________________
૧૪ ગુણસ્થાનક
() પ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનક : બારે બાર અવિરતિઓ સંપૂર્ણતયા નિવૃત્ત થવાથી આ ગણઠાણું પ્રગટ થાય છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયોનો ક્ષયોપશમ થવાથી સંયતાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. છતાં રાગાદિ પરિણતિ અહીં પણ હોવાથી ઇન્દ્રિય-મનની કંઈક રાગાદિ પ્રવૃત્તિ અહીં થઈ જાય છે. પણ સાવધાની સાથે પુનરાવૃત્તિ (રાગાદિથી પાછા ફરવાનું) હોવાથી એ રાગાદિ સંયમના ઘાતક બનતા નથી, માત્ર સંયમને કંઈક મલિન કરનારા બને છે. જો સાવધાની-પુનરાવૃત્તિ ન હોય તો સંયમનો ઘાત થઈ અવિરતિ રૂપે એ રાગાદિ પરિણમે છે.
(૭) અપ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનક : અહીં ચિત્તની જાગૃતિ વિશેષ પ્રકારની હોવાથી પ્રમત્તતા આવતી નથી. છઠ્ઠ અને સાતમું આ બન્ને ગુણઠાણા અંતર્મુહૂર્ત પરાવૃત્તિશીલ હોય છે. સાવધાની હોવાથી પ્રમત્તદશા અન્તર્મુહૂર્તથી અધિક રહી શકતી નથી. અને છઘતા હોવાથી સાવધાની નિરંતર રહી શકતી નથી.
(૮) અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનક : (૯) અનિવૃત્તિકરણ ગુણસ્થાનક અને (૧૦) સૂમસંપરાય ગુણસ્થાનક : આ ત્રણ ગુણઠાણા વિશિષ્ટ અપ્રમત્તદશા સહિત મોહનીયનો સંપૂર્ણ ઉપશમ કે ક્ષય કરવામાં ઉદ્યમશીલ બનેલા જીવોને હોય છે. આ ત્રણ ગુણઠાણામાં ચડતાને ૯-૧૦ મે ગુણઠાણે ક્ષય કે ઉપશમ થાય છે. ૮મે ગુણઠાણે કોઈપણ પ્રકૃતિનો ક્ષય કે ઉપશમ થતો નથી, છતાં તેને પામવાની યોગ્યતા ક્રમશઃ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી અત્રે યોગ્યતા રૂપે મોહનીયનો ક્ષય-ઉપશમ કહેવાય છે જે આગળ ક્ષય-ઉપશમમાં કારણ બને છે. શ્રેણિથી પડતાને ભૂતપૂર્વ ન્યાયે ક્ષય-ઉપશમ કહેવાય છે.
૧. ઈષ્ટ-અનિષ્ટ વિષયનો સંપર્ક થવા પર અપ્રમત્તને ગમા-અણગમા રૂપ રાગ-દ્વેષ થતા નથી, પ્રમત્તને એ રાગ-દ્વેષ થાય છે. પણ યથાલયોપશમ એ શીધ્ર સાવધાન થાય છે કે મારે આ રાગ-દ્વેષ કરાય નહીં. ને તેથી શકય હોય તો એ પ્રવૃત્તિથી અટકે છે, પ્રવૃત્તિ અશકય પરિહારવાળી હોય તો રાગ-દ્વેષથી અટકે છે. જો આ રીતે પ્રવૃત્તિથી કે રાગ-દ્વેષથી ન અટકે, ખ્યાલ આવવા છતાં ચાલુ રાખે તો સર્વવિરતિ ઊભી રહી શકતી નથી. દેશવિરતે કે અવિરતે જાય. અને આ રાગ-દ્વેષ ખટકે પણ નહીં – ઉપરથી ગમે... તો મિથ્યાત્વે જાય. સંયતને છદ્મસ્થતાના કારણે સાવધાની લાંબી ટકતી ન હોવાથી ઉક્ત રાગ-દ્વેષ થાય છે ને તેથી એ છ જાય છે. ને પછી સાવધાની આવવાથી એ રાગ-દ્વેષાત્મક પ્રમાદથી એ અટકે એટલે સામે આવી જાય છે. છદ્મસ્થતા હોવાથી પાછી સાવધાની ગુમાવે છે, કંઈક રાગ-દ્વેષની પરિણતિ થાય છે ને પાછો છકે આવે છે. અન્તર્યુ.માં જ પાછો સાવધાન બની રાગ-દ્વેષને અટકાવી સાતમે આવે છે. આમ છ-સાતમે પરાવૃત્તિ થયા કરે છે.
