________________
જે શબ્દ વર્ણનાત્મક ન હોય, કેવળ ધ્વનિ રૂપજ હોય, તેને અનક્ષર શ્રુત કહે છે. બુદ્ધિપૂર્વક બીજાને સુચિત કરવા માટે, સ્વયં આવવા જવાની સુચના દેવા માટે, ફરજ પર પહોંચવા માટે, માર્ગદર્શન માટે જે કાંઇ ધ્વનિ અથવા સંકેત કરવામાં આવે તે દરેકને અનક્ષર શ્રુત કહેવાય. ઉક્ત ધ્વનિઓ ભાવદ્યુતનું કારણ હોવાથી તેને દ્રવ્યશ્રુત કહે છે.
૩-૪) સંજ્ઞી-અસંજ્ઞી શ્રુતઃ
સંજ્ઞી શ્રુત કેટલા પ્રકારનું છે?
ઉત્તરઃ સંજ્ઞી શ્રુત ત્રણ પ્રકારનું છે. જેમ કે ૧) કાલિકોપદેશથી ૨) હેતુઉપદેશથી ૩) દૃષ્ટિવાદોપદેશથી
૧) કાલિકોપદેશઃ જેનામાં સમ્યક્અર્થને વિચારવાની બુદ્ધિ હોય, જે દીર્ઘકાલિક વિચારણા કરે એટલે કે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન માટે અમુક કાર્ય કેવું થયું, કેવું થશે અને કેવું થઇ રહ્યું છે એવું જે ચિંતન કરે તેમજ વિચાર-વિમર્શ આદિ વડે વસ્તુના તત્ત્વને સારી રીતે જાણી શકે તે સંજ્ઞી કહેવાય. ગર્ભજ તિર્યંચ, મનુષ્ય, ઔપપાતિક દેવ અને નારક જીવ એ બધા મનઃપર્યાપ્તિથી સંપન્ન સંજ્ઞી જીવ કહેવાય છે. કેમ કે ત્રિકાળ વિષયક ચિંતા તેમજ વિચાર વિમર્શ આદિ તેને સંભવી શકે છે. પરંતુ જેને મનોલબ્ધિ પ્રાપ્ત ન હોય તેને અસંજ્ઞી કહેવાય છે. સમૂર્ચ્છિમ પંચેન્દ્રિય, ચૌરેન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય, બેઇન્દ્રિય, એકેન્દ્રિય એ દરેકનો સમાવેશ અસંજ્ઞીમાં થાય છે.
કાલિક શબ્દથી અહિં દીર્ઘકાલિક અર્થ અપેક્ષિત છે. ઉપદેશ શબ્દ વિચારણાના અર્થમાં પ્રયુક્ત છે. માટે દીર્ઘકાલિક વિચારણા કરનાર સંજ્ઞીનું શ્રુત અને તેનાથી વિપરીત અસંજ્ઞીનું શ્રુત એ બન્નેને કાલિકોપદેશથી શ્રુતમાં ગ્રહણ કરેલ છે.
જેવી રીતે મનોલબ્ધિ સ્વલ્પ, સ્વલ્પતર અને સ્વલ્પતમ હોય છે, એવી રીતે અસ્પષ્ટ, અસ્પષ્ટતર અને અસ્પષ્ટતમ અર્થની પણ પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ કે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયથી સંમૂર્ચ્છમ પંચેન્દ્રિયમાં અસ્પષ્ટ જ્ઞાન હોય છે, તેનાથી ચૌરેન્દ્રિયમાં ન્યુન તેનાથી તેઇન્દ્રિયમાં કંઇક ઓછુ અને બેઇન્દ્રિયમાં અસ્પષ્ટતર હોય છે. એકેન્દ્રિયમાં અસ્પષ્ટતમ અર્થની પ્રાપ્તિ થઇ શકે છે. એ બધા સંજ્ઞી જીવો હોવાથી તેનું શ્રુત અસંજ્ઞી શ્રુત કહેવાય છે.
૨) હેતુ-ઉપદેશઃ હિતાહિત, યોગ્યાયોગ્યની વિચારણા. જે બુદ્ધિપૂર્વક સ્વદેહ પાલન માટે
૪૯
