAD, PUB. : Superintendent Government Press, United Provinces, 1923 95. CENSUS OF INDIA, 1931, UNITED PROVINCES OF AGRA AND OUDH PART I, REPORT BY A.C. TURNER, M.B.E., I.C.S., SUPERINTENDENT CENSUS OPERATIONS, Pub. : The Superintendent Printing and Stationary United Provinces, Allahabad, 1933. 96. CENSUS OF INDIA, 1941, UNITED PROVINCES, VOLUME V TABLES, BY B. SAHAY, I.C.S., SUPERINTENDENT CENSUS OPERATIONS, ALLAHABAD, Published by The Manager of Publications Delhi, 1942. 97. Fighters For Freedom, WHO's WHO : 2:, Varansi Division Editor-S.P. _Bhattacharies, Pub.: Information Department U.P., Lucknow 98. MAHATMA GANDHI, ROMAIN ROLLAND (1866-1944 CELEBRATED FRENCH WRITER, THINKER AND PACIFIST), Published in Great Britian 1924. 99. MATHURA A GAZETTER, EDITOR - D.L. DRAKE BROCKMAN, I.C.S., Pub-Usha Publications, 1 Ansari Road, Darya Ganj, Delhi, 1911 100. PARLIAMENT OF INDIA, WHO's WHO, 1950, PUB. : PRINTED MANAGAR GOVT. OF INDIA PRESS, New Delhi, 1950 101. PARLIAMENT OF INDIA, COUNCIL OF STATES, WHO'S WHO, 1952, PUB. COUNCIL OF STATES SECRETARIAT, NEW DELHI, August, 1953 102. PARLIAMENT OF INDIA, RAJYA SABHA, WHO'S WHO, 1955, PUB - RAJYA 224 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna sandarbha sacI :: 224 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SABHA SECRETARIAT, NEW DELHI, November, 1955 103. PARLIAMENT OF INDIA SECOND LOK SABHA, WHO'S WHO, 1957 (FIRST ___EDITION) PUB-LOK SABHA SECRETARIAT. NEW DELHI, July, 1957 104. PARLIAMENT OF INDIA RAJYA SABHA, WHO'S WHO, 1968, PUB-RAJYA SABHA SECRETARIAT, NEW DELHI, July, 1968 105. PROGRESSIVE JAINS OF INDIA, SATISH KUMAR JAIN (Released by HON'BLE SHRI B.D. JATTI, VICE PRESIDENT OF INDIA ON NOVEMBER, 27, 1975). PUB-SHRAMAN SAHITYA SANSTHAN, NEW DELHI 106. UTTAR PRADESH DISTRICT GAZETTEERS 'MUZAFFARNAGAR', EDITOR DANGLI PRASAD VARUN (I.A.S.), Pub-Uttar Pradesh Government, 1980 107. UTTAR PRADESH DISTRICT GAZETTEERS 'MEERUT', EDITOR-SMT. ESHA BASANTI JOSHI (I.A.S.), Pub.-U.P. Government, 1965. 108. UTTAR PRADESH DISTRICT GAZETTEERS 'SAHARANPUR', EDITOR___D.P. VARUN (I.A.S.), Pub-U.P. Government, 1981. 109. UTTAR PRADESH DISTRICT GAZETTEERS 'BIJNOR', EDITOR-D.P. ___VARUN (I.A.S.), Pub-U.P. Government, 1981 110. UTTAR PRADESH DISTRICT GAZETTEERS 'BAHRAICH', EDITOR KAILASH NARAIN PANDE, Pub-U.P. Government, 1988 111. UTTAR PRADESH DISTRICT GAZETTEERS 'VARANASI', EDITOR-SMT. ESHA BASANTI JOSHI (I.A.S.), Pub.-U.P. Government, 1965. 112. WHO'S WHO OF DELHI FREEDOM FIGHTERS, VOLUME II EDITOR-DR. UMA PRASAD THAPLIYAL, Gazetter Unit, Delhi Government, 1985. samAcAra patra-patrikAe~ 113. 'Aja' (dainika samAcAra patra), 1920-1947 ke vibhinna aMka, sampAdaka-bAbUrAva viSNu parAr3akara, kAzI, prakAzaka-jJAnamaMDala limiTeDa, banArasa 114. 