________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય ઝાંખી દેખાય છે. વાદળ વગરની જો રાત્રિ હોય તો વસ્તુનું સામાન્યથી દર્શન થાય છે. તેના કરતાં પણ વાદળથી ઘેરાયેલો હોય પણ જો દિવસ હોય તો વસ્તુનું વધારે વિશેષ દર્શન થાય છે. સૌથી વધારે વિશિષ્ટ – સ્પષ્ટ દર્શન વાદળ વગરના દિવસમાં થાય છે. આમ કાળની અપેક્ષાએ દર્શનમાં ભેદ પડે છે.
(૨) દ્રષ્ટા (જોનાર વ્યક્તિ):- જોનાર વ્યક્તિ જો ચિત્તભ્રમવાળી હોય તો તે વસ્તુનું તદ્દન વિપરીત જ દર્શન કરે છે. તેના બદલે જોનાર વ્યક્તિ જો ડહાપણ અને સમજણથી યુક્ત હોય, સ્વસ્થ અંગજવાળી હોય, તો તે વસ્તુનું સાચું દર્શન કરી શકે છે. તેમાં પણ એ જો સામાન્ય બાળક હશે તો પોતાની અજ્ઞાનતાના કારણે વસ્તુનું દર્શન બરાબર નહિ કરી શકે અને ઉંમરલાયક સમજદાર માણસ હશે તો જ તે વસ્તુનું સાચું દર્શન કરી શકશે.
' (૩) દૃષ્ટિ (આંખ):- સમજદાર વ્યક્તિ હોય પણ જો તેની આંખ કમળા વગેરે રોગથી ગ્રસ્ત હોય તો તે વસ્તુનું સાચું દર્શન કરી શકતી નથી. નીરોગી દષ્ટિ જ સાચું દર્શન કરી શકે છે. કમળાવાળાને ધોળી વસ્તુ પણ પીળી દેખાય છે. કાળ, દ્રષ્ટા અને દષ્ટિના ભેદથી જેમ સામે રહેલી વસ્તુના દર્શનમાં ભેદ પડે છે, તે જ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષયોપશમના ભેદથી માણસોના અતીન્દ્રિય વસ્તુના બોધમાં ભેદ પડે છે. કોઈને થોડો બોધ થાય છે, કોઈને વધુ બોધ થાય છે. ક્ષયોપશમ અસતું હોય તો વિપરીત બોધ થાય છે. જેને જેટલો ક્ષયોપશમ હોય તેને તેટલો બોધ થાય છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે બોધ થતો હોવાના કારણે જ અનેક પ્રકારના મતમતાંતરો અને દર્શનો ઊભાં થયાં છે. પરંતુ યોગની પાંચમી સ્થિરાદષ્ટિ આવ્યા પછી દર્શનનો આવો કોઈ ભેદ રહેતો નથી. ત્યાં બધાને હેય-ઉપાદેય સંબંધી એકસરખો જ બોધ હોય છે.
વાદળ વગરનો ચોખ્ખો દિવસ હોય, સમજદાર વ્યક્તિ હોય, નીરોગી આંખ હોય, છતાં એવું બને કે તે વ્યક્તિ પદાર્થના સૂક્ષ્મ ધર્મોને ગ્રહણ ન કરી શકે; જેના કારણે તેનો બોધ અપૂર્ણ રહે છે. ઓઘદષ્ટિની પરાકાષ્ઠાની કક્ષાને પામેલા જીવને આવું જ બને છે. શાસ્ત્રોનું વિશાળ જ્ઞાન હોવા છતાં, તેનું મર્મ-રહસ્યતે ઓળખી, પકડી કે અનુભવી શકતો નથી; માટે જ મોક્ષમાર્ગની અપેક્ષાએ તેને તદ્દન અજ્ઞાની જ કહેવામાં આવે છે. તેને મોક્ષથી દૂર રાખનાર અને રઝળપાટ કરાવનાર મૂળ કારણ આ અજ્ઞાન જ છે.
અપુનબંધકાવસ્થા - ઓઘદષ્ટિમાંથી બહાર નીકળેલા જીવને પુદ્ગલના ભોગવટાના
