________________
પ્રકરણ ૫
મન:પર્યવજ્ઞાન
મન:પર્યવજ્ઞાન કર્મભૂમિ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થનારા ગર્ભજ મનુષ્યને જ ઉત્પન્ન થાય છે. તે સિવાય બીજા કોઇ પણ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યને મન:પર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું
નથી.
કર્મભૂમિઃ જયાં અસિ, મસિ, કૃષિ, વાણિજય, શિલ્પ આદિ હોય, પુરુષોની ૭૨ અને સ્ત્રીઓની ૬૪ કળા હોય અને રાજનીતિ વિદ્યમાન હોય તેમજ સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા ચારે તીર્થ પોતપોતાનું કર્તવ્ય પાલન કરવામાં પ્રવૃત્ત હોય, તેને કર્મભૂમિ કહે છે. કર્મભૂમિના ૧૫ ક્ષેત્રો છે.
અકર્મભૂમિઃ જયાં રાજનીતિ, ધર્મનીતિ, કૃષિ, વાણિજય વિ. ન હોય તેવી ભૂમિને અકર્મભૂમિ કહે છે. અકર્મભૂમિના મનુષ્યોનાં જીવન નિર્વાહ કલ્પવૃક્ષો પર નિર્ભર હોય છે. ૧૫ કર્મભૂમિના + ૩૦ અકર્મભૂમિના + ૫૬ અંતરદ્વીપ = ૧૦૧ ક્ષેત્ર છે. ત્યાં જ મનુષ્યો ઉત્પના થાય છે. ૧૫કર્મભૂમિ અને ૩૦ અકર્મભૂમિ અઢીદ્વીપમાં છે અને ૫૬ અંતરદ્વીપ લવણ સમુદ્રમાં આવેલા છે.
કર્મભૂમિના ગર્ભજ મનુષ્ય બે પ્રકારના હોય છેઃ- પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત. જીવની શક્તિ વિશેષની પૂર્ણતાને પર્યાપ્તિ કહે છે. પર્યાપ્તિ છ પ્રકારની છેઃ
૧) આહાર પર્યાપ્તિ ૨) શરીર પર્યાપ્તિ ૩) ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિ ૪) શ્વાસોચ્છવાસ પર્યાપ્તિ ૫) ભાષા પર્યાપ્તિ ૬) મનઃપર્યાપ્તિ.
સર્વવિરતિ મનુષ્ય અર્થાત્ શ્રમણને જ મન:પર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઇ શકે છે; ગૃહસ્થને નહિં. આ એની વિશેષતા છે. કેવળજ્ઞાન સહિત ચાર જ્ઞાન ગૃહસ્થને થઇ શકે છે પરંતુ મન:પર્યવજ્ઞાન સાતમાં ગુણસ્થાનવર્તી અપ્રમત્ત સંયતને જ થાય છે. આ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી છઠ્ઠાથી બારમાં ગુણસ્થાનવર્તી પ્રમત્ત કે અપ્રમત્ત બન્ને પ્રકારના શ્રમણોને આ જ્ઞાન રહી શકે છે.
૨ ૦
