________________
વિવેકચૂડામણિ
6 આ દેહ છે. એ જ રહું છું' એમ સમજીને જીવ ફૂલાની માળા, ચંદન વગેરે અનેક રૂપાવાળા સ્થૂળ પદાર્થોને બાહ્ય ઇંદ્રિયાથી ભાગવે છે; આથી જાગ્રત અવસ્થામાં આ સ્થૂળ દેહનું મુખ્યપણું છે.
सर्वोऽपि बाह्यसंसारः पुरुषस्य यदाश्रयः । विद्धि देहमिदं स्थूलं गृहवद् गृहमेधिनः ॥ ९२ ॥ જેના આશરા લેવાથી જીવને આખુ` માહ્ય જગત દેખાય છે, એ શરીરને જ ગૃહસ્થના ઘર જેવા સ્થૂલદેહ સમજવા. स्थूलस्य संभवजरामरणानि धर्माः स्थौल्यादयो बहुविधाः शिशुताद्यवस्थाः । वर्णाश्रमादिनियमा बहुधा यमाः स्युः पूजावमानबहुमानमुखा વિશેષઃ ॥ ૨૩ ||
જન્મ, ઘડપણુ, મરણુ, સ્થૂળતા વગેરે સ્થૂળ દેહના અનેક ધર્મા છે; ખાળપણુ વગેરે એની અવસ્થાએ છે; વધુ, આશ્રમ વગેરે અનેક જાતના એના નિયમા છે; તથા માન, અપમાન વગેરે અનેક જાતની એની ખાસિયત છે. દશ ઇંદ્રિયા बुद्धीन्द्रियाणि श्रवणं त्वगक्षि घ्राणं च जिह्ना विषयावबोधनात् । वाक्पाणिपादं गुदमप्युपस्थः कर्मेन्द्रियाणि प्रवणेन कर्मसु ॥९४॥ |
કાન, ત્વચા ( ચામડી), આંખ, નાક, જીભ-આ પાંચ જ્ઞાનક્રિયા છે; કારણ કે એનાથી (શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ એમ અનુક્રમે પાંચ) વિષયનું જ્ઞાન થાય છે; વાણી, પગ, હાથ, ગુદા અને ઉપસ્થ-એ પાંચ કમે દ્રિયા છે; કારણ કે એ ઇંદ્રિયા જુદાં જુદાં કામા તરફ વળે છે.
અંતઃકરણના ચાર પ્રકાર निगद्यते ऽन्तःकरणं मनोधीरहंकृतिश्चित्तमिति स्ववृत्तिभिः । अत्राभिमानादद्दमित्यहं कृतिः स्वार्थानुसंधानगुणेन चित्तम् ॥९५॥
૨૬
