Siddha Hemchandra Shabdanushasan

Author(s): Chandrasagar Gani
Publisher: Devchand Lalbhai Pustakoddhar Fund

Page 281

( १९८ ) - 'त्यदादिः । ३ । १ । १२० । अन्येन चेति-सहोक्ताविति वर्तमानात् सहार्थस्य च द्वितीयमन्तरेणाऽभावाद् द्वितीयो लभ्यते, स च विशेषानुपादानात् , त्यदा. दिरन्यश्च गृह्यते । कथमिति-यदि लिङ्गानां सह विवक्षायां परमेव लिङ्गं भवति, कथं ते कुक्कुटमयूर्याविति स्त्रीलिङ्गतेत्याशङ्कार्थः ।
'भ्रातृपुत्राः स्वमृदुहितृभिः' । ३। १ । १२१ ॥ बहुवचनमिति-ननु भ्रातृपुत्रयोः स्वसृदुहिनोश्च व्यर्थत्वाद् द्विवचनेन भायं किमर्थं बहुवचनमित्याह-पर्यायार्थमिति । भ्राता च भ्राता च भ्रातरौ भ्राता च स्वसा च भ्रातरावित्युभयप्रतिपत्तावपि प्रकरणादिना विशेषावगतिः।
'पिता मात्रा वा' । ३ । १ । १२२ ॥ पितृशब्दसाहचर्यात जनयित्र्या एव 10 परिग्रहो न धान्यमातुरिति ।
'श्वशरः श्वश्रभ्यां वा'।३।१।१२३ ॥ द्विवचनमिति-अत एव पूर्वेण योगविभागः पितृश्वशुरौ मातश्वश्रूभ्यां चेत्येकयोगे हि द्विवचनं श्वश्रूशब्दद्वयपरिग्रहार्थमिति विज्ञातुं न शक्यमिति । तेन जाताविति-धवयोगे तु तन्मात्रभेदो न भवति,
धवयोगादिलक्षणस्याऽर्थस्याऽपि भिन्नत्वादिति जातावित्युक्तम् । 15 'वृद्धो यूना तन्मात्रभेदे'।३।१।१२४ ॥ कृत्रिमाकत्रिमयोरिति परि
भाषया पौत्रप्रभृत्यपत्याभिधायिन एव वृद्धशब्दस्य ग्रहणं न वयोवृद्धस्य, एवं युवशब्दस्याऽपि । ननु “पौत्रादि वृद्धम्” इति सूत्रे वृद्धमिति नपुंसकमत्र तु पुंलिङ्गस्तत्कथं सोऽयं भवति ? उच्यते-सर्ववस्तुनः सर्वलिङ्गयोगित्वस्योक्तत्वादिति । तन्मात्र एव
चेद्भेद इति-सूत्रेऽनयाऽपि रीत्याऽवधारणे याति तावेव तन्मात्रम् , स चाऽसौ भेद20 श्चेति; वृत्तौ तु तौ वृद्धयुवानावेव मात्र स्वभावो यस्येति कर्तव्यमन्यथा पुंस्त्वं न
स्यात् । गार्यगर्गाविति-अत्र लवक्षराधभावात् पूर्वनिपातानियमा, यदा तु गर्गस्याऽय॑त्वविवक्षा तदा तस्य पूर्वनिपातः ।
'स्त्री पुंवच्च'। ३।१ । १२५॥ नन्वत्र पुंवदहणं किमर्थ स्त्रीत्येवोच्यतां ततश्च वृद्धस्त्रीवाचिनो युववाचिना पुंसकशेषे स्त्रीपुनपुंसकानामित्वेव पुंस्त्वं भविष्यति । न च 25 वाच्यं युववाचिनो यदा स्त्रीत्वं तदा किं भविष्यतीति । अस्त्री युवेति भणनात् स्त्रीवाचिनो युवत्वसंज्ञाया अभावात् नाऽपि युक्वाचिनो नपुंसकत्वं वाच्यम् , आपत्यतद्धितस्य स्त्रीपुंस्त्वस्यैवोक्तत्वात् , न; स्त्रीपुंनपुंसकानामित्यस्य प्रायस्त्यदादिविषय एव प्रवर्तनेन प्रायिकत्वानियमार्थं वचनम् । किञ्च अरुणाचार्येण अपत्यप्रत्ययान्तानामा१६-१-२ :