________________
કષાયમાર્ગણા
કષાયમાર્ગણા
૧૦૩
सत्पहप्रश्पशा :
કષ ખેડવું. ભૂમિને બીજારોપણ યોગ્ય બનાવવી. તેથી આત્મભૂમિને સંસારબીજની વાવણીને યોગ્ય બનાવે તે કષાય.
કષાયના બે ભેદ છે. કષાય અને નોકષાય. નોકષાયમાં વેદ સિવાયના બાકીના નોકષાય સ્થાયી હોતા નથી કે એના કોઈ ચિહ્નો સ્થાયી હોતા નથી. તેથી વેદમાર્ગણાની જેમ હાસ્ય વગેરેની માર્ગણાઓ કહી નથી.
અપ્રીતિ-અરુચિ પરિણામ એ ક્રોધ છે. જાતની મહત્તા લાગે એવો પરિણામ એ માન છે. વંચના પરિણામ એ માયા છે. મમત્વપરિણામ એ લોભ છે. સ્વરૂપે જુદા હોવા છતાં ચારે કષાયો ફળતઃ સમાન છે, અર્થાત્ સમાન ફળ આપનારા છે. પૌદ્ગલિક ચીજોની મમતા ઘટાડવાથી કષાયો ઘટે છે. પૌદ્ગલિક ચીજોથી જાતની મહત્તા માનતા અટકવું જોઈએ. ક્ષાયિક ભાવ પમાડનારા હોવાથી ક્ષાયોપશમિક ગુણો પ્રધાન છે. અન્યથા એ પણ નાશવંત હોવાથી અપ્રધાન છે એટલે ક્ષાયોપશમિક ગુણ પણ અપ્રધાન છે તો પૌદ્ગલિક વસ્તુની તો વાત જ શી ? આમ પુદ્ગલ અંગે અપ્રધાનતૃષ્ટિ કેળવાય તો કષાયો ઘટે છે.
ચારે કષાયોનો સામાન્યથી કાળ અન્તર્મુ૰ છે. આ અન્તર્મુ૰ કાળ પણ માન, ક્રોધ, માયા, લોભના ક્રમે ઉત્તરોત્તર વિશેષાધિક છે ને તેથી એ ચારેમાં જીવો પણ ઉત્તરોત્તર વિશેષાધિક છે. મનુષ્યગતિમાં માન, તિર્યંચમાં માયા, દેવમાં લોભ અને નરકમાં ક્રોધ કષાય પ્રધાન હોય છે.
અકષાય ત્રણ પ્રકારે કહેવાય છે, કષાયાભાવ, કષાયત્યાગ અને કષાયનિરોધ. કેવલજ્ઞાની વગેરેને કષાયાભાવ છે. અપ્રમત્ત-જાગૃત સાધુને કષાયો ઊઠતા નથી. આ કષાયત્યાગ રૂપ અકષાય છે. ઊઠેલા કષાયને જે રોકે છે. નિષ્ફળ કરે છે. થઈ ગયેલા કષાયને નિંદા-ગર્હા-પ્રાયશ્ચિત્તાદિ દ્વારા નિષ્ફળ બનાવે છે તે કષાયનિરોધરૂપ અકષાય છે.
પ્રસ્તુતમાં કષાયાભાવ રૂપ અકષાયની વિવક્ષા જાણવી.
ક્રોધાદિ ચારેના અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજ્વલન એમ ચાર-ચાર ભેદ છે.
૧લે - ૨જે - ચારે પ્રકારે હોય.
ત્રીજે - ચોથે - અનંતાનુબંધી વિના ત્રણ હોય
પાંચમે - અપ્રત્યા વિના બે હોય.
