________________
૪
યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય
પણ
જ
કોઇપણ પૌદ્ગલિક સુખમાં, પછી તે ચક્રવર્તીનું સુખ હોય કે દેવલોકનું સુખ હોય, તેમાં દુઃખરૂપતાનું જ ભાન થવા માંડે છે. તે સુખ નહિ પણ સુખાભાસ છે, માત્ર દુઃખનો પ્રતિકાર છે, આવું સમજવા માંડે છે. અંશે અંશે પણ તેને પૌદ્ગલિક સુખમાં દુઃખરૂપતાની અનુભૂતિ થવા માંડે છે. આને તાત્ત્વિક વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ કહેવામાં આવે છે. અહીંયાંથી જ ધર્મની, યોગની, મોક્ષમાર્ગની શરુઆત થાય છે. આ અવસ્થાને અપુનર્બંધક અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. અહીંયાં તે એક મોટી સિદ્ધિ હાંસલ કરે છે. કર્મનો ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધ કરવાની યોગ્યતાને તોડી નાંખે છે. અર્થાત્ હવે પછી ક્યારેય પણ તે ૭૦ કોડાકોડ આદિ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ભવિષ્યમાં બાંધશે જ નહિ. આ અપુનર્બંધક અવસ્થા જેઓ નથી પામ્યા તેવા જીવોનો બધો જ ધર્મ એ ઓઘદષ્ટિનો ધર્મ કહેવાય છે. એ આપણે આગળ જોઇ ગયા કે તેઓને સંસારના પૌદ્ગલિક સુખોમાં સ્વરૂપથી દુઃખરૂપતાનું (દુઃખના પ્રતિકારપણાનું), અંશે અંશે પણ આત્મસંવેદન નહિ થતું હોવાના કારણે જ તેમનો વૈરાગ્ય તાત્ત્વિક બન્યો નહિ, તેમજ તેમનો ધર્મ પણ તાત્ત્વિક બન્યો નહિ. તાત્ત્વિક ધર્મના પ્રારંભબિંદુ સમાન ગણાતી આ અપુનર્બંધક અવસ્થા જીવને ચર્માવર્તમાં પ્રાપ્ત થાય છે. સંસારની રખડપટ્ટીમાં જીવે અનંતાનંત પુદ્ગલપરાવર્તો વીતાવ્યાં છે, તેમાંથી સૌથી છેલ્લો આવર્ત એવો આવે, જેમાં જીવને મોંક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને પછી ક્રમિક વિકાસ સાધતાં છેવટે તેની મુક્તિ થાય છે. આ પુર્વાંગલાવર્તને ચ૨માવર્ત કહેવામાં આવે છે. એ પહેલાંના બધા જ પુદ્ગલપરાવર્તીને અચરમાવર્ત કહેવામાં આવે છે. ચ૨માવર્તમાં આવેલા જીવનું લક્ષણ નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) દુઃખી પર અત્યંત દયા ઃ- આ જીવોને દુઃખીની ઉપર અત્યંત દયા હોય છે. અત્યંતનો અર્થ સાનુબંધ, અર્થાત્ તેઓ માત્ર દ્રવ્યદયામાં રાચતા નથી પણ સાથે સાથે ભાવદયાના પરિણામને સ્પર્શેલા હોય છે. થોડા સમય પૂરતું દુઃખ ટાળવાની ઇચ્છા એ નિરનુબંધ દયા છે. તેના બદલે તેનું હંમેશનું અથવા તો લાંબા સમય સુધીનું દુઃખ ટાળવાની ઇચ્છા એ સાનુબંધ દયા છે. આ દયામાં સામા જીવના, માત્ર તાત્કાલિક દુઃખનો જ વિચાર નથી હોતો પણ પરિણામોનો પણ વિચાર હોય છે. આ જીવો જગતમાં બધા દયાને વખાણે છે, માટે દયા સારી હશે એમ ગતાનુગતિક રીતે દયા નથી કરતા, અથવા તો આ લોક કે પરલોકનાં સુખ મેળવવાના આશયથી પણ દયા નથી કરતા, પરંતુ ક્રૂરતા તેમને સહજ રીતે જ ગમતી નથી માટે દયા કરે છે. દા.ત. મેઘકુમારના જીવે હાથીના ભવમાં દયા કરી છે તે સહજ ભાવથી જ કરી છે. તેમના વિષય-કષાયો હવે ક્રમસર ઓસ૨વાની તૈયારીમાં છે. ટૂંક સમયમાં જ વીતરાગતાના પરિણામને સ્પર્શવાની
