________________
વિનયપિટકનાં દર્શન થશે, એ વખતનો હર્ષ તો કેટલો બધો કલ્પનાતીત હશે ! એની કંઈક ઝાંખી પણ એને અનુભવવા મળી. એનું હૈયું પોકારી ઊર્યું કે, ભારતની આ ધરતી તો ધન્યાતિધન્ય ગણાય. કેમકે અહીંની શિક્ષણ પદ્ધતિ અજબગજબની અને સર્વાગ સંપૂર્ણ છે. રાજકુમાર અને રંક વિદ્યાર્થી અહીં કોઈ પણ જાતના ભેદભાવ વગર શિક્ષણ મેળવી શકે છે. આપણા ચીન દેશની સરખામણીમાં ભારત દેશ તો અનેક રીતે ચડિયાતો જ નહિ, સર્વશ્રેષ્ઠ છે.
આ રીતે ભારત પર ઓળઘોળ બની ગયેલા ફાહિયાનને બિહાર પ્રાંતમાં બૌદ્ધની જન્મભૂમિનાં દર્શનપૂર્વક જ્યારે વિનયપિટકનાં દર્શન થયાં, ત્યારે તો ફાહિયાન આ ધર્મગ્રંથને મસ્તકે લઈને એ રીતે નાચી ઊઠ્યો કે, જાણે સાક્ષાત બુદ્ધનું જ દર્શન ન મળવા પામ્યું હોય!
વિનયપિટકના દર્શનથી જ ફાહિયાને સંતોષ ન અનુભવ્યો, ખરો પુરુષાર્થ તો હવે જ આદરવાનો હતો. ખૂબ જહેમત ઉઠાવ્યા બાદ આ ગ્રંથની પ્રતિલિપિ કરાવવામાં એ સફળ બન્યો અને ચીન પહોંચીને “વિનય પિટક'ના અધ્યયન અધ્યાપનનો શુભારંભ એ કરાવી શક્યો, ત્યારે જ ફાહિયાનને પોતાનું જીવન સફળ અને સાર્થક થયાની સંતોષાનુભૂતિ થવા પામી.
ફાહિયાન પછી ચીનથી ભારતની જ્ઞાનયાત્રાર્થે આવેલા અનેકાનેક યાત્રીઓમાં જાણીતું એક નામ હ્યુ એન સંગનું ગણાય છે. એણે જાનના જોખમે અનેક ગ્રંથો મેળવ્યા, અને ચીનના બૌદ્ધાનુયાયીઓને પઠનપાઠનાર્થે સુલભ બનાવ્યા. આવા જ્ઞાનપ્રેમ માટે હ્યુ એન સંગનાં નામકામ ભારત અને ચીન બંને દેશોમાં આજેય સુપ્રસિદ્ધ અને શ્રદ્ધેય છે. હ્યુ એન સંગ પછી પચાસેક વર્ષે ચીનથી ભારત આવેલ ઈન્સિંગ તો નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં ૧૦ વર્ષ સુધી રોકાયો અને એણે અનેક ગ્રંથોના અધ્યયનપૂર્વક પ્રતિલિપિઓ પણ કરી. ઈ.સ. ૬૭૩ થી ૬૮૮ સુધીનાં ૧૫ વર્ષ પર્યત ભારતભ્રમણ કરવાપૂર્વક ભારતની સંસ્કૃતિને મન ભરીને
સંસ્કૃતિની રસધાર ભાગ-૪
૬૨
