________________
સભર છે. કાવ્ય તત્ત્વની તેમજ અધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ એમની રચનાઓ ઊંચી કોટિની છે.
પૂ. મણિચંદ્રની સઝાયોમાં વર્ણવાયેલ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ અને વૈરાગ્યપૂર્ણ પદોની ભાવના ઝળકે છે. તેના ગૂઢાર્થ અને ગંભીરતા તેમજ જ્ઞાનવૈરાગ્ય રસને સામાન્ય માનવીને સમજવો મુશ્કેલ પડે છે તેથી કર્તાનો આશય સંપૂર્ણપણે સ્પષ્ટ થતો નથી. તેથી આ પદો પર આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ સરળ અને સુંદર અર્થસભર વિશિષ્ટ શૈલીમાં વિવેચન કર્યું છે. જેથી કરીને જિજ્ઞાસુઓ તેનો લાભ લઈ શકે. પૂ. મણિચંદ્રજીની ઉત્તમ કોટિની રચનાઓ અને તેના પર અર્થ-વિવેચન કરનાર અધ્યાત્મરસિક કવિરાજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી મ. સાહેબ હોય તો પૂછવું જ શું?
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં પ્રથમ સઝાયમાં ભક્તિ જે નવ પ્રકારે થાય છે તેનું વિવેચન ગુરુદેવે સરળ ભાષામાં દરેકને સમજાય તે રીતે કર્યું છેઃ (૧) શ્રવણ (૨) કીર્તન (૩) સેવન (૪) વંદન (૫) નિંદા () ધ્યાન (૭) લઘુતા (2) એકતા અને (૯) સમતા. શ્રવણ ભક્તિને સમજાવતાં કહ્યું છે કે આત્માના અનંત ગુણ પર્યાયોનું દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી ગીતાર્થ ગુરુમુખથી સ્વરૂપ શ્રવણ કરવું તે શ્રવણભક્તિ છે. કારણ કે તે આત્માની શ્રવણભક્તિ
એથી શ્રવણક્રિયા ભક્તિથી અનાદિ કાલથી લાગેલાં કર્મો ઉત્કૃષ્ટ ભાવે એક ક્ષણમાં નાશ પામે છે. આવી જ રીતે નવે પ્રકારની ભક્તિને સદૃષ્ટાંત સુંદર રીતે સમજાવે છે.
चेतन जब तुं ज्ञान विचारे । तब पुद्गल की सविगति छारे । आपही आपस भाव में आवे । परपरिणति सत्य दुरे गमावे ।। હે ચેતન જ્યારે તે આત્માનું જ્ઞાન વિચારે છે ત્યારે પુદ્ગલની સંગતિનો મોહ વારે છે અને તે પોતાના આત્માના સ્વભાવમાં આવે છે ત્યારે રાગ દ્વેષાદિકની પ૨પરિણતિને દૂર કરી શકે છે. આત્માનું જ્ઞાન વિચારવાથી અને આત્માનું સ્વરૂપ રમણ કરવાથી આત્માની સાથે મોહરૂપ સમતાનો સંબંધ રહેતો નથી. મોરની પાસે સર્પ રહેતો નથી. સિંહની પાસે સસલું રહેતું નથી. પ્રકાશની પાસે અંધકાર રહે નહિ તેમ આત્મજ્ઞાનનો વિચાર કરવાથી
89 “આત્મદર્શન” અને “આત્મતત્ત્વદર્શન’ ગ્રંથો વિશે