'anekAnta' (mAsika patra), 1942-48 ke vibhinna aMka, sampAdaka-paM. jugala kizora mukhtAra, ayodhyAprasAda goyalIya, dillI Adi, prakAzaka-vIra sevA maMdira, sarasAvA, dillI 115. 'jaina gajaTa' (sAptAhika), 1900-1925 ke vibhinna aMka, sampAdaka-paM. jugala kizora mukhtAra, devabanda Adi, prakAzaka-akhila bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA, devabanda/mathurA/lakhanaU 116. jaina mitra' (sAptAhika patra), 1926-31 ke vibhinna aMka, sampAdaka- brahmacArI sItala prasAda Adi prakAzaka-mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, digambara jaina pustakAlaya, sUrata 117. jaina-saMdeza' (sAptAhika patra), 1939-47 ke vibhinna aMka, sampAdaka-paM. kailAza sandarbha sUcI :: 225 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candra jaina Adi, prakAzaka-bhAratavarSIya digambara jaina saMgha ambAlA/mathurA AgarA, vizeSa ullekhanIya : jaina sandeza, rASTrIya aMka, guruvAra, 23 janavarI 1947, AgarA 118. jaina-hitaiSI' (mAsika patra), 1916-21 ke vibhinna aMka, sampAdaka-nAthUrAma premI, prakAzaka-jaina grantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, giragA~va-bambaI 119. 'jAti prabodhaka' (mAsika patra), 1927-28 ke aMka, sampAdaka-mAIdayAla jaina, prakAzaka-phUlacanda jaina, AgarA 120. 'digambara jaina' (mAsika patrikA), 1928-32 ke vibhinna aMka, sampAdaka evaM prakAzaka-mUlacaMda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata 'vIra' (pAkSika patra). 1922 1924 va anya varSoM ke aMka sampAdaka-brahmacArI sItala prasAda, bAbU kAmatA prasAda jaina, rAjendra kumAra jaina Adi, prakAzaka-akhila bhArata varSIya digambara jaina, pariSad, meraTha/ dillI 122. 'vIra-sandeza' (mAsika patra), 1927, 1928 va anya varSoM ke aMka sampAdaka evaM prakAzaka-zrI mahendra jaina, mahAvIra presa, AgarA 123. 'sainika' (sAptAhika patra), 1930-32 ke vibhinna aMka, sampAdaka evaM prakAzaka-zrI kRSNadatta pAlIvAla, AgarA 124. 'satyodaya' (mAsika patra), 1918, 1920 ke vibhinna aMka, sampAdaka evaM prakAzaka-candrasaina jaina vaidyarAja, iTAvA (u.pra.) 125. 'tIrthakara' (mAsika patrikA), agasta-sitambara 1977, sampAdaka-DaoN. nemIcanda jaina, prakAzaka-hIrA bhaiyA prakAzana, 65 patrakAra kaoNlonI, kanAr3iyA roDa, indaura (ma.pra.) smArikAe~ 126. 'puNya smaraNa' (bAbU ratanalAla jaina kI prathama puNya tithi para prakAzita smArikA) sampAdaka-DaoN. rAmasvarUpa Arya, prakAzaka-bAbU ratanalAla jaina smRti samAroha samiti, bijanaura, 1977 127. 'manthana' (akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ke AgarA meM hue 35veM rASTrIya adhivezana para prakAzita smArikA), mukhya sampAdaka-jitendra kumAra jaina, prakAzaka-jaina pariSada u.pra. 1/189. dehalI geTa. AgarA. 