Satpadadi Prarupana

Author(s): Abhayshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 8

શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ
શ્રી મહાવીર પરમાત્મને નમઃ શ્રી પ્રેમ-ભુવનભાનુ-જયઘોષ-ધર્મજિત-જયશેખરસૂરીશ્વરેભ્યો નમઃ
નમ: ૨dલાકાદાણા संतपयपरूवणया दव्वपमाणं च खित्त फुसणा य | कालो अ अंतरं भाग भावे अप्पाबहुं चेव || नवतत्त्व ४३ ।।
કોઈ પણ પદાર્થનું નિરૂપણ કરવા માટેના મુદ્દા એ શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં દ્વાર કહેવાય છે. સામાન્યથી સત્પદપ્રરૂપણા, દ્રવ્યપ્રમાણ, ક્ષેત્ર, સ્પર્શના, કાળ, અંતર, ભાગ, ભાવ અને અલ્પબદુત્વ આ નવ દ્વારોથી વિચારણા કરવામાં આવતી હોય છે. છએ દ્રવ્યોનો આ નવ દ્વારોથી વિચાર કરી શકાય છે. પ્રસ્તુતમાં સંસારી જીવોનો આ નવ દ્વારોથી વિચાર કરીશું.
સૌ પ્રથમ આ ધારોનો પરિચય મેળવી લઈએ.
(૧) સત્પદપ્રરૂપણાઃ વસ્તુના અસ્તિત્વનો નિર્દેશ કે જેના પર શેષ નિરૂપણ શ્રદ્ધેય બને છે. વિવક્ષિત પદ (શબ્દ)નો વાચ્યાર્થ સત્ છે (અસ્તિત્વયુક્ત છે, અસ્તિત્વહીન નથી) એ સાબિત કરી આપે એવી પ્રરૂપણા કરવી એ સત્પદપ્રરૂપણા... આમાં અસ્તિત્વની જ વિચારણા હોવાથી એક જીવ-અનેક જીવનો ભેદ પડતો નથી.
(૨) દ્રવ્યપ્રમાણ : વિવક્ષિત અવસ્થામાં રહેલા જીવોની સંખ્યા એ દ્રવ્ય પ્રમાણ. આ અનેકજીવોની અપેક્ષાએ જ વિચારવાનું હોય એ સ્પષ્ટ છે. આની વિચારણા બે રીતે થાય છે. પૂર્વ પ્રતિપન્ન અને પ્રતિપદ્યમાન. વિવક્ષિત અવસ્થા પામેલા જીવો પૂર્વપ્રતિપન્ન કહેવાય. સામાન્યથી એની સંખ્યા દ્રવ્યપ્રમાણ તરીકે કહેવાતી હોય છે. વિવક્ષિત સમયે વિવલિત અવસ્થા માર્ગણા) પામતા જીવો પ્રતિપદ્યમાન કહેવાય છે. વિશેષ રીતે, દ્રવ્ય પ્રમાણમાં પ્રતિપદ્યમાન જીવોની સંખ્યાનો પણ વિચાર કરાતો હોય છે.
(૩) ક્ષેત્ર વિવક્ષિત અવસ્થામાં (માર્ગણામાં) રહેલા જીવે અવગાહેલું ક્ષેત્ર. આનો વિચાર એક જીવ કે અનેક જીવની અપેક્ષાએ કરવામાં આવે છે. વળી, એ બંને વિચાર સૂચિરાજ-ઘનરાજની અપેક્ષાએ થાય છે.
અવગાહિત ક્ષેત્રની લંબાઈ-પહોળાઈનો વિચાર કર્યા વિના માત્ર ઊંચાઈનો વિચાર કરવામાં આવે એ સૂચિરાજથી ક્ષેત્ર કહેવાય.. અને લંબાઈ-પહોળાઈ પણ નજરમાં લઈને જીવ વ્યાપ્ત આકાશનો વિચાર એ ઘનરાજથી ક્ષેત્ર કહેવાય છે.