________________
ઇકાર, આદિ અક્ષર બોલવામાં આવે છે. તેમજ આ વિશ્વમાં બોલવામાં જેટલી ભાષા વપરાય છે તેના ઉચ્ચારણ ના અક્ષરને વ્યંજનાક્ષર કહે છે.
લધ્યક્ષરઃ લબ્ધિ ઉપયોગનું નામ છે. શબ્દ સાંભળીને અર્થના અનુભવપૂર્વક પર્યાલોચન તેને લબ્ધિ અક્ષર કહે છે. તેને ભાવકૃત પણ કહે છે. કેમ કે અક્ષરના ઉચ્ચારણથી એના અર્થનો જે બોધ થાય તેનાથી ભાવશ્રુત ઉત્પન્ન થાય છે.
અહિં પ્રશ્ન થાય છે કે ઉપર્યુક્ત લક્ષણ સંજ્ઞી જીવોમાં ઘટિત થાય છે પરંતુ વિકલેન્દ્રિય તેમ જ અસંજ્ઞી જીવોમાં અકાર આદિ વર્ણોને સાંભળવાની તથા ઉચ્ચારણ કરવાની શક્તિનો અભાવ હોય છે તો પછી એ જીવોને લબ્ધિ અક્ષર કેવી રીતે સંભવી શકે?
ઉત્તરઃ શ્રોતેન્દ્રિયનો અભાવ હોવા છતાં તેવા પ્રકારનો ક્ષયોપશમ તે જીવોમાં હોય જ છે. માટેતેને અવ્યક્ત ભાવકૃત પ્રાપ્ત થાય છે. તે જીવોમાં આહારસંજ્ઞા, ભયસંજ્ઞા, મૈથુનસંજ્ઞા અને પરિગ્રહસંજ્ઞા હોય છે. તીવ્ર અભિલાષાને સંજ્ઞા કહે છે. અભિલાષા એ જ પ્રાર્થના છે. ભય દૂર થઇ જાય, અમુક ચીજ મને પ્રાપ્ત થઇ જાય, એવા પ્રકારની ઇચ્છા અક્ષરાનુસારી હોવાથી તેને પણ લબ્ધિ અક્ષર હોય છે.
લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત છ પ્રકારનું છેઃ
૧) જીવ શબ્દ, અજીવ શબ્દ અથવા મિશ્ર શબ્દ સાંભળીને કહેનારનો ભાવ સમજી લેવો તે શ્રોતેન્દ્રિય લધ્યક્ષર છે અથવા ગર્જનાથી, હણહણાટથી, ભૂંકવાથી, કાગડા વિ. ના શબ્દ સાંભળીને તિર્યંચ જીવોના ભાવ સમજી લેવા તેને શ્રોતેન્દ્રિય લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત કહે છે.
૨) પત્ર પત્રિકા અને પુસ્તક આદિવાંચીને અથવા બીજાના સંકેત તથા ઇશારો વગેરે જોઇને તેના અભિપ્રાય જાણી લેવા તેને ચક્ષુરિન્દ્રિય લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત કહે છે.
૩) ભિન્ન ભિન્ન જાતિના ફળો તથા ફૂલોની સુગંધ, પશુ પક્ષીની ગંધ, અમુક સ્ત્રી પુરુષની ગંધ, અમુક ભક્ષ્ય તથા અભક્ષ્યની ગંધને સૂંઘીને જાણી લે કે આ અમુકની જ ગંધ છે, તેને ધ્રાણેન્દ્રિય લબ્ધિ અક્ષર શ્રુત કહે છે.
૪૭
