________________
વિશેષ લક્ષણો છે. આ છ લક્ષણો દરેક પુદ્ગલદ્રવ્યમાં હોય જ તેવું નથી. પણ છમાંથી કોઈપણ લક્ષણ જયાં જણાય તે પુદ્ગલદ્રવ્ય જ હોય તે નક્કી છે.
પણ તમામે તમામ પુદ્ગલ દ્રવ્યોમાં જે અવશ્ય હોય જ છે, તે ચાર લક્ષણોને પુદ્ગલનાં સામાન્ય લક્ષણો તરીકે શાસ્ત્રોમાં જણાવવામાં આવ્યાં છે : (૧) રૂપ (૨) રસ (૩) ગંધ અને (૪) સ્પર્શ. .
આ પુદ્ગલ દ્રવ્ય રૂપી છે. એટલે કે તેનામાં વર્ણ (રૂપ), ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોય છે. આ ચારે તેનાં સામાન્ય લક્ષણો છે.
પગલદ્રવ્યમાં લાલ, લીલો, પીળો, સફેદ અને કાળો, એ પાંચ વર્ણ છે. સુરભી (સુગંધ) અને દુરભી (દુર્ગધ); એમ બે પ્રકારની ગંધ છે. ખાટો, તીખો, તૂરો, કડવો અને મીઠો; એમ પાંચ પ્રકારના રસ છે, લીસોખરબચડો, ચીકણો, સૂકો, ભારે-હલકો, ઠંડો-ગરમ; એમ આઠ પ્રકારના જે સ્પર્શ છે, તેમાંના કેટલાક સ્પર્શ હોય છે.
ટેબલ, ખુરશી, મકાન, પેન વગેરે સર્વે પુગલદ્રવ્યો છે. તેના ટૂકડા કરીએ, તે ટુકડાના ટુકડા કરીએ. થયેલા તે ટુકડાઓના પાછા ટુકડા કરીએ. આ રીતે નાના નાના ટુકડા કરતાં કરતાં છેલ્લે જે નાનો ટુકડો થાય તે પરમાણુ કહેવાય. આ પરમાણુના ફરી કદી પણ ટુકડા થઈ શકે નહિ.
અત્યારના વૈજ્ઞાનિકોએ જે અણુ શોધ્યો છે, તે કાંઈ નાનામાં નાનો ભાગ નથી, તેના તો હજુ અનંત ટુકડા થઈ શકે તેમ છે. તેવા અનંત ટુકડા કરતાં જે નાનામાં નાનો ટુકડો થાય તે પરમ સૌથી નાનો) અણુ એટલે કે પરમાણુ કહેવાય.
આ પરમાણુ આપણી આંખે જોઈ શકાતો નથી. તે અતિશય સૂક્ષ્મ છે. છતાં તેની તાકાત ગજબની છે. ચૌદ રાજલોકના એક છેડેથી બીજે છેડે તે માત્ર એક જ સમયમાં પહોંચી શકે છે.
આ પરમાણુઓ વસ્તુ થી છૂટા પડ્યા ન હોય પણ વસ્તુની અંદર જ રહેલા હોય ત્યારે તેને પ્રદેશ કહેવાય છે. આપણને જે ટેબલ, ખુરશી, પેન વગેરે દેખાય છે. તેના અંનતા નાના ટુકડા થઈ શકતા હોવાથી અનંત પરમાણુઓથી બનેલું છે, તેમ કહેવાય પણ તે અનંત પરમાણુઓ અત્યારે ટેબલ, ખુરશી, પેન વગેરેની અંદર જ રહેલાં છે પણ છુટા પડેલાં નથી, તેથી તે અંનતા પરમાણુઓને પ્રદેશ કહેવાય છે. આમ, વસ્તુથી છૂટા પડેલા અવિભાજય (જેના બે ભાગ ન થઈ શકે તેવા) અંશને પરમાણુ કહેવાય, પણ વસ્તુમાં રહેલા તેના અવિભાજય અંશને પ્રદેશ કહેવાય.
આવા પ્રદેશોના જથ્થા રૂપ ટેબલ, ખુરશી વગેરે વસ્તુઓને સ્કંધ
