________________
૧૪ ગુણસ્થાનક
(૮) ભાવ: વિવક્ષિત અવસ્થામાં ઔદયિક વગેરે કયા ભાવો હોય છે એની વિચારણા. આ પણ એકાનેક જીવાપેક્ષયા જાણવી. (૯) અલ્પબદુત્વઃ બધી પેટા માર્ગણાઓનું પરસ્પર ન્યૂનાવિકપણું. આ
જીવદવ્યનું નિરૂપણ. જીવ (આત્મા)ના અસ્તિત્વની સિદ્ધિ માટેની બધી વાતો સત્પદપ્રરૂપણામાં વિચારવી. દ્રવ્યાસ્તિક મતે નિત્ય અને પર્યાયાસ્તિક મતે અનિત્ય એવું નિત્યાનિત્યત્વ સ્વરૂપવાળું જીવદ્રવ્ય સત્ છે. નરકગતિ વગેરે તે તે અવસ્થા અનિત્ય હોવા છતાં જીવાત્મારૂપે તો એ નિત્ય જ છે. માટે નિત્યાનિત્ય જાણવો. અવસ્થાથી જીવના મુખ્ય બે ભેદ પડે છે.
(૧) સંસારી : કર્મની અસરવાળી અવસ્થા. ૧૪માં ગુણાઠાણાના ચરમ સમય સુધી જીવ સંસારી હોય છે.
(૨) સિદ્ધ કર્મની અસરથી મુક્ત અવસ્થા.
વર્તમાન અવસ્થારૂપે સિદ્ધ જીવોના ભેદ હોતા નથી. પણ અતીત અવસ્થાના ઉપચારથી જિનસિદ્ધાદિ ૧૫ ભેદ જાણવા.
સંસારી જીવોના અનેક અપેક્ષાએ અનેક ભેદ પડે છે. અહીં ૧૪ ગુણ સ્થાનકની અપેક્ષાએ તેના ૧૪ ભેદ જાણવા. આમાંના પ્રથમ ૧૨ ભેદ મોહનીય કર્મના ઉદય-ઉપશમ-ક્ષયોપશમ કે ક્ષય જન્ય છે. ૧૩મું ને ૧૪મું ગુણઠાણું અન્ય કર્મની અપેક્ષાએ છે.
ગુણરથાનકની અપેક્ષાએ જીતીના ૧૪ ભેદનું રવાપ: (૧) મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક : જીવ ગુણોનું સ્થાન છે. પણ મિથ્યાત્વના ઉદયથી એમાં વિપરીત અવસ્થા આવે છે અને તેથી એને ગુણો દોષરૂપે અને દોષો ગુણસ્વરૂપે ભાસે છે. તેમ છતાં, આ મિથ્યાત્વના ઉદયવાળી અવસ્થાને પણ બે કારણસર ગુણસ્થાનક કહેવાય છે. એક તો એના ગુણોનો નિર્મૂળ નાશ નથી થતો અને બીજું - જ્યારે ઉપરના ગુણો પ્રગટ થવા માંડે છે ત્યારે એની આંશિક ભૂમિકા આ ગુણસ્થાનકથી શરૂ થાય છે.
(૨) સાસ્વાદન ગુણસ્થાનક : ઉપશમ સમ્યક્ત્વથી પડતા જીવને અનંતાનુબંધી કષાયોનો ઉદય થવાથી આ ગુણઠાણું આવે છે. અહીં મિથ્યાત્વનો ઉદય ન હોવાથી સમ્યકત્વ આવરાયું હોતું નથી, છતાં, મિથ્યાત્વના બીજભૂત અનંતાનુબંધી કષાયોનો ઉદય હોવાથી સમ્યકત્વનો પર્યાપ્ત આસ્વાદ હોતો નથી, કંઈક આસ્વાદ જ હોય છે. માટે આને સાસ્વાદન કહે છે. અનંતાનુબંધીનો ઉદય મિથ્યાત્વના ઉદયને ખેંચી લાવનારો હોવાથી જીવ અહીંથી અવશ્ય મિથ્યાત્વે જાય છે.
