________________
૪) કોઇ પણ ખાદ્ય પદાર્થ ચાખીને તેના ખાટા, મીઠા, તીખા, કડવા, તુરા આદિ રસથી પદાર્થનું જ્ઞાન થાય તેને જિહેન્દ્રિય લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત કહે છે.
૫) શીત, ઉષ્ણ, હળવો, ભારે, કઠોર અથવા કોમળ સ્પર્શ દ્વારા વસ્તુને ઓળખી લેવી, તથા પ્રજ્ઞાચક્ષુ હોવા છતાં સ્પર્શ માત્રથી અક્ષરને ઓળખીને તેના ભાવને સમજી લેવા તેને સ્પર્શેન્દ્રિય લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત કહે છે.
૬) જીવ જે વસ્તુનું ચિંતન કરે છે, તેની અક્ષર રૂપે શબ્દાવલિ અથવા વાક્યાવલિ બની જાય છે. જેમ કે અમુક વસ્તુ મને મળી જાય અથવા મારો મિત્ર મને મળી જાય તો હું મારી જાતને પુણ્યશાળી સમજીશ. એવી વિચાર ધારાને નોઇન્દ્રિય અથવા મનોજન્ય લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત કહે
અહીં પ્રશ્ન થાય છે કે પાંચ ઇન્દ્રિય અને મન એ છ ના નિમિત્તથી મતિજ્ઞાન પણ ઉત્પન્ના થાય છે અને શ્રુતજ્ઞાન પણ ઉત્પન્ન થાય છે તો આ છ ના નિમિત્તથી અથવા કોઇપણ નિમિત્તથી જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય તેને મતિજ્ઞાન કહેવાય કે શ્રુતજ્ઞાન?
ઉત્તરઃ જયારે જ્ઞાન અક્ષર રૂપે બને ત્યારે તેને શ્રુત કહેવાય અર્થાત્ મતિજ્ઞાન કારણ છે અને શ્રુતજ્ઞાન તેનું કાર્ય છે. મતિજ્ઞાન સામાન્ય છે અને શ્રુતજ્ઞાન વિશેષ છે. મતિજ્ઞાન મૂંગુ છે અને શ્રુતજ્ઞાન મુખર છે. મતિજ્ઞાન અનક્ષર છે અને શ્રુતજ્ઞાન અક્ષર પરિણત છે. જયારે ઇન્દ્રિય અને મનથી અનુભૂતિ રૂપ જ્ઞાન થાય ત્યારે તેને મતિજ્ઞાન કહેવાય પણ જયારે તે અક્ષર રૂપે સ્વયં અનુભવ કરે અથવા પોતાનો અભિપ્રાય બીજાને કોઇ પણ પ્રકારની ચેષ્ટાથી બતાવી દે ત્યારે અનુભવને અથવા ચેષ્ટા આદિને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે. બને જ્ઞાન સહચારી છે. જીવનો સ્વભાવ એવો છે કે તેનો ઉપયોગ એક સમયમાં એક તરફ જ હોય છે, એક સાથે બન્ને તરફ ન હોય.
૨) અનક્ષર મૃતઃ
અનક્ષર શ્રુતના કેટલા પ્રકાર છે?
ઉત્તરઃ અનક્ષર શ્રુતના અનેક પ્રકાર કહ્યા છે. જેમ કે શ્વાસ લેવા-મૂકવો, ઘૂંકવું, ઉધરસ ખાવી, છીંક ખાવી, નાક સાફ કરવું, તેમ જ બીજી અનુસ્વાર યુક્ત ચેષ્ટા કરવી એ દરેક અવાજ અનક્ષર શ્રત છે.
४८
