________________
મતિજ્ઞાન પાંચ ઇન્દ્રિય અને છઠ્ઠા મનના માધ્યમથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ છ ભેદને અર્થાવગ્રહ, ઇહા, અવાય અને ધારણાની સાથે જોડવાથી ચોવીસ ભેદ થાય છે. ચક્ષુ અને મનને છોડીને ચાર ઇન્દ્રિયો દ્વારા વ્યંજનાવગ્રહ થાય છે. ઉપર બતાવેલ ચોવીસ ભેદમાં આ ચાર ભેદ મેળવવાથી અઠ્યાવીસ ભેદ થાય છે અને એ અઠ્યાવીસને બાર-બાર ભેદથી ગુણાકાર કરવાથી ત્રણસોને છત્રીસ ભેદ થાય છે. મતિજ્ઞાનના આ ત્રણસોને છત્રીસ ભેદ પણ સ્થૂળ દૃષ્ટિથી સમજવાના છે. જો સુક્ષ્મદ્રષ્ટિથી સમજીએ તો અનંત ભેદ બને છે.
દ્રવ્યાથી ભેદથી મતિજ્ઞાનનો વિષયઃ
અભિનિબોધિક- મતિજ્ઞાન સંક્ષેપથી ચાર પ્રકારે કહ્યું છે. દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી.
૧) દ્રવ્યથીઃ દ્રવ્યથી મતિજ્ઞાની સામાન્ય રૂપે સર્વ દ્રવ્યોને જાણે છે પણ દેખે નહિં.
૨) ક્ષેત્રથીઃ ક્ષેત્રથી મતિજ્ઞાની સામાન્ય રૂપે સર્વ ક્ષેત્રને જાણે છે પણ દેખે નહિં. ૩) કાળથીઃ કાળથી મતિજ્ઞાની સામાન્ય રૂપે ત્રણે કાળને જાણે છે પણ દેખે નહિં. ૪) ભાવથી - ભાવથી મતિજ્ઞાની સામાન્ય રૂપે ભાવો ને જાણે છે પણ દેખે નહિં.
અભિનિબોધિક (મતિજ્ઞાન)નો ઉપસંહારઃ
૧) અભિનિબોધિક મતિજ્ઞાનના સંક્ષેપમાં અવગ્રહ, ઇહા, અવાય, અને ધારણા એ ચાર ભેદ ક્રમથી બતાવ્યા છે.
૨) ઇન્દ્રિય વિષયોને ગ્રહણ કરવામાં અવગ્રહ મતિજ્ઞાન થાય છે. તે ગ્રહણ કરેલ વિષયમાં સમીક્ષા કરવાથી ઇહા મતિજ્ઞાન થાય છે. તે વિષયમાં નિર્ણય થવો તે અવાય મતિજ્ઞાન છે અને તે નિર્ણયરૂપ અવાય મતિજ્ઞાનને સ્મૃતિના રૂપમાં ધારણ કરવું, તે ધારણા કહેવાય છે.
૩) અવગ્રહ જ્ઞાનનું કાળ પરિમાણ એક સમયનું છે. ઇહા અને અવાય જ્ઞાનનું કાળ પરિમાણ અંતર્મુહુર્ત છે. તથા ધારણાનું કાળ પરિમાણ સંખ્યાત કાળ અથવા અસંખ્યાત કાળ
૪3
