________________
૭૮
સત્પદાદિપ્રરૂપણા અને પુદ્ગલગ્રહણ ઓછા હોવા છતાં વીર્યાન્તરાયનો ક્ષય અને એનાથી થયેલ લબ્ધિવીર્યમાં કશો ફેર પડતો નથી. | મનોયોગ, વચનયોગ કાળે મનોવર્ગણા-ભાષાવર્ગણાના પુદ્ગલોનું ગ્રહણ હોય છે. આ પુદગલોને જીવ કાયયોગ દ્વારા ગ્રહણ કરે છે. મન અને ભાષા રૂપે પરિણમાવે છે તેમજ પછી છોડી દે છે. એટલે એ અપેક્ષાએ આ બંને કાયયોગના જ ભેદ વિશેષ છે. છતાં વર્ગણાભેદના કારણે તથા વિશેષતા દર્શાવવા એને જુદા બતાવ્યા છે એમ શ્રી વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવ્યું છે. ઔદારિક વગેરે પાંચ પ્રકારના પગલો આત્મા સાથે ક્ષીર-નીરવતુ સંબદ્ધ થાય છે અને તેથી દીર્ઘકાળ સુધી ટકે પણ છે. જ્યારે ભાષા, શ્વાસોશ્વાસ અને મનના પુદ્ગલો ગૃહીત થતા હોવા છતાં ક્ષીરનીરવતુ સંબદ્ધ થતા ન હોવાથી બીજા સમયે બધા જ છૂટી જાય છે. માટે ઔદારિક વગેરેને શરીર' કહેવાય છે, પણ ભાષા” વગેરેના ગૃહીત પુગલોને શરીર કહેવાતા નથી.
ભાષા અને મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને જીવ જઘન્યથી ૧ સમય માટે પણ લઈ શકે છે અને ઉત્કૃષ્ટથી અન્તર્મ માટે લે છે એ પછી અંતર પડે છે. જે સમયે લે છે એ જ સમયે એને પરિણાવે છે અને બીજા સમયે એને છોડે છે.
તૈજસ-કાશ્મણ પુદ્ગલોનો ગ્રહણકાળ અભવ્યાદિને અનાદિ અનંત છે ને ભવ્યોને અનાદિસાત્ત છે. શેષ ૩ વર્ગણાના પુદ્ગલોનો ગ્રહણકાળ જઘન્યઉત્કૃષ્ટ ભેદે અલગ-અલગ બતાવેલો છે. એટલે ઔદારિક પુદ્ગલ વગેરેનો સતત ગ્રહણકાળ ૩ પલ્યોપમ વગેરે રૂપ દીર્ઘ પણ મળે છે. છતાં ઔદારિકકાયયોગ વગેરેનો કાળ અન્તર્મ જે બતાવ્યો છે તે અંગે બે કારણો વિચારી શકાય છે. (૧) અન્ય યોગની મુખ્યતા થવાના કારણે વિવક્ષિત યોગ ગણાતો નથી. (૨) જીવનો ઉપયોગ અન્તર્મુહૂર્ત કાળે ફરતો હોય છે. જેના પ્રયત્નમાં ઉપયોગ હોય તદનુસાર યોગ ગણાય. આ બેમાં મુખ્ય કારણ તો પ્રથમ જ છે. તેથી કાર્પણ કાયયોગ હંમેશા હોવા છતાં, જ્યારે ઔદોરિક કાયયોગ વગેરે બીજો કોઈ યોગ ન હોય, ત્યારે જ (અર્થાત્ વિગ્રહગતિમાં) કાર્પણ કાયયોગ કહેવાય છે. એમ એકેન્દ્રિય જીવોને દીર્ઘકાળ સુધી કાયામાં જ ઉપયોગ હોય છે એવું ન હોવા છતાં, અન્ય કોઈ યોગ આવતો ન હોવાથી દીર્ઘકાળ સુધી કાયયોગ જ કહેવાય છે. જ્યારે બેઇન્દ્રિયાદિ જીવોને વચનયોગ હોવાને કારણે કાયયોગ અન્તર્યુ જ કહેવાય છે માટે બીજો યોગ પ્રવર્તે ત્યારે પ્રથમ યોગની અવિવક્ષા સમજવી, પણ અભાવ ન માનવો. એટલે ઉત્તરવૈક્રિયકાળ દારિક કાયયોગની અવિવક્ષા સમજવી, પણ અભાવ ન માનવો.
વિગ્રહગતિમાં કાર્મણકાયયોગ હોય છે. ઉત્પત્તિ સ્થાને આવે એટલે ઉત્પત્તિ સમયે ઔદારિક પુદ્ગલો ગ્રહણ કરે છે. અર્થાત્ બંને પુદ્ગલોનું ગ્રહણ થયું.
