Yogdrushti Samucchay

Author(s): Yughbhushanvijay
Publisher: Gitarth Ganga

Page 7

યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય કેટલાકનું તો શાસ્ત્રજ્ઞાન પણ વિસ્તૃત હોય છે. આ રીતે અનેક ગુણો હોવા છતાં તત્ત્વના બોધથી અર્થાત ધર્મના મર્મથી તેઓ અજ્ઞાત હોવાથી તાત્ત્વિક ધર્મને પામી શકતા નથી અને મોક્ષમાર્ગ પર ચઢી શકતા નથી. તેથી જ સંસારમાં ફર્યા કરે છે. ઓઘદૃષ્ટિમાં રહેલા અને અનેક ગુણોથી યુક્ત જીવોને તાત્ત્વિક ધર્મથી (મોક્ષમાર્ગથી) દૂર રાખનાર કોણ છે? તે છે, તેમનું "ભવાભિનંદીપણું".
ભવાભિનંદીપણું એટલે સંસારના સુખનો રસ. સંસારના સુખના તેઓ રસિયા હોય છે. સંસારના પૌદ્ગલિક સુખમાં જ તેમને મજા આવે છે. સંસારના પૌદ્ગલિક સુખથી ભિન્ન એવા આત્મિક સુખ જેવી કોઈ વસ્તુ છે તેની તેમને કલ્પના સરખી પણ હોતી નથી. આથી તે જે કંઈ ધર્મ કરે છે, તે અર્થ-કામના (સંસારના) રસથી જ કરે છે. તેઓ ભલે મોક્ષ કે આત્મકલ્યાણને પોતાના લક્ષ્ય તરીકે સમજતા કે ગણાવતો હોય પણ એ બધું માત્ર શબ્દપ્રયોગરૂપ જ છે. સંસારના પૌદ્ગલિક સુખમાં જ તેમનો મોક્ષ કે આત્મકલ્યાણ સમાઇ જાય છે. એથી આગળ વધીને પુદ્ગલના સંપૂર્ણ અભાવમાં રહેલું જે અધ્યાત્મસુખ કે જેને ધર્મનો મર્મ કહેવામાં આવે છે, તેને તેઓ સમજી શકતા જ નથી તો પછી પામી તો કેમ જ શકે?
ઓઘદૃષ્ટિવાળા આ ભવાભિનંદી જીવને સંસારનું સુખ હેય જ છે, એકમાત્ર અધ્યાત્મ સુખ જ ઉપાદેય છે, આવું પ્રણિધાન હોતું નથી. એવું પ્રણિધાન નહિ હોવાના કારણે યોગમાર્ગમાં તેને ખેદ, ઉદ્વેગ, વગેરે દોષો જીવંત રહે છે. જ્યાં સુધી ખેદ, ઉદ્વેગ વગેરે દોષો જીવંત છે ત્યાં સુધી ધર્મયોગ સ્વરૂપ નથી બનતો. યોગધર્મને આ ઓઘદૃષ્ટિના ધર્મથી જુદો પાડવા માટે ગ્રંથકાર મહર્ષિએ, દષ્ટિ શબ્દનીપૂર્વેયોગ શબ્દ મૂકીને"યોગદૃષ્ટિ" એ પ્રમાણે ગ્રંથનું નામ આપ્યું છે.
યોગદષ્ટિનું વર્ણન કરતાં પહેલાં એક શ્લોકમાં ઓઘદૃષ્ટિનું વર્ણન કર્યું છે. ઓઘ એટલે સામાન્ય અને દષ્ટિ એટલે બોધ. મોક્ષમાર્ગને મેળવવા માટે અતિ આવશ્યક અને મૂળભૂત પાયાનું તત્ત્વ જેણે જાણ્યું નથી એવા ભવાભિનંદી જીવનો જે કાંઈ બોધ હોય છે તેને ઓઘદૃષ્ટિ કહેવામાં આવે છે. તે બોધમાં માત્રાની અપેક્ષાએ ઘણી તરતમતા હોય છે. કોઈને ઓછો બોધ હોય છે, કોઈનો વધુ હોય છે, કોઈનો સ્થૂલ હોય છે તો કોઇનો સૂક્ષ્મ હોય છે. તે તરતમતા દૃષ્ટાંતથી સમજાવતાં કહે છે કે એકની એક વસ્તુનું દર્શન પણ બધા માણસો એકસરખું નથી કરી શકતા; પરંતુ (૧) દર્શનનો કાળ, (૨) જોનાર વ્યક્તિ) દ્રષ્ટા અને (૩) જોવાનું સાધન દષ્ટિ, આ ત્રણની અપેક્ષાએ બધાનું દર્શન જુદું જુદું હોય છે.
(૧) દર્શનનો કાળ - વાદળ ઘેરાયેલી ઘનઘોર રાત્રિમાં કોઇપણ વસ્તુ અત્યંત