________________
સમાધાનવૃત્તિ, ઉદાર દૃષ્ટિ વગેરે ગુણો સવિશેષ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ગુજરાતમાં જુદા જુદા સમયે અનેક જાતિની પ્રજાઓ આવીને સ્થિર થઈ છે. આ વિદેશી પ્રજાઓમાંથી કેટલાકે ભારતીય ધર્મો સ્વીકાર્યા હોવાથી આપણી સંસ્કૃતિ પર એમના આચાર, વિચાર, પહેરવેશ તથા જીવનમૂલ્યોની અસર થઈ. તેનાથી આપણામાં વિવિધતામાં એકતાની ભાવના વિકાસ પામી.
આમ સર્વધર્મ સમભાવની ભાવના વિકાસ પામતાં ગુજરાતમાં અનેક સંપ્રદાયો અને પંથોની પરંપરા શરૂ થયેલી જોવા મળે છે. જેમાં હિંદુ-શૈવવૈષ્ણવ શાક્ત, ગાણપત્ય તેમજ જૈન, હિંદુ-મુસ્લિમ સમન્વયકારી પંથો અસ્તિત્વમાં આવ્યા. આ સાથે વ્યક્તિગત વિચારધારા અને ગુરુ-શિષ્ય પરંપરામાં પ્રવાહ રૂપે ચાલ્યા આવતા પંથોમાં દેશ, કાળ અને સ્થિતિ બદલાતાં, વિચારધારાઓ બદલાઈ અને કોઈ પ્રતાપી આચાર્ય કે વ્યક્તિવિશેષે-સ્વતંત્ર રીતે પોતાની પરંપરા શરૂ કરેલ છે.
આ સંદર્ભમાં ગુજરાત તો સંતો-આચાર્યો-સાધુભગવંતોની ભૂમિ, નિશ્ચલ સેવાપરાયણોની ભૂમિ, ધૂર્જટિ હિમાલયશાં શીલ અને સંસ્કારોમાં અડગ સંસ્કાર-સ્વામિનીઓની ભૂમિ, શાશ્વત, સમ્યક ધર્મને જીવનમાં વણી લેનારા યોગનિષ્ઠ આચાર્યોની ભૂમિ, અપરિગ્રહી સાધુ ભગવંતોની ભૂમિ, જ્ઞાનશિરોમણિ સૂરિઓની ભૂમિ.
આવા સંતોના જીવનમાં પડેલું વસ્તુગત સત્ય ગમે તે હોય પણ એનું ભાગવત સત્ય જ સત્ત્વશીલ રહ્યું છે. ને એ જ ભાગવત સત્ય લોકધર્મની આધારશિલા બનેલ છે. સંતોના જીવનમાં તળ ધરતીની તાકાત અને ફોરમ પડેલાં છે. એના કણ કણમાંથી સંસ્કૃતિનો કાંપ બંધાય છે અને એના કાંપમાંથી નવાં જીવન પાંગરે છે. સંતો સમાજના જડ બની ગયેલા જીવનની પાળો તોડીને પ્રવાહોને નિબંધ બનાવે છે. એમાંથી સાંસ્કૃતિક ચેતના જગાવે છે. વિભિન્ન જાતિઓ, કુળો, પંથોને એક સૂત્રે પરોવવાનું સંગીત રેલાવે છે. આથી સંત-સંસ્કૃતિ સમન્વયકારી રહેલ છે. જમાને જમાને સંતો નવા અવતારે નીપજતા જ આવે છે.
વર્તમાન સમયમાં પણ ગામને ગોંદરે કે તીર્થસ્થાનોમાં સંતપુરુષોનાં ઊભેલાં બાવલાઓ કે એવાં સ્મૃતિસ્મારકો ખરેખર તો આપણાં પ્રેરણાસ્થાન
સૂરિશતાબ્દીનું સંભારણું 7 96
