________________
માર્ગદર્શક હોય છે, જયારે મિથ્યાષ્ટિની મતિ અને તેનું શબ્દ જ્ઞાન બન્ને વિવાદ, વિકથા, પથભ્રષ્ટ તેમજ પતનનું કારણ બને છે.
અભિનિબોધિક જ્ઞાનના કેટલા પ્રકાર છે? બે પ્રકાર છેઃ કૃતનિશ્રિત અને અમૃતનિશ્રિત અમૃતનિશ્રિતના કેટલા પ્રકાર છે? ચાર પ્રકાર છેઃ ૧) ઔત્પાતિકી ૨) વૈનયિકી ૩) કર્મજા ૪) પારિણામિકી
૧) ઔત્પાતિકીઃ (હાજર જવાબી બુદ્ધિ) ક્ષયોપશમ ભાવને કારણે શાસ્ત્ર અભ્યાસ વિના સહસા જેની ઉત્પત્તિ થાય, જનતા પર બહુ સુંદર પ્રભાવ પડે, રાજયમાં સન્માન મળે અને બુદ્ધિમાનોના પૂજય બની જાય, એવી બુદ્ધિને ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ કહે છે.
૨) વૈનયિકીઃ માતાપિતા, ગુરુ, આચાર્ય આદિની વિનય ભક્તિ કરવાથી, ઉત્પન્ન થનાર બુદ્ધિને વૈનાયિકી બુદ્ધિ કહે છે.
૩) કર્મજાઃ શિલ્પ, હુન્નર, કલા, નિરંતર અભ્યાસ અને વિવિધ પ્રકારનાં કાર્યો કરવાથી જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય તેને કર્મજા બુદ્ધિ કહે છે.
૪) પારિણામિકીઃ ચિરકાળ સુધી પૂર્વાપર પર્યાલોચનથી પરિપક્વ ઉંમરના અનુભવથી. જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય તેને પરિણામિકી બુદ્ધિ કહે છે.
કૃતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનઃ શ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ચાર પ્રકાર છેઃ ૧) અવગ્રહ ૨) ઇહા ૩) અવાય ૪) ધારણા
મતિજ્ઞાન ક્યારેક સ્વતંત્રપણે કાર્ય કરે છે અને ક્યારેક શ્રુતજ્ઞાનના પૂર્વકાલિન સંસ્કારોના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેના ચાર ભેદ થાય છે. અવગ્રહ, ઇહા, અવાય, ધારણા.
૧) અવગ્રહઃ જે જ્ઞાન નામ, જાતિ, વિશેષ્ય, વિશેષણ આદિથી રહિત હોય અને માત્ર સામાન્યને જ જાણે તેને અવગ્રહ કહે છે. કોઇપણ ઇન્દ્રિય કે મનનો સંબંધ પોતાના વિષયભૂત પદાર્થ સાથે થવા પર માત્ર કંઇક છે એવો અસ્તિત્વ રૂપ બોધ થવો તે અવગ્રહ છે.
૩૧
