________________
પહેલા પ્રકારની કોટિમાં ગણાય છે અને બીજી વ્યક્તિ બીજા પ્રકારની કોટિમાં ગણાય છે અર્થાત્ કોઇ પણ કારણે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તેને અનિશ્રિત કહે છે.
૯) અસંદિગ્ધઃ કોઇ વ્યક્તિને દ્રવ્ય અથવા પર્યાયનું જે કાંઇ જ્ઞાન થાય તે સંદેહ રહિત જાણે, જેમ કેઃ આ સંતરાનો રસ છે, આ ગુલાબનું ફૂલ છે અથવા જે વ્યક્તિ આવી રહી છે તે મારો ભાઇ છે, એવું ચોક્કસ સમાધાન યુક્ત જ્ઞાન થાય તેને અસંદિગ્ધ કહે છે.
૧૦) સંદિગ્ધઃ જિજ્ઞાસાઓ અને શંકાથી યુક્ત પરિપૂર્ણ સંતોષ રહિત સંદેહ યુક્ત જ્ઞાના થાય તેને સંદિગ્ધ કહે છે.
૧૧) ધ્રુવઃ ઇન્દ્રિય અને મનને નિમિત્ત મળવાથી વિષયને બરાબર જાણે અને તેમાં જ કાયમ રહે છે, ટકી રહે છે, તેને ધ્રુવ કહે છે.
૧૨) અધ્રુવઃ થયેલ માન પલયતુ રહે એવા અસ્થિરતાવાળા જ્ઞાનને અધ્રુવ કહે છે.
બહુ, બહવિધ, ક્ષિપ્ર, અનિશ્રિત, અસંદિગ્ધ અને ધ્રુવ એમાં વિશેષ પ્રકારનો ક્ષયોપશમ, ઉપયોગની એકાગ્રતા, તેમજ અભ્યસ્તતા કારણ બને છે જયારે અલ્પ, અલ્પવિધ, અક્ષિપ્ર, નિશ્રિત, સંદિધ અને આંધ્રુવ જ્ઞાનમાં ક્ષયોપશમની મંદતા, ઉપયોગની વિક્ષિપ્તતા, અનભ્યસ્તતા આદિ કારણ બને છે.
કોઇને ચક્ષુરિન્દ્રિયની પ્રબળતા હોય છે. તે કોઇ પણ વસ્તુને અથવા શત્ર મિત્રાદિને દૂરથી જ સ્પષ્ટ જોઇ લે છે. કોઇને શ્રોતેન્દ્રિયની પ્રબળતા હોય તો તે એકદમ ધીરા અવાજને પણ સહેલાઇથી સાંભળી શકે છે. જેની ઘ્રાણેન્દ્રિય તીવ્ર હોય તે પરોક્ષમાં રહેલી ગંધ સહારે વસ્તુને ઓળખી લે છે. મનુષ્ય જીભ વડે ચાખીને ખાદ્યપદાર્થોનું મૂલ્ય કરી શકે છે તેમજ તેમાં રહેલા ગુણદોષોને ઓળખી લે છે. નેત્રહીન વ્યક્તિ લખેલા અક્ષરોને પોતાની તીવ્ર સ્પર્શેન્દ્રિય વડે સ્પર્શ કરીને વાંચી સંભળાવે છે.
એવી જ રીતે નોઇન્દ્રિય અર્થાત મનની તીવ્ર શક્તિ વડે અથવા પ્રબળ ચિંતન મનના દ્વારા કોઇ વ્યક્તિ ભવિષ્યમાં થનારી ઘટના અને તેના શુભાશુભ પરિણામને બતાવી શકે છે. આ બધું જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવર્ણનીય કર્મના વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમનું અદ્ભુત ફળ છે.
૪૨
