________________
યોગદષ્ટિ સમુરચય
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૪૪૪ ગ્રંથના પ્રણેતા સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ લગભગ દરેક દર્શનના યોગ-ગ્રંથોનું ઊંડું ચિંતન, મનન અને નિદિધ્યાસન કર્યા બાદ, તે બધાના નિચોડ અને સમન્વય રૂપે આ “યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય” નામના ગ્રંથની રચના કરી છે. દરેક દર્શનના અનુયાયીઓને માન્ય બને એવી શૈલીથી આમાં યોગના વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. યોગમાર્ગને પ્રારંભથી તે અંત સુધી આવરી લે એટલો વ્યાપક આ ગ્રંથનો વિષય છે; તેથી યોગમાર્ગમાં પ્રવેશ કરવા ઇચ્છનારને આ ગ્રંથ જેટલો ઉપયોગી છે એટલો જ ઉપયોગી તેમાં પ્રવેશ કરેલાને સ્થિરતા અને વિકાસ સાધવા માટે પણ છે.
સંસારમાં રખડતા આત્માને મોક્ષની સાથે જોડાણ કરનાર વ્યાપારને પ્રવૃત્તિને) યોગ કહેવામાં આવે છે. તત્ત્વનો સાચો બોધ એ સમ્યજ્ઞાન છે અને તત્ત્વની સાચી પ્રવૃત્તિ એ સમ્યગુ ચારિત્ર છે. તત્ત્વનો સાચો બોધ થયા પછી તેના પર તે જ સાચું છે, તે જ સત્ય છે" એવી રુચિ પ્રગટી જાય તે સાચી રૂચિ છે. અને તે તત્ત્વના સાચા બોધને જીવનમાં આત્મસાત કરી લેવામાં આવે તો આત્માનો મોક્ષ થઈ જાય છે. ' આ માટે મોક્ષનું મૂળભૂત કારણ છે સમ્યમ્ બોધ. તે બોધને અહીં “દષ્ટિ” નામ આપવામાં આવ્યું છે. યોગમાર્ગનો આ બોધ પ્રારંભમાં અગ્નિના એક નાના તણખા જેવો હોય છે; વધતો વધતો છેવટે તે ચંદ્રના પ્રકાશ જેવો તેજસ્વી બને છે. આ બોધને તેના પ્રકાશ (આત્મપ્રકાશ)ની માત્રા અને કાર્યની દૃષ્ટિએ આઠવિભાગમાં વહેંચીને તેને આઠ યોગદષ્ટિ તરીકે અહીં નિરૂપવામાં આવ્યો છે. આમ આઠ યોગદષ્ટિનો સમુચ્ચય હોવાથી આ ગ્રંથનું "યોગદષ્ટિસમુચ્ચય" નામ સાર્થક છે. ગ્રંથના નામમાં "દષ્ટિ" શબ્દની આગળ "યોગ" શબ્દનો પ્રયોગ ગ્રંથકારે ખાસ હેતુપૂર્વક કર્યો છે.
અનાદિ કાળથી સંસારમાં રખડતા જીવે અનેકાનેક વખત ધર્મ કર્યો છે, જે ધર્મના ફળ સ્વરૂપે તે અનંતી વખત રૈવેયક જેવા ઉત્તમ દેવલોકને પામ્યો છે; પરંતુ ખેદ, ઉદ્વેગ આદિ દોષથી યુક્ત હોવાથી તેમ જ જીવે એ સમયે અષ આદિ ગુણોની પ્રાપ્તિ નહિ કરેલ હોવાથી, તેનો એ ધર્મ તેને મોક્ષ મેળવવામાં સહાયક બન્યો નથી; અર્થાત તે યોગરૂપ બન્યો નથી. તેથી એવા ધર્મને ઓઘદૃષ્ટિનો ધર્મ કહેવામાં આવે છે.
આ ઓઘદૃષ્ટિનો ધર્મ કરનારા જીવો ધર્મશ્રદ્ધાળુ જ હોય છે; આત્મા, પુણ્ય, પાપ, કર્મ, બંધ, મોક્ષ, પરલોકને માનતા હોઈને આસ્તિક જ હોય છે. તેમાં કોઈ કોઈ જીવ તો એટલા બધા શ્રદ્ધાળુ હોય છે કે ધર્મને ખાતર હસતે મોઢે પ્રાણ આપવા પણ તૈયાર હોય છે. દેવ-ગુરુ અને ધર્મના કાર્યમાં તે અડીખમપણે હાજર રહે છે. તેમાં
