________________
કહે છે, “દશ દૃષ્ટાંતે દુર્લભ એવા મનુષ્યજન્મને વ્યતીત કરવો ઉચિત નથી.' આ “દશ દૃષ્ટાંત દુર્લભ એવા ઉલ્લેખમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિના “ઉપદેશપદનો સંદર્ભ અપાયો છે. આમ આગમ-આગમેતર ગ્રંથોમાંથી યોગ્ય દૃષ્ટાંતોના સંદર્ભો પૂજ્યશ્રીનો ઊંડો શાસ્ત્રાભ્યાસ સૂચવે છે.
પદ-૫ની પંક્તિ “થિરતા એક સમયમેં ઠામે, ઉપજે વિણસે તબ હી” એમાં આત્મારૂપ દ્રવ્ય જે હરકોઈ સમયમાં ધ્રુવ છે તેનો પર્યાયથી ઉત્પાદ અને વ્યય પણ છે – આ દ્રવ્યગુણપર્યાયની વાત પૂજ્યશ્રી વિસ્તારથી સમજાવે
છે.
પદોમાં પ્રયોજાયેલાં રૂપકો-અન્યોક્તિઓને આચાર્યશ્રી આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિબિંદુથી સ્પષ્ટ કરી આપે છે.
મઠમેં પંચભૂતકા વાસા, સાસાધૂત ખવસા” અહીં મઠ તે દેહ, એમાં ક્યાં ભૂત, ધૂર્ત અને ખવીસ વસે છે? પંચમહાભૂતો અને શ્વાસોચ્છવાસરૂપી ધૂર્ત-ખવીસોનો વાસ છે.
એક પદમાં આનંદઘનજીએ સુબુદ્ધિ/સુમતિને રાધિકાનું અને કુબુદ્ધિને કુબ્બાનું રૂપક આપીને બંનેને ચોપાટ રમતાં કહ્યાં છે જેમાં અંતે રાધિકાની જીત થાય છે. ચોપાટની રમતનું અર્થઘટન પૂજ્યશ્રીએ કુબુદ્ધિથી પ્રેરિત જીવોનું ચતુર્ગતિમાં અનંતકાળ થતું પરિભ્રમણ એ રૂપે કર્યું છે અને રાગદ્વેષને ચોપાટના પાસાઓ કહ્યા છે. ભાવાર્થમાં એ જ રૂપકને આગળ વધારીને આચાર્યશ્રી આત્મરૂપી કૃષ્ણની કલ્પના કરે છે. આ આત્મકૃષ્ણને ચારિત્રરૂપી પુત્ર છે. સદુપદેશરૂપી શંખ છે, ધ્યાનરૂપી ચક્ર છે. આ કૃષ્ણ સપ્તભયો રૂપી સર્પ ઉપર વિજય મેળવે છે. આમ ભાવાર્થલેખનમાં એમની કલમ ક્વચિતુ તત્ત્વગર્ભ કલ્પનામાં પણ વિહરતી જોઈ શકાય છે.
ગંજીફાની રમતનું ચિત્રાલેખન આનંદઘનજી આ રીતે કરે છે – પાંચ તલે હે દુઆ ભાઈ, છકા તલે હે એકા સબ મિલ હોત બરાબર લેખા, યહ વિવેક ગિનનેકા.” કડીનો સીધો વાચ્યાર્થ આમ થાય - “ગંજીફાની રમતમાં પંજાની નીચે
સૂરિશતાબ્દીનું સંભારણું 3 54
