________________
રત્નસાગર તથા રત્નરંજક. આ ભંડારો એટલા બધા સમૃદ્ધ હતા કે વિદ્યાર્થીને ગમે તે વિષયક ગ્રંથની આવશ્યકતા હોય, તો તે ગ્રંથ તરત જ મળી રહેતો.
તક્ષશિલાની જેમ ત્યારે બીજું નામ વલ્લભી વિદ્યાપીઠનું વિખ્યાત હતું. ગુજરાતના ગૌરવ સમી વલ્લભી વિદ્યાપીઠમાં મુખ્યત્વે જૈન-દર્શનનું અધ્યયન-અધ્યાપન સવિશેષ રીતે થતું હતું.
છઠ્ઠાથી બારમા સૈકા સુધી જાહોજલાલી જાળવી જાણનારા નાલંદા વિદ્યાપીઠને વેરણછેરણ કરીને એના જ્ઞાનભંડારોને બાળી-બાળીને ખંડેર બનાવવા બખ્તિયાર ખીલજી નામનો એક આક્રમણખોર પાક્યો. એણે પેટાવેલી આગમાંથી વર્ષો સુધી ધુમાડાં નીકળતા રહ્યા. ઈ.સ. ૫૦૦ આસપાસ હૂણલોકોએ તક્ષશિલાને એ રીતે નભ્રષ્ટ કરી નાખી કે, ખંડેરમાં ફેરવાઈ ગયેલી તક્ષશિલા-વિદ્યાપીઠ આજેય ખંડેર રૂપે જ જોવા મળે છે.
ઝડપી ગણાતી ટ્રાન્સપોર્ટ કંપનીઓને માટેય અશક્ય ગણાય, એવું માલની હેરફેરનું કાર્ય ત્યારની વણઝારાની પોઠો દ્વારા થતું. વણઝારાની પોઠો એ વખતે માઈલો સુધીના પડાવોમાં ફેલાયેલી રહેતી. હજારો લાખો તોલા સોના-ચાંદી ઉપરાંત અઢળક કરિયાણાની હેરફેર વણઝારાની પોઠો દ્વારા નિર્ભયતાથી વિનાવિઘ્ને થતું રહેતું.
ચીનીયાત્રીઓની સ્મૃતિનોઁધમાંથી ઊપસી આવતી ભારતની આવી ભવ્યતા અને જ્ઞાનસમૃદ્ધિમાંથી બોધપાઠ લઈને આપણે કદાચ નાલંદા જેવી વિદ્યાપીઠનું સર્જન હજી ન કરી શકીએ, એ બને, પણ આજનો જૈનસંઘ ધારે, તો વલ્લભી જેવી વિદ્યાપીઠોના પુનરાવતાર માટે સંકલ્પબદ્ધ ન બની શકે શું?
૬૪
સંસ્કૃતિની રસધાર : ભાગ-૪
