________________
જો આપણે જીવ અને અજીવ તત્ત્વોનું સ્વરૂપ બરોબર સમજી લઈએ તો કોઈપણ પરિસ્થિતિમાં આપણી પ્રસન્નતા નંદવાય નહિ.
આત્મા અમર છે. તે છેદાતો નથી, ભેદાતો નથી, મરતો નથી, બળતો નથી, ખતમ થતો નથી તેવી જેને જાણ છે; તેનો એકનો એક જુવાનજોધ દીકરો મૃત્યુ પામે તો પણ તે અકળાતો નથી. છાતી ફાટ રૂદન કરતો નથી, બેચેની કે ઉદ્વિગ્નતા તેના જીવનમાં આવતી નથી કારણ કે દીકરાના આત્માનું મૃત્યુ કદી થતું નથી; તેની તેને પાકી સમજણ છે.
તે જ રીતે અજીવતત્ત્વમાંના પુલાસ્તિકાયના સ્વરૂપની સમજણ જેની પાસે આવી જાય, તેને પૂર્વે જણાવેલા એક પણ પ્રસંગમાં અકળામણ થાય જ નહિ.
આપણી નજરે આપણને જે જે જડ પદાર્થો દેખાય છે તે તમામ પુદ્ગલ છે. પુ = પૂરણ. ગલ = ગલન. જેમાં પૂરણ અને ગલન થયા કરે તેનું નામ પુગલ.
જેમાં વધારો કે ઘટાડો થયા કરે, જેનામાં ફેરફાર થયા કરે, જે સડે, પડે, ખરે, નાશ પામે તે પગલ. તે વિનાશી છે. તે કાયમ નહિ ટકનારું છે.
જેને પગલના ઉપરોક્ત સ્વરૂપનું જ્ઞાન છે, તે વ્યક્તિના દીકરાથી કપ-રકાબી ફૂટી જાય તો તેને ત્રાસ નહિ થાય. તે મનમાં વિચારી લેશે કે આમાં કાંઈ નવું થયું જ નથી. પુદ્ગલે પોતાનો નાશ પામવાનો સ્વભાવ બતાડ્યો. “સડન-પડન-વિધ્વંસન' એ પુદ્ગલના સ્વભાવ જ છે ને ?
અગત્યના કાગળો બળી ગયા કે કિંમતી ઘડિયાળ તૂટી ગઈ. મકાનને આગ લાગી કે દૂધ ફાટી ગયું, ભોજન બગડી ગયું કે કાચ ફૂટી ગયો, તમામ પરિસ્થિતિમાં યુગલના નાશવંત, વિનાશી, પરિવર્તનશીલ સ્વરૂપને નજરમાં લાવીને, તત્વજ્ઞાની વ્યક્તિ મનનું સમાધાન કરી જ લેશે. પરિણામે બિહામણી પરિસ્થિતિ પણ તેને માટે સોહામણી જ રહેશે. મોઢા ઉપર સુસ્તી આવવાના બદલે તે આત્મમસ્તીમાં મસ્ત રહેશે. તેનું મુખ કરમાવાના બદલે પૂરબહાર ખીલેલું રહેશે. બેચેની-ઉદ્વિગ્નતા તો જો વા નહિ મળે પણ અફાટ પ્રસન્નતા તેના મુખ ઉપર પ્રસરતી હશે. આ પ્રભાવ છે તે તત્ત્વજ્ઞાની વ્યક્તિએ જીવનમાં પચાવેલાં જૈનશાસનના તત્ત્વજ્ઞાનનો.
આ વિશ્વમાં રહેલાં છ દ્રવ્યોમાં “આત્મા' એ ચેતનતત્ત્વ છે. તે સિવાયના પાંચ જડ તત્ત્વો છે. તેમાં (૧) ધર્માસ્તિકાય (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય પછી નંબર આવે છે : આ પગલાસ્તિકાયનો.