2008 128. varNI jaina inTara kaoNleja lalitapura kI rajata jayaMtI para prakAzita smArikA prakAzaka evaM sampAdaka-ratanacanda jaina, pradhAnAcArya varNI jaina iNTara kaoNleja, lalitapura, 1977 129. 'vardhamAna' (bijanaura aMka), vardhamAna kaoNleja bijanaura kI vArSika smArikA pradhAna sampAdaka-DaoN. girirAja zaraNa agravAla, prakAzaka-vardhamAna kaoNleja prabaMdhakAriNI samiti, 1998 130. 'saMsmaraNa' (syAdvAda mahAvidyAlaya, bhadainI (banArasa) ke svarNa jayantI avasara para prakAzita smArikA), sampAdaka-pro. khuzAla candra gorAvAlA, prakAzaka-syAdvAda mahAvidyAlaya, banArasa, 1955 131. anya mahattvapUrNa srota : 226 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka) Individual Collection (Manuscripts Division) Nehru memorial Museum and library Teen Murti House New Delhi, i) Achal Shingh (Seth) Papars, List No. 190 (LLVII) ii) Jain Ajit Prasad Papars, List No. 150 iii) Jain Akshaya Kumar Papars, List No. 439 iv) Jain, Jainendra Kumar Papars, List No. 438 v) Jain, Nemichandra Papars, List No. 508 vi) Jain, Mahabir Prasad Papars, List No. 282 kha) maukhika itihAsa vibhAga, tIna mUrti bhavana, naI dillI 1. zrI akSaya kumAra jaina (prasiddha patrakAra evaM svatantratA senAnI) se dinAMka 12.04.1991 ko zrImatI uSAprasAda dvArA liyA gayA sAkSAtkAra 2. zrI jainendra kumAra jaina (prasiddha sAhityakAra evaM svatantratA senAnI) se dinAMka 13.05. 1967 ko DaoN. harideva zarmA dvArA liyA gayA sAkSAtkAra ga) zodhakartA dvArA liye gaye sAkSAtkAra 1. DaoN. ke.pI. jaina (suputra sva. zrI ajita prasAda jaina svataMtratA senAnI, pUrva kendrIya maMtrI evaM rAjyapAla), sI-36, sAUtha eksa pArTa-2, riMga roDa, naI dillI, dinAMka 26.12.2008 2. DaoN. ramAkAnta jaina evaM zrI zazikAnta jaina (suputra sva. DaoN. jyoti prasAda jaina, vikhyAta itihAsakAra evaM sAhityakAra), jyoti nikuMja, cAra bAga, lakhanaU, dinAMka 27.12. 2007 3. zrI narendra siMha jaina (suputra sva. seTha acala siMha jaina, svataMtratA senAnI, udyogapati evaM pUrva sAMsada), bI.DI. jaina DigrI kaoNleja, 32e gArDana roDa, AgarA, dinAMka 07.09.2008 4. zrI sundara lAla bahuguNA (vikhyAta paryAvaraNa vid, svataMtratA senAnI evaM padmavibhUSaNa se sammAnita), 17.03.2009 5. zrI zizirakAnta jaina (suputra sva. zrI vimala prasAda jaina krAMtikArI dezabhakta evaM dillI SaDyaMtra kesa ke mukhya abhiyukta), 32 sukhadeva vihAra, naI dillI, 25.01.2009 6. zrI hRdaya vikrama jaina (suputra sva. zrI akSaya kumAra jaina svataMtratA senAnI evaM navabhArata TAimsa ke pUrva pradhAna sampAdaka), sI-47, gulamohara pArka, naI dillI, 17.12.2008 7. zrI cimmanalAla jaina (mahAn krAMtikArI dezabhakta evaM jela yAtrI), AvAsa-pathavArI, AgarA, dinAMka 06.09.2008 8. zrI madana lAla bainAr3A (jaina samAja AgarA ke adhyakSa evaM udyogapati), AvAsa-hariparvata, AgarA, dinAMka 07.09.2008 9. zrI kezava deva jaina (vayovRddha, RSabhabrahmacaryAzrama mathurA ke pUrva pradhAnAcArya evaM mathurA ke sahapaU tahasIla ke nivAsI jahA~ jaina samAja ne svataMtratA saMgrAma meM bar3hacar3hakara bhAga sandarbha sUcI :: 227 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liyA), sthAna-RSabha brahmacaryAzrama caurAsI mathurA, dinAMka 05.09.2008 10. zrI aruNa gupta (se.ni. upasUcanA nidezaka u.pra., svatantratA senAnI evaM mujaphpharanagara ke prathama vidhAyaka sva. zrI kezavagupta jI ke suputra), 502, da. sivila lAIna meraTha roDa, mujaphpharanagara, dinAMka 10.05.2008 11. zrI triloka canda jaina (svataMtratA senAnI evaM udyogapati), ambA vihAra, meraTha roDa, mujaphpharanagara, dinAMka 10.05.2008 12. zrI yatIndra kumAra jaina (suputra sva. zrI balavIra canda jaina, raIsa), 44, ThAkuradvArA mujaphpharanagara dinAMka 22.01.2007 13. zrImatI rukamaNI jaina (suputrI sva. zrI sumata prasAda jaina, svataMtratA senAnI evaM pUrva saMsada sadasya), 78 naI maMDI, mujaphpharanagara, dinAMka 21.09.2008 14. suzrI nirmalA dezapANDe (vikhyAta gA~dhI vAdI, rAjyasabhA sadasya, padmavibhUSaNa), dinAMka ___ 17.02.2008, mujaphpharanagara Agamana para 15. zrI ajita kumAra jaina 'bAbU nivAsa', (parivArIjana sva. zrI phUlacaMda jaina svataMtratA senAnI evaM dAnavIra) lakSmaNa sTIla kampanI, lauhA mArkiTa sTezana roDa, kAnapura, dinAMka 20.02.2009 228 :: bhAratIya svatantratA Andolana meM uttarapradeza jaina samAja kA yogadAna Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amita jaina janma : 18 akTUbara, 1983, mujaphpharanagara, (u.pr.)| zikSA : ema.e., pI-eca.DI. (itihaas)| sampAdana-kArya : jUna 1999-2001 taka mAsika patrikA 'divya vacana' kA sampAdana /sNcaaln| eka darjana se adhika pustakoM ke sampAdana meM shyog| vyaktigata saMgraha : DaoN. amita jaina peparsa, rASTrIya abhilekhAgAra, nayI dillii| DaoN. amita jaina vyaktigata saMgraha, indirA gA~dhI rASTrIya kalA kendra, janapatha, nayI dillii| DaoN. amita jaina peparsa, neharU maimoriyala myUjiyama aiMDa lAIbrerI, tInamUrti bhavana, nayI dillii| zodhapatra : bhAratIya svatantratA Andolana se jur3e zodha lekha rASTrIya evaM antarrASTrIya jarnalsa meM prkaashit| AjIvana sadasya : iMTaranezanala guDavila sosAiTI oNpha iMDiyA, nayI dillI; iMDiyana TrasTa phaoNra rurala hairiTeja aiMDa DevalapameMTa, nayI dillI; iMTaranezanala divya parivAra sosAiTI, nayI dillii| samprati : prabandhaka, hindusthAna samAcAra bahubhASI nyUja ejeMsI, nayI dillii| samparka : 'sannidhi', e-28, maMsArAma pArka nayI dillI-110059 mo. : 09871909808 Imela : amitjaingm@gmail.com Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rs. 300 9789326352345 // bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI - 110 003 | saMsthApaka : sva. sAhU zAntiprasAda jaina, sva. zrImatI ramA jaina