________________
જયારે શ્રમણ વૈરાગ્ય ભાવમાં ડૂબી જાય છે, પરિણામોની ધારા દેહાતીત વર્તે છે, ધર્મધ્યાનના કોઇપણ વિષયમાં તલ્લીન થઇ જાય છે, બીજું કોઇ લક્ષ્ય કે ચિંતન તેને સ્પર્શે નહિં ત્યારે તે શ્રમણ અપ્રમત્ત સંયત કહેવાય છે.
જે અપ્રમત્ત આત્માર્થી મુનિવારને અવધિજ્ઞાન, પૂર્વગત જ્ઞાન, આહારક લબ્ધિ, વૈક્રિયલબ્ધિ, તેજોલેશ્યા, વિદ્યાચરણ, જંઘાચરણ આદિ લબ્ધિઓ પૈકી કોઇ પણ લબ્ધિ હોય તે ઋદ્ધિપ્રાપ્ત કહે છે. એવી વિશિષ્ટ લબ્ધિઓ સંયમ તેમજ તપરૂપી કષ્ટ સાધ્ય સાધનાથી પ્રાપ્ત થાય છે. વિશિષ્ટ લબ્ધિ પ્રાપ્ત તેમજ ઋદ્ધિ સંપન્ન મુનિને જ મન:પર્યવજ્ઞાન થાય છે.
મન:પર્યવજ્ઞાન બે પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છેઃ ૧) ઋજુમતિ ૨) વિપુલમતિ ઋજુમતિઃ પોતાના વિષયને સામાન્યરૂપે જાણે અને દેખે તેને ઋજુમતિ કહે છે. વિપુલમતિઃ પોતાના વિષયને વિશેષરૂપે જાણે અને દેખે તેને વિપુલમતિ કહે છે.
મન:પર્યવજ્ઞાનના સ્વરૂપને સંક્ષેપમાં ચાર પ્રકારથી કહી શકાય – દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી.
૧) દ્રવ્યથીઃ મન:પર્યવજ્ઞાની મનોવર્ગણાના અનંતપ્રદેશી ઢંધોથી નિર્મિત સંજ્ઞી જીવો. ચાહે તે મનુષ્ય, તિર્યંચ કે દેવ હોય – તેઓના મનની શું પર્યાય છે? કોણ કઇ કઇ વસ્તુઓનું ચિંતન કરે છે? ઇત્યાદિ ઉપયોગપૂર્વક તે સર્વને જાણે છે અને દેખે છે.
૨) ક્ષેત્રથીઃ ઋજુમતિ જઘન્ય આંગલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા ક્ષેત્રને તથા ઉત્કૃષ્ટ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની નીચે ક્ષુલ્લક પ્રતરને અને ઊંચે જયોતિષચક્રના ઉપરિતલ પર્યંત અને તિર્થાલોકમાં મનુષ્યક્ષેત્રની અંદર અઢીદ્વીપ સમુદ્ર પર્યંત, પંદર કર્મભૂમિ, ત્રીસ અકર્મભૂમિ અને છપ્પન અંતરદ્વીપમાં વર્તમાન સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત જીવોના મનોગત ભાવોને જાણે છે અને દેખે છે. અને એ જ ભાવોને વિપુલમતિ અઢી આંગુલ અધિક, વિપુલ ક્ષેત્રને વિશુદ્ધ અને નિર્મળતર તિમિર રહિત જાણે છે અને દેખે છે.
- ૨૧
૨૧
