________________
બની ગયું. સામાન્ય શિક્ષા કરવાના આશયથી થઈ ગયેલો ઘા આ રીતે જીવલેણ નીવડશે, એની તો ચારણને કલ્પના જ ન હતી. લોહી વમતા બૂચિયાને જોતાં જ ચારણને પોતાના ક્રોધાવેશ તરફ ધિક્કાર છૂટ્યો. એ એકીશ્વાસે કૂતરા પાસે પહોંચી ગયો. બૂચિયાને બચાવવા એ ઠીકઠીક મચ્યો. પરંતુ કૂતરો જીવે એમ જણાતું ન હતું. એના ગળા પર બંધાયેલા એક કાગળ પર ચારણની નજર અચાનક જતા જ અને એ પત્ર વાચતાં જ ચારણ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા માંડ્યો. કારણકે પોતાને જે કલ્પના આવી હતી, એ સાવ પાયા વિનાની હતી, ન તો બૂચિયો ખૂટલ નીકળ્યો હતો, ન તો એ વિશ્વાસઘાત કરીને ભાગી છૂટ્યો હતો. એને તો શેઠે જાતે જ વળાવીને વિદાય આપી હતી.
લોહી વમતા અને જીવનની છેલ્લી ઘડી-પળ ગણતા કૂતરાના ગળે બંધાયેલો પત્ર વાંચવા મળતાંની સાથે જ ચારણની સમક્ષ સત્યનો સાક્ષાત્કાર થઈ જવા પામ્યો. શેઠને ત્યાં ગીરવે મુકાયેલા બૂચિયાએ જ શેઠના ચોરાયેલા દરદાગીનાના મુદ્દામાલને પાછો મેળવી આપવામાં મુખ્ય ભાગ ભજવ્યો હતો, એના આ ઉપકાર-ઋણથી મુક્ત થવા શેઠે જાતે જ કૂતરાને વિદાયમાન આપીને ચારણને પાછો સુપરત કર્યો હતો.
સત્યના આવા સાક્ષાત્કાર બાદ ચારણ દેવાણંદના પશ્ચાત્તાપનો પાર ન રહ્યો. કૂતરો ગીરવે તરીકે શેઠને સોંપાયો, આ પછી પણ એણે વફાદારી પૂરેપૂરી જાળવી જાણી હતી. એ બદલ આનંદ અને અહોભાવ અનુભવતા ચારણને પોતે જે જાતની મિથ્યાકલ્પનાનો ભોગ બન્યો હતો અને આવેશને વશ બનીને કૂતરાના કમોતમાં નિમિત્ત બન્યો હતો, એનો પશ્ચાત્તાપ પાવક બનીને ચારણના ચિત્તને આજીવન બાળતો જ રહ્યો. ઇતિહાસ કહે છે કે, કૂતરો બૂચિયો જ્યાં મૃત્યુ પામ્યો, ત્યાં એની સ્મૃતિમાં બંધાયેલી વાવ કુત્તાવાવ તરીકે પ્રખ્યાત બની. ત્યાં એક દેરી પણ ચણવામાં આવી. ચારણ દેવાણંદના વંશજો તરફથી પ્રતિવર્ષ ત્યાં નૈવેદ્યફૂલ ધરાતાં રહ્યાં.
૪૨
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૪
