________________
અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાનઃ અપ્રતિપાતિનું તાત્પર્ય એ છે કે આખા ભવ સુધી રહેનાર જ્ઞાન. દેવતા, નારકોનું અવધિજ્ઞાન પણ અપ્રતિપાતિ છે. મનુષ્યમાં પ્રતિપાતિ અને અપ્રતિપાતિ બન્ને પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન હોય છે.
આ રીતે અવધિજ્ઞાનના છ ભેદોનું વર્ણન પૂરું થયું. અવધિજ્ઞાન સંક્ષિપ્તમાં ચાર પ્રકારે પ્રતિપાદિત કરેલ છે. દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી.
૧) દ્રવ્યથી અવધિજ્ઞાની જઘન્ય અનંત રૂપી દ્રવ્યોને જાણે છે અને દેખે છે. ઉત્કૃષ્ટથી સર્વ રૂપી દ્રવ્યોને જાણે છે અને દેખે છે.
૨) ક્ષેત્રથીઃ અવધિજ્ઞાની જઘન્યતઃ અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ જાણે છે અને દેખે છે, ઉત્કૃષ્ટથી અલોકમાં લોક પરિમિત અસંખ્યાત ખંડોને જાણે છે અને દેખે છે.
૩) કાળથી અવધિજ્ઞાની જઘન્ય આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણે કાળને જાણે છે અને દેખે છે, ઉત્કૃષ્ટથી અતીત અને અનાગત અસંખ્યાત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી પ્રમાણ કાળને જાણે છે અને દેખે છે.
૪) ભાવથીઃ અવધિજ્ઞાની જઘન્યતઃ અનંતભાવોને જાણે છે અને દેખે છે, ઉત્કૃષ્ટથી પણ અનંત ભાવોને જાણે છે અને દેખે છે. પરંતુ સર્વ ભાવોના અનંતમા ભાગને જ જાણે છે અને દેખે છે.
નારક, દેવ અને તીર્થકરને નિશ્ચયથી અવધિજ્ઞાન હોય છે. એ ત્રણેયનું અવધિજ્ઞાન સર્વ દિશા અને વિદિશાઓ વિષયક હોય છે. મનુષ્ય અને તિર્યંચને એક દિશા વિષયક અવધિજ્ઞાના હોય છે અને અનેક દિશાનું પણ અવધિજ્ઞાન હોય છે.
૧૯
