________________
પ્રકરણ ૩
જ્ઞાનના ભેદ પ્રભેદ
જ્ઞાન પાંચ પ્રકારના પ્રતિપાદિત કરેલ છેઃ ૧) અભિનિબોધિક જ્ઞાન (મતિજ્ઞાન) ૨) શ્રુતજ્ઞાન ૩) અવધિજ્ઞાન ૪) મન:પર્યવજ્ઞાન ૫) કેવળજ્ઞાના
જ્ઞાન મોક્ષનું મુખ્ય અંગ છે. જ્ઞાન અને દર્શન આત્માના નિજગુણ છે. વિશુદ્ધ દશામાં આત્મા પરિપૂર્ણ જ્ઞાતા-દૃષ્ટા હોય છે. જ્ઞાનના પૂર્ણ વિકાસને મોક્ષ કહે છે.
આત્માને જ્ઞાનવરણીય કર્મના ક્ષય અને ક્ષયોપશમથી તે જે તત્ત્વનો બોધ થાય તે જ્ઞાન. જ્ઞાનાવરણીય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનાર જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાન કહેવાય છે. તે ક્ષાયિક છે, બાકીના ચાર જ્ઞાન ક્ષયોપશમિક છે.
જે જ્ઞાન સાક્ષાત્ આત્માથી ઉત્પન્ન થાય, તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહેવાય છે. અને જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય, મનની સહાયતાથી પ્રાપ્ત થાય તેને પરોક્ષજ્ઞાન કહેવાય છે.
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન સમસ્ત સંસારી જીવોને ન્યુનાધિક માત્રામાં હોય છે.
જે જ્ઞાન પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠા મન દ્વારા ઉત્પન્ન થાય તેને મતિજ્ઞાન કહેવાય છે.
કોઇ પણ શબ્દનું શ્રવણ કરવાથી વાચ્ય-વાચકભાવ સંબંધના આધાર વડે અર્થની જે ઉપલબ્ધિ થાય તેને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે.
ઇન્દ્રિય અને મનની સહાયતા વિના કેવળ આત્મા દ્વારા જ રૂપી પદાર્થનો સાક્ષાત્કાર કરી લે, તેને અવધિ જ્ઞાન કહે છે.
સમનસ્ક સંજ્ઞી જીવોના મનના પર્યાયોને જે જ્ઞાન દ્વારા જાણી શકાય તેને મન:પર્યવજ્ઞાન કહે છે. મનની પર્યાય કોને કહેવાય? જયારે ભાવમન કોઇ પણ વસ્તુનું ચિંતન કરે ત્યારે તેને ચિંતનીય વસ્તુ અનુસાર ચિંતનકાર્યમાં સંલગ્ન દ્રવ્ય મન પણ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની આકૃતિઓ. ધારણ કરે છે, તે આકૃતિને મનની પર્યાય કહે છે.
- ૧૪
૧૪
