________________
પત્ની છે, કુમતિ શોક્ય છે, વિવેક અને જ્ઞાન સુમતિના પુત્રો છે. અનુભવ મિત્ર છે. સુમતિ-કુમતિ કે સમતા-મમતાના સંવાદો દ્વારા કવિ સમ્યત્વ આચરણાની અને એમાં વિઘ્નરૂપ થતાં રાગદ્વેષ અને ક્રોધાદિ કષાયોને છેદવાની વાત કરે છે. આધ્યાત્મિક અનુભૂતિથી આ પદો રચાયેલાં છે.
આ પદોના ભાવાર્થલેખનમાં બહિર્ભાવ ટળે અને સાચી આત્મદશા પ્રાપ્ત થાય. બહિરાત્મા અંતરાત્મા પ્રતિ અભિમુખ બને, જીવના બાહ્ય સંબંધોની સાથે અંતરાત્માના સાચા સંબંધોની ઓળખ પ્રાપ્ત થાય એ પ્રકારે અધ્યાત્મદશાના દૃષ્ટિબિંદુથી પૂજ્યશ્રીનું આલેખન થયું છે. તો દંભી અધ્યાત્મીઓને ચાબખા પણ માર્યા છે. તેઓ લખે છે – “અધ્યાત્મજ્ઞાનના નામે કેટલાક આજીવિકાવૃત્તિ ચલાવીને સ્વાર્થ સાધે છે તેવા ખોટા ડોળઘાલુ અધ્યાત્મીઓથી ચેતતા રહેવું.”
હવે, આચાર્યશ્રી ભાવાર્થ-લેખનમાં પદોનું કેવું મર્મોદ્ઘાટન કરી આપે છે એનાં થોડાંક ઉદાહરણો જોઈએ
એક પદમાં આનંદઘનજી લખે છે – રે ઘરિયારી બાઉરે ! મત ઘરિય બજાવે, નર સિર બાંધત પાઘરી, તું ક્યા ઘરિય બજાવે રે !”
આનો સીધો વાચ્યાર્થ થાય : “હે હાવરા-ભોળા ઘડિયાળી! તું ઘડીને વગાડીશ નહીં. કેમ કે પુરુષો મસ્તક પર પાઘડી બાંધે છે. તું શું ઘડી વગાડવાનો હતો !”
ભાવકને અહીં બીજી પંક્તિનો અર્થાન્વય બેસી જ ન શકે. પણ પૂજ્યશ્રીએ અહીં ‘પાઘડી'માંના શબ્દશ્લેષને પકડ્યો છે. શબ્દને “પા ઘડી એમ વિભાજિત કરાયો છે. સમગ્ર પંક્તિનો ધ્વનિ એ છે કે વૈરાગી ને જ્ઞાની પુરુષો એમ કહેવા માગે છે કે જીવનમાં પા ઘડીનો પણ વિશ્વાસ, વિલંબ કરવા જેવો નથી. માથે કાળ ભમે છે. વળી, અહીં આચાર્યશ્રી આગમકથિત દૃષ્ટાંત ટાંકવાનું પણ ચૂક્યા નથી. મહાવીર પ્રભુએ ગૌતમને આમ જ કહેલું કે હે ગૌતમ ! તું ક્ષણમાત્રનો પણ પ્રમાદ કરીશ નહીં.
એ જ રીતે “અંજલિ-જલ ક્યું આયુ ઘટત હૈ” પંક્તિનો ભાવાર્થ લખતાં
53 a “શ્રી આનંદઘન પદસંગ્રહ ભાવાર્થ'માં પ્રગટતી પ્રતિભા
