________________
વરસાવીને ય જીવરક્ષા કરવાની સંન્યાસીની આ વાતને જાણીને કોઈપણ જીવની હિંસા ન થઈ જાય તેની કાળજી રાખવી.
કુલ ઈન્દ્રિયો તો પાંચ છે. (૧) સ્પર્શનેન્દ્રિય. (૨) રસનેન્દ્રિય, (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય (૪) કુરિન્દ્રિય અને (૫) શ્રોત્રેન્દ્રિય. આ પાંચે પાંચ ઈન્દ્રિયો બેઈન્દ્રિય, ઈન્દ્રિય કે ચઉરિદ્રયજીવોમાંથી કોઈનેય નથી, તેમનેતો પાંચથી ઓછી ઈન્દ્રિયો છે. તેથી આ બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય અને ચઉરિન્દ્રિય જીવો વિકસેન્દ્રિય (વિકલ=ઓછી, વિલેન્દ્રિય ઓછી ઈન્દ્રિયોવાળા) જીવો તરીકે ઓળખાય છે. જો કે એકેન્દ્રિય જીવોને પણ પાંચથી ઓછી (એક જ) ઈન્દ્રિય હોય છે, છતાં તેમનો સમાવેશ સ્થાવર જીવોમાં થઈ ગયો હોવાથી અને અહીં ત્રસ જીવોની વાત હોવાથી તેઓ વિક્લેન્દ્રિય તરીકે ગણાતા નથી.
આ વિક્લેન્દ્રિય જીવોને આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય અને શ્વાસોશ્વાસ પર્યાપ્તિ ઉપરાંત પાંચમી ભાષાપર્યાપ્તિ પણ હોય છે, કારણકે તેમને રસનેન્દ્રિય હોય છે, જે બોલવામાં પણ ઉપયોગી બને છે.
આ પાંચે ય પર્યાપ્તિઓ તમામ વિક્લેન્દ્રિય જીવો પૂર્ણ કરે જ; તેવો નિયમ નથી. તેથી જે વિશ્લેન્દ્રિય જીવો પોતાને યોગ્ય આ પાંચે ય પર્યાતિઓ પૂર્ણ કર્યા પહેલાં જ મરી જવાના હોય તેઓ લબ્ધિ અપર્યાપ્તા કહેવાય; પણ જેમણે પાંચે ય પતિઓ પૂરી કરી હોય કે કદાચ ન પણ કરી હોય; છતાં ય પાંચે ય પર્યાદ્ધિઓ પૂર્ણ કર્યા પછી જ મરવાના હોય, તેઓ લબ્ધિ પર્યાપ્તા કહેવાય. બેઈન્દ્રિય, ઈન્દ્રિય અને ચઉરિજિયના આ રીતે પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા; બે-બે ભેદ ગણતાં વિક્લેન્દ્રિય જીવોના છ ભેદ થાય.
( વિક્લેન્દ્રિય જીવોના છ ભેદ )
T
(૧) પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિય (૩) પર્યાપા તેઈન્દ્રિય (પ) પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય (૨) અપર્યાપા બેઈન્દ્રિય (૪) અપર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિય (૬) અપર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય
પંચેન્દ્રિય જીવો પરમાત્મા મહાવીરદેવ પોતાના સાધનાકાળ દરમ્યાન જંગલમાં જતાં હતા, ત્યારે લોકો અટકાવતાં હતા. ભગવંત ! આ રસ્તે ન જશો. કારણ કે આ જંગલમાં એક ઝેરી નાગ વસે છે. તેની આંખમાં ય કાતિલ ઝેર છે. સૂર્યની સામે નજર કરીને જેની સામે જુએ તે બળીને ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે. અત્યાર સુધીમાં તેણે ઘણાના જાન લીધા.
